Wp∏yw zmian w strukturze polskiego sektora

Systemy Bankowe 51
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Wp∏yw zmian w strukturze polskiego
sektora bankowego na jego
efektywnoÊç w latach 1997-2002
(podejÊcie nieparametryczne)*
M a ∏ g o rz a t a Pa w ∏ o w s k a
Wst´p
Procesy globalizacji, liberalizacji i deregulacji mi´dzynarodowych rynków finansowych oraz post´p w dziedzinie technologii informatycznych stymulujà transakcje fuzji i przej´ç. Lata 80. i 90. zapisa∏y si´ w historii
znacznym wzrostem liczby oraz wartoÊci fuzji i przej´ç w Stanach Zjednoczonych, w Wielkiej Brytanii
i wielu innych krajach. W ostatnim okresie narasta
skala zjawiska w Europie kontynentalnej oraz obserwuje si´ przej´cia i fuzje mi´dzynarodowe. Przemiany
strukturalne w krajach Europy Ârodkowej i Wschodniej zach´cajà do dokonywania wykupów w tej cz´Êci
kontynentu.
Praktyka gospodarcza ostatnich lat wyraênie pokazuje, ˝e sektor finansowy staje si´ jednym z g∏ównych
obszarów dokonywania fuzji i przej´ç na Êwiecie1.
Liczba oraz wartoÊç tranasakcji dokonywanych w tym
sektorze Êwiadczà o tym, ˝e nale˝y on do najszybciej
konsolidujàcych si´ zarówno w paƒstwach rozwini´tych, jak i rozwijajàcych si´.
Post´pujàca konsolidacja sektora finansowego
wp∏ywa na efektywnoÊç i konkurencyjnoÊç banków.
Dla polskiego systemu bankowego konkurencyjnoÊç
poszczególnych banków jest wa˝nym zagadnieniem
w zwiàzku z przystàpieniem Polski do UE. Do najistot* Opinie wyra˝one w niniejszym opracowaniu pochodzà od autorki i nie stanowià oficjalnego stanowiska Narodowego Banku Polskiego. Autorka dzi´kuje pani M. Go∏ajewskiej oraz panu W. Rogowskiemu za pomoc w przygotowaniu artyku∏u i uwagi do tekstu.
Praca ta jest kontynuacjà artyku∏u z nr. 2/2003 „Banku i Kredytu”, poszerzonà o badanie obejmujàce 2002 r. i porównanie efektywnoÊci Polski z innymi
krajami grupy CEC5 (Czech, Polski, S∏owacji, S∏owenii, W´gier).
1 W 2000 r. z ogólnej wartoÊci transakcji 3,49 bln USD oko∏o 216 mld USD
przypada∏o na sektor bankowy, który uzyska∏ trzeci wynik po telekomunikacji i us∏ugach medialnych. Zobacz: M&A in 2000: Fast Start…Fading Finale,
Connected Release, Thomson Financial, 4 January 2001.
niejszych czynników konkurencyjnoÊci banku zalicza
si´ efektywnoÊç technicznà oraz efektywnoÊç skali2.
Wa˝nym zagadnieniem jest mierzenie skutków fuzji i przej´ç. Jednym z nich jest porównanie zyskownoÊci przedsi´biorstwa powsta∏ego po przej´ciu z zyskami poszczególnych spó∏ek przed przej´ciem. W literaturze nie mo˝na znaleêç jednoznacznego stwierdzenia
o ogólnym wzroÊcie zysków w wyniku przej´ç. Z badaƒ
wynika, ˝e wp∏yw przej´ç jednych spó∏ek przez inne
na zyskownoÊç by∏, Êrednio bioràc, albo negatywny, albo neutralny. Zdarzajà si´ fuzje i przej´cia, które przynios∏y wzrost zysków, ale nie sà one normà3. Istniejà
natomiast opracowania stwierdzajàce wzrost efektywnoÊci technicznej w wyniku konsolidacji4.
Niniejsze opracowanie prezentuje wyniki analizy
efektywnoÊci i produktywnoÊci sektora bankowego w latach 1997-2002. Za miary efektywnoÊci przyj´to: miar´
efektywnoÊci technicznej5, efektywnoÊci skali oraz indeks produktywnoÊci Malmquista. W celu zbadania
efektywnoÊci technicznej i skali wykorzystano nieparametrycznà metod´ Data Envelopment Analysis (DEA).
Zmiany w polskim sektorze bankowym w latach
1997-2002
Banki komercyjne stanowià podstaw´ sektora finansowego w Polsce. Analizujàc procesy zachodzàce w sektorze banków komercyjnych w okresie 1997–2002, na2 G. Rogowski (1998), s. 58.
3 J. Prokop (2001), s. 22.
4 Zobacz: Group of Ten Report on consolidation in the financial sector (Janu-
ary 2001), www.bis.org, www.imf.org, www.oecd.org.
5 EfektywnoÊç techniczna odnosi si´ do jakoÊci przetwarzania nak∏adów w wyniki: dana jednostka jest efektywna technicznie, jeÊli przy danej wielkoÊci nak∏adów osiàga
najwy˝sze mo˝liwe wyniki lub okreÊlonà wielkoÊç wyników uzyskuje przy najni˝szych mo˝liwych nak∏adach.
52 Systemy Bankowe
le˝y zauwa˝yç, ˝e prowadzona prywatyzacja spowodowa∏a zmniejszenie si´ w nim roli paƒstwa. Na uwag´
zas∏uguje równie˝ fakt pojawienia si´ tendencji stabilizowania udzia∏u kapita∏u zagranicznego. Ju˝ od d∏u˝szego czasu na polskim rynku najbardziej zaanga˝owani sà inwestorzy niemieccy, amerykaƒscy, holenderscy
i irlandzcy6. Zgodnie z tendencjami na Êwiatowych
rynkach, w Polsce w ostatnich latach obserwowane jest
nasilenie procesów konsolidacyjnych. W efekcie zmian
w systemie bankowym (po∏àczeƒ, przej´ç i likwidacji
banków) liczba banków komercyjnych prowadzàcych
dzia∏alnoÊç operacyjnà zmniejszy∏a si´ z 85 (na koniec
1997 r.) do 62 (na koniec 2002 r.)7.
Stworzono wiele hipotez opisujàcych motywy fuzji i przej´ç. Wi´kszoÊç z nich opiera si´ na za∏o˝eniu,
˝e w wyniku przej´cia powstanà pewne korzyÊci ekonomiczne dla akcjonariuszy. Za g∏ówne motywy fuzji
i przej´ç na Êwiecie uwa˝a si´ zatem: motywy techniczne i operacyjne (polegajàce na zwi´kszeniu efektywnoÊci zarzàdzania oraz ch´ci uzyskania efektów synergicznych poprzez korzyÊci skali, ograniczanie kosztów
transakcyjnych, uzyskanie korzyÊci integracji technicznej), motywy marketingowe i rynkowe (polegajàce
m.in. na zwi´kszeniu udzia∏u w rynku, wejÊciu na nowe obszary dzia∏alnoÊci, dywersyfikacji ryzyka dzia∏alnoÊci), motywy finansowe (wykorzystanie nadwy˝kowych funduszy, obni˝enie kosztu kapita∏u, korzyÊci
podatkowe). Istniejà równie˝ przyczyny, które nie wynikajà z korzyÊci ekonomicznych dla akcjonariuszy.
WÊród nich mo˝emy wymieniç: motywy mened˝erskie
(polegajàce na wzroÊcie presti˝u i w∏adzy, zmniejszeniu ryzyka zarzàdzania, prywatnym interesie zarzàdu).
Za cel fuzji i przej´ç w systemie bankowym uwa˝a si´
stworzenie bardziej efektywnego systemu bankowego,
co mo˝na osiàgnàç poprzez obni˝k´ kosztów, jak równie˝ poprzez zwi´kszenie kapita∏u, pozwalajàcego
na rozszerzenie skali dzia∏alnoÊci.
Przyczyny fuzji i przej´ç w Polsce mo˝na podzieliç na wewn´trzne i zewn´trzne. Do wewn´trznych
przyczyn konsolidacji, wynikajàcych z osiàgni´tego poziomu rozwoju systemu finansowego, nale˝y zaliczyç:
1) ciàgle jeszcze niski poziom funduszy w∏asnych
banków komercyjnych, który nie wystarcza, by sprostaç potrzebom finansowania polskiej gospodarki, jak
równie˝ konkurencji banków zagranicznych,
2) nadmiernà liczb´ instytucji bankowych w stosunku do potrzeb rynku,
3) brak „masy krytycznej” w∏aÊciwej dla sektora,
niezb´dnej do realizacji korzyÊci skali8.
