recenzja rozprawy doktorskiej mgr. Rafała Fetnera

RUPRECHT-KARLS-UNIVERSITÄT HEIDELBERG
ZENTRUM FÜR ALTERTUMSWISSENSCHAFTEN
INSTITUT FÜR UR- UND FRÜHGESCHICHTE
UND VORDERASIATISCHE ARCHÄOLOGIE
PROF. DR. PETER A. MIGLUS
Rada Wydziału Historycznego
Uniwersytetu Warszawskiego
Krakowskie Przedmieście 26/28
00-927 Warszawa
Recenzja pracy doktorskiej
mgr Rafała Fetnera
„The impact of climate change on subsistence strategies in northern
Mesopotamia: the stable isotope analysis and dental microwear analysis
of human remains from Bakr Awa (Iraqi Kurdistan) “
Tematem pracy doktorskiej Rafała Fetnera „The impact of climate change on subsistence
strategies in northern Mesopotamia” są zjawiska i procesy kulturowe uwarunkowane
zmianami środowiska naturalnego północnej Mezopotamii w epoce brązu i żelaza. W
centrum zainteresowania znajdują się problemy zwiazane z wyżywieniem i produkcją
żywności, których badanie odbywa się za pomocą metod bioarcheologicznych.
Podstawowym materiałem badawczym są pozostałości kostne w pochówkach znalezionych
na stanowisku archeologicznym Bakr Awa w irackim Kurdystanie, w regionie, którego
historia osadnicza jest jeszcze stosunkowo mało poznana.
Praca pana Fetnera obejmuje spis treści (s. 2–3), tekst zasadniczy (s. 4–103) oraz
wykaz literatury (s. 104–122).
W krótkim wprowadzeniu autor ogólnie szkicuje problematykę swoich badań,
nawiązując przy tym krótko do wcześniejszych opracowań tematu dotyczących innych
stanowisk archeologicznych i regionów.
Rozdział pierwszy poświęcony jest środowisku naturalnemu i gospodarce służącej do
zaspokajania podstawowych potrzeb ludności w osadach i ośrodkach miejskich północnej
Mezopotamii, szczególnie w sytuacjach kryzysowych. Punktem wyjścia jest obecna sytuacja
klimatyczna, przede wszystkim okresy suszy i ich oddziaływanie na gospodarkę (głównie
rolnictwo) oraz odnośne implikacje polityczne i społeczne. Autor zwraca uwagę, że brak
precyzyjnych danych palaeoklimatycznych nie pozwala na systematyczne zbadanie
zbieżności pomiędzy zmianami klimatycznymi i przeobrażeniami społeczno-ekonomicznymi
w przeszłości odzwierciedlonymi w materiale archeologicznym. Dodatkowa trudność polega
1
na tym, że w zależności od regionu zmiany klimatyczne są w różnym stopniu uchwytne, zaś
uwarunkowane nimi transformacje kulturowe nie zawsze bezpośrednio ujawniają ich
przyczynowo-skutkowy charakter. Odpowiedź na stres środowiskowy może się artykułować
poprzez rozmaite strategie przystosowawcze lub zachowawcze.
Istotnym zadaniem jest określenie lokalnych uwarunkowań paleoklimatycznych i
odtworzenia paleośrodowiska na przedgórzach Zagrosu, a w pierwszym rzędzie na równinie
Shahrizor i na stanowisku archeologicznym Bakr Awa będącym głównym przedmiotem
badań niniejszej pracy.
W centrum rozważań znajduje się przełom klimatyczny, który miał miejsce ca. 3200
BP, tzn. pod koniec epoki brązu i na początku epoki żelaza. Związane z nim przemiany
społeczne i gospodarcze uwidaczniają się w wielu regionach Starożytnego Wschodu. Jednym
z ważniejszych celów pracy Rafała Fetnera jest uzyskanie odpowiednich informacji
dotyczących wschodnich kresów Mezopotamii w tamtym czasie. Próbuje on skorelować
ówczesną sytuację środowiskową ze zmianami w sposobie odżywiania i produkcji żywności
na stanowiska Bakr Awa i w jego otoczeniu dającymi się wykryć za pomocą analiz
pozostałości kostnych zwierząt hodowlanych, fitolitów wykorzystywanych do identyfikacji
roślin użytkowych oraz informacji zawartych w znalezionych tu dokumentach pisanych.
