Transfuzjologia kliniczna
Transkrypt
Transfuzjologia kliniczna
TRANSFUZJOLOGIA KLINICZNA Dr hab. n. med. Ryszard Pogłód WPROWADZENIE Transfuzjologia kliniczna jest specjalnością lekarską, obejmującą krwiodawstwo i krwiolecznictwo. O znaczeniu tej specjalności świadczy fakt, że co roku w całej Polsce wykonuje się 1,5 mln przetoczeń składników krwi (koncentraty krwinek czerwonych, płytkowych, ososze). Obecny rozwój transfuzjologii pozwolił na coraz lepsze sprecyzowanie wytycznych do stosowania poszczególnych składników i produktów krwi. Ewolucja tej specjalizacji charakteryzuje się większą współpracą z medycyną kliniczną, rozwojem postępowań alternatywnych w stosunku do allotransfuzji (autotransfuzje, stosowanie czynników wzrostu, genetyka molekularna) oraz postępem technicznym w technikach laboratoryjnych. Działanie te mają na celu zapewnienie maksymalnego bezpieczeństwa przetaczanych składników krwi. Program nauczania transfuzjologii jest bardzo ograniczony w trakcie studiów medycznych. Nabycie odpowiedniej wiedzy i specjalistycznych kwalifikacji następuje na drodze specjalizacji podyplomowej. Od 2007 r na podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów z dnia 19 stycznia 2007 r transfuzjologia kliniczna należy do działu specjalizacji podstawowych. Program specjalizacji w dziedzinie transfuzjologii klinicznej jest realizowany w ciągu 5 lat. Ponadto lekarz może też uzyskać specjalizację z transfuzjologii klinicznej jako specjalność w szczegółowej dziedzinie medycyny, specjalisty po specjalizacji II stopnia lub uzyskaniu tytułu w określonej podstawowej dziedzinie medycyny takiej jak anestezjologia i intensywna terapia, chirurgia ogólna, chirurgia klatki piersiowej, chirurgia onkologiczna, chirurgia plastyczna, choroby wewnętrzne, choroby zakaźne, diagnostyka laboratoryjna, dermatologia i wenerologia, kardiochirurgia, kardiologia, medycyna pracy, medycyna ratunkowa, medycyna rodzinna, mikrobiologia, mikrobiologia lekarska, neurochirurgia, neurochirurgia i neurotraumatologia, neurologia, okulistyka, onkologia kliniczna, ortopedia i traumatologia narządów ruchu, otolaryngologia, otolaryngologia dziecięca, pediatria, położnictwo i ginekologia, radioterapia onkologiczna, urologia.Specjalizacja z transfuzjologii klinicznej trwa wtedy krócej, bo 2 lata. Punktem wyjścia, który nadaje odpowiednią rangę i znaczenie tej specjalności, oprócz tak zwanego zdrowo-rozsądkowego myślenia, które nakazuje, aby sprawami krwiodawstwa i krwiolecznictwa zajmował się specjalista w tej dziedzinie, jest rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 września 2005 r. w sprawie określenia sposobu i organizacji leczenia krwią w ZOZ, w których przebywają pacjenci ze wskazaniami do leczenia krwią i jej 1 składnikami. Zgodnie z tym rozporządzeniem kierownik zakładu opieki zdrowotnej wyznacza specjalistę w dziedzinie transfuzjologii klinicznej jako lekarza odpowiedzialnego za gospodarkę krwią w szpitalu. A zatem we wszystkich wieloprofilowych szpitalach powinny być zorganizowane komitety transfuzjologiczne i powinni być wyznaczani lekarze odpowiedzialni za gospodarkę krwią - specjaliści transfuzjolodzy. Potrzeby poszczególnych województwach są duże. I. POTRZEBY W ZAKRESIE SPECJALNOŚCI –TRANSFUZJOLOGIA KLINICZNA / stan aktualny i potrzeby zestawiono w Tabeli 1 / 1. STAN AKTUALNY wysycenia kadrą specjalistyczną w poszczególnych województwach/ Według zestawienia liczbowego lekarzy wg dziedziny i stopnia specjalizacji Naczelnej Izby Lekarskiej, liczba lekarzy specjalistów transfuzjologii klinicznej wynosi 190, z czego 162 wykonuje zawód. [Natomiast lekarzy posiadających specjalizację I stopnia jest 41, co czyni łącznie 231 transfuzjologów specjalistów I i II