Zdzisław Juszczyk - Advances in Clinical and Experimental Medicine

Zdzisław Juszczyk - Advances in Clinical and Experimental Medicine

PRACE POGLĄDOWE
Adv Clin Exp Med 2006, 15, 3, 521–526
ISSN 1230−025X
© Copyright by Silesian Piasts
University of Medicine in Wrocław
ZDZISŁAW JUSZCZYK
Systolic Hypertension in Older Persons – Controversies
and Indications for Treatment
Skurczowe nadciśnienie tętnicze u osób w wieku podeszłym –
kontrowersje i wskazania do leczenia
Szpital w Białej Prudnickiej
Streszczenie
Nadciśnienie skurczowe rozpoznaje się wówczas, gdy wysokość ciśnienia skurczowego wynosi co najmniej
140 mm Hg, a wysokość ciśnienia rozkurczowego nie przekracza 90 mm Hg. Choroba ta jest ważnym problemem
społecznym, ponieważ w krajach zachodnich stwierdzano ją u 60–80% populacji osób w wieku powyżej 65 lat
i bardziej niż nadciśnienie rozkurczowe zwiększa zagrożenia takimi powikłaniami sercowo−naczyniowymi, jak:
choroba niedokrwienna serca, udar mózgu lub niewydolność krążenia. W artykule przedstawiono zasady leczenia
skurczowego nadciśnienia tętniczego i kontrowersje związane z leczeniem chorych na nadciśnienie „białego fartu−
cha” i chorych w wieku powyżej j 85 lat. 0ceniono również, czy duże wartości ciśnienia tętna zwiększają u cho−
rych na nadciśnienie skurczowe częstość występowania powikłań sercowo−naczyniowych (Adv Clin Exp Med
2006, 15, 3, 521–526).
Słowa kluczowe: podeszły wiek, nadciśnienie skurczowe, leczenie.
Abstract
Systolic hypertension defined as systolic blood pressure of at least 140 mm Hg, and diastolic blood pressure of less
than 90 mm Hg is a major public health issue, because in westernized societies 60–80% of people older than 65
years were hypertensive, and systolic hypertension is a more important cardiovascular risk factor than diastolic
hypertension, as coronary heart disease, stroke and heart failure. Consequently, the control of systolic blood pres−
sure should be the focus of treatment in this population. In this article several clinically pertinent issues were con−
sidered, including what is the management for older persons with hypertension, what is the evidence for treating
patients older than 85 years, whether “white coat” hypertension should be treated, and what is the risk of causing
widened pulse pressure during treating systolic hypertension (Adv Clin Exp Med 2006, 15, 3, 521–526).
Key words: elderly, systolic hypertension, treatment.
Nadciśnienie skurczowe, za jakie uznaje się
ciśnienie skurczowe o wysokości 140 mm Hg lub
wyższe, przy ciśnieniu rozkurczowym 90 mm Hg
lub niższym, stwierdzano w ostatnio prowadzo−
nych badaniach u około 60–80% populacji osób
w podeszłym wieku [1] i stanowi ono większe za−
grożenie wystąpienia chorób sercowo−naczynio−
wych niż nadciśnienie rozkurczowe. W badaniach
Framingham [2] wykazano, że u chorych na nad−
ciśnienie skurczowe klasy I względne zagrożenie
chorobami sercowo−naczyniowymi wynosiło 1,47,
chorobą niedokrwienną serca – 1,44, udarem
mózgowym – 1,42 i niewydolnością serca – 1,60,
wartość tych badań jednak jest podważana, ponie−
waż nie wszystkich spośród badanych można było
zaliczyć do osób w podeszłym wieku. W innych
badaniach wykonanych u 1266 lekarzy, u których
średnie ciśnienie skurczowe wynosiło 142,3 mm
Hg, względne zagrożenie chorobami sercowo−na−
czyniowymi wynosiło 1,32, zagrożenie udarem
mózgowym – 1,42, a zgonem z powodu chorób
sercowo−naczyniowych – 1,56 [3], ale w tych ba−
daniach średni wiek chorych wynosił tylko 59 lat.