Czynniki zewn´trzne konsolidacji wynikajà z procesów transformacji gospodarczej w Polsce, wzrastajà6 Na koniec 2002 r. wynosi∏ on odpowiednio 1.776,7 mln z∏, 1.388,2 mln z∏,
738,0 mln z∏ oraz 514,1 mln z∏.
7 W tym: dla 1997 r. – 2 niesk∏adajàce sprawozdaƒ do NBP, dla 2002 r. – 3 nieprowadzàce dzia∏alnoÊci operacyjnej.
8 S. Lachowski (1998).
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
cej konkurencji mi´dzynarodowej na rynku krajowym
oraz poza granicami kraju.
W pierwszej po∏owie lat 90. g∏ównym mechanizmem konsolidacji by∏o przejmowanie przez silne banki innych banków b´dàcych w z∏ej sytuacji finansowej.
Po∏àczenia przeprowadzone w latach 1997-2002 by∏y
naturalnà konsekwencjà wczeÊniejszej prywatyzacji
banków krajowych i pozyskania dla nich inwestorów
strategicznych oraz nasilajàcych si´ fuzji w skali globalnej, których przyczynà by∏a walka o udzia∏ w rynku.
Podczas analizowanego okresu dokonano dwudziestu pi´ciu fuzji i przej´ç (patrz tabela 1).
Tabela 1 Liczba M&A w Polsce w latach 19972002
Lata
Liczba M&A
Liczba zaanga˝owanych banków
1997
1998
1999
2000
2001
2002
4
2
5
3
6
5
9
4
13
6
13
14
èród∏o: obliczenia w∏asne.
Post´pujàca konsolidacja w Polsce, prowadzi
do wzrostu koncentracji w sektorze banków komercyjnych. Miary koncentracji mierzone indeksem Herfindahla-Hirschmana (HHI)9 oraz CR5, CR10, CR1510
w analizowanym okresie wykazujà tendencj´ wzrasta-
Tabela 2 Wskaêniki koncentracji sektora
bankowego dla lat 1997-2002
Indeksy (HHI)
Kredyty Brutto
Aktywa
Depozyty
1997
0,051
0,074
0,088
1998
0,045
0,067
0,077
1999
0,066
0,079
0,082
2000
0,061
0,076
0,080
2001
0,076
0,089
0,094
2002
0,077
0,087
0,093
CR5 (w %)
Kredyty brutto
Aktywa
Depozyty
1997
40,37
48,08
51,53
1998
36,07
44,60
47,40
1999
43,01
49,58
49,72
2000
43,71
48,32
49,14
2001
53,95
57,10
57,80
2002
53,43
56,17
56,89
CR10 (w %)
Kredyty brutto
Aktywa
Depozyty
1997
60,71
68,41
69,94
1998
56,83
64,78
66,80
1999
65,09
70,43
70,84
2000
63,99
69,35
70,01
2001
77,30
80,92
62,2
2002
77,31
80,44
81,39
CR15 (w %)
Kredyty brutto
Aktywa
Depozyty
1997
74,19
80,39
81,14
1998
72,06
78,07
79,01
1999
78,06
82,17
83,33
2000
78,22
81,94
83,23
2001
83,15
86,02
86,96
2002
84,13
86,68
87,31
èród∏o: obliczenia w∏asne.
9 Indeks HHI jest definiowany jako suma kwadratów udzia∏ów w rynku poszczególnych banków komercyjnych odpowiednio w: kredytach brutto, aktywach netto, depozytach.. W literaturze wartoÊci indeksów Herfindahla-Hirschmana
w przedziale poni˝ej 0,1 wykazujà bardzo niskà koncentracj´, w przedziale 0,11
– 0,18 wykazujà Êredni poziom koncentracji, a w przedziale powy˝ej 0,18 poziom koncentracji jest bardzo wysoki; wartoÊç 1 Êwiadczy o pe∏nej koncentracji.
10 CR5, CR10, CR15 sà definiowane jako udzia∏ w rynku 5, 10, 15 najwi´kszych banków w kredytach brutto, aktywach, depozytach.
Systemy Bankowe 53
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 3 Po∏àczenia banków w latach 1997-2002
Bank po po∏àczeniu lub przej´ciu
Banki uczestniczàce w procesie M&A
Powszechny Bank Kredytowy SA
BIG Bank Gdaƒski SA
Kredyt Bank PBI SA
1997 r.
Powszechny Bank Kredytowy SA przejà∏ przedsi´biorstwo bankowe Bank Morski SA.
Bank Gdaƒski SA po∏àczy∏ si´ z Bankiem Inicjatyw Gospodarczych SA.
Kredyt Bank SA po∏àczy∏ si´ z Polskim Bankiem z Inwestycyjnym SA i przejà∏
kontrol´ nad Prosper Bank SA.
Bank Handlowy w Warszawie SA
BRE Bank SA
Bank Polska Kasa Opieki SA
Powszechny Bank Kredytowy SA
Bank Inicjatyw Spo∏eczno-Ekonomicznych SA
Bank Przemys∏owo-Handlowy SA
Bank Wspó∏pracy Regionalnej SA
Powszechny Bank Kredytowy SA
Wielkopolski Bank Kredytowy SA
Bank Wspó∏pracy Regionalnej SA
1998 r.
Bank Handlowy w Warszawie SA przejà∏ kontrol´ kapita∏owà nad Bankiem Rozwoju
Cukrownictwa SA w Poznaniu,
BRE Bank SA po∏àczy∏ si´ z Polskim Bankiem Rozwoju SA.
1999 r.
Po∏àczenie grupy kapita∏owej zawierajàcej cztery banki: Bank Polska Kasa Opieki SA
Powszechny Bank Gospodarczy SA, Pomorski Bank Kredytowy SA, Bank DepozytowoKredytowy SA.
Powszechny Bank Kredytowy SA przejà∏ przedsi´biorstwo bankowe Pierwszy
Komercyjny Bank SA.
Bank Inicjatyw Spo∏eczno-Ekonomicznych SA po∏àczy∏ si´ z Bankiem Energetyki SA.
Bank Przemys∏owo Handlowy SA po∏àczy∏ si´ z Hypo Vereisbank Polska SA.
BWR SA przejà∏ cz´Êç przedsi´biorstwa bankowego BWR Bank Secesyjny SA.
2000 r.
Powszechny Bank Kredytowy SA po∏àczy∏ si´ z Bank Austria Creditanstalt Poland SA.
Wielkopolski Bank Kredytowy SA przejà∏ przedsi´biorstwo bankowe Gliwicki Bank
Handlowy SA
BWR SA przejà∏ przedsi´biorstwo bankowe BWR REAL BANK SA (na podstawie
uchwa∏y KNB); nast´pnie dosz∏o do po∏àczenia obu banków.
Gospodarczy Bank Wielkopolski SA
NORDEA Bank Polska SA
2001 r.
BIG Bank Gdaƒski SA po∏àczy∏ si´ z BIG BANK SA
CITIBANK (Poland) SA po∏àczy∏ si´ z Bankiem Handlowym w Warszawie SA.
Wielkopolski Bank Kredytowy SA po∏àczy∏ si´ z Bankiem Zachodnim SA.
ING Bank Âlàski SA po∏àczy∏ si´ z Oddzia∏em ING Bank N.V. w Warszawie oraz
przejà∏ Wielkopolski Bank Rolniczy SA.
Gospodarczy Bank Wielkopolski SA po∏àczy∏ si´ z Ba∏tyckim Bankiem Regionalnym SA.
NORDEA Bank Polska SA po∏àczy∏ si´ z Bankiem W∏asnoÊci Pracowniczej – Unibank SA.
Bank Przemys∏owo Handlowy - PBK SA
Kredyt Bank SA
2002 r.
Powszechny Bank Kredytowy SA po∏àczy∏ si´ z Bankiem Przemys∏owo-Handlowym SA.
