streszczenie - Wydział Nauk Historycznych UMK

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Wydział Nauk Historycznych
Dariusz Grot
Ku archiwom otwartym.
Dostępność zasobu archiwów państwowych w latach 1917-2013
Rozprawa doktorska
2015
Promotor: dr hab. Władysław Stępniak
ZAWARTOŚĆ PRACY:
Wstęp
W początkowym rozdziale wyznaczony został obszar badania oraz jego
przesłanki. Określono także cele pracy, jej zakres przedmiotowy i poddane w niej
rozważeniu kluczowe zagadnienia. Scharakteryzowano stan dotychczasowych badań
nad dostępnością archiwów w Polsce. Autor przedstawił ponadto przyjęte metody
badawcze, spośród wielu akceptowanych na gruncie archiwistyki.
Wprowadzenie do problematyki
Wprowadzający rozdział opracowania zmierza do scharakteryzowania przedmiotu
rozważań. Było to niezbędne m.in. z uwagi na stosowanie w dziedzinie archiwistyki
niekonsekwentnej terminologii, która utrudnia zrozumienie informacyjnej specyfiki
źródeł gromadzonych w archiwach. Podjęto też próbę sklasyfikowania czynników
ograniczających zachowanie dokumentarnego zasobu (a więc i dostępność informacji)
zanim zostanie zgromadzony w archiwach. W tym kontekście uwzględniono przesłanki
utraty informacji, czynniki ryzyka związane z niepełnym postrzeganiem i niedostatecznie
skutecznym dopilnowaniem informacji.
Zasygnalizowano metodyczne niedostatki i czynniki ryzyka w dziedzinie
archiwizowania historycznie ważnych źródeł informacji innych niż tradycyjnie pojmowane
dokumenty. Uwagę poświęcono też generalnym ograniczeniom dostępu do informacji,
konkurującym z postulatem niezwłoczności korzystania z niej. Przedstawienie zagadnień
dostępności informacji, która dotrwała do tego finalnego etapu objęło szczególną rolę
archiwów państwowych w zapewnianiu dostępu do niej, sposobów korzystania z
archiwaliów i związanych z nimi kategorii odbiorców, wyposażanych w zmieniające się
uprawnienia informacyjne. Podjęto próbę sklasyfikowania form korzystania z archiwów,
osadzonych w kontekście wolności i praw informacyjnych.
Ukształtowanie standardów dostępności archiwów w początkach odzyskanej państwowości
oraz ich przeobrażenia (1919-1951)
Rozdział prezentuje zasady dostępności materiałów archiwalnych zawarte
w regulacjach bezpośrednio poprzedzających odrodzenie polskiego państwa i charakteryzuje
zakres ich przeniesienia do porządku prawnego II Rzeczypospolitej. Uwzględnia
rozwiązania mające wagę prefiguracji archiwów w życiu publicznym. Pod tym
względem wiele uwagi poświęcono zasadzie pomocniczości archiwów w strukturach
administracji publicznej, wypełnianiu misji wspierania prac naukowych oraz działalności
informacyjnej na rzecz obywateli i sprawowaniu roli urzędów wiary publicznej.
Szczególne miejsce zajmuje analiza unormowanych wówczas form korzystania
z materiałów archiwalnych oraz zakresu publicznych zadań archiwów państwowych.
Przedstawiono reguły funkcjonowania archiwów w dziedzinie zarządzania
dostępnością zgromadzonych informacji, zawarte w prototypowych przepisach
o charakterze regulaminowym. Wyróżniono „regulacje założycielskie”, które na
dziesięciolecia zdeterminowały modele dostępności materiałów archiwalnych.
Odnotowano ukształtowanie się eksperckiego i elitarnego modelu korzystania
z państwowego zasobu archiwalnego, generalnej karencji na jego udostępnianie
wraz z wyjątkami od niej, wprowadzenie zasady dostępności archiwalnych środków
ewidencyjnych, prototypowych regulaminów uzyskiwania kopii archiwaliów,
restrykcyjnego trybu udostępniania na rzecz cudzoziemców, a także administracyjny,
władczy sposób działania władz archiwalnych w sferze udostępniania. Szczegółowej
analizie poddano przeobrażenia przepisów normujących dostępność archiwaliów,
zwłaszcza te wynikłe z praktyki działalności archiwalnej i gromadzenia doświadczeń.