Na związek przyczynowy między nadciśnieniem
skurczowym u osób w podeszłym wieku, a wystę−
powaniem u nich powikłań sercowo−naczynio−
522
wych mogą wskazywać badania, w których wyka−
zano, że skuteczne leczenie przeciwnadciśnienio−
we zmniejszało zagrożenie występowania takich
chorób sercowo−naczyniowych, jak: udar mózgu
i choroba niedokrwienna serca, a także częstość
zgonów pochodzenia sercowo−naczyniowego. Do
leków o takim działaniu należy zaliczyć chlortali−
don [4], nitrendypinę [5, 6], lacypil [7], amlodypi−
nę [8] oraz kandesartan [9]. Główną przyczyną
nadciśnienia skurczowego u osób w podeszłym
wieku jest zwiększona sztywność tętnic do pozio−
mu tętnic oporowych wskutek odkładania się
w nich kolagenu i przerostu komórek mięśni gład−
kich tętnic, a także w następstwie ścieńczeń, frag−
mentacji i pękania włókien elastycznych w błonie
środkowej naczynia. Niezależnie od zmian struk−
tury tętnic u osób w podeszłym wieku występuje
zaburzenie czynności wydzielniczej śródbłonka
naczyniowego, wyrażające się zmniejszeniem
syntezy tlenku azotu działającego naczyniorozsze−
rzająco, czemu sprzyja palenie tytoniu, niedobór
estrogenów u kobiet i cukrzyca. Problemy poru−
szane w piśmiennictwie z ostatnich czterech lat
dotyczące celowości farmakologicznego leczenia
nadciśnienia „białego fartucha” oraz nadciśnienia
tętniczego u chorych w wieku 80 lat lub wyższym
budzą kontrowersje. Poglądy dotyczące leczenia
nadciśnienia tętniczego „białego fartucha” nie są,
jak dotychczas, jednoznaczne [10]. Wydaje się
jednak, że przy obecnie istniejącej możliwości po−
miaru ciśnienia tętniczego w warunkach domo−
wych i przy zachowaniu zasad pomiaru ciśnienia
tętniczego [11] problem ten nie ma znaczenia
w praktyce lekarskiej. Więcej wątpliwości budzi
celowość farmakologicznego leczenia nadciśnie−
nia tętniczego u osób w wieku 80 lat i wyższym,
ponieważ wykazano, że zarówno spadki ciśnienia
spowodowane niekontrolowanym leczeniem, jak
i niepożądane działanie niektórych leków przeciw−
nadciśnieniowych mogą zwiększać śmiertelność
tej populacji chorych. Na uzasadnienie takiego le−
czenia wskazują badania wykonane w ramach pro−
gramu SHEP [4]. W badaniach tych, którymi obję−
to 650 chorych w wieku około 80 lat wykazano, że
farmakologiczne leczenie nadciśnienia skurczo−
wego zmniejsza zagrożenie udarem mózgowym
(RR – 0,53) w stopniu zbliżonym do leczenia nad−
ciśnienia tętniczego u chorych w młodszych gru−
pach wiekowych (RR – 0,74). Badania te wyma−
gają potwierdzenia na większej liczbie chorych,
zwraca się jednak uwagę, że powikłaniom farma−
kologicznego leczenia nadciśnienia tętniczego
u osób starych mogą zapobiegać częste pomiary
ciśnienia tętniczego, wykonywane również po pio−
nizacji chorego. Innymi ważnymi czynnikami,
które należy uwzględnić w leczeniu nadciśnienia
tętniczego, są dobowe jego wahania [12] i poran−
Z. JUSZCZYK
ne wzrosty ciśnienia [13, 14]. Wykazano bowiem,
że oba te czynniki zwiększają częstość występo−
wania powikłań sercowo−naczyniowych, a zwła−
szcza udarów mózgu. Przyjmuje się obecnie, że
obu tym zaburzeniom można zapobiegać, stosując
leki przeciwnadciśnieniowe o długim działaniu
lub powtarzając dawki leku o krótkim działaniu.