stopnia. Z tej liczby zawód wykonuje 199 lekarzy]. A więc na 38 515 000 mieszkańców Polski w sposób czynny wykonuje zawód 162 specjalistów transfuzjologów, co czyni, że wskaźnik liczby specjalistów transfuzjologów przypadających na 100 000 mieszkańców wynosi 0,42. Na wstępie zwraca uwagę fakt, że na 190 specjalistów transfuzjologów w zawodzie pracuje 162, czyli prawie 23% nie pracuje jako specjalista transfuzjolog. Jak wynika z uzyskanych danych, rozmieszczenie specjalistów transfuzjologów w poszczególnych województwach nie jest równomierne. Oprócz bezwzględnej liczby lekarzy specjalistów należy brać pod uwagę przypadającą na nich liczbę ludności. I tak ze wspomnianej liczby 162 czynnych zawodowo specjalistów transfuzjologów najwięcej pod względem liczbowym pracuje w województwie mazowieckim, bo 11 tj. 0,21/1000.000 mieszkańców), ale należy wziąć pod uwagę, że 5 z nich pracuje tylko w jednym ośrodku - Instytucie Hematologii i Transfuzjologii. Podobnie w województwie łódzkim jest 10 specjalistów transfuzjologów, co daje wskaźnik 0,38 /1000 mieszkańców ale znaczna część z nich pracuje w RCKiK. W województwie dolnośląskim jest 6 specjalistów tj. 0,21/100.000 mieszkańców, ale zarejestrowanych w Izbie Lekarskiej jest 13 specjalistów transfuzjologów. W województwie podkarpackim jest 4 specjalistów transfuzjologów (0,19 /100 000), pomorskim –3 (0,13 /100 000) świętokrzyskim - 4 specjalistów (0,31 /100 000 mieszkańców, warmińsko- mazurskim -5 (0,25 /1000000 mieszkańców). Komentarz: Liczba specjalistów transfuzjologów w poszczególnych województwach waha się od 11 do 2; najwięcej jest w województwie warszawskim i łódzkim najmniej w podkarpackim; jeśli jednak wzięta zostanie pod uwagę liczba mieszkańców danego województwa to wskaźniki liczby specjalistów przypadające na 100 000 mieszkańców oscylują pomiędzy 0,2 2 a 0,4/100 000 mieszkańców (najwięcej specjalistów transfuzjologów przypadających na 100 000 mieszkańców jest obecnie w województwie łódzkim). 2. LICZBA LEKARZY AKTUALNIE SPECJALIZUJĄCYCH SIĘ W DZIEDZINIE TRANSFUZJOLOGII KLINICZNEJ: : Aktualnie (stan na dzień 30.06.09) w dziedzinie transfuzjologii klinicznej specjalizuje się 53 lekarzy. Najwięcej lekarzy specjalizuje się w województwie lubelskim (8), mazowieckim (7), śląskim (6), wielkopolskim (5),dolnośląskim (5). Stosunkowo mniej lekarzy specjalizuje się w województwie warmińsko –mazurskim (4), podlaskim (4), małopolskim (4), świętokrzyskim (4), pomorskim (3). Do województw o najmniejszej liczbie lekarzy specjalizujących się w transfuzjologii klinicznej należą województwo lubuskie (2), świętokrzyskie (2), pomorskie (2), łódzkie (1), kujawsko-pomorskie (1), podkarpackie (1). Brak danych z województwa opolskiego. 3. AKTUALNE MOŻLIWOŚĆI SZKOLENIOWE /liczba jednostek akredytowanych i miejsc szkoleniowych w tych jednostkach/ W sumie w kraju 18 jednostek prowadzi akredytację. Praktycznie każde województwo dysponuje co najmniej jedną jednostką prowadzącą specjalizację. W 13 województwach jest jedna jednostka prowadząca specjalizację; ale w województwie mazowieckim i śląskim jest więcej jednostek prowadzących akredytację; w mazowieckim- 3, a w śląskim- 2. Brak danych z województwa opolskiego. Na potrzeby specjalizacji z transfuzjologii klinicznej utworzono 99 miejsc akredytowanych. Największa ich liczba jest w województwie mazowieckim (20) oraz województwie lubelskim (10), śląskim (9), dolnośląskim (9). Stosunkowo mniej miejsc akredytowanych znajduje się w województwie wielkopolskim (6) podkarpackim (6), pomorskim (6), podlaskim (6), łódzkim (5), zachodniopomorskim (5), świętokrzyskim (5), małopolskim (4), kujawsko-pomorskim (4),). Najmniejszą liczbą miejsc akredytowanych dysponuje województwo