Streszczenie rozprawy doktorskiej

Marcin Błaszczyk
KONSERWACJA ELEWACJI DEKOROWANYCH WYPRAWAMI Z CEMENTU ROMAŃSKIEGO
OPRACOWANIE METOD OCHRONY I DZIAŁANIA KONSERWATORSKIEGO
NA PRZYKŁADZIE ZABYTKÓW KRAKOWA
STRESZCZENIE
Rozprawa doktorska
napisana pod kierunkiem prof. Edwarda Kosakowskiego
Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki
Grudzień 2016
Cement romański (cement rzymski, romancement, niem. Romanzement, ang. Roman
cement) to wysoko hydrauliczne spoiwo budowlane wynalezione i opatentowane przez
angielskiego inżyniera Johna Parkera pod koniec XVIII w. Do produkcji cementów romańskich
wykorzystywano margle – minerały stanowiące naturalną mieszaninę wapna i gliny.
Wstępnie pokruszone kamienie poddawano procesowi kalcynacji – tj. wypałowi poniżej
temperatury zeszklenia.
Wypalony materiał po zmieleniu i przesianiu pakowano w
drewniane beczki lub papierowe worki. Uzyskany proszek o charakterystycznej barwie od
ciemno brązowej, przez ugrową po jasno żółtawą po zadaniu wodą szybko twardniał. Na
terenie Europy kontynentalnej produkcja cementu romańskiego rozpoczęła się w I poł. XIX
w. (Francja, Niemcy, Austria). Prawdziwy rozkwit produkcji w Europie przypada na II poł. XIX
w. – wówczas to omawiany materiał produkowany jest powszechnie na terenie ówczesnego
Cesarstwa Austro-Węgierskiego – na Węgrzech, w Czechach, na terenie Polski oraz innych
krajach (Włochy, Hiszpania, Słowenia, obecna Słowacja, Serbia, Chorwacja, Dania, Norwegia i
Szwecja). Stosunkowo wcześnie produkcja cementu romańskiego rozwinęła się na terenie
Rosji.
Cement romański stał się kluczowym spoiwem hydraulicznym stosowanym do wykonywania
wszelkiego rodzaju dekoracji sztukatorskich na elewacjach budynków. Wykonywano z niego
elementy odlewane, profile ciągnione oraz tynki. Ciepły, naturalny kolor oraz szybki proces
wiązania i twardnienia pozwalały na szybką i efektywną pracę rzemieślników. Poza tymi
cechami cementy romańskie charakteryzuje wysoka wytrzymałość oraz odporność na
działanie czynników zewnętrznych, co dodatkowo determinowało o wyborze takiego właśnie
spoiwa. Naturalny kolor cementów romańskich, zbliżony do kolorystyki kamieni –
piaskowców powodował brak konieczności malowania elewacji – najczęściej pozostawały nie
malowane, bądź też pokrywano je cienką farbą (pobiałą) wykonaną z cementu romańskiego
w celu scalenia poszczególnych partii wykonanych w różnych technikach. Zmierzch produkcji
oraz stosowania cementów romańskich przypada na okres po zakończeniu I wojny
światowej.