Kredyt Bank SA przejà∏ przedsi´biorstwo bankowe Polski Kredyt Bank SA
BIG Bank GDA¡SKI SA
Bank Handlowy w Warszawie SA
Bank Zachodni - WBK SA
ING Bank Âlàski SA
Bank Polskiej Spó∏dzielczoÊci SA12
Gospodarczy Bank Wielkopolski SA
Bank Inicjatyw Spo∏eczno-Ekonomicznych SA
Gospodarczy Bank Po∏udniowo-Zachodni SA przejà∏ Ma∏opolski Bank Regionalny SA,
Warmiƒsko-Mazurski Bank Regionalny SA, Bank Unii Gospodarczej, Lubelski Bank
Regionalny SA, Rzeszowski Bank Regionalny SA, DolnoÊlàski Bank Regionalny.
Gospodarczy Bank Wielkopolski SA po∏àczy∏ si´ z Pomorsko-Kujawskim Bankiem
Regionalnym SA.
Bank Inicjatyw Spo∏eczno-Ekonomicznych SA przy∏àczy∏ Cukrobank SA.
èród∏o: Sytuacja finansowa banków. Synteza, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, Warszawa GINB.
jàcà (patrz tabela 2). Trendowi temu sprzyja∏y fuzje
i przej´cia dokonywane przez du˝e banki.
Analizujàc proces fuzji i przej´ç zachodzàcych
w ostatnim czasie w polskim systemie bankowym,
mo˝na wyró˝niç nast´pujàce typy po∏àczeƒ 11:
• po∏àczenie mi´dzy bankiem krajowym a spó∏kà
banku zagranicznego dzia∏ajàcà w Polsce (m.in. po∏àczenie Citibanku (Poland) SA z Bankiem Handlowym
w Warszawie SA, jako podmiotów bezpoÊrednio kontrolowanych przez Citibank Overseas Investment
Corp., oraz przej´cie ING Bank N.V. Oddzia∏u w Warszawie przez ING Bank Âlàski SA, którego w∏aÊcicielem
jest ING Bank NV);
11 L. Or´ziak, B. Pietrzak (2001), s. 246.
12 Do 12 marca 2002 r. Gospodarczy Bank Po∏udniowo-Zachodni SA.
• po∏àczenie mi´dzy dwoma bankami krajowymi
majàcymi tego samego inwestora zagranicznego (m.in.
po∏àczenie Banku Zachodniego SA i Wielkopolskiego
Banku Kredytowego SA, które by∏y zale˝ne od Allied
Irish Bank European Investments Ltd.);
• po∏àczenie banków dzia∏ajàcych przedtem w jednej
grupie kapita∏owej (m.in. przej´cie BIG BANKU SA przez
BIG Bank Gdaƒski SA, po∏àczenie Grupy Pekao SA, tj.
przy∏àczenie do Banku Polska Kasa Opieki SA: Powszechnego Banku Gospodarczego SA, Pomorskiego Banku Kredytowego SA i Banku Depozytowo-Kredytowego SA);
• po∏àczenie banków w Polsce b´dàce wynikiem
po∏àczenia ich w∏aÊcicieli poza granicami kraju (m.in.
po∏àczenie Banku W∏asnoÊci Pracowniczej z NORDEA
Bank Polska, które by∏o rezultatem fuzji duƒskiego Uni-
54 Systemy Bankowe
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
banku ze szwedzko-fiƒsko-norweskà grupà Merita
Nordbank, oraz po∏àczenie PBK SA z BPH SA b´dàce
efektem fuzji ich w∏aÊcicieli, tj. Banku Austria Creditanstalt i HypoVereinsbanku).
Banki uczestniczàce w procesie fuzji i przej´ç w latach 1997-2002 wymieniono w tabeli 3.
Tradycyjne wskaêniki efektywnoÊci banków
EfektywnoÊç dzia∏ania banku zwykle jest mierzona
za pomocà tradycyjnych metod wskaênikowych. Wykorzystuje si´ do tego takie wskaêniki jak: ROA (stopa
zwrotu z aktywów), ROE (stopa zwrotu z kapita∏u w∏asnego), NIM (mar˝a odsetkowa) itd.13
Analizujàc wartoÊci wskaêników efektywnoÊci
w okresie 1997-2002, nale˝y zauwa˝yç, ˝e w 1997 r.
banki wykaza∏y najwy˝szà efektywnoÊç (patrz tabela 4).
Po znaczàcym spadku w 1998 r., ju˝ od 1999 r. wartoÊci wskaêników ROA i ROE Êwiadczà o stabilizowaniu
si´ sytuacji finansowej banków. Rok 2002 przyniós∏ ponownie znaczny spadek wskaêników efektywnoÊci.
WartoÊç mar˝y odsetkowej w analizowanym okresie
wykazuje równie˝ tendencj´ malejàcà; tylko w 2000 r.
nastàpi∏ nieznaczny wzrost, który ponownie zosta∏ zahamowany w 2001 r. Na spadkowà tendencj´ tego
wspó∏czynnika wp∏ywa rosnàca konkurencja w sektorze oraz spadek inflacji i stóp procentowych. Nale˝y
jednak zwróciç uwag´ na to, ˝e w krajach Unii Europejskiej wskaênik jest ten przeci´tnie dwukrotnie ni˝szy.
Podstawowà przyczynà spadku tradycyjnych
wskaêników efektywnoÊci w 2002 r. by∏y czynniki zewn´trzne: wyraêne spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego kraju, spadek zdolnoÊci kredytowej podmiotów gospodarczych oraz trudna sytuacja na rynku
pracy, jak równie˝ czynniki wewn´trzne zwiàzane ze
s∏aboÊciami w zarzàdzaniu ryzykiem kredytowym.
Tabela 4 Wskaêniki efektywnoÊci polskiego
sektora bankowego w latach 1997–2002 w %)
Wskaêniki
1997
efektywnoÊci
Zysk netto
z aktywów (ROA) 2,11
Zysk netto
z kapita∏u (ROE) 43,18
Dochody
odsetkowe/aktywa
NIM
5,23
1998
1999
2000
2001
2002
0,76
1,03
1,07
0,99
0,60
12,28
14,86
15,30
13,40
7,30
4,58
4,01
4,26
3,38
3,30
èród∏o: NBP.
Tabela 5 Udzia∏ nale˝noÊci zagro˝onych w kredytach ogó∏em w latach 1997-2002 (w %)
NPL
1997
10,8
1998
10,9
1999
13,2
2000
14,9
2001 2002
17,8 20,7
èród∏o: NBP.
13 Poziomy wskaêników ROE, ROA w latach 1997-2002, w podziale na grupy
banków prezentuje tabela 3.1 i 3.2 w Za∏àczniku.
W analizowanym okresie znacznie pogarsza∏a si´
jakoÊç portfela kredytowego w bankach. Udzia∏ nale˝noÊci zagro˝onych w kredytach ogó∏em w latach 19972002 prezentuje tabela 5.
Powszechnie stosowane wspó∏czynniki operacyjne nie oddajà w pe∏ni wyników dzia∏alnoÊci bankowej,
nie uwzgl´dniajà bowiem nieefektywnoÊci, która powstaje na skutek wykorzystania nieoptymalnych proporcji nak∏adów do wyników.
W ostatniej dekadzie XX wieku w analizach
efektywnoÊci banków skupiono si´ na analizie efektywnoÊci technicznej oraz analizie efektów skali.
Wyró˝nia si´ dwa podstawowe podejÊcia do analizy
efektywnoÊci technicznej banków: parametryczne
i nieparametryczne14.
Nieparametryczna metoda pomiaru efektywnoÊci – Data Envelopment Analysis (DEA)
Metoda Data Envelopment Analysis (DEA)15 jest
metodà deterministycznà, zak∏adajàcà brak sk∏adnika
losowego oraz niewymagajàcà wyspecyfikowania zale˝noÊci funkcyjnej mi´dzy nak∏adami a efektami. Autorzy metody DEA, bazujàc na koncepcji produktywnoÊci sformu∏owanej przez Debreu (1951)16 i Farrella
(1957)17, definiujàcej miar´ produktywnoÊci jako iloraz pojedynczego wyniku i pojedynczego nak∏adu, zastosowali jà do sytuacji wielowymiarowej, w której
mo˝emy dysponowaç wi´cej ni˝ jednym nak∏adem
i wi´cej ni˝ jednym wynikiem. Za pomocà programowani liniowego tworzy si´ krzywà efektywnoÊci danego obiektu. Obiekty uwa˝a si´ za efektywne technicznie, je˝eli znajdujà si´ na krzywej efektywnoÊci; gdy
znajdujà si´ poni˝ej krzywej efektywnoÊci, sà nieefektywne technicznie. Za miar´ efektywnoÊci technicznej
w metodzie DEA przyjmuje si´ miar´ Debreu-Farella18. Miara efektywnoÊci technicznej Debreu-Farella mo˝e byç uzyskana przy ró˝nych za∏o˝eniach dotyczàcych w∏asnoÊci empirycznego zbioru mo˝liwoÊci produkcyjnych19.