lubuskie(2) i warmińsko-mazurskim (2). Brak danych z województwa opolskiego. Jeżeli chodzi o wykorzystanie miejsc akredytowanych w 2009 to istnieje zróżnicowanie między poszczególnymi województwami. W niektórych województwach liczba lekarzy specjalizujących się jest równa lub bliska liczbie miejsc akredytowanych. Taka sytuacja ma miejsce w województwie małopolskim (4 specjalizujących się na 4 miejsca akredytowane), wielkopolskim (5/6), lubuskim (2/2), lubelskim (8/10), podlaskim (4/6). W większości jednak województw liczba lekarzy specjalizujących się wykorzystuje około połowy miejsc akredytowanych np. dolnośląskie (5/9), śląskie (6/9), mazowieckie 7/20 lub jeszcze mniej. W tej ostatniej sytuacji znajdują się województwa kujawsko pomorskie (1/4), pomorskie (2/6), zachodnio-pomorskie (1/5). łódzkie (1/5), podkarpackie (1/6). 3 Reasumując, na 53 specjalizujących się obecnie w transfuzjologii klinicznej lekarzy przypada 99 miejsc akredytowanych. W mojej opinii w chwili obecnej istnieje wystarczająca liczba miejsc akredytowanych w stosunku do liczby lekarzy zainteresowanych tą specjalizacją. Problemem w skali kraju nie jest w tej chwili brak miejsc akredytowanych do odbywania specjalizacji, ale niewielka, niewystarczająca dla pokrycia potrzeb liczba lekarzy zainteresowanych tą specjalizacją. Oczywiście w momencie większego zainteresowania tą specjalizacją liczba miejsc szkoleniowych może okazać się niewystarczająca i wtedy należałoby ją, odpowiednio do potrzeb zwiększyć. 4. ZAPOTRZEBOWANIE NA KADRĘ SPECJALISTYCZNĄ Specjaliści transfuzjolodzy znajdują zatrudnienie albo w Regionalnych Centrach Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, których jest w Polsce 21 albo szpitalach, w których przetaczana jest krew, najczęściej wieloprofilowych. Przy szacowaniu pożądanej minimalnej liczby specjalistów transfuzjologów oparłem się po części na dostępnych danych w rocznych raportach konsultantów wojewódzkich(za rok 2008) wojewódzkich oraz na zestawieniu szpitali wieloprofilowych w poszczególnych województwach otrzymanym z Ministerstwa Zdrowia ( w sumie w Polsce jest 481 takich szpitali). Oczywiście, nie są to wszystkie szpitale, w których dokonuje się przetaczania krwi i jej składników, bowiem jest ich w kraju 794. W większości tych szpitali pracują lekarze odpowiedzialni za gospodarkę krwią tzw. lekarze transfuzjoniści (jest ich 651). Istnieją pewne niewielkie rozbieżności między szacunkami konsultantów wojewódzkich odnoście zapotrzebowania na specjalistów transfuzjologów, a danymi dotyczącymi szpitali wieloprofilowych Przy założeniu, że w każdym wieloprofilowym szpitalu za gospodarkę krwią powinien być odpowiedzialny specjalista transfuzjolog i biorąc pod uwagę liczbę takich szpitali na terenie danego województwa należy pokreślić, że w każdym województwie istnieją znaczne niedobory specjalistów w dziedzinie transfuzjologii klinicznej. Dla przykładu: w województwie podkarpackim, gdzie obecnie jest 4 specjalistów, a jest w trakcie specjalizacji tylko 1 lekarz, istnieje zapotrzebowanie na 20 specjalistów (wg opinii konsultanta wojewódzkiego w 20 na 36 placówek służby zdrowia powinien pracować transfuzjolog). Z kolei w opinii konsultanta z województwa małopolskiego liczba wieloprofilowych szpitali, w których powinni być zatrudnieni transfuzjolodzy wynosi 29 (podczas gdy zatrudnionych jest 6 specjalistów a specjalizuje się 4). Konsultant województwa łódzkiego podaje, że na 25 szpitali województwa w 20 brakuje specjalisty transfuzjologa (spośród 10 specjalistów w woj. łódzkim 5 lekarzy pracuje w RCKiK, a 5 w szpitalach województwa, natomiast specjalizację rozpoczął tylko jeden lekarz). Podobna sytuacja panuje w województwie dolnośląskim, gdzie istnieje