Rozdział ten jest spójny treściowo i stanowi bardzo udane zbliżenie do problematyki
badawczej.
Rozdział drugi zaczyna się prezentacją dotychczasowwych badań archeologicznych
w regionie Shahrizor. Następnie na dwudziestu stronach przedstawiony jest zarys historii
tego regionu od epoki wczesnego brązu do okresu wczesnego islamu i panowania Osmanów.
Poświęcony on jest dynamice rozwoju osadnictwa w powiązaniu z sytuacją polityczną, a
uwaga autora skupia się na momentach przełomowych oraz na zagadnieniach związanych z
intensywnością osadniczą w następujących po sobie okresach. Najważniejsze wydarzenia i
procesy historyczne będące tłem do rozważań znajdujących się w następnych rozdziałach są
tu odpowiednio naświetlone.
Bardzo skondensowana forma tego zarysu prowadzi jednak do pewnych uproszczeń,
a nawet drobnych błędów. Rafał Fetner, powołując się na najnowszą literaturę, referuje
wypowiedzi rozmaitych badaczy, które nie zawsze są precyzyjne lub uzasadnione. Na
przykład stwierdzienie “After the collapse of the Ur Empire, in the early 20th c. Lullubum
extended their territory as far as the region of Sharpul [wg Ahmed 2012]” (s. 31), jest
dyskusyjne, bo znajdujące się pod kontrolą Ur ośrodki i terytoria wschodnie (Ešnunna, Suza)
uniezależnily się już na samym początku panowania Ibbi-Sina, ostatniego władcy III dynastii
z Ur. Również wypowiedź „Later, in the early 16th c. BC, Kassites took control over Babylonia,
and the Shahrizor became a part of the Kassite Empire [wg Heinz 2012]” nie jest całkiem
trafna, gdyż państwo Kasytów unkonstytuowało się dopiero pod koniec XVI w. p.n.e.
2
(pomijając fakt, że nie miało ono charakteru imperialnego) Innym przykładem jest zdanie
„Both Assyrians and Kassites withdrew from the region of the Shahrizor in the late 11th c. BC
[wg Altaweel et al. 2012]” (s. 32, powtórnie na s. 98). Żadne źródło nie poświadcza obecności
Asyryjczyków na równinie Shahrizor pod koniec drugiego tysiąclecia, a panowanie Kasytów
dobiegło końca już w połowie XII w. p.n.e. Użytecznym uzupełnieniem bibliograficznym w
części historycznej byłoby opracowanie A. Fuchsa, Das Osttigrisgebiet von Agum II. bis zu
Darius I. (ca. 1500 bis 500 v. Chr.), 2011.
Rozdział kończy się opisem sytuacji archeologicznej stanowiska Bakr Awa, przede
wszystkim stratygrafii i głównych znalezisk z wykopalisk przeprowadzonych tu w latach
1960-61 i 2010-14 (s. 41–45).
W rozdziale trzecim Rafał Fetner przedstawia teoretyczne i metodologiczne aspekty
swojej pracy doktorskiej. Wprowadza tu dwie podstawowe metody badawcze, które stosuje
do rekonstrukcji typowej diety epoki brązu i żelaza. Pierwsza metoda polega na analizie
stabilnych izotopów węgla i azotu w kolagenie kostnym w celu określenia składu
spożywanych produktów zwierzęcych i roślinnych. Kolagen jest stosunkowo trałym
składnikiem macierzy kostnej, który w korzystnych warunkach może przetrwać nawet
dziesiątki tysięcy lat. Druga metoda to analiza starcia zębów powstałego w procesie żucia
pożywienia (dental microwear analysis). Polega ona na zbadaniu wielkości i proporcji
pozostawionych na szkliwie zębowym śladów zużycia, które dostarczają informacji o rodzaju
przyjmowanych pokarmów i technologii ich przetwarzania. Połączone wyniki tych badań
dają się porównać z opublikowanymi danymi dotyczącymi ludzkiej diety na innych
stanowiskach północnej Mezopotamii (Abu Hureyra, Tell Ashara, Tell Masaikh).
