Bogusław SAWICKI Rekultywacja oraz turystyka i rekreacja na obs

WARSZTATY 2005 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie
____________________________________________________________________________
Mat. Symp. str. 75 – 79
Bogusław SAWICKI
Akademia Rolnicza, Lublin
Rekultywacja oraz turystyka i rekreacja na obszarach wiejskich objętych
działalnością górniczą Kopalni w Bogdance jako czynniki
zrównoważonego rozwoju
Streszczenie
Polska Konstytucja zobowiązuje obywateli i wszystkie podmioty gospodarcze do
przestrzegania zasad zrównoważonego rozwoju (sustainable development). W przypadku
Kopalni w Bogdance wymaga to zgodnej współpracy między lokalnym społeczeństwem,
administracją samorządową, organizacjami pozarządowymi, podmiotami gospodarczymi
i nauką. Uzyskanie konsensusu jest praktycznie bardzo trudne z uwagi na różne punkty
widzenia spraw związanych z ochroną środowiska i ekonomiczne interesy mieszkańców.
W tej pracy proponuje się nawiązanie do historii przyrody Polesia Lubelskiego, do
problemów Kanału Wieprz – Krzna i problemów ekonomiczno-społecznych lokalnej ludności.
Następnie należy rozpatrzyć problemy eksploatacyjne Kopalni w Bogdance w kontekście
wyżej wymienionych zagadnień. Wydaje się, że jedynym rozsądnym rozwiązaniem może tu
być połączenie, ochrony przyrody i rozwoju obszarów wiejskich z rekultywacją, turystyką,
rekreacją i rolnictwem ekologicznym.
1. Wstęp
Działalność gospodarcza człowieka zawsze była związana z przekształcaniem środowiska
i bardzo często prowadziła do lokalnego naruszenia stanu równowagi przyrodniczej. W miarę
rozwoju cywilizacji problem ten zaczynał przybierać formę globalną i dlatego na Konferencji
ONZ zorganizowanej w roku 1972 w Sztokholmie sprecyzowano pojęcie ecodevelopment
(ekorozwój) jako rozwoju społeczno – gospodarczego zgodnego z wymogami ochrony
środowiska przyrodniczego. W późniejszych dokumentach ONZ zaczęto wyżej podany termin
uściślać i podawać go jako sustainable development (rozwój zrównoważony) (Madej 2002).
W Konstytucji RP uchwalonej 2 kwietnia 1997 roku, w art. 5 stwierdzono bezpośrednio:
„państwo zapewnia ochronę środowiska kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”.
Wynika stąd, że w przypadku działalności wydobywczej Kopalni w Bogdance nie ma innej
drogi jak dostosowanie się do obowiązujących zasad ekorozwoju. W rzeczywistości ma to
jednak związek ze współpracą Kopalni z administracją samorządową, lokalnym
społeczeństwem, organizacjami związanymi z ochroną środowiska, naukowcami i podmiotami
gospodarczymi, co w konsekwencji rodzi wiele punktów widzenia i bardzo spowalnia działania
na rzecz ekorozwoju. W tej sytuacji staje się bardzo ważne wypracowanie spolegliwej
koncepcji obejmującej działalność wydobywczą Kopalni wraz z odpowiednimi metodami
rekultywacji terenu, obowiązującymi zasadami ochrony środowiska oraz potrzebami
_______________________________________________________________
75
B. SAWICKI – Rekultywacja oraz turystyka i rekreacja na obszarach wiejskich objętych...
____________________________________________________________________________
przyrodniczymi i społeczno – ekonomicznymi obszarów objętych oddziaływaniem wydobywczym węgla kamiennego.
2. Warunki przyrodniczo-gospodarcze
Kopalnia Węgla Kamiennego w Bogdance leży na obrzeżu południowo – zachodniej części
Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego, na południowy – wschód od Poleskiego Parku
Narodowego. Jest to pogranicze regionów Polesia i Wyżyny Lubelskiej. Stosunki wodne tego
regionu kształtują się głównie pod wpływem czynników terenowych, klimatycznych (Radwan
2003). Od początku drugiej połowy XX wieku w dużym tempie poczęło narastać niekorzystne
oddziaływanie czynników antropogenicznych.