potrzeba obsadzenia 31 4 stanowisk przez specjalistów transfuzjologów w szpitalach i 7 w RCKiK-ach we Wrocławiu i Wałbrzychu, a czynnych zawodowo jest tylko 6 specjalistów. Niestety liczba lekarzy chcących specjalizować się i aktualnie specjalizujących się w tej dziedzinie medycyny jest niewielka, a przy tym wzrasta liczba osób ubywających z zawodu (emerytura, przejście do innego rodzaju pracy). Wymownym przykładem braku zainteresowania transfuzjologią kliniczną niech będzie fakt, że w bieżącym roku w jesiennej sesji egzaminacyjnej z tej dziedziny egzamin zdawały tylko dwie osoby, a wiosenna sesja nie odbyła się z powodu braku kandydatów. II. Jak ocenia Pan poziom wyszkolenia specjalistów z dziedziny, którą Pan reprezentuje i jakie działania winny być uwzględnione, aby sytuację poprawić w latach 2010-2015. W mojej opinii aktualnie pracujący specjaliści transfuzjolodzy kliniczni reprezentują należyty i dobry poziom wyszkolenia, zabezpieczający prawidłową i bezpieczną pracę. Nie mogę się miarodajnie wypowiedzieć o lekarzach obecnie zdających egzamin z transfuzjologii klinicznej, gdyż w okresie 1 roku, jaki upłynął od rozpoczęcia przeze mnie pełnienia funkcji konsultanta krajowego uczestniczyłem tylko w jednej sesji egzaminacyjnej (jesiennej), w trakcie której zdawały jedynie dwie osoby. Sesja wiosenna nie odbyła się z powodu braku kandydatów. Uważam, że ze względu na to, że transfuzjologia kliniczna, tak jak każda inna dziedzina medycyny, podlega ciągłemu rozwojowi i nabyta wiedza szybko dezaktualizuje się należy dbać o systematyczne doszkalanie pracujących specjalistów. Tym bardziej, że niemałą grupę wiekową stanowią osoby w wieku powyżej 50 lat. Można to osiągnąć (i jest to osiągane) na drodze uczestniczenia w szkoleniach prowadzonych przez wiodące, referencyjne ośrodki szkoleniowe takie jak CMKP czy Instytut Hematologii i Transfuzjologii. Istotne jest też uczestnictwo w krajowych zjazdach transfuzjologicznych. Tak jak w pozostałych dziedzinach medycyny należy utrzymać zdobywanie punktów edukacyjnych albo wprowadzić inny system wymuszający permanentną edukację. Ze względu na to, że dla specjalistów transfuzjologów nie istnieją możliwości podjęcia dodatkowej pracy, poza szpitalem bądź regionalnym centrum krwiodawstwa i krwiolecznictwa, zdani są oni wyłącznie na zarobki z jednego miejsca pracy. A zatem, dla aktualnie pracujących specjalistów transfuzjologów możliwość edukacji na własną rękę, stanowić może dość kosztowną formę samokształcenia. Należałoby zatem podjąć kroki, które zapewniałyby refundację udziału w tego rodzaju szkoleniach. 5 III.Jakie rozwiązania uważa Pan za najważniejsze i najpilniejsze do podjęcia w zakresie reprezentowanej specjalności w latach 2010-2015. Niewątpliwie najważniejszym zadaniem jest zapewnienie należytej liczby specjalistów transfuzjologów. Jak wynika z przeprowadzonej wyżej analizy sytuacji liczba tych specjalistów jest dalece niewystarczająca, a przy tym istnieje bardzo nikłe zainteresowanie tą specjalizacją wśród lekarzy. Obecnie liczba transfuzjologów jest tak niewielka, że absolutnie niemożliwe jest zapewnienie takiej organizacji pracy jakiej wymaga rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 września 2005 r. w sprawie określenia sposobu i organizacji leczenia krwią w ZOZ, w których przebywają pacjenci ze wskazaniami do leczenia krwią i jej składnikami. Ponadto, przy szacowaniu potrzeb, należy brać pod uwagę naturalny odpływ specjalistów z zawodu z powodu przejścia na emeryturę czy rentę. Innym niepokojącym zjawiskiem jest niepodejmowanie czy też rezygnacja z pracy w wyuczonej specjalności. Dotyczy to ponad 1/5 specjalistów transfuzjologów. Dobitnym przykładem takiego stanu rzeczy jest