Wykazano również, że porannym wzrostom ci−
śnienia tętniczego najskuteczniej zapobiega wie−
czorne podanie wolno uwalniającej się nifedypiny
lub inhibitora enzymu konwertującego angioten−
synę I do angiotensyny II o długim działaniu. Nie
obserwowano korzystnych działań u chorych le−
czonych lekiem blokującym receptory β [15].
Nierozwiązanym dotychczas problemem jest
postępowanie u chorych z wysokim ciśnieniem
tętna, które określa różnica między wysokością ci−
śnienia tętniczego skurczowego a rozkurczowego
[16]. Wykazano bowiem, że ciśnienie tętna wyż−
sze od 60 mm Hg, często spotykane u osób
w podeszłym wieku, jest niezależnym czynnikiem
zagrożenia chorobami sercowo−naczyniowymi.
Każdy wzrost tego ciśnienia o 10 mm Hg zwięk−
sza o 24% ryzyko wystąpienia udaru mózgu
i o 32% zagrożenie niewydolnością serca [4]. Nie
ma leków, które obniżałyby tylko ciśnienie skur−
czowe, ale w dotychczasowych badaniach wyka−
zano, że diuretyki skuteczniej zmniejszają ciśnie−
nie tętna od leków blokujących kanał wapniowy
i inhibitorów enzymu konwertującego angiotensy−
nę I do angiotensyny II [17]. Wysokie ciśnienie
tętna skutecznie obniżają również diuretyki stoso−
wane z inhibitorem enzymu konwertującego [18]
oraz diuretyki podawane z lekiem blokującym re−
ceptory β [19], przy czym ostatnie dwa z wymie−
nionych leków mogą zwiększać zagrożenie cu−
krzycą. Farmakologiczne leczenie skurczowego
nadciśnienia tętniczego u osób w podeszłym wie−
ku wymaga dużej ostrożności i oceny zarówno po−
tencjalnych korzyści, jak i zagrożeń związanych
z niepożądanym działaniem stosowanych leków
i dlatego przyjmuje się, że u większości chorych
leki te należy dobierać indywidualnie. Ustalając
dawkę leków podlegających przemianie w wątro−
bie, należy uwzględnić zmniejszoną u osób w pode−
szłym wieku aktywność enzymów mitochondrial−
nych tego narządu, a w przypadku leków wydala−
nych przez nerki zmniejszenie filtracji kłębkowej
wskutek zmniejszonej liczby nefronów oraz ich
ukrwienia. Planowane leczenie lekami blokujący−
mi receptory β wymaga uwzględnienia zmniejszo−
nej u osób w podeszłym wieku aktywności węzła
zatokowego i czynności skurczowej lewej komory.
Spośród leków hipotensyjnych stosowanych
w leczeniu skurczowego nadciśnienia tętniczego
u osób w podeszłym wieku w kilku programach
badawczych oceniano diuretyki, blokujące kanał
Skurczowe nadciśnienie tętnicze u osób w wieku podeszłym
wapniowy, blokujące receptory β, inhibitory enzy−
mu konwertującego angiotensynę I do angiotensy−
ny II oraz leki blokujące receptory wiążące angio−
tensynę. Leki diuretyczne uznaje się za podstawo−
we w leczeniu nadciśnienia skurczowego.