W sąsiedztwie terenu górniczego znajduje się siedem obszarów przyrodniczych prawnie
chronionych (park narodowy, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, obszary chronionego
krajobrazu).
Rozpoczęcie w roku 1954 budowy Kanału Wieprz – Krzna i w związku z tym pocięcie
terenu gęstą siecią rowów melioracyjnych było powodem osuszenia około 73% powierzchni
torfowisk i bagien. Fakt ten przyczynił się do znacznego zmniejszenia różnorodności biologicznej. Tendencje te uległy częściowemu zahamowaniu na skutek trwającej od roku 1992
realizacji programów renaturalizacji ekosystemów wodno – torfowiskowych (Chmielewski
i Harasimiuk 2002).
Na skutek osuszenia, dawne rozległe obszary wodno – torfowiskowo – bagienne uległy
fragmentacji i przekształciły się w mozaikę pól, łąk i lasów z enklawami jeziorno – torfowiskowymi. Pojawiły się również stylowo zróżnicowane zabudowy zagrodowe oraz letniskowe,
co w znacznym stopniu miało wpływ na wzbogacenie wód podziemnych oraz otwartych
w substancje biogenne (Zarębski i in. 2003).
Za wzrost eutrofizacji wód podziemnych i powierzchniowych zbiorników wodnych
w znacznym stopniu odpowiada także rozwój intensywnego rolnictwa w regionie Pojezierza
Łęczyńsko – Włodawskiego. Lekkie przepuszczalne gleby wymagały dużej wiedzy odnośnie
stosowania nawożenia mineralnego, ale na tym odcinku do dzisiaj występują problemy, o czym
świadczy postępująca eutrofizacja wód otwartych w rejonie omawianego pojezierza.
3. Uwarunkowania regionalnego rozwoju zrównoważonego
Według Ciechanowicz – McLean (2003) zrównoważony rozwój oznacza taki rozwój społeczno – gospodarczy, w którym wykorzystywanie nieodnawialnych zasobów środowiska będzie
wskazywało tendencję malejącą, zaś wykorzystywanie zasobów odnawialnych winno odbywać
się z jak najmniejszym obciążeniem środowiska. Nie będzie to jednak kompleksowe podejście
do tego zagadnienia jeżeli nie wspomni się o ochronie różnorodności biologicznej (Sawicki
2004), albo ujmując ogólnie nie zachowa się wymagań „Agendy 21” (Błaszczyk 1993).
Poszukiwania poprawnych rozwiązań zagadnień związanych z działalnością Kopalni
w Bogdance nie może być ograniczone tylko do eksploatacji węgla kamiennego. Na sprawę
należy spojrzeć przynajmniej z perspektywy problemów całego województwa lubelskiego,
które jest najbiedniejszym regionem w Unii Europejskiej. Według danych opublikowanych
w dniu 25.01.2005 r. przez Eurostat, a dotyczących PKB brutto przypadającego na jednego
mieszkańca wynosi on zaledwie 29,4% kwoty, którą UE uznała za standard i jest to wynik
zdecydowanie najsłabszy spośród krajów członkowskich. Poza tym województwo lubelskie
_______________________________________________________________
76
WARSZTATY 2005 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie
____________________________________________________________________________
należy do najsłabiej zaludnionych i zurbanizowanych regionów kraju. Ponad połowa ludności
(53,3%) mieszka na obszarach wiejskich, tymczasem w skali kraju udział ludności wiejskiej
wynosi 38,3%. Niewątpliwie widoczne jest opóźnienie w sferze gospodarczej oraz w sferze
wyposażenia w infrastrukturę techniczną i społeczną. Niezwykle groźnym zjawiskiem jest
narastający poziom bezrobocia. W roku 2004 wśród bezrobotnych dominowały osoby
zamieszkałe na wsi – 53,8%. Obok bezrobocia rejestrowanego specyficznym dla obszarów
wiejskich regionu jest bezrobocie agrarne, określane często jako ukryte (Raport WUP
w Lublinie – stan na 30.06.2004 r.).