województwo dolnośląskie. Z drugiej zaś strony widoczny jest wyraźny brak zainteresowania lekarzy po studiach do podjęcia kształcenia w tej specjalności. Można zatem twierdzić, że jeśli nie poprawi się tego spadkowego trendu, to nie tylko nie przybędzie nowych specjalistów, ale że będzie ich ubywać. PROPOZYCJE: transfuzjologów Działania powinny mające pójść w na celu zwiększenie kierunku: liczby zwiększenia specjalistów atrakcyjności tej specjalizacji, ułatwienia jej uzyskania przy zachowanej jakości merytorycznej wykształcenia, a także na podniesieniu znaczenia i prestiżu tej specjalności. 1. Niezmiernie istotne jest wzbudzenie zainteresowania transfuzjologią kliniczną wśród lekarzy jako atrakcyjną dziedziną medycyny. Myślę, że bardzo istotnym bodźcem zachęcającym do podjęcia specjalizacji w tej specjalności byłby bodziec materialny, a więc uczynienie tej specjalności finansowo interesującą, mając na uwadze to co zostało już wcześniej powiedziane, że praca w tej specjalności może odbywać się tylko w ośrodkach dedykowanych krwiodawstwu i krwiolecznictwu i nie ma możliwości dodatkowego zarobku poza tymi instytucjami. 2. Ze względu na umieszczenie wspomniany transfuzjologii brak specjalistów klinicznej na wskazane liście byłoby specjalności priorytetowych. 3. Mając na uwadze brak specjalistów transfuzjologów, pożądane byłoby ułatwienie uzyskania specjalizacji dawnym specjalistom I stopnia czyli 6 lekarzom transfuzjologom. Jest ich teraz 41. Obecnie, aby zostać specjalistami transfuzjologami muszą oni rozpoczynać 3-letnią specjalizację. W grę mogłoby wchodzić istotne skrócenie czasu trwania tej specjalizacji np. do 2 lat, przy założeniu że lekarze ci cały czas pracują zawodowo w dziedzinie transfuzjologii. 4. Inną możliwością uatrakcyjnienia transfuzjologii klinicznej mogłoby być: a/ skrócenie czasu jej trwania i dokonania pewnych zmian w strukturze staży cząstkowych. Dotyczy to zarówno zarówno transfuzjologii klinicznej specjalności podstawowej i jako specjalności wykonywanej po uzyskaniu tytułu specjalisty z niektórych specjalności podstawowych. Sądzę, że możliwe byłoby, bez uszczerbku dla poziomu jakości wiedzy przyszłych specjalistów transfuzjologów skrócenie czasu trwania specjalizacji z transfuzjologii klinicznej jako specjalności podstawowej z 5 do 4 lat oraz z 24 do 18 miesięcy dziedzinach dla lekarzy posiadających specjalizację w podstawowych wymienionych wyżej. Jeżeli chodzi o zmiany w strukturze staży cząstkowych to np. w transfuzjologii klinicznej jako specjalności podstawowej przewidziany dość długi, 12 –miesięczny staż z zakresu chorób wewnętrznych można byłoby skrócić do np. 8 m-cy, podobnie i inne staże. Ponadto, niektóre obowiązkowe przewidziane programem specjalizacji staże np. z hematologii dorosłych i hematologii dziecięcej dublują się w tematyce. Sądzę, że po rzetelnym przeanalizowaniu programu obu staży cząstkowych byłoby możliwe skrócenie stażu którejś z hematologii. b/ postulowałbym również ewentualnie zróżnicować program specjalizacji dla lekarzy pracujących w RCKiK i ZOZ-ach ze względu na zróżnicowaną specyfikę pracy. d/istotną również trudnością w wykonywaniu tej specjalności jest konieczność odbycia dość długiego stażu w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, co może mieć znaczenie przy uzyskaniu oddelegowania do RCKiKu, jeżeli lekarz robiący specjalizację pracuje w innym ośrodku. 