Stanisław Nitecki

Świadczenia rodzinne. Procedura i tryb przyznawania – aktualizacja...
Stanisław Nitecki
Świadczenia rodzinne.
Procedura i tryb przyznawania
– aktualizacja związana
z innymi nowelizacjami u.ś.r.*
W niniejszym opracowaniu zastosowano skróty zawarte w wykazie skrótów do: S. Nitecki, Świadczenia rodzinne. Procedura i tryb przyznawania, Wrocław 2009, s. 5-8.
*
www.prawosocjalne.pl
STANISŁAW NITECKI
Świadczenia rodzinne. Procedura i tryb przyznawania – aktualizacja...
Ustawa z 19.11.2009 r. o zmianie niektórych
ustaw związanych z realizacją wydatków
budżetowych
Przedmiotowa nowelizacja zawiera istotne zmiany do u.ś.r., dotyczące
zwłaszcza świadczenia pielęgnacyjnego, ponieważ zmienia krąg osób uprawnionych do jego otrzymania. Stosownie do nowego brzmienia art. 17 ust. 1 u.ś.r.
świadczenie pielęgnacyjne przysługuje matce lub ojcu, innym osobom, na których
zgodnie z k.r.o. ciąży obowiązek alimentacyjny, oraz opiekunowi faktycznemu
dziecka. Jednocześnie w art. 17 ust. 1a u.ś.r. zawarte jest istotne ograniczenie,
mianowicie osobie innej niż spokrewniona w pierwszym stopniu, na której ciąży
obowiązek alimentacyjny, przedmiotowe świadczenie przysługuje, gdy nie ma
osoby spokrewnionej w pierwszym stopniu albo gdy osoba w pierwszym stopniu
nie jest w stanie sprawować takiej opieki. Z brzmienia wskazanych przepisów wynika w sposób jednoznaczny, że przedmiotowe świadczenie ukierunkowane jest
na sprawowanie opieki nad dzieckiem, przy czym nie jest istotny wiek dziecka.
Oznacza to, że w zestawieniu z dotychczasowym brzmieniem art. 17 u.ś.r. nie
jest już możliwa interpretacja pozwalająca przyznać przedmiotowe świadczenie
z uwagi na sprawowanie opieki nad współmałżonkiem. Ponadto należy dostrzec,
że powyższe unormowanie wprowadziło pewną kolejność przy ubieganiu się
o wskazane świadczenie, ponieważ z zasady przysługuje ono osobom spokrewnionym w pierwszym stopniu, czyli ojcu lub matce, a innym spokrewnionym dopiero wówczas, gdy osoby spokrewnionej w pierwszym stopniu nie ma lub też
nie jest w stanie sprawować takiej opieki. Przez niemożność sprawowania opieki
należy rozumieć zarówno pozbawienie jej określonych praw, jak i niemożność
wynikającą ze stanu zdrowia.
Dokonując analizy zmian w art. 17 u.ś.r., należy dostrzec, że na mocy wskazanej nowelizacji uchylono unormowania określające kryterium dochodowe
uprawniające do otrzymania omawianej formy świadczenia. Oznacza to, że ustawodawca zrezygnował z tego kryterium, a tym samym o przyznanie świadczenia
Dz.U. Nr 219, poz. 1706.
www.prawosocjalne.pl
STANISŁAW NITECKI
pielęgnacyjnego może ubiegać się każdy, kto będzie sprawował opiekę nad dzieckiem spełniającym wymogi w zakresie stanu zdrowia określone w u.ś.r. Ponadto
art. 17 ust. 5 pkt 2 lit. „b” u.ś.r. zawiera katalog instytucji i podmiotów, w których
umieszczenie dziecka spowoduje pozbawienie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego. Katalog ten ma charakter zamknięty i nie można go rozbudowywać.
Z punktu widzenia opracowania dotyczącego procedur przyznawania świadczeń rodzinnych istotne znaczenie ma art. 23 ust. 4aa u.ś.r. Istota tego przepisu
sprowadza się do tego, że jeżeli w ramach postępowania zmierzającego do przyznania świadczenia pielęgnacyjnego, a więc w zakresie dowodowym organ poweźmie wątpliwości co do występowania przesłanek warunkujących, to przyznanie tego świadczenia może poprzedzać wywiad. Analizowany przepis nie
precyzuje, o jakiego typu wątpliwości chodzi, a to z kolei oznacza, że mogą one
wiązać się ze wszystkimi przesłankami dotyczącymi zarówno przyznania wnioskowanego świadczenia, jak i negatywnymi, wskazanymi w art. 17 ust. 5 u.ś.r.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że u.ś.r. oraz przepisy wykonawcze nie stanowią
o wywiadach i dlatego wywiad ten może być przeprowadzony z wykorzystaniem
druków występujących w pomocy społecznej, czy też na innych specjalnie do
tego przygotowanych drukach.