W badaniach SHEP [4] wykonanych u 4736 cho−
rych w wieku powyżej 60 lat ze średnim ciśnie−
niem skurczowym 170 mm Hg, a rozkurczowym
niższym od 90 mm Hg, chlortalidon stosowany
przez 5 lat w dawce 12,5 mg/dobę obniżał ciśnie−
nie skurczowe do 143 mm Hg, a rozkurczowe do
72 mm Hg, zmniejszał rówież o 37% częstość wy−
stępowania udarów mózgowych i o 27% zagroże−
nie wystąpienia zawału serca i zgonu pochodzenia
sercowego. Lek ten przyczynił się również do
zmniejszenia częstości zabiegów operacyjnego
przywrócenia krążenia wieńcowego i przezskórnej
plastyki tętnic wieńcowych. Podobne wyniki uzys−
kano również w tych programach badawczych,
w których porównywano skuteczność chlortalido−
nu z innymi lekami przeciwnadciśnieniowymi [7,
8]. Do leków przeciwnadciśnieniowych zaleca−
nych w nadciśnieniu skurczowym u osób w podesz−
łym wieku należą również antagoniści wapnia.
Wykazano, że amlodypina, stosowana u 1838 cho−
rych w wieku średnio 62 lata, po 4 miesiącach le−
czenia obniżała ciśnienie skurczowe o 23,4 mm
Hg, a rozkurczowe o 13,9 mm Hg [20]. Lacypil,
podawany w dawce 4–6 mg/dobę 942 chorym
w wieku powyżej 60 lat z izolowanym nadciśnie−
niem skurczowym, wywierał korzystne działanie
hipotensyjne, zmniejszał też o około 9,3% czę−
stość występowania zawału mięśnia sercowego,
udaru mózgowego, niewydolności krążenia i na−
głych zgonów [7]. Spośród leków blokujących ka−
nał wapniowy najkorzystniejsze wyniki uzyskano
po leczeniu nitrendypiną. W badaniach prowadzo−
nych w Chinach u 1253 chorych, nitrendypina po−
dawana przez 2 lata w dawce 10–40 mg/dobę,
oprócz istotnego spadku ciśnienia tętniczego,
zmniejszała o 38% częstość występowania udarów
mózgu, o 58% częstość udarów mózgu, zakończo−
nych zgonem oraz o 39% śmiertelność spowodo−
waną chorobami sercowo−naczyniowymi i śmier−
telność ogólną [5]. W innych badaniach ten sam
lek stosowany przez 2 lata u 2398 osób w wieku
powyżej 60 lat z izolowanym skurczowym nadciś−
nieniem tętniczym o 42%, zmniejszał częstość
udarów mózgowych, o 44% udarów niezakończo−
nych zgonem [6], a także o 50% częstość występo−
wania otępienia starczego. Spośród najczęściej
występujących w tych programach niepożądanych
działań leków blokujących kanał wapniowy wy−
mieniano ból i zawroty głowy, zaczerwienie twa−
rzy, obrzęki stóp, przyspieszenie częstości pracy
serca oraz zaburzenia dyspeptyczne. Leki bloku−
jące receptory β stosowano rzadziej w leczeniu
523
skurczowego nadciśnienia tętniczego u osób w po−
deszłym wieku ze względu na dość liczne działa−
nia niepożądane i mniejszą u tych chorych aktyw−
ność węzła zatokowego.
W badaniach wykonanych w ramach progra−
mu STOP−Hypertension, w których przez 25 mie−
sięcy u 812 osób w wieku 70–84 lat chorych na
nadciśnienie skurczowe stosowano atenolol
w dawce 50 mg/dobę, metoprolol o przedłużonym
działaniu w dawce 100 mg/dobę lub pindolol
w dawce 5 mg/dobę wykazano, że leki te zmniej−
szały o 40% częstość występowania chorób serco−
wo−naczyniowych, o 47% częstość udarów nieza−
kończonych zgonem i o 43% śmiertelność ogólną,
przy czym najkorzystniejsze wyniki leczenia
uzyskano u chorych w wieku 84 lat i to niezależ−
nie od płci [21]. Skuteczność hipotensyjna inhibi−
torów enzymu konwertującego jest u osób w po−
deszłym wieku zbliżona do skuteczności innych
leków przeciwnadciśnieniowych i leki te są szcze−
gólnie zalecane u chorych z zaburzeniami czynno−
ści skurczowej lub rozkurczowej serca, u chorych
na cukrzycę i na niektóre choroby nerek.