Na powyżej zarysowanym tle dobrze prosperująca Kopalnia w Bogdance jawi się jako
panaceum na istniejące problemy. Działalność wydobywcza rodzi jednak także wiele trudnych
do rozwiązania zagadnień. Należą do nich głównie:
– gromadzenie odpadów przywęglowych na hałdzie szpecącej naturalny krajobraz,
generujące nowe koszty wynikające ze składowania,
– odprowadzenie wód kopalnianych,
– zmiany w układzie wód podziemnych i powstawanie leja depresyjnego,
– powstawanie niecek osiadań, które wypełniają się wodą na skutek przecięcia poziomu wód
gruntowych (Czernaś i in. 2003; Wojciechowski 2000).
4. Perspektywy ekorozwoju terenów Lubelskiego Zagłębia Węglowego
Według autora tego opracowania do tej chwili dosyć dobrze została opracowana ochrona
hałdy odpadów przywęglowych przed erozją wodną i powietrzną (Sawicki i Zawiślak 2003).
Pozostałe zagadnienia wymagają kompleksowych rozwiązań z uwzględnieniem elementów
przyrodniczych, społecznych, ekonomicznych i technologicznych oraz zaangażowania szeroko
rozumianej administracji, sił społecznych i Zarządu Kopalni w Bogdance.
Przy opracowaniu strategii rekultywacji należy wziąć pod uwagę fakt, że w najbliższym
otoczeniu obszaru górniczego znajdują się liczne i cenne obszary przyrodnicze prawnie
chronione: Poleski Park Narodowy, Poleski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Pojezierza
Łęczyńskiego, Nadwieprzański Park Krajobrazowy, Rezerwat Przyrody „Jezioro Brzeziczne”,
obszary chronionego krajobrazu i korytarze ekologiczne. Należy również pamiętać o dobrych
i złych stronach istnienia Kanału Wieprz – Krzna. W opinii Radwana (2003), na skutek
postępującego odwodnienia i eutrofizacji zbiorników wodnych powoli zatracany jest pierwotny
charakter omawianego obszaru. Konwencjonalne uprawy rolnicze przestają przynosić
odpowiednie dochody i należy poszukiwać alternatywnych źródeł dochodu dla miejscowej
ludności utrzymującej się z uprawy roli.
W powyżej zarysowanej sytuacji wydaje się celowe propagowanie tutaj rozwoju rolnictwa
ekologicznego, które mniej zanieczyszcza środowisko i zdobywa coraz większe rynki zbytu na
swoje produkty. Należałoby również propagować uprawę roślin energetycznych, które
przynosiłyby dochody rolnikom i ograniczały efekt cieplarniany wywoływany spalaniem
surowców nieodnawialnych (Kosik 2003). Kopalnia mogłaby prowadzić skup tej biomasy
celem produkcji brykietów miałowo – celulozowych i także generowałaby zyski, działając na
rzecz rozwoju zrównoważonego obszarów wiejskich.
W roku 1997 został przygotowany projekt wykorzystania hałdy odpadów przywęglowych
do celów turystyczno – rekreacyjnych (Poniński 1997). Obecnie opracowanie to jest jednak
mało aktualne choćby z uwagi na nadmierne ograniczenie obszaru do samej hałdy. Tymczasem
pilnym zagadnieniem staje się rekultywacja niecek osiadania w postaci zbiorników wodnych