Kontynuacja i przeobrażenia społecznej roli archiwów w państwie realnego socjalizmu
(1951-1983)
Rozdział koncentruje się na analizie innowacji i analogii w stosunku do unormowania
dostępności materiałów archiwalnych ukształtowanego w okresie II Rzeczypospolitej.
Uwzględniono m.in. wpływ przemian politycznych w Polsce na warunki korzystania
ze źródeł informacji o przeszłości. Przedmiotem analizy stało się m.in. przejście od
systemu rekomendacji do badań opartego na osobowych autorytetach do systemu
weryfikacji bazującego na strukturach biurokratycznych. Zaprezentowano splot przepisów
wykonawczych w tej dziedzinie, zakres adaptacji dawnych standardów udostępniania
materiałów archiwalnych, a także kształtowanie się nowych rozwiązań prawnych.
Zasygnalizowano trwałość eksperckiego modelu postrzegania użytkowników archiwów,
kontrastującą z deklaratywną demokratyzacją w sferze dostępu do wiedzy, edukacji
i kultury. Odnotowano wpływ koncepcji kolektywistycznych na model korzystania
z zasobu archiwalnego.
Zwrócono uwagę na próby zakreślania obszarów przeszłości dopuszczanych do
badań historycznych, poddano analizie system cezur chronologicznych stanowiący
mechanizm administracyjnego nadzoru nad dostępem do wiedzy o przeszłości, a
także zastosowania przepisów o tajemnicy państwowej i służbowej w stosunku do
archiwów. Sklasyfikowano stosowane w omawianym okresie przesłanki odmowy
udostępniania archiwaliów, z uwzględnieniem marginesu uznania administracyjnego
(i dowolności), przy jednoczesnym zaniechaniu sądowej kontroli nad rozstrzygnięciami
organów publicznych.
Osobny wątek został poświęcony początkom reprografii w archiwach jako
formie rozpowszechniania treści dokumentów. Zaprezentowano pierwsze próby
unormowania działalności popularyzatorskiej archiwów, kierowanej do niezidentyfikowanych
odbiorców. Wśród innowacji specjalne miejsce znalazły pierwsze zastosowania ochrony
dóbr osobistych w dziedzinie udostępniania materiałów archiwalnych, prototyp
dostępu na żądanie (ograniczonego do urzędów) i zaczątki obywatelskiej podmiotowości.
Dostępność zasobu archiwów państwowych w społeczeństwie obywatelskim
Specjalnemu wyróżnieniu uległa ustawa z 1983 r. w jej pierwotnym brzmieniu,
mającym przełomowe znaczenie dla regulowania dostępności materiałów archiwalnych.
Istotnym zastrzeżeniem było, że faktyczne wdrożenie ustawowych przepisów o
korzystaniu z archiwów uległo odłożeniu o kilkanaście lat, z powodu niedostosowania
otoczenia do prekursorskich unormowań. Analizie poddano modernizacyjne elementy
ustawy: podmiotowość osobowych użytkowników zasobu, zasadę nieodpłatności
udostępniania, dominację bezwnioskowego trybu udostępniania nad trybem
decyzyjnym, zasadę ważenia przeciwstawnych interesów informacyjnych i odstąpienie
od uznaniowej odmowy dostępu na rzecz ochrony prawnie chronionych interesów.
Podstawową treścią rozdziału jest odczytanie przepisów ustawy, które dotyczą
dostępności materiałów archiwalnych, mających skrajnie lakoniczną postać i
wymagających powiązania z innymi elementami systemu prawnego.
Omówiono też kolejne nowelizacje tych przepisów, upowszechnione ich
interpretacje, a także faktyczne środki wdrażania i egzekwowania innowacyjnych
unormowań, zderzonych z praktyką działalności archiwów. Specjalne miejsce zajmuje
zagadnienie wypełniania luk i niejasności w przepisach powszechnie obowiązujących
unormowaniami regulaminowymi. Uwzględniono ponadto przekształcanie się
normatywnego kontekstu ustawy, wpływające na sposób jej stosowania.
Z uwagi na przemożne znaczenie interpretacji ustawy, regulacji porządkowych
oraz prawa wspólnotowego dla kształtowania reguł dostępu do zasobu archiwów
podjęto próbę „przekładu” treści normatywnej ustawy na język współczesnych aktów
prawnych, formułowanych według wzorców legislacyjnych różnych od tych z 1983 r.