W badaniach wykonanych w ramach progra−
mu PR0GRESS wykazano, że 4−letnie leczenie
peryndoprylem chorych na nadciśnienie tętnicze
z przebytym udarem mózgu lub epizodem ostrego
przemijającego niedokrwienia mózgu nie wpływa−
ło na częstość występowania udarów mózgu, za−
grożenie natomiast wystąpienia tych powikłań
zmniejszało się o 43% u chorych leczonych peryn−
doprylem z indapamidem [22, 23]. U chorych le−
czonych obu tymi lekami o 23% zmniejszała się
również częstość występowania otępienia starcze−
go. U 138 chorych w wieku 65–84 lat z nadciśnie−
niem skurczowym, leczonych przez 5 lat enala−
prylem lub diuretykiem tiazydowym, wykazano,
że mimo zbliżonego po każdym z tych leków
spadku ciśnienia tętniczego, enalapryl częściej za−
pobiegał występowaniu powikłań sercowo−naczy−
niowych [24].
Spośród leków blokujących receptory angio−
tensyny w leczeniu nadciśnienia skurczowego sto−
sowano losartan oraz kandesartan. Losartan poda−
wany 4605 chorym w podeszłym wieku w dawce
50 mg/dobę obniżał po 4,8 latach leczenia ciśnie−
nie tętnicze średnio o 30,2/16,6 mm Hg, a także
o 14% w porównaniu z atenololem skuteczniej
zmniejszał częstość występowania udarów mózgu,
zawału mięśnia sercowego i zgonu z przyczyn ser−
cowo−naczyniowych [25]. Kandesartan stosowany
w dawce 8–16 mg/dobę u 4964 chorych w wieku
około 76 lat, po 3,7−rocznym leczeniu zmniejszał
o 10,9% zagrożenie zgonem sercowo−naczynio−
wym i o 23,6% częstość występowania udarów
mózgu [9]. Dotychczasowe wyniki badań na−
stępstw narządowych nadciśnienia skurczowego
524
Z. JUSZCZYK
wskazują, że 8−krotnie zwiększa ono zagrożenie
udarem mózgu i 3−krotnie zagrożenie chorobą nie−
dokrwienną serca oraz zgonami pochodzenia ser−
cowego. Prawidłowe leczenie tej choroby zmniej−
sza o 30% częstość występowania udarów mózgu,
o 26% częstość incydentów sercowo−naczynio−
wych niezakończonych zgonem, o 18% umieral−
ność spowodowaną chorobami sercowo−naczynio−
wymi i o 13% umieralność ogólną. Celem leczenia
skurczowego nadciśnienia tętniczego u osób
w podeszłym wieku jest obniżenie ciśnienia do
wartości mniejszych niż 140/90 mm Hg, a u cho−
rych ze współistniejącą cukrzycą lub uszkodze−
niem nerek – do ciśnienia poniżej 130/80 mm Hg.
Podsumowując, w leczeniu skurczowego nad−
ciśnienia tętniczego u osób w podeszłym wieku
stosuje się leczenie niefarmakologiczne, zwane
również zmianą stylu życia, oraz farmakologiczne.