Rozdziały czwarty i piąty opisują analizę szczątków ludzkich znalezionych w grobach
na stanowisku archeologicznym Bakr Awa. Stanowisko to jest położone w północnowschodnim Iraku, na żyznej równinie Shahrizor u podnóża gór Zagros i kryje w sobie jeden z
najważniejszych ośrodków miejskich w całym regionie. Pierwsze ślady intensywnego
osadnictwa pochodzą z początków trzeciego tysiąclecia p.n.e., a czas rozkwitu miasta
przypada na epokę średniego i późnego brązu. Stanowisko składa się z dwóch części,
wysokiej cytadeli i leżącego dookoła niej dolnego miasta o powierzchni ok. 35–40 ha. W
dolnym mieście odkopano szczątki kostne 90 osobników. Połowa szkieletów pochodzi z
warstw epoki brązu, 13 datowanych jest na pierwsze tysiąclecie p.n.e., reszta na okres
islamski. Zostały one znalezione w grobach i grobowcach zarówno pod podłogami domów
mieszkalnych jak również na cmentarzach znajdujących się na obszarze miasta. W materiale
kostnym reprezentowani są meżczyźni, kobiety oraz dzieci w różnych grupach wiekowych.
Zróżnicowane inventarze grobowe z okresu brązu są dowodem na szerokie kontakty
ponadregionalne ówczesnych mieszkańców Bakr Awy. Dogodne położenie miasta między
Mezopotamią i Iranem a jednocześnie między Babilonią i obszarem hurycko-asyryjskim
sprawia, że nadaje się ono doskonale do badań zjawisk historycznych o charakterze
3
transkulturowym. Ponadto leży ono w strefie geograficznej i klimatycznej, która umożliwia
strategię gospodarczą opartą na zróżnicowanym udziale rolnictwa i pasterstwa.
Materiał
badawczy
obejmuje
60
próbek
kości
ludzkich
i
zwierzęcych
wyselecjonowanych do analizy izotopowej, 20 z epoki brązu, 13 z epoki żelaza i 12 z czasów
islamskich (57 z nich zawierało dobrze zachowany kolagen). Analiza starcia szkliwa
zębowego została przeprowadzona dla 15 osobników z epoki brązu, 7 z epoki żelaza i 11 z
czasów islamskich. Uzyskane wyniki mozna uznać za reprezentacyjne dla obszaru stanowiska
objetego pracami wykopaliskowymi.
Dalej następuje szczegółowy opis poszczególnych kroków badawczych. Wyniki
przeprowadzonych analiz są przedstawione za pomocą tabel i wykresów oraz omówione w
rozdziale piątym (s. 72–87).
Rozdział szósty zawiera podsumowanie badań oraz interpretację uzyskanych
wyników. Rafał Fetner stwierdza na wstępie, że stan zachowania kolagenu w materiale
kostnym zależy w dużej mierze od czasu pochówku. Czynnikami odpowiedzialnymi za jego
poziom są przede wszystkim wahania temperatury i wilgoć gleby, na jakie narażone były
szczątki ludzkie. Z tego powodu kalogen zachował się gorzej w szkieletach modszych
znajdujących się w pochówkach cmentarnych w wyższych warstwach kulturowych.