Metoda DEA jest uznanà metodà liczenia efektywnoÊci technicznej dobrze obrazujàcà efektywnoÊç banków w krajach transformujàcych si´20.
14 N. Berger, D.B. Humphrey (1998), s. 175-212.
15 A. Charnes, W.W. Cooper, A. Rhodes (1978).
16 G. Debreu (1951), s. 273-292.
17 M.J. Farell (1957), s. 120.
18 Do jej wyliczenia wykorzystuje si´ odpowiednie modele programowania liniowego opisane w pracy: M. Paw∏owska (2003), „Bank i Kredyt” nr 2.
19 W niniejszym opracowaniu zosta∏y przyj´te nast´pujàce miary efektywnoÊci: e_crs – miara uzyskana przy za∏o˝eniu sta∏ych efektów skali, e_vrs – miara uzyskana przy za∏o˝eniu zmiennych efektów skali, e_nirs – miara uzyskana przy za∏o˝eniu nierosnàcych efektów skali. Miara efektywnoÊci skali jest
zdefiniowana jako iloraz miar: e_s = e_crs/e_vrs. Je˝eli miara efektywnoÊci
skali e_s jest mniejsza od 1, oznacza to, ˝e jednostka ta jest nieefektywna
wzgl´dem skali zaanga˝owanych czynników produkcji. Aby okreÊliç, czy dana jednostka operuje tj. sta∏ych, rosnàcych czy malejàcych efektów skali (czy
jest za du˝a, czy za ma∏a), nale˝y dokonaç odpowiednich porównaƒ z miarà
e_nirs. Zobacz: M. Paw∏owska (2003),” Bank i Kredyt” nr 2.
20 D.A. Grigorian, V. Manole (2002).
Systemy Bankowe 55
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Wyniki analizy efektywnoÊci metodà DEA
na danych panelowych dla Polski
Indeks produktywnoÊci Malmquista
Miary efektywnoÊci technicznej sà miarami wzgl´dnymi. Aby rozstrzygnàç, czy nastàpi∏a poprawa efektywnoÊci w czasie, nale˝y przeanalizowaç indeks produktywnoÊci Malmquista. Konstrukcja indeksów produktywnoÊci opiera si´ na porównaniu relacji nak∏adów
z wynikami w ró˝nych momentach czasu (zasadà indeksu produktywnoÊci jest pomiar ilorazu produktywnoÊci danego obiektu w czasie t oraz t + 1)21. W literaturze u˝ywana jest zwykle dekomponowana postaç indeksu Malmquista (patrz wzór 1), umo˝liwiajàca nast´pujàce pomiary: wyra˝enie E mierzy zmian´ relatywnej
efektywnoÊci, wyra˝enie TC mierzy post´p technologiczny mi´dzy okresem t i t + 122.
(1.1.)
Wzrost wartoÊci indeksu produktywnoÊci Malmquista jest mo˝liwy nawet wówczas, jeÊli jeden ze
sk∏adników wykazuje spadek, ale spadek ten musi
byç rekompensowany wzrostem drugiego sk∏adnika.
Dla wartoÊci indeksu produktywnoÊci Malmquista
wi´kszej od 1 przyjmuje si´, ˝e w badanym okresie,
od t do t + 1 nastàpi∏ wzrost produktywnoÊci. Gdy
wartoÊç indeksu jest mniejsza od 1, wskazuje to
na spadek produktywnoÊci. WartoÊç równa 1 Êwiadczy o utrzymywaniu si´ produktywnoÊci na tym samym poziomie.
Wyniki zbiorcze
Proces zmian efektywnoÊci technicznej, efektywnoÊci
skali i produktywnoÊci w polskim sektorze banków komercyjnych w latach 1997–2002 przeanalizowano
na podstawie miar efektywnoÊci technicznej i indeksów produktywnoÊci Malmquista25.
W latach 1997–2001 odnotowano nieznacznà popraw´ efektywnoÊci technicznej i skali w polskim sektorze banków komercyjnych, która zosta∏a zahamowana w 2002 r. (wykres 1). W 2002 r. miary efektywnoÊci
technicznej (e_crs, e_s) nieznacznie spad∏y. Wzrost
miary efektywnoÊci skali (e_s) w okresie 1997-2001 odzwierciedla pozytywne skutki przemian ekonomiki
skali zachodzàce w ca∏ym systemie bankowym.
Analizujàc poziomy indeksu Malmquista w okresie
1997–2002, zaobserwowano spadek jego wartoÊci, którego przyczynà jest regres technologiczny (wykres 2).
W 2001 r. nastàpi∏ nieznaczny wzrost Êredniej wartoÊci
indeksu Malmquista (M). Przyczynà tego wzrostu by∏a
poprawa sk∏adnika indeksu Êwiadczàca o post´pie technologicznym (jednak w dalszym ciàgu jego wartoÊç by-
Wykres 1 Miary efektywnoÊci technicznej i skali (e_crs, e_vrs, e_s, e_nirs) dla lat 1997-2002
Nak∏ady i wyniki w technologii bankowej
W metodzie DEA istotnym elementem badania jest odpowiedni dobór nak∏adów i wyników w technologii
bankowej. Do badania efektywnoÊci polskiego sektora
bankowego zastosowano zmodyfikowane podejÊcie
wartoÊci dodanej23 (uwzgl´dniajàce jakoÊç kredytów
w portfelu) zastosowane w pracy T. Kopczewskiego
i M. Paw∏owskiej (2001).
Za nak∏ady przyj´to:
x1 – liczba zatrudnionych,
x2 – aktywa trwa∏e netto,
x3 – z∏e kredyty24.
Za wyniki przyj´to:
y1 – kredyty netto,
y2 – depozyty a vista,
y3 – depozyty terminowe,
y4 – prowizje netto.
èród∏o: obliczenia w∏asne.
Wykres 2 Ârednie zmiany indeksu produktywnoÊci Malmquista (M) oraz jego sk∏adowych poprawy relatywnej efektywnoÊci (E),
oraz post´pu/regresu technologicznego (TC)
w okresie 1997-2002
èród∏o: obliczenia w∏asne.
21 M. Gospodarowicz (2000).
22 T. Kopczewski, M. Paw∏owska (2001).
23 C. A. Favero, L. Papi (1995) str. 386-395.
24 Nale˝noÊci zagro˝one od sektora niefinansowego: poni˝ej standardu, wàt-
pliwe, stracone.
25 Badanie przeprowadzono na danych panelowych dla 53 banków w latach
1997-2002, pochodzàcych ze sprawozdawczoÊci banków komercyjnych dla
NBP. Do obliczania miar efektywnoÊci technicznej i indeksów produktywnoÊci wykorzystano model zorientowany na wyniki (output oriented).
56 Systemy Bankowe
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
∏a nieznacznie mniejsza od 1). W 2002 r. nastàpi∏ spadek
wartoÊci indeksu Malmquista oraz jego sk∏adowych.
Spadek ten w znacznej mierze spowodowa∏y czynniki
zewn´trzne, zwiàzane ze spowolnieniem gospodarczym, jak równie˝ czynniki wewn´trzne, wià˝àce si´ ze
s∏aboÊciami w zarzàdzeniu ryzykiem kredytowym.
WartoÊci wszystkich miar efektywnoÊci technicznej i skali oraz produktywnoÊci prezentujà tabele 1 i 2
w Za∏àczniku.
to, ˝e powinny jednoczeÊnie zredukowaç wielkoÊç nak∏adów i poprawiç obecnie stosowanà technologi´.
Banki te stanowià doÊç licznà grup´, ale ich liczba z roku na rok maleje, co Êwiadczy o poprawie efektywnoÊci
sektora bankowego w analizowanym okresie.
Klasyfikacja banków ze wzgl´du na osiàgni´te wyniki efektywnoÊci
technicznej i skali
BC
A
D
E
F
G
W niniejszej analizie sklasyfikowane zosta∏y banki ze
wzgl´du na osiàgni´te wyniki oszacowaƒ miar efektywnoÊci technicznej. Przedstawione poni˝ej typy banków odpowiadajà klasyfikacji jednostek zawartych w tabeli 626.