Zmiana stylu życia rzadko przyczynia się do nor−
malizacji ciśnienia tętniczego, ale może pozwolić
na zmniejszenie liczby stosowanych leków lub ich
dawek. Polega na ograniczeniu spożywanej soli
kuchennej do 6 g/dobę, ilości wypijanego alkoho−
lu do 30 ml etanolu/dobę, zwiększeniu ilości po−
karmów bogatych w potas i magnez oraz na wyko−
nywaniu co najmniej trzy razy w tygodniu lekkich
lub umiarkowanych wysiłków fizycznych. U osób
otyłych jest wskazane również zmniejszenie masy
ciała o co najmniej 4,5 kg, ale to udaje się uzyskać
tylko u niewielkiej liczby chorych [26]. W lecze−
niu farmakologicznym nadciśnienia skurczowego
u osób w podeszłym wieku najkorzystniejsze re−
zultaty uzyskano po stosowaniu diuretyków tiazy−
dowych, antagonistów wapnia oraz inhibitorów
enzymu konwertującego, następnie leków bloku−
jących receptory angiotensyny lub leków blokują−
cych receptory β.
Leczenie należy rozpocząć od małych dawek
jednego leku, ale około 50% chorych wymagać
będzie stosowania jednocześnie dwóch leków
przeciwnadciśnieniowych i wówczas należy do−
bierać leki o różnym mechanizmie działania.
W politerapii najkorzystniejsze wyniki hipotensyj−
ne uzyskano po stosowaniu diuretyku tiazydowe−
go z inhibitorem enzymu konwertującego, antago−
nisty wapnia z inhibitorem enzymu konwertujące−
go, diuretyku tiazydowego z lekiem blokującym
receptory β lub leku blokującego receptory β z an−
tagonistą wapnia, przy czym przy tym skojarzeniu
leków nie należy jednocześnie podawać diltiaze−
mu lub werapamilu. Przy doborze leku lub leków
przeciwnadciśnieniowych należy się kierować nie
zmiana stylu życia
(lifestyle modifications)
brak spadku ciśnienia < 140/90 mm Hg u osób chorych na cukrzycę
lub z chorobami nerek < 130/85 mm Hg
(not a goal blood pressure < 140/90 mm Hg, and in person
with diabetes mellitus or renal disease < 130/85 mm Hg)
nadciśnienie niepowikłane
(incomplicated hypertension)
nadciśnienie powikłane
(complicated hypertension)
diuretyk tiazydowy
(thiazide diuretic)
cukrzyca: inhibitor ACE,
antagonista wapnia
(diabetes mellitus: ACE inhibitor,
calcium antagonist)
dusznica bolesna;
antagonista wapnia,
lek blokujący receptory β
(angina pectoris:
calcium antagonist,
β−blocker)
zawał mięśnia sercowego:
lek blokujący receptory β,
inhibitor ACE
(myocardial infarction:
β−blocker, ACE inhibitor)
niewydolność serca: inhibitor ACE,
diuretyk, lek blokujący receptory
wiążące angiotensynę, lek blokujący
receptory β – karwedylol
(heart failure: ACE inhibitor,
diuretic, angiotensin receptor blockers,
β−blocker – carvedilol)
brak działania hipotensyjnego
(lack of hypotensive activity)
dodać lek o innym
mechanizmie działania:
antagonistę wapnia,
inhibitor ACE, lek blokujący
receptory wiążące angiotensynę
lub lek blokujący receptory β
(additionally second agent
from different class:
calcium antagonist,
ACE inhibitor,
angiotensin receptor
blockers or β−blocker)
Ryc. 1. Algorytm leczenia
skurczowego nadciśnienia
tętniczego u osób
w podeszłym wieku
Fig. 1. Algorithm for
treatment of systolic
hypertension in older
persons
Skurczowe nadciśnienie tętnicze u osób w wieku podeszłym
tylko ich skutecznością i działaniami niepożąda−
nymi, ale również istniejącymi u chorego schorze−
niami współistniejącymi. Zwraca się również
uwagę na znaczenie kontrolowania wysokości ci−
śnienia przez samego chorego oraz stworzenie
systemu umożliwiającego szybki jego kontakt
z lekarzem leczącym. Chociaż w niektórych
ośrodkach przyjmuje się, że wskazaniem do lecze−
nia farmakologicznego u osób w podeszłym wieku
525
jest ciśnienie skurczowe wyższe od 160 mm Hg
[27], to pogląd ten jest podważany zarówno
w 7. raporcie JNC [28] jak i w Raporcie Europej−
skiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego
oraz Europejskiego Towarzystwa Kardiologicz−
nego [29]. Algorytm leczenia nadciśnienia tętni−
czego u osób w podeszłym wieku chorych na nad−
ciśnienie tętnicze skurczowe przedstawiono w ta−
beli 1.