5.Do działań zmierzających do podniesienia znaczenia i prestiżu tej specjalności zaliczyłbym: a/ wprowadzenie obowiązkowych szkoleń w dziedzinach medycyny, w których istnieje lekarze mają do czynienia z krwiolecznictwem. Chcę zauważyć, że obowiązkowym szkoleniem z transfuzjologii są objęci aktualnie lekarze 7 stażyści, a potem, w trakcie specjalizacji już tylko lekarze chcący uzyskać tytuł specjalisty chorób wewnętrznych (2 dni), hematolodzy (1 miesiąc), torakochirurdzy (1 dzień), chirurdzy szczękowi (2 tygodnie) i lekarze chorób zakaźnych (1 dzień). A zatem w żadnej podstawowej dziedzinie zabiegowej (anestezjologia, ginekologia i położnictwo, chirurgia, ortopedia, urologia) szkolenie z transfuzjologii nie jest wymagane. Sądzę, że w tych specjalnościach pożądane byłoby wprowadzenie tego rodzaju kursów jako szkoleń obligatoryjnych. Taka zmiana podniosłaby poziom wiedzy transfuzjoologicznej przyszłych specjalistów z w.w dziedzin, a także niewątpliwie podniosłaby znaczenie specjalności transfuzjologii klinicznej. Ponadto można żywić nadzieję, że zaznajomienie się z problemami transfuzjologii mogłoby owocować w przyszłości przystąpieniem do realizacji tej specjalności przez przyszłych specjalistów chirurgów, ginekologów itd. Mogłaby to być to sytuacja dość pożądana z powodów finansowych pożądana, gdyż posiadający dodatkową specjalność transfuzjolog mógłby po pracy w ZOZie czy RCKiK dodatkowo pracować w specjalności, której jest specjalistą. Jako konsultant krajowy w dziedzinie transfuzjologii klinicznej mógłbym w porozumieniu z konsultantami krajowymi w ww. dziedzinach wprowadzić kursy z transfuzjologii klinicznej w tych specjalnościach. b/ Aby zwiększyć znaczenie transfuzjologii klinicznej, a przy tym prestiż lekarza specjalisty transfuzjologii klinicznej jako lekarza odpowiedzialnego za gospodarkę krwią w szpitalu, można zapisać w § 5 ust. 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 19 września 2005 r. w sprawie określenia sposobu i organizacji leczenia krwią w ZOZ, w których przebywają pacjenci ze wskazaniami do leczenia krwią i jej składnikami „kierownik ZOZ zatrudnia lekarza specjalistę w dziedzinie transfuzjologii klinicznej” w miejsce kierownik ZOZ. c/ Ponadto w ramach popularyzacji transfuzjologii klinicznej pożądane byłoby wprowadzenie szkoleń dla zainteresowanych lekarzy, niezależnie od posiadanej specjalności. 8 Tabela.1 Zestawienie aktualnego stanu pracujących specjalistów transfuzjologów, liczby lekarzy odbywających specjalizację z transfuzjologii klinicznej, możliwości kształceniowych oraz zapotrzebowania na specjalistów w tej dziedzinie L.P Województwo Liczba aktualnie pracujących specjalistów transfuzjolo gów* 1 Dolnośląskie 2 Kujawsko- Liczba wolnych miejsc szkolenio wych*** Liczba lekarzy specjalizuj ących się*** Liczba szpitali, w których przetacza się krew i jej składniki*** Liczba szpitali wieloprofi lowych ***** Pożądana minimalna liczba specjalistów transfuzjologów 6 Liczba miejsc szkoleniowych w jednostkach .akredytowanych / liczba jednostek akredytowanych *** 9 /1 4 5 60 30 30 Brak danych 4 /1 3 1 34 17 17 pomorskie 3 Lubelskie Brak danych 10 /1 2 8 35 30 30 4 Lubuskie Brak danych 2 /1 0 2 22 12 12 5 Łódzkie 10 5 /1 3 1 51 36 36 6 Małopolskie Brak danych 4/ 1 0 4 55 34 34 7 Mazowieckie 11 20/2 6 7 111 68 68 8 Opolskie Brak danych Brak danych Brak Brak 23 15 15 danych danych 9 Podkarpackie 10 Podlaskie 4 6 /1 5 1 34 21 21 Brak danych 6 /1 1 4 27 22 22 11 Pomorskie 12 Śląskie 13 Świętokrzyskie 4 5 /1 3 14 Wielkopolskie Brak danych 6/ 1 1 5 2 /1 0 Brak danych 5/ 1 162** 99/18 15 Warmińsko- 3 6 /1 4 2 39 22 22 Brak danych 9 /2 3 6 141 62 62 2 22 18 18 5 66 43 43 4 37 25 25 5 0 37 26 26 46 53 794 481 481 mazurskie 16 Zachodnio pomorskie Suma Legenda:* dane uzyskane z rocznych sprawozdań lekarzy wojewódzkich; ** dane uzyskane z Naczelnej Izby Lekarskiej (suma); ***dane uzyskane z CMKP; **** dane uzyskane z raportów dyrektorów RCKiK dla potrzeb WHO; **** *dane uzyskane z Departamentu Nauki i Szkolnictwa Wyższego Ministerstwa Zdrowia 9