Banki typu BC wyznaczajà kraw´dê zbioru mo˝liwoÊci produkcyjnych (best practice frontier) przy za∏o˝eniu sta∏ych efektów skali. Banki te sà zarówno efektywne technicznie, jak i wzgl´dem skali produkcji oraz
wyznaczajà standard najlepszej praktyki (best practice)
w polskim sektorze banków komercyjnych. W latach
1997-2002 do tej grupy zaliczono od 11 do19 banków
komercyjnych. Sk∏ad tej grupy jest doÊç stabilny i z czasem roÊnie (zmniejszenie wielkoÊci tej grupy w 2001
i 2002 r. wià˝e si´ z procesem fuzji i przej´ç). Do tej
grupy nale˝à przede wszystkim banki „bardzo du˝e”
i „Êrednie”.
Banki typu A sà to banki efektywne techniczne, ale
nieefektywne wzgl´dem skali produkcji. Uzyskujà zbyt
niskie wyniki z powodu niewystarczajàcych nak∏adów,
dzia∏ajà na obszarze rosnàcych efektów skali. Grupa
banków typu A w okresie badania by∏a nieliczna.
Banki typu D sà to banki efektywne technicznie,
lecz u˝ywajà zbyt du˝ych nak∏adów, aby by∏y efektywne wzgl´dem skali zaanga˝owanych czynników produkcji; dzia∏ajà na obszarze malejàcych efektów skali.
Banki typu E stanowià licznà grup´ banków nieefektywnych technologicznie o zbyt ma∏ych nak∏adach,
aby byç efektywnymi wzgl´dem skali zaanga˝owanych
nak∏adów w stosunku do otrzymanych wyników.
Z uwagi na ich liczebnoÊç po∏àczenia w grupie tych
banków pozytywnie wp∏yn´∏yby na dalszà popraw´
efektywnoÊci sektora w przysz∏oÊci. Do tej grupy nale˝à banki „prywatne polskie”, „ma∏e” i „Êrednie”.
Banki typu F sà to banki nieefektywne technicznie
i efektywne wzgl´dem skali zaanga˝owanych czynników produkcji. Oznacza to, ˝e banki te nie powinny
zmieniaç wielkoÊci zaanga˝owanych nak∏adów, gdy˝
dzia∏ajà na obszarze sta∏ych efektów skali. Do tej grupy
nie zosta∏ zakwalifikowany ˝aden bank.
Banki typu G sà to banki nieefektywne technicznie
i wzgl´dem skali zaanga˝owanych nak∏adów. Oznacza
26 M. Paw∏owska (2003), s. 27.
Tabela 6 Zmiany klasyfikacji banków ze
wzgl´du na efektywnoÊç technicznà i skali
w latach 1997-2002
1997
13
0
9
8
0
23
1998
12
1
12
6
0
22
1999
18
3
8
7
0
17
2000
19
3
2
13
0
16
2001
16
0
5
15
0
11
2002
11
4
5
11
0
9
èród∏o: obliczenia w∏asne.
Klasyfikacja (benchmark) banków ze wzgl´du
na oszacowane miary efektywnoÊci technicznej i skali
wykaza∏a, ˝e wi´kszoÊç dzia∏a na obszarze rosnàcych
efektów skali (patrz tabela 6).
EfektywnoÊç a wielkoÊç banków
W celu porównania efektywnoÊci technicznej banków
ma∏ych i du˝ych wszystkie banki podzielono na cztery
klasy wed∏ug wielkoÊci sumy bilansowej27.
Dla ka˝dego analizowanego okresu banki „ma∏e”
osiàga∏y najni˝sze miary efektywnoÊci technicznej
(patrz tabela 4.1. w Za∏àczniku). Zauwa˝alna jest natomiast sta∏a poprawa efektywnoÊci skali banków „bardzo du˝ych”, która zosta∏a zahamowana w 2002 r.
Badajàc indeksy produktywnoÊci (patrz tabela 4.2.
w Za∏àczniku) nale˝y zauwa˝yç, ˝e okresach 2000-2001
spadek indeksu Malmquista by∏ wynikiem regresu
technologicznego i braku poprawy relatywnej efektywnoÊci banków nale˝àcych do klasy „ma∏e”. W 2002 r.
zauwa˝alne by∏o pogorszenie efektywnoÊci wszystkich
grup banków (jedynie banki „du˝e” utrzyma∏y efektywnoÊç na zbli˝onym poziomie).
WartoÊci wskaêników ROE i ROA w latach 19972002, w podziale na grupy banków, sà doÊç zró˝nicowane,
co prezentuje tabela 3.1 w Za∏àczniku. Najni˝sze wartoÊci
wskaêników ROE i ROA w ca∏ym analizowanym okresie
osiàgn´∏y banki z grupy „ma∏e”. Banki nale˝àce do grupy
„bardzo du˝ych”, charakteryzujàce si´ najwy˝szymi wartoÊciami wskaêników ROA i ROE w latach 1997-2001,
w 2002 r. wyraênie pogorszy∏y swojà efektywnoÊç.
EfektywnoÊç a forma w∏asnoÊci
Procesy fuzji i przej´ç sà ÊciÊle zwiàzane z procesem
prywatyzacji. W celu przeanalizowania wp∏ywu formy
27 Banki „bardzo du˝e” to banki o aktywach netto wi´kszych ni˝ 10 mld z∏,
banki „du˝e” – o aktywach w przedziale do 5 do 10 mld z∏, banki „Êrednie” –
od 1 do 5 mld z∏, a banki „ma∏e” – poni˝ej 1 mld z∏.
Systemy Bankowe 57
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
w∏asnoÊci na efektywnoÊç i produktywnoÊç banki pogrupowano wg struktury w∏asnoÊci28.
Na podstawie miar efektywnoÊci technicznej (tabela 5.1. w Za∏àczniku), mo˝na zauwa˝yç, ˝e banki najbardziej efektywne znajdujà si´ w grupach: „paƒstwowe” i „zagraniczne 100%”. Niekorzystnie natomiast
wyró˝nia si´ grupa banków „prywatnych polskich”.
WartoÊci indeksów produktywnoÊci Malmquista
(M) wykaza∏y, ˝e w latach 1998-2000 przy wartoÊci M
wi´kszej od jednoÊci wszystkie badane grupy wykazujà regres technologiczny; jedynie banki „zagraniczne
100%” osiàga∏y najwy˝sze wartoÊci indeksu TC (tabela
5.2. w Za∏àczniku). W 2001 r. banki „paƒstwowe” i „zagraniczne 100%” odnotowa∏y niewielki post´p technologiczny. W 2002 r. zauwa˝alne by∏o pogorszenie efektywnoÊci wszystkich grup banków, jedynie banki „zagraniczne 100%” utrzyma∏y efektywnoÊç na zbli˝onym
poziomie. Na pogorszenie efektywnoÊci banków „paƒstwowych” wp∏ynà∏ ujemny wynik jednego z banków,
na pogorszenie efektywnoÊci „prywatnych zagranicznych” wp∏yn´∏y ujemne wyniki kilku banków z tej grupy. Banki „paƒstwowe” i „prywatne polskie” nieznacznie poprawi∏y swojà technologi´.
Tendencj´ t´ potwierdzajà równie˝ wartoÊci tradycyjnych wskaêników efektywnoÊci (ROA i ROE). W ca∏ym analizowanym okresie najni˝sze wartoÊci wskaêników ROE i ROA odnotowa∏y banki z grupy „prywatne
polskie”. Najwy˝sze wartoÊci osiàgn´∏y banki z grupy
„zagraniczne 100%” i „paƒstwowe”.
przeprowadzono badanie za pomocà metody DEA,
oparte na danych panelowych z BankScope30.
Analiz´ efektywnoÊci technicznej dla CEC5 przeprowadzono na danych z bazy BankScope. Do modelowania technologii bankowej zastosowano klasyfikacj´
nak∏adów i wyników31 opartà na podejÊciu wartoÊci
dodanej uwzgl´dniajàcym jakoÊç kredytów. Za nak∏ady
przyj´to:
x1 – koszty pracy,
x2 – aktywa trwa∏e,
x3 – koszty odsetkowe.
Za wyniki w przyj´to:
y1 – kredyty netto,
y2 – aktywa p∏ynne,
y3 – depozyty ogó∏em32.
Próba banków wzi´ta do badania dla poszczególnych krajów CEC5 jest reprezentatywna, o czym Êwiadczà wartoÊci procentowego udzia∏u aktywów analizowanych banków w aktywach ca∏ego systemu dla poszczególnych krajów (patrz tabela 6.3 i 6.4 w Za∏àczniku).