Piśmiennictwo
[1] Primatesta P, Poulter N: Hypertension in the elderly in England. J Hypertens 2004, 22, 1093–1098.
[2] Sagin A, Larson M, Levy D: The natural history of borderline isolated systolic hypertension. N Engl J Med 1993,
329, 1912–1917.
[3] Psaty B, Furberg C, Kuller L: Traditional risk factors and subclinical disease measures as predictors of first
myocardial infarction in older adults: the Cardiovascular Health Study. Arch Intern Med 1999, 159, 1339–1347.
[4] SHEP Cooperative Research Group: Prevention of stroke by antihypertensive drug treatment in older persons with
isolated systolic hypertension: final results of the Systolic Hypertension in Elderly Program (SHEP) JAMA 1991,
265, 3255–3264.
[5] Liu L, Wang J, Gong L, Liu G, Staessen J: Comparison of active treatment and placebo in older Chinese
patients with systolic hypertension. J Hum Hypertens 1998, 16, 1823–1829.
[6] Staessen J, Fagard R, Thijs L, Cellis H, Arabidze G, Birgenhager W, Bulpitt C, De Leeuw P, Dollery C,
Flether A, Forette L, Leonetti G, Nachev C, 0’Brien E, Rosenfeld J, Rodicio J, Tuomilehto J, Zanchetti A:
Randomized double−blind comparison of placebo and active treatment for older patients with isolated systolic
hypertension. Lancet 1997, 350, 757–764.
[7] Malacco E, Mancia G, Rappelli A, Menotti A, Zuccaro M, Coppini A: Treatment of isolated hypertension: the
SHELL study results. Blood Press 2003, 12, 160–167.
[8] Lever A, Brennan P: MRC trial of treatment in elderly hypertensives. Clin Exp Hypertens 1993, 15, 941–942.
[9] Lithell H, Hansson L, Swoog I, Eimfeldt G, Hofman A, Olofsson B, Trenkwalder P, Zanchetti A: The Study
on Cognition and Prognosis in Elderly (SCOPE) principal results of the randomized double−blind interventional
study. J Hypertens 2003, 21, 875–886.
[10] Moser M: White coat hypertension to treat or not to treat: a clinical dilemma. Arch Intern Med 2001, 161,
2655–2656.
[11] 0’Brien E, Asmar R, Beilin L, Imai Y, Mallon M, Mancia G, Mengden T, Myers M, Padfield P, Palatini P,
Parati G, Pickering T, Redon J, Staessen J, Stergiou J, Verdecchia P: On behalf of the European Society of
Hypertension Working Group on Blood Pressure Monitoring. J Hypertens 2003, 21, 821–848.
[12] Kario K: Blood pressure variability in hypertension. A possible cardiovascular risk factor. Am J Hypertens 2004,
17, 1075–1076.
[13] Kario K, Pickering T, Umeda Y: Morning surge in blood pressure as a predictor of silent and clinical cere−
brovascular disease in elderly hypertensives: a prospective study. Circulation 2003, 107, 1401–1406.
[14] Halawa B, Kalicińska E: Poranny wzrost ciśnienia tętniczego a zagrożenie schorzeniami sercowo−naczyniowy−
mi. Adv Clin Exp Med 2005, 14, 195–197.