_______________________________________________________________
77
B. SAWICKI – Rekultywacja oraz turystyka i rekreacja na obszarach wiejskich objętych...
____________________________________________________________________________
„Szczecin” i „Nadrybie”. Pierwszy zbiornik ma powierzchnię około 100 ha a drugi około 40
ha. W obydwu przypadkach najbardziej celowa wydaje się rekultywacja wodna. Sprawę
komplikuje fakt, że są tam wody silnie zeutrofizowane i trudno je włączyć do lokalnego
systemu wodnego (Radwan 2003). Związki biogenne przedostają się do wód zapewne
z okolicznych pól. Należałoby więc szeroki pas pól zamienić na zbiorowiska trawiaste, których
darń ma zdolność oczyszczania spłukiwanych wód. Niezbędne są w tej sytuacji kompleksowe
opracowania hydrogeologiczne, hydrologiczne i przyrodniczo – rolnicze dotyczące całego
regionu a nie tylko terenów zagrożonych szkodami górniczymi.
Ogromną szansą rozwoju obszarów wiejskich w otoczeniu Kopalni Bogdanka jest
turystyka. Temat ten jest poruszany w niektórych opracowaniach ale zwykle są to raczej
ogólniki (Chmielewski i Harasimiuk 2002). Brakuje holistycznego podejścia do wizji turystyki
jako sposobu na gospodarcze uaktywnienie regionu oraz sposobu na komercyjne
wykorzystanie obiektów zrekultywowanych. Wzorcem do naśladowania może być gmina
Kleszczów, na której terenie działa kopalnia węgla brunatnego (Elektrownia Bełchatów). Pod
koniec 2004 roku oddano tu do użytku stok narciarski o długości około 1000 m usytuowany na
hałdzie ziemi wybranej z odkrywki. Karnet ważny w godz. 9 00-2100 kosztuje 60 zł, a w dni
wolne od pracy jest o 10% droższy. Pomimo takiej ceny w pierwszy weekend po uruchomieniu
trasy zjazdowej przyjechało tu około 25 tys. gości.
W kontekście powyżej opisanej inwestycji widać wyraźnie drzemiący potencjał w zagospodarowywaniu turystycznym rejonu Bogdanki. W dotychczasowych projektach mówiono już o
zespołach parkowo – rekreacyjnych na sztucznej górze ze stokiem narciarskim i rynną
zjazdową dla wózkorolek (Poniński 1997). Obecnie sytuacja dojrzała nie tylko do wykorzystania rekreacyjnego hałdy w Bogdance ale wręcz wykorzystania odpadów przywęglowych
do usypania obiektu przystosowanego do wybudowania stoczni narciarskiej lub odpowiednio
długiej trasy zjazdowej. Obecna wysokość hałdy, sięgająca 30 m, pozwala na zbudowanie
zaledwie stoku zwanego oślą łączką.
Kompleks rekreacyjny powinien uwzględniać możliwości uprawiania sportów letnich
i zimowych na odpowiednio rozbudowanym zbiorniku wodnym „Szczecin”. Poza tym powinny zostać zbudowane tu baseny do kąpieli letniej i zimowej z wodą słodką geotermalną
i solanką, która według wiedzy autora tego opracowania ma działanie lecznicze. Wzorcem
kąpieliska pod dachem jest kompleks basenów ufundowanych przez Cementownię Nowiny
koło Kielc. Przyjeżdżają tu goście z odległości 100 km.
Uzupełnieniem całości mógłby być park wodny z falami morskimi oraz tory do wyczynowej jazdy na rolkach oraz rowerach górskich.
5. Podsumowanie
Opracowanie sposobu rekultywacji terenów zdegradowanych w Lubelskim Zagłębiu
Węglowym powinno łączyć się z programem rozwoju obszarów wiejskich, wspieranym przez
fundusze Unii Europejskiej. Ponadto powinno się uwzględniać priorytety ochrony środowiska
oraz wizję markowego produktu turystycznego (Sawicki i Wojtas 2004). Na wynajmie miejsc
noclegowych zarobić mogą nie tylko właściciele hoteli ale także kwaterodawcy z okolicznych
gospodarstw agroturystycznych.
_______________________________________________________________
78
WARSZTATY 2005 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie
____________________________________________________________________________
Literatura
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
Błaszczyk P. 1993: Dokumenty końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko
i rozwój”. Instytut Ochr. Środ., Warszawa, 1 – 557.