Wykres 3 Miara efektywnoÊci technicznej
(e_crs) dla CEC5 w dla lat 1998-2001
1,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
1998
Miary efektywnoÊci krajów Europy Ârodkowej
Polska
1999
S∏ow enia
2000
S∏ow acja
2001
W´gry
C zechy
èród∏o: obliczenia w∏asne.
Porównanie rynków finansowych w krajach Europy
Ârodkowej (CEC5): Czech, Polski, S∏owacji, S∏owenii,
W´gier wskazuje na wiele podobieƒstw. We wszystkich
pi´ciu krajach w systemie finansowym dominujà banki
komercyjne. Zmiany strukturalne sektora bankowego,
podobnie jak w Polsce, zosta∏y poprzedzone szerokà
prywatyzacjà przy udziale kapita∏u krajowego i zagranicznego. Istniejà te˝ istotne ró˝nice, np. pod wzgl´dem jakoÊci portfela kredytowego, w udziale kapita∏u
zagranicznego w aktywach poszczególnych sektorów29, regulacyjne. Wybrane wskaêniki efektywnoÊci
sektorów bankowych dla poszczególnych krajów prezentuje tabela 6.1, 6.2 w Za∏àczniku.
W celu porównania miar efektywnoÊci technicznej
Polski z miarami innych krajów Europy Ârodkowej,
28 Stosujàc kryterium formy w∏asnoÊci, wyodr´bniono nast´pujàce grupy ban-
ków: banki „paƒstwowe” – 50% lub wi´cej kapita∏u nale˝y poÊrednio lub bezpoÊrednio do skarbu paƒstwa, banki „prywatne polskie” – 50% lub wi´cej kapita∏u nale˝y do polskiego kapita∏u prywatnego, banki „prywatne zagraniczne” powy˝ej 50% do 100% nale˝y do kapita∏u zagranicznego, „zagraniczne
100%” – 100% kapita∏u nale˝y do inwestorów zagranicznych oraz odzia∏ów
banków zagranicznych.
29 Udzia∏ procentowy inwestorów zagranicznych w aktywach ogó∏em wynosi∏ w 2001 r. odpowiednio: Czechy 95%, W´gry 76,0%, Polska 68,7%, S∏owenia 16,0%, S∏owacja 79,6%. Zobacz: M. Go∏ajewska, P. Wyczaƒski (2002).
Na podstawie przeprowadzonego badania mo˝na
wnioskowaç, ˝e najwy˝szymi miarami efektywnoÊci
technicznej (e_crs) w grupie paƒstw CEC5 w okresie
1998-2001 wykaza∏y si´ W´gry i S∏owenia. Na uwag´
zas∏uguje fakt, ˝e W´gry i S∏owenia mia∏y w analizowanym okresie najni˝szy udzia∏ z∏ych kredytów w portfelu33 (tabela 6.2 w Za∏àczniku), co mog∏oby potwierdzaç
najwy˝sze poziomy miar efektywnoÊci technicznej dla
tych krajów.
Miary efektywnoÊci technicznej i skali dla Polski
na danych z BankScope w okresie 1998-2001, tak jak
30 Wyniki analogicznego badania, przeprowadzonego m.in. dla poszczegól-
nych krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej, zosta∏y opublikowane przez
Mi´dzynarodowy Fundusz Walutowy: D.A. Grigorian, V. Manole (2002).
31 Klasyfikacja ta zosta∏a zaproponowana przez D.A. Grigorian, V. Manole
(2002).
32 Zastosowano innà klasyfikacj´ ni˝ w badaniu na danych panelowych ze
sprawozdawczoÊci dla NBP z powodu braku pewnych zmiennych w BankScope. U˝yta do tego badania klasyfikacja zosta∏a zaproponowana przez D.A. Grigorian, V. Manole (2002). Zmienne BankScope wzi´te do badania za nak∏ady
to: personnel expenses, total fixed assets, interest expense, za wyniki: total loans net, liquid assets, total deposits. W badaniu D.A. Grigorian i V. Manole
(2002) zamiast zmiennej personnel expenses wzi´to number of employees.
33 Nale˝y jednak zauwa˝yç, ˝e w ka˝dym z tych krajów obowiàzujà inne kryteria klasyfikacji z∏ych kredytów i dane te nie sà w pe∏ni porównywalne.
58 Systemy Bankowe
w badaniu panelowym na danych z NBP za okres 19972002, wykazujà tendencj´ wzrostowà (patrz tabela 6.5
w Za∏àczniku).
Wnioski
Wyniki analizy dokonanej przy zastosowaniu metody
DEA wykaza∏y pozytywny wp∏yw fuzji i przej´ç
na efektywnoÊç sektora bankowego. Z przeprowadzonego badania wynika, ˝e potencjalne korzyÊciz fuzji
i przej´ç w 2002 r. nie by∏y w stanie zrekompensowaç
wp∏ywu sfery realnej na sektor bankowy i pogarszania
si´ jakoÊci portfela kredytowego, co spowodowa∏o spadek efektywnoÊci i produktywnoÊci w 2002 r.
Miary efektywnoÊci technicznej poszczególnych
banków w 2002 r. wykaza∏y wyraêny spadek efektywnoÊci technicznej w bankach zaanga˝owanych w kredytowanie du˝ych przedsi´biorstw. Banki prowadzàce dzia∏alnoÊç detalicznà utrzyma∏y natomiast efektywnoÊç
technicznà na tym samym poziomie lub jà zwi´kszy∏y.
W latach 1997-2000 banki komercyjne poprawi∏y
swojà relatywnà efektywnoÊci, tj. banki nieefektywne poprawi∏y swojà technologi´ i przybli˝y∏y si´ pod wzgl´dem
sprawnoÊci technologicznej do banków efektywnych.
Niemniej jednak sektor bankowy jako ca∏oÊç notuje regres
technologiczny. W bankach efektywnych, o najsprawniejszej technologii pogorszy∏a si´ relacja nak∏adów do wyników (empiryczna funkcja produkcji obni˝a si´). W latach
2000-2002 nast´powa∏a zmiana sytuacji w systemie bankowym. Banki efektywne usprawnia∏y swojà technologi´
(empiryczna funkcja produkcji przesuwa∏a si´ w gór´).
W ca∏ym sektorze notowany jest niewielki post´p technologiczny. JednoczeÊnie niektóre banki nie nadà˝ajà
za zmianami technologicznymi zachodzàcymi w ca∏ym
sektorze i ich relatywna efektywnoÊç si´ pogarsza.
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Ponadto wyniki analizy banków komercyjnych
wykaza∏y, ˝e poszczególne typy po∏àczeƒ nie majà
wp∏ywu na efektywnoÊç banków powsta∏ych po po∏àczeniu. Wa˝na jest natomiast wielkoÊç banku i forma
w∏asnoÊci. Wi´kszoÊç banków efektywnych w polskim
sektorze bankowym, wg kryterium wielkoÊci sumy bilansowej, to banki nale˝àce do grupy „bardzo du˝ych”
i „du˝ych”. Wi´kszoÊç banków nieefektywnych nale˝y
do grupy „ma∏ych” oraz do grupy „prywatne polskich”.
Nale˝y jednak zauwa˝yç, ˝e w analizowanej próbie nie
by∏o banków tzw. samochodowych, które wg kryteriów
przyj´tych w badaniu zosta∏yby zakwalifikowane
do “ma∏ych”. Dla tych banków wartoÊci wskaêników
efektywnoÊci ROA i ROE kszta∏tujà si´ na poziomie powy˝ej Êredniej dla 2002 r., otrzymanej dla banków
z analizowanej próby34.
W obliczu cz∏onkostwa w Unii Europejskiej dyskusyjne sà mo˝liwoÊci utrzymania si´ na rynku finansowym banków „ma∏ych” i „Êrednich”. Powinny one szukaç szans na sprostanie narastajàcej konkurencji m.in.
poprzez uczestniczenie w dalszym procesie konsolidacji lub znalezienie sobie odpowiedniej niszy rynkowej.
Nale˝y oczekiwaç, ˝e zapowiadane o˝ywienie gospodarcze spowoduje popraw´ jakoÊci portfela kredytowego w bankach, co pozytywnie wp∏ynie na poziomy
miary efektywnoÊci technicznej dla Polski w porównaniu z innymi krajami z grupy CEC5.