Kolejny przepis znowelizowanej u.ś.r. związany jest z procedurą administracyjną. Zgodnie bowiem z art. 23 ust. 4b u.ś.r. organ prowadzący postępowanie
w sprawach świadczeń rodzinnych w przypadku wątpliwości dotyczących pojęcia osoby samotnie wychowującej dziecko (art. 3 pkt 17a u.ś.r.) oraz związanych z przyznaniem świadczenia pielęgnacyjnego (art. 17 u.ś.r.) może wystąpić
do ośrodka pomocy społecznej o udzielenie stosownych informacji, jeżeli zawiera
je wywiad środowiskowy przeprowadzony dla potrzeb pomocy społecznej, pod
warunkiem że odbył się nie wcześniej niż 3 miesiące przed złożeniem wniosku
o przyznanie świadczenia. Przedmiotowy przepis będzie wykorzystany jedynie
wtedy, gdy świadczenia rodzinne nie będą realizowane przez ośrodki pomocy
społecznej, ponieważ zakłada on wykorzystanie w prowadzonym postępowaniu
dowodowym informacji zgromadzonych w ramach postępowań zmierzających do
przyznania świadczenia z pomocy społecznej czy też w stosunku do osoby lub
rodziny korzystającej z takiej pomocy.
W przypadku kiedy świadczenia rodzinne będą realizowane przez OPS,
przepis ten nie będzie istotny, ponieważ organ ten będzie dysponował całością
materiału dotyczącego danej rodziny i będzie mógł w pełnym zakresie z tych
informacji korzystać. W takiej sytuacji OPS będzie zobowiązany do poinformowania strony o tym, że w postępowaniu dotyczącym świadczeń rodzinnych
wykorzystuje informacje uzyskane w ramach postępowań dotyczących świadczeń z pomocy społecznej. Wskazany obowiązek informowania ma umocowanie
w treści art. 10 k.p.a., który zakłada umożliwienie stronie brania czynnego udziału
w prowadzonym postępowaniu. Dostrzec należy również to, że strona ubiegająca
Świadczenia rodzinne. Procedura i tryb przyznawania – aktualizacja...
się o przyznanie świadczenia rodzinnego nie będzie mogła w sposób prawnie skuteczny zastrzec, że nie można korzystać z informacji uzyskanych w ramach postępowań dotyczących pomocy społecznej. Ewentualne takie zastrzeżenie nie będzie
prawnie skuteczne, czyli organ będzie mógł z tych informacji skorzystać.
W sytuacji kiedy sprawy świadczeń rodzinnych nie są prowadzone przez OPS,
lecz przez pracowników urzędu gminy (miejskiego), wskazany powyżej przepis
będzie w ramach postępowania dowodowego wykorzystywany przez organ je
prowadzący. Wystąpienie o udzielenie informacji zakłada, że organ pomocy społecznej nie jest zobowiązany do przekazania całości druku wywiadu środowiskowego, lecz jedynie do przekazania informacji zgromadzonych przez pracownika
socjalnego w ramach tego wywiadu. Wydaje się, że ustawodawca w przepisie tym
w sposób świadomy odstąpił od wymogu przekazywania druku wywiadu środowiskowego. Jest to spowodowane tym, że w wywiadzie środowiskowym przeprowadzanym na użytek pomocy społecznej znajdują się liczne informacje, w tym
także takie, które nie powinny być udostępniane innym osobom niż pracownik
socjalny. Zauważyć należy, że przepisy k.p.a. nie zawierają unormowań, które
regulowałyby sprawę sporządzania informacji oraz przekazywania ich innemu organowi. Również przedmiotowy przepis w tym zakresie nie zawiera unormowań
regulujących tę kwestię. Kierując się jednak ogólnymi zasadami, należy uznać,
że wystąpienie do OPS musi mieć formę pisemną, a organ występujący powinien sprecyzować zakres oczekiwanej informacji. W tym zakresie nie jest wymagane wydanie postanowienia i formą wystarczającą będzie pisemne zwrócenie się
o udzielenie informacji. Udzielając informacji, OPS również uczyni to w formie
pisemnej i także w tym przypadku nie jest wymagane wydanie postanowienia. Informacja ta zostanie dołączona do akt sprawy postępowania dotyczącego świadczeń rodzinnych. Przepis zakłada, że wskazana informacja powinna być udzielona
w przypadku ubiegania się o przyznanie świadczenia rodzinnego, a tym samym
nie będzie ona wymagana w przypadku weryfikacji ostatecznej decyzji administracyjnej. Jednakże należy mieć świadomość tego, że na gruncie procedury administracyjnej obowiązuje zasada prawdy obiektywnej i organ prowadzący takie
postępowanie będzie mógł zwrócić się o udzielenie interesującej go informacji,
przy czym nie będzie mógł powołać się na ten przepis. Kolejnym ograniczeniem związanym z przekazaniem przedmiotowej informacji jest to, że wywiad
środowiskowy, który ma stanowić źródło informacji, nie może być przeprowadzony wcześniej niż 3 miesiące przez dniem otrzymania przez OPS wniosku o jej
udzielenie. W tym zakresie istotne znaczenie ma nie data sporządzenia wniosku,
lecz data jego wpłynięcia do OPS. Sposób liczenia tego terminu określony jest
w art. 57 k.p.a.