Uwzględniono m.in. motyw ponownego wykorzystania archiwaliów, z zastrzeżeniem
zadawnionego praktykowania udostępniania „dla potrzeb”.
Ponadto scharakteryzowano najnowsze tendencje kształtowania dostępu do
publicznych archiwów, zorientowane na usprawnienie komunikowania się ze
zróżnicowanymi grupami użytkowników, szczególnie badaczami okazjonalnymi i
nieprofesjonalnymi. Szczególne znaczenie przypisano pod tym względem udostępnianiu
archiwaliów i działaniom popularyzatorskim w otwartych systemach teleinformatycznych.
W związku z tym zarysowana została potrzeba przewartościowania rozumienia
udostępniania materiałów archiwalnych, które tradycyjnie adresowane było do imiennie
zidentyfikowanych odbiorców, natomiast w sferze komunikowania się z użytkownikami
drogą elektroniczną może się obywać bez ustalania ich tożsamości. Scharakteryzowano
kluczowe cechy modernizacji reguł dostępności, składające się na projekt archiwum
otwartego – w tym dopuszczenie samodzielnego kopiowania materiałów archiwalnych,
zapewnienie dostępu do archiwaliów (poprzez ich kopie cyfrowe) w dowolnym miejscu
i czasie, a także wyraźne uregulowanie reguł ponownego korzystania z materiałów
archiwalnych.
Dyrektywy, rekomendacje i standardy europejskie
Rozdział prezentuje europejski kontekst krajowych regulacji w zakresie dostępności
materiałów archiwalnych oraz korzystania z nich, z uwzględnieniem norm wspólnotowych
szczególnej wagi lub dotyczących zagadnień nie dość uregulowanych prawem
wewnętrznym. Wyróżniono zwłaszcza specyficzne rozwiązania polskich archiwów
w stosunku do rekomendacji, dyrektyw i zaleceń europejskich. Uwzględniono przede
wszystkim zagadnienia europejskiej polityki dostępu do archiwów, dylematy prawa
autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym (m.in. w kontekście
tzw. dyrektywy internetowej), dozwolone sposoby korzystania z utworów osieroconych
oraz tendencje w zakresie ponownego wykorzystania informacji sektora publicznego.
Percepcja i eksploracja przeszłości w społeczeństwie informacyjnym
Rozprawę uzupełnia analiza prognostyczna, oparta na zaobserwowanych
tendencjach w sferze korzystania z zasobu archiwów państwowych oraz wywiedziona
z założeń polityki archiwalnej, w tym dokumentów strategicznych. Wyeksponowany
został zwłaszcza przewidywany udział archiwów w budowaniu osobistej i społecznej
tożsamości obywateli, a także zwiększenie ich kulturotwórczego znaczenia dzięki
wykorzystaniu nowoczesnych, powszechnych środków komunikowania się. Przedstawiono
również ocenę ryzyka związanego z przewidywaną reorientacją działalności archiwalnej,
włącznie z aspektem technologicznym i kosztowym, a także dylematami równoważenia
wielu ról archiwisty: znawcy historycznych źródeł, eksperta w dziedzinie zarządzania
informacją i popularyzatora zarchiwizowanej wiedzy.
Zakończenie
Podsumowanie pracy stanowi przegląd zmian w ujmowaniu roli archiwów
w społeczeństwie – począwszy od służenia akademickiej nauce, administracji publicznej
oraz potrzebom obrotu prawnego. Właściwością początkowej koncepcji było też
zamknięcie przed pracownikami nauki dokumentów sytuowanych w szeroko zakreślanej
teraźniejszości, a przed nieprofesjonalistami – także źródeł do dziejów przeszłości.
Badanie wykazało długotrwałość tego modelu, który przetrwał od odrodzenia polskiej
państwowości w 1918 r. (a nawet od początków polskiej archiwistyki) co najmniej do
końca stulecia. Osobną refleksję poświęcono początkom wdrażania koncepcji archiwów
otwartych przed zróżnicowanymi kategoriami użytkowników, a w tym – odstępowania
od kryteriów kwalifikacyjnych na rzecz programów adaptacyjnych. Pracę zamyka
wskazanie kluczowych potrzeb z zakresu legislacji oraz organizacji archiwistyki,
których niezaspokojenie mogłoby stać się przeszkodą dla szerzenia w archiwach
„kultury otwartości”.