Post´pujàca konsolidacja na Êwiatowych rynkach
powodowaç b´dzie dalsze zmiany strukturalne na polskim rynku bankowym, których efekty b´dà widoczne
dopiero w dalszej przysz∏oÊci.
34 Próba ta nie obj´∏a równie˝ banków powsta∏ych po 1997 r. Mogà wi´c wystàpiç ró˝nice w ocenie banków „du˝ych” i „ma∏ych” w porównaniu z innymi publikacjami, np. NBP.
Bibliografia
1. N. Berger, D.B. Humphrey (1998): Efficiency of financial institutions: International survey and directions for future research. “European Journal of Operational Research” 98, s. 175-212.
2. N. Berger, L.J. Mester (1997): Beyond the Black Box: What Explains Differences in the efficiencies of Financial
Institutions. “Journal of Banking and Finance”, nr 21, s. 895-947.
3. A. Charnes, W.W. Cooper, A. Rhodes (1978): Measuring the efficiency of decision making units. “European Journal of Operational Research”.
4. A. Charnes, W. Cooper, W. Golany, B. Seiford, A.Y. Lewin (1997): Data Envelopment Analysis, Theory, Methodology and Applications. Kluwer Academic Publishers Boston/Dordrecht/London.
5. T. Coeli, R.S. Prasada Rao, G.E. Battese (1997): An Introduction to Efficiency and Productivity Analysis. Kluwer
Academic Publishers Boston/Dordrecht/London, s. 3-6.
6. G. Debreu (1951): The Coefficient of Recourse Utilization. “Econometrica” 19 (3) (July), s. 273-292.
7. M. Go∏ajewska, P. Wyczaƒski (2002): Stability and Structure of Financial Systems in CEC5”, background document for the CEC5 Governors meeting in mid-May 2002.
8. M. Gospodarowicz (2000): Procedury analizy i oceny banków komercyjnych. Narodowy Bank Polski, „Materia∏y i Studia NBP”, zeszyt nr 113.
9. D.A. Grigorian, V. Manole (2002): Determinants of Commercial Bank Performance in Transition: An Application
of Data Envelopment Analysis. „IMF Working Paper” WP/02/146.
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Systemy Bankowe 59
10. M.J. Farell (1957): The Measurement of Productive Efficiency. „Journal of the Royal Statistical Society”, nr 120.
11. C.A. Favero, L. Papi (1995): Technical Efficiency and Scale Efficiency in the Italian Banking Sector: Non-parametric Approach. “Applied Economics”, nr 27 s. 386-395.
12. R. Färe, S. Grasskopf, C.A.K. Lovell (1985): The Measurement of Efficiency of Production. Kluwer Publishing,
Boston.
13. G.D. Ferrier, C.A.K. Lovell (1990): Measuring cost of efficiency in banking Econometric and Linear Programming Evidence. ”Journal of Econometrics”, nr 46.
14. Harold O. Fried, C.A. Knox Lovell, Shelton S. Schmidt (1993): The Measurement of Productive Efficiency Techniques and Applications. Oxford University Press.
15. T. Kopczewski (2000): EfektywnoÊç technologiczna i kosztowa banków komercyjnych w Polsce w latach 19972000. cz´Êç I. Narodowy Bank Polski, ”Materia∏y i Studia”, zeszyt nr 113.
16. T. Kopczewski, M. Paw∏owska (2001): EfektywnoÊç technologiczna i kosztowa banków komercyjnych w latach
1997-2000, cz´Êç II. Narodowy Bank Polski, „Materia∏y i Studia NBP”, zeszyt nr 135.
17. S. Lachowski (1998): Fuzje, przej´cia i alianse po polsku. „Bank” nr 2, s. 47.
18. T. Opiela, P. Bednarski, M. Go∏ajewska, M. Józefowska, E.M. Nikiel (1999): EfektywnoÊç i ryzyko sektora bankowego w Polsce. Narodowy Bank Polski, „Materia∏y i Studia NBP”, zeszyt nr 96.
19. L. Or´ziak, B. Pietrzak (2001): BankowoÊç na Êwiecie i w Polsce stan obecny i tendencje rozwojowe. Warszawa Instytut Naukowo-Wydawniczy OLYMPUS Centrum Edukacji Rozwoju Biznesu SA, s. 246.
20. M. Paw∏owska (2003): Wp∏yw fuzji i przej´ç na efektywnoÊç w sektorze banków komercyjnych w Polsce w latach 1997-2001. „Bank i Kredyt” nr 2.
21. A. Resti (1997): Evaluating the Cost-efficiency of the Italian Banking System: What Can Be Learned from the Joint Application of Parametric and Nonparametric Techniques. “Journal of Banking and Finance” nr 21, s. 221-250.
22. J. Prokop (2001): Przyczynek do teorii przejmowania kontroli nad spó∏kami akcyjnymi. Szko∏a G∏ówna Handlowa, „Monografie i Opracowania” nr 487.
23. G. Rogowski (1998): Metody analizy i oceny banku na potrzeby zarzàdzania strategicznego. Poznaƒ Wydawnictwa Wy˝szej Szko∏y Bankowej.
24. D.H. Sherman, F. Gold (1985): Branch Bank Operating Efficiency: Evaluation with Data Envelopment Analysis.
“Journal of Banking and Finance” 9 (2) (June), s. 297-315.
25. R.W. Shephard (1970): Theory of Cost and Production Functions. Princeton, N.J. Princeton University Press.
26. C. Wheelock, P.W. Wilson (1995): Evaluating the Efficiency of Commercial Banks: Does Our View of What
Banks Do Matter? „Review of Federal Reserve of St. Louis”, lipiec/sierpieƒ.
60 Systemy Bankowe
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Za∏àcznik
Tabela 1 Podstawowe statystyki miar efektywnoÊci technicznej i skali dla lat 1997-2002
Lata
Statystyki opisowe
e_crs
e_vrs
e_s
e_nirs
1997
Ârednia miar
Odchylenie standardowe
WartoÊç minimalna
Liczba efektywnych banków
Udzia∏ procentowy efektywnych banków w analizowanej próbie
0,64
0,30
0,10
13
24,5
0,76
0,30
0,10
22
41,5
0,85
0,18
0,44
13
24,5
0,75
0,30
0,10
22
41,5
1998
Ârednia miar
Odchylenie standardowe
WartoÊç minimalna
Liczba efektywnych banków
Udzia∏ procentowy efektywnych banków w analizowanej próbie
0,66
0,29
0,09
12
22,6
0,79
0,29
0,10
25
47,1
0,84
0,18
0,41
12
22,6
0,79
0,28
0,10
24
45,2
1999
Ârednia miar
Odchylenie standardowe
WartoÊç minimalna
Liczba efektywnych banków
Udzia∏ procentowy efektywnych banków w analizowanej próbie
0,72
0,27
0,16
18
34,0
0,82
0,26
0,18
28
52,8
0,89
0,14
0,53
17
34,0
0,80
0,27
0,18
25
47,1
2000
Ârednia miar
Odchylenie standardowe
WartoÊç minimalna
Liczba efektywnych banków
Udzia∏ procentowy efektywnych banków w analizowanej próbie
0,73
0,25
0,31
18
34,0
0,81
0,23
0,33
20
37,7
0,90
0,12
0,53
15
34,0
0,78
0,24
0,31
21
39,6
2001
Ârednia miar
Odchylenie standardowe
WartoÊç minimalna
Liczba efektywnych banków
Udzia∏ procentowy efektywnych banków w analizowanej próbie
0,74
0,25
0,13
16
34,0
0,81
0,25
0,19
21
44,7
0,93
0,10
0,67
16
34,0
0,79
0,26
0,13
21
44,6
2002
Ârednia miar
Odchylenie standardowe
WartoÊç minimalna
Liczba efektywnych banków
Udzia∏ procentowy efektywnych banków w analizowanej próbie
0,72
0,25
0,13
11
27,5
0,83
0,25
0,19
20
50
0,87
0,10
0,67
11
27,5
0,77
0,26
0,13
16
40,0
èród∏o: obliczenia w∏asne.
Uwaga: e_crs – miara efektywnoÊci uzyskana przy za∏o˝eniu sta∏ych efektów skali, e_vrs – miara efektywnoÊci uzyskana przy za∏o˝eniu zmiennych efektów
skali, e_s = e_crs/e_vrs. Liczba badanych banków w panelu danych w 2001 r. z powodów fuzji i przej´ç zmniejszy∏a si´ z 53 do 47 w 2001 r., do 40 w 2002 r.