Kolejne zmiany w u.ś.r. związane są z art. 24, czyli dotyczą składania wniosków o przyznanie świadczeń. Na wstępie należy zauważyć, że w nowym art. 24
ust. 1 u.ś.r. określono w sposób jednoznaczny, w których przypadkach świad-
www.prawosocjalne.pl
STANISŁAW NITECKI
czenia przyznawane w ramach świadczeń rodzinnych nie są udzielane na okres
zasiłkowy. Ustawodawca wyraźnie wskazał, że świadczenia regulowane treścią
art. 9 oraz art. 14 do 17 u.ś.r. nie są przyznawane na okres zasiłkowy, a zatem są
to albo świadczenia jednorazowe, albo przyznawane na inny okres lub też bezterminowo. Z perspektywy niniejszego opracowania istotniejsze znaczenie ma
natomiast nowa treść art. 24 ust. 2a u.ś.r. Przepis ten odnosi się wyłącznie do
zasiłku pielęgnacyjnego i świadczenia pielęgnacyjnego. Zgodnie z nim osoba,
która w terminie 3 miesięcy od dnia wydania orzeczenia o niepełnosprawności lub
o stopniu niepełnosprawności złoży wniosek o ustalenie prawa do wskazanych
świadczeń, otrzyma je, począwszy od miesiąca, w którym złożyła wniosek o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności lub orzeczenia o stopniu niepełnosprawności. Ustawodawca przewiduje zatem przyznanie przedmiotowych świadczeń
z mocą wsteczną – od dnia uruchomienia przedmiotowych postępowań przed
organami orzekającymi o stopniach niepełnosprawności, o ile wniosek zostanie
złożony we wskazanym w tym przepisie terminie. W każdym innym przypadku
wniosek o przyznanie przedmiotowych świadczeń rozpatrywany będzie na zasadach ogólnych.
W przypadku wskazanego przepisu należy zwrócić uwagę na następujące
kwestie. Mianowicie ustawodawca zakłada, że termin, w którym należy złożyć
wniosek o przyznanie świadczeń, liczony jest od dnia wydania orzeczenia. Termin
ten jest dosyć długi, gdyż wynosi 3 miesiące i liczony jest nie od dnia otrzymania
przedmiotowego orzeczenia, lecz od dnia jego wydania. Okoliczność ta może
mieć w niektórych przypadkach znaczenie. Dostrzec należy, że wskazany termin
ma charakter materialnoprawny, ponieważ jest jednym z wyznaczników przyznania ewentualnego prawa. W związku z tym upływ tego terminu będzie wywoływał określone skutki prawne, w tym nie będzie możliwe jego przywrócenie.
Ta druga okoliczność może w niektórych przypadkach mieć znaczenie. Będzie to
dotyczyć sytuacji, kiedy osoba uprawniona w okresie, w którym mogłaby złożyć
wniosek z uwagi na stan zdrowia, nie będzie mogła tego uczynić z przyczyn
obiektywnych, np. przebywała w tym okresie w szpitalu. Oznacza to, że przepis
ten może naruszać zasadę równości, a tym samym być sprzeczny z Konstytucją.
W tym miejscu należy zaznaczyć, że organy administracji obowiązane byłyby do
literalnego odczytania i stosowania przedmiotowego przepisu, natomiast sądy administracyjne mogłyby skorzystać z przysługującej im możliwości i zadać pytanie
prawne do TK.
Ostatnim przepisem nowelizowanym u.ś.r. jest art. 24 ust. 4. Istota wskazanego
przepisu sprowadza się do przyjęcia dychotomicznej reguły w zakresie okresu, na
jaki przyznawany jest zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie pielęgnacyjne. Jako
regułę przyjęto przyznanie tych świadczeń na czas nieokreślony, natomiast jako
wyjątek wprowadzono możliwość przyznania świadczenia na czas oznaczony.
Z rozstrzygnięciem wprowadzającym czas określony spotkamy się jedynie wtedy,
Świadczenia rodzinne. Procedura i tryb przyznawania – aktualizacja...
gdy orzeczenie o niepełnosprawności oraz orzeczenie o stopniu niepełnosprawności będzie zawierało wskazanie co do okresu obowiązywania. Tylko w takim
przypadku świadczenie będzie przyznawane do końca miesiąca, w którym ten
czas będzie upływał. Jeżeli zatem ten czas będzie upływał pierwszego czy ostatniego dnia jakiegoś miesiąca, to przedmiotowe świadczenie przysługiwać będzie
w obu przypadkach do ostatniego dnia danego miesiąca.
www.prawosocjalne.pl