Zdaniem recenzenta następujące rezultaty analiz mają najistotniejsze znaczenie:
Dieta mieszkańców Bakr Awy w epoce średniego brązu bazowała na roślinach uprawnych
typu C3 (pszenica i jęczmień) i proteinach zwierzęcych (owca, koza, świnia, bydło), co po
części również potwierdzają wyniki badań palinologicznych. Dostęp do protein zwierzęcych
zależał od pozycji społecznej danego osobnika, o czym świadczą zróżnicowane wyniki analiz
pozostałości kostnych w pochówkach charakteryzujących się bogatym lub skromnym
wyposażeniem. Osoby o wyższym statusie społecznym spożywały mięso i produkty mleczne
pozyskane od zwierząt hodowanych w gospodarstwach domowych, podczas gdy osoby o
niższej pozycji społecznej uzupełniały swoją dietę białkiem ze zwierząt hodowanych na
pastwiskach. W epoce żelaza doszło do wyraźnych zmian. Średnia konsumpcja mięsa była
niższa, niż w przypadku lepiej sytuowanych grup ludnościowych w epoce brązu, ale wyższa
niż u ówczesnych gorzej sytuowanych osobników. Ślady na szkliwie zębowym wskazują na
polepszenie technologii produkcji mąki w stosunku do czasów wcześniejszych. Wzrosło
bezpośrednie lub pośrednie spożycie roślin typu C4 (np. proso), co przypuszczalnie było
spowodowane mniejszą dostępnością wody. Można tu się doszukiwać wyników nagłego
osuszenia klimatu w XIII w. p.n.e., które jednak na terenach podgórskich z dużą roczną sumą
opadów na pewno nie było faktorem decydującym. Nie jest wykluczone, że uchwycone
zmiany są wynikiem dostosowania się do nowej strategii gospodarczej rozwiniętej w
pierwszym tysiącleciu p.n.e. w sąsiednich regionach, a ich wprowadzenie należy wyjaśniać
w kategoriach polityczno-społecznych.
4
W następującym miejscu interpretacja autora wymaga sprostowania: “The MBA
seems to have been a period of Bakr Awa's prosperity. According to the textual sources from
Bakr Awa, the town was provided with agricultural products (mainly barley and wheat) by
farmers living in the surrounding villages” (strona 96). Wspomniane tu źródła pisane będące
częścią archiwów aministracyjnych z Bakr Awy są datowane na ok. XIV w. p.n.e., pochodzą
więc dopiero z epoki późnego brązu.
Praca kończy się krótkim podsumowaniem (s. 103–104) i pokaźnym spisem literatury
(s. 105–122). W bibliografii recenzent proponuje uzupełnienie numerów niektórych
czasopism i wielotomowych monografii (hasła w Reallexikon der Assyriologie; Oppenheim
& Hrouda 1962 [Tell Halaf IV]; Janabi 1961 [Sumer 17 (część arab.)]; Grayson 1991 [Assyrian
Rulers of the Early First Millennium BC, vol. 1]); van Zeist 1999-2001 [Third to First
Millennium BC Plant Cultivation ..., Palaeohistoria 41/42]. Poza tym konieczne są drobne
poprawki przy następujących pozycjach: Starr 1937–39 [Nuzi tekst i tablice]; Tadmor &
Yamada 2011 [The Royal Inscriptions of Tiglath-pileser III (744-727 BC) …]; Weidner 1952–
1953, [Das Reich Sargons von Akkad].
Podsumowując: Praca doktorska Rafala Fetnera, zasługuje na szczególną uwagę ze
względu na jej interdyscyplinarny charakter. Autor w bardzo udany sposób łączy źródła z
zakresu archeologii, bioarcheologii, archeozoologii i historii. Wykazuje się on doskonałą
znajomością materiału badawczego, który sam całkowicie zadokumentował i opracowywał,
od exploracji pochówków i opisu antropologicznego szkieletów począwszy, poprzez wybór i
przygotowanie próbek, a na analizie i interpretacji skończywszy. Metody pracy są
innowacyjne i nienagannie zastosowane. Drobne niedociągnięcia w części historycznej nie
mogą przesłonić doskonałych wyników będących istotnym wkładem do rekonstrukcji historii
kultury północno-wschodniej Mezopotamii. Są one również ważnym przyczynkiem do
historii osadnictwa i gospodarki Starożytnego Wschodu, a jako materiał referencyjny
stanowić będą nieocenioną pomoc dla przyszłych opracowań bioarcheologicznych w tym
zakresie.
Recenzent stwierdza, że praca całkowicie spełnia warunki stawiane rozprawom
doktorskim i niniejszym wnioskuje do Szanownej Rady Wydziału Historycznego UW o
dopuszczenie mgr Rafała Fetnera do dalszych etapów przewodu doktorskiego.
Piotr A. Miglus
Profesor Archeologii Starożytnego Wschodu
Uniwersytet w Heidelbergu
Heidelberg, 11.02.2016
5