Elewacje budynków dekorowanych wyprawami z cementu romańskiego zachowały się do
naszych czasów w stosunkowo dobrym stanie zachowania i w sporym zasobie. Przykładem
największego zespołu XIX w. elewacji wykonanych z cementu romańskiego na terenie Polski
jest z pewnością Kraków. Aby skutecznie chronić zespoły zabytkowych elewacji
dekorowanych wyprawami z cementu romańskiego należy uprzednio poznać szczegółowo
ich zasób, stan zachowania oraz wynikające z niego problemy konserwatorskie. Wyprawy
„romańskie” analogicznie do innych materiałów posiadają swoją indywidualną estetykę, a co
za tym idzie ich wygląd wpływa zasadniczo na odbiór estetyczny dzieła (architektonicznego)
jakim jest zabytkowa elewacja. Poszczególne elementy architektoniczne tworzące elewację
w zasadniczy sposób wpływają na jej estetykę, dlatego fundamentalnym założeniem
współczesnej myśli konserwatorskiej jest właściwy dobór środków i metod mających na celu
powstrzymanie ich procesów degradacji oraz możliwie najbardziej precyzyjne odtworzenie
ich pierwotnego odbioru estetycznego. Najoczywistszym rozwiązaniem technicznym jest
stosowanie możliwie najbliższych do oryginału technologii wykonania poszczególnych
elementów składowych elewacji. Stosowanie analogicznych (lub bardzo zbliżonych) do
oryginału
materiałów
związane
jest
także
z
ich
kompatybilnością
(zgodnością
technologiczną).
Zaprzestanie produkcji cementu romańskiego w I ćw. XX w. uniemożliwiał wypełnienie
fundamentalnej zasady konserwatorskiej związanej z stosowaniem analogicznych do
oryginalnych materiałów w trakcie procesu konserwacji płaszczyzn architektonicznych. W
latach 2003-2006 w ramach programu ROCEM odtworzono proces produkcji cementu
romańskiego a następnie wdrożono go do praktycznej konserwacji. Praca doktorska,
skupiona poza zagadnieniami historycznymi - aspektem praktycznej konserwacji elewacji
wykonanych z wypraw z cementu romańskiego. Pierwszym zagadnieniem badawczym było
poznanie historycznych technologii wykonywania dekoracji sztukatorskich z cementu
romańskiego. W tym celu przebadano zespół 13 elewacji szkół miejskich Krakowa okresu
autonomii galicyjskiej. Badania te obejmowały rozeznanie stratygraficzne nawarstwień na
elewacjach, badania historyczne oraz laboratoryjne. Przy okazji badań elewacji opracowana
została
metoda
identyfikacji
wypraw
„romańskich”
na
podstawie
obserwacji
makroskopowych. Wykonane badania posłużyły do opracowania ogólnych założeń
konserwatorskich. Kolejnym problemem podjętym w pracy było opracowanie technologii
wykonywania dekoracji sztukatorskich z nowo produkowanych cementów romańskich a
następnie zastosowania ich w konserwacji zabytkowych elewacji. Pionierską realizacją w tym
zakresie była konserwacja elewacji dawnej Akademii Handlowej w Krakowie (1906 r.) proj.
Jana Zawiejskiego. Opracowane laboratoryjnie receptury cienkich zacierek z cementu
romańskiego oraz wykonywania elementów odlewanych i profili ciągnionych posłużyły do
prób in situ a następnie do przeprowadzenia kompleksowej konserwacji elewacji.
Doświadczenie i wiedza zdobyte w trakcie wspomnianej realizacji posłużyły do wdrożenia
materiału w praktycznej konserwacji elewacji dekorowanych wyprawami z cementu
romańskiego (m, in. Dawnej szkoły Wydziałowej przy ul Wąskiej w Krakowie, elewacji domu
Ubogich im. Helclów w Krakowie).
Ostatnią częścią pracy jest wykonanie i opracowanie bazy danych elewacji dekorowanych
wyprawami z cementu romańskiego zachowanych w Krakowie na terenie wewnątrz II
obwodnicy. W wyniku prowadzonej systematycznej inwentaryzacji udało się ujawnić ponad
500 elewacji posiadających elementy z cementu romańskiego. Poszczególne elewacje zostały
podzielone na poszczególne typy ze względu na stan zachowania oraz konserwacji. Wyniki
prac inwentaryzacyjnych zostały podsumowane i odpowiednio skomentowane. Powstała
baza danych ma na celu pomoc przy prowadzeniu kompleksowych prac konserwatorskich na
terenie Krakowa szczególnie inwestorom oraz urzędnikom-konserwatorom.