[15] Hermida R, Ayala D, Calvo C: Administration−time−dependent effects of antihypertensive treatment on the cicar−
dian pattern of blood pressure. Curr Opin Nephrol Hypertens 2005, 14, 453–459.
[16] Barriuoso R, Benegas J, Damian J, Appel L, Guallar E: Systolic blood pressure, diastolic blood pressure, and
pulse pressure: an evaluation of their joint effect on mortality. Ann Intern Med 2003, 139, 731–739.
[17] Cushman W, Materson B, Williams D, Reda D: Pulse pressure changes with sex classes of antihypertensive
agends in a randomized, controlled trial. Hypertension 2001, 38, 953, 957.
[18] Safer M, Vaisse B, Blacher J, Rudnichi A, Mourad J: Pulse pressure monitoring of open antihypertensive ther−
apy. Am J Hypertens 2004, 17, 1088–1094.
[19] Chang J, Luchsinger J, Shea S: Antihypertensive medication class and pulse pressure in elderly: analysis based
on the Third National Health and Nutrition Examination Survey. Am J Med 2003, 115, 536–542.
[20] Miguel A, Jimenez−Garcia R, San Martin M, Gonzalez I, Vegacampo A, Martinez−Gonzalez J, Herrero G:
Drug surveillance study of amlodipine in patients with hypertension not controlled with drug therapy NORCON
study. Curr Ther Res 2000, 61, 863–870.
[21] Forette F, Seux M, Staessen J: Prevention of dementia in randomized double−blind placebo−controlled Systolic
Hypertension in Europe (Syst−Eur) trial. Lancet 1998, 352, 1347–1351.
[22] Dahlof B, Lindholm L, Hansson L, Schersten B, Ekbom T, Wester P: Morbidity and mortality in the Swedish
Trial in Old Patients with Hypertension (STOP−Hypertension). Lancet 1991, 338, 1281–1285.
[23] Collaborative Group Randomized trial of the perindopril−based blood−pressure−lowering regiment among 6105
individuals with previous stroke or transit ischaemic attack. Lancet 2001, 358, 1033–1041.
526
Z. JUSZCZYK
[24] The PROGRESS Collaborative Group. Effect of blood pressure lowering with perindopril and indapamine therapy
on dementia and cognitive decline in patients with cerebrovascular disease. Arch Inter Med 2003, 163,
1069–1075.
[25] Dahlof B, Devereux R, Kjedsen S, Julius S, Beevers G, de Faoire U, Fuhrquist F, Ibsen H, Nieminen M,
Omvuk P, Oparil S, Wedel H: Cardiovascular morbidity and mortality in the Losartan Intervention for Endpoint
reduction in hypertension study (LIFE): a randomized trial against atenolol. Lancet 2002, 359, 995–1003.
[26] Whelton P, Appel L, Espeland L: Sodium reduction, and weight loss in the treatment in hypertension in older
persons: a randomized controlled trial of non−pharmacologic intervention in the elderly (TONE). TONE
Collaborative Research Group. JAMA 1998, 279, 839–846.
[27] Chaudhey I, Krumholtz M, Foody J: Systolic hypertension in older persons. JAMA 2004, 292, 1074–1080.
[28] The Seventh Report of Joint National Committee on Prevention, Detection, Evaluation, and Treatment of High
Blood Pressure. The JNC Report. JAMA, 2003, 289, 2534–2573.
[29] European Society of Hypertension−European Society of Cardiology guidelines for management of arterial hyper−
tension.. Guidelines Committee 2003. J Hypertens 2003, 21, 1011–1073.
Adres do korespondencji:
Zdzisław Juszczyk
ul. Moniuszki 8
48−210 Biała Prudnicka
Conflict of interest: None declared
Praca wpłynęła do Redakcji: 29.06.2005 r.
Po recenzji: 3.10.2005 r.
Zaakceptowano do druku: 21.10.2005 r.
Received: 29.06.2005
Revised: 3.10.2005
Accepted: 21.10.2005