Chmielewski T., Harasimiuk M. 2002: Analiza warunków zrównoważonego rozwoju Polesia
Lubelskiego. Acta Agrophysica, 66, 229 – 243.
Ciechanowicz – MCLean J. 2003: Ochrona środowiska w działalności gospodarczej. Wyd.
Prawnicze LexisNexis, Warszawa, 15 – 16.
Czernaś K., Sawicki B., Zawiślak J. 2003: Właściwości fizyczno-chemiczne wody z rowu
opaskowego wokół składowiska odpadów przywęglowych w Bogdance w aspekcie jej
gospodarczego wykorzystania Acta Agrophysica, 1(1), 55 – 60.
Kościk B. (red.) 2003: Rośliny energetyczne. Wyd. AR w Lublinie, 8 – 132.
Madej T. 2002: Gospodarka a środowisko przyrodnicze. Wyd. Uniwersytetu w Szczecinie. 39 – 93.
Poniński J. 1997: Przywrócenie walorów użytkowych zwałowisk odpadów powęglowych KWK
Bogdanka S.A. Konferencja programowo-przestrzenna. Katowice, EMG sp z o.o., 1 – 61.
Radwan S. (red.) 2003: Przyrodnicze podstawy ochrony i odnowy ekosystemów wodno –
torfowiskowych w obszarze funkcjonalnym Poleskiego Parku Narodowego na tle
antropogenicznych przekształceń środowiska przyrodniczego. Acta Agrophysica, 91, 26 – 225.
Sawicki B. 2004: Polskie normy prawnicze regulujące różnorodność biologiczną oraz ich
harmonizacja ze standardami Unii Europejskiej. Zesz. Probl. PNR, z. 497, t. I, 125 – 131.
Sawicki B., Wojtas M. 2004: Znaczenie produktów markowych w agroturystyce. W: Jalinik M.
Marketing produktów turystycznych. Wyd. Politechniki Białostockiej,54 – 59.
Sawicki B., Zawiślak J. 2003: Próba poprawy zadarnienia na stoku zrekultywowanego składowiska
odpadów pogórniczych kopalni węgla kamiennego „Bogdanka”. Mat. Konf. Nauk., 10 – 11.04.2003
r. AR w Szczecinie, 59 – 64.
Wojciechowski I. 2000: Przyrodnicze aspekty przekształceń terenów przez działalność górniczą na
obszarze Lubelskiego Zagłębia Węglowego. Mat. Konf. Nauk. pt. „XXV lat Lubelskiego Zagłębia
Węglowego. Lublin czerwiec 2000 r., 95 – 102.
Zarębski K., Zawiślak J., Góra S. 2003: Zmiany warunków wodnych powierzchni kopalni
w Bogdance jako skutek eksploatacji podziemnej. Mat. Konf. Nauk. pt. „Udział Politechniki
Lubelskiej w rozwoju Lubelskiego Zagłębia Węglowego”. Lublin maj 2003 r., 107 – 116.
Re-cultivation, tourism and recreation on rural areas within the zone of
Coal Mine Bogdanka activities as factors of sustainable development
Polish Constitution obliges Polish citizens and all economic subjects to comply with the
rules of sustainable development. In a case of Coal Mine Bogdanka, it requires common
cooperation of local society, self-governing administration, social organizations, economic
subjects and the science. Obtaining the consensus is very difficult due to distinct points of view
associated with the environment protection and citizens’ economic interests.
The present paper proposes to look at the natural history of Polesie Lubelskie, issues of
Wieprz – Krzna Channel as well as economic and social problems of local citizens. Then,
exploitation problems of Coal Mine Bogdanka should be considered in a context of above
issues. It seems that the combination of environment protection and development of rural areas
altogether with re-cultivation, tourism, recreation and organic farming may be the only
reasonable solution.
Przekazano: 30 marca 2005 r.
_______________________________________________________________
79