(w analizowanej próbie nie ma banków samochodowych).
Systemy Bankowe 61
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 2 Ârednie zmiany indeksu produktywnoÊci Malmquista (M) oraz jego sk∏adowych poprawy relatywnej efektywnoÊci (E), oraz post´pu/regresu technologicznego (TC) w okresie 1997-2002
Lata
1997/1998
1998/1999
1999/2000
2000/2001
2001/2002
Statystyki
Ârednia
poprawa
pogorszenie
brak zmiany
Ârednia
poprawa
pogorszenie
brak zmiany
Ârednia
poprawa
pogorszenie
brak zmiany
Ârednia
poprawa
pogorszenie
brak zmiany
Ârednia
poprawa
pogorszenie
brak zmiany
E
1,10
26
19
8
1,28
27
16
9
1,08
22
16
13
1,03
19
16
12
0,92
8
23
9
TC
1,11
32
17
3
0,91
16
31
5
0,90
6
37
10
0,99
20
20
7
0,99
18
21
2
M
1,24
30
19
3
1,06
25
22
4
0,96
20
23
8
1,01
23
17
7
0,91
13
25
2
èród∏o: obliczenia w∏asne.
Tabela 3.1 Wskaêniki ROE, ROA, w latach 1997-2002 dla banków polskich komercyjnych w podziale na grupy (w %)
Lata
Grupa banków
Liczba banków
ROE
ROA
1997
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
5
7
10
31
33,70
24,67
29,25
13,10
2,46
1,81
2,39
1,34
1998
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
10
4
19
20
30,01
20,47
16,57
9,41
1,05
1,19
1,53
0,95
1999
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
11
3
19
20
31,84
7,10
14,06
1,09
1,51
0,48
1,27
0,03
2000
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
13
2
23
15
17,7
6,62
7,86
-9,43
1,11
0,40
0,63
-2,57
2001
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
11
2
24
10
8,43
-0,04
5,29
-0,55
1,1
-0,07
0,87
-0,08
2002
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
10
3
21
6
14,3
27,8
4,00
-92,11
0,53
0,98
0,79
-9,6
èród∏o: obliczenia w∏asne.
Uwaga: liczba badanych banków w panelu danych w 2001 r. z powodu fuzji i przej´ç zmniejszy∏a si´ z 53 do 47 w 2001 r. i do 40 w 2002 r. (w analizowanej
próbie nie ma banków samochodowych).
62 Systemy Bankowe
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 3.2 Wskaêniki ROE i ROA w latach 1997-2002 dla banków polskich komercyjnych w podziale na grupy (w %)
Lata
Grupa banków
Liczba banków
ROE
ROA
1997
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
11
25
6
11
32,17
18,49
12,05
10,9
2,73
1,48
1,6
1,3
1998
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
7
28
7
11
47,34
10,89
13,00
13,47
1,97
0,79
1,22
1,71
1999
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
7
22
13
11
31,84
7,10
10,18
9,49
1,51
0,48
0,8
1,12
2000
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
7
13
23
10
14,06
-11,39
8,55
13,58
0,61
-2,98
0,57
1,25
2001
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
7
11
20
9
18,6
-0,12
6,17
7,9
1,2
-0,81
1,00
1,39
2002
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
6
6
19
9
0,9
-1,59
8,89
5,0
0,8
-0,2
0,5
1,04
èród∏o: obliczenia w∏asne.
Tabela 4.1 Miary efektywnoÊci w podziale na grupy banków w latach 1997-2002
Lata
Grupa banków
e_crs
e_vrs
e_s
e_nirs
1997
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
0,75
0,57
0,80
0,58
0,98
0,96
0,86
0,64
0,76
0,61
0,91
0,89
0,98
0,94
0,86
0,64
1998
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
0,68
0,75
0,76
0,54
0,97
1,00
0,85
0,63
0,72
0,87
0,86
0,87
0,97
0,97
0,84
0,62
1999
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
0,70
0,79
0,83
0,61
0,97
1,00
0,91
0,65
0,74
1,00
0,93
0,92
0,96
0,90
0,88
0,62
2000
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
0,80
0,74
0,79
0,59
0,93
0,81
0,81
0,72
0,88
0,89
0,96
0,84
0,93
0,81
0,82
0,59
2001
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
0,78
0,82
0,82
0,50
0,93
0,94
0,85
0,56
0,85
0,86
0,99
0,89
0,90
0,94
0,84
0,50
2002
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
0,75
0,83
0,77
0,41
0,96
0,89
0,76
0,66
0,79
0,92
0,88
0,73
0,95
0,89
0,78
0,41
èród∏o: obliczenia w∏asne.
Systemy Bankowe 63
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 4.2 ProduktywnoÊç wyra˝ona za pomocà indeksu produktywnoÊci Malmquista (M) oraz
jego sk∏adowych: poprawy relatywnej efektywnoÊci (E) i post´pu/regresu technologicznego
(TC), w podziale na grupy banków w latach 1997-2002
Lata
1997/1998
1998/1999
1999/2000
2000/2001
2001/2002
Typ banku
E
TC
M
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
1,01
1,04
1,09
1,16
1,06
1,12
1,12
1,11
1,06
1,17
1,21
1,37
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
1,07
0,99
1,21
1,50
0,92
1,00
0,96
0,85
0,94
0,99
1,04
1,15
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
1,09
1,29
1,11
1,00
0,92
0,89
0,93
0,86
1,00
1,01
1,01
0,87
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
1,06
0,93
1,06
0,95
0,94
1,01
1,00
1,00
0,99
0,94
1,07
0,91
bardzo du˝e
du˝e
Êrednie
ma∏e
0,96
1,00
0,94
0,86
0,94
0,95
0,98
1,11
0,9
0,94
0,95
0,94
èród∏o: obliczenia w∏asne.
Tabela 5.1 Miary efektywnoÊci w podziale na grupy banków w latach 1997-2002
Lata
Grupy banków
e_crs
e_vrs
e_s
e_nirs
1997
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
0,63
0,52
0,85
0,95
0,81
0,63
0,94
0,95
0,77
0,83
0,90
1,00
0,78
0,64
0,94
0,95
1998
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
0,58
0,55
0,71
0,95
0,75
0,69
0,91
0,99
0,80
0,80
0,80
0,96
0,79
0,69
0,90
0,98
1999
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
0,83
0,53
0,85
0,77
0,92
0,61
0,98
0,98
0,90
0,89
0,89
0,82
0,92
0,60
0,95
0,94
2000
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
0,85
0,50
0,74
0,95
0,96
0,60
0,85
0,97
0,91
0,87
0,88
0,99
0,91
0,51
0,81
0,96
2001
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
0,79
0,53
0,73
0,99
0,90
0,55
0,84
1,00
0,88
0,97
0,90
0,99
0,89
0,53
0,79
1,00
2002
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
0,76
0,5
0,68
0,91
0,83
0,54
0,79
1,00
0,92
0,91
0,77
0,90
0,83
0,51
0,77
0,92
èród∏o: obliczenia w∏asne.
64 Systemy Bankowe
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 5.2 ProduktywnoÊç wyra˝ona za pomocà indeksu produktywnoÊci Malmquista (M) oraz
jego sk∏adowych: poprawy relatywnej efektywnoÊci (E) i post´pu/regresu technologicznego
(TC), w podziale na grupy banków w latach 1997-2002
Lata
Typ banku
E
TC
M
1998/1997
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
0,99
1,13
1,2
1,02
1,09
1,11
1,11
1,1
1,08
1,28
1,35
1,15
1999/1998
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
1,78
1,27
1,23
1,01
0,81
0,89
0,91
1,02
1,24
1,01
1,06
1,04
2000/1999
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
1,07
1,18
1,06
1,00
0,94
0,85
0,9
0,97
1,01
0,98
0,94
0,96
2001/2000
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
0,94
1,21
0,96
1,06
1,06
0,93
0,96
1,05
0,99
1,10
0,91
1,13
2002/2001
paƒstwowe
prywatne polskie
prywatne zagraniczne
zagraniczne 100%
0,93
0,8
0,96
1,00
1,06
1,04
0,97
0,96
0,93
0,85
0,93
1,02
èród∏o: obliczenia w∏asne.
Tabela 6.1 Wybrane wskaêniki efektywnoÊci sektora bankowego dla Czech, W´gier, S∏owacji
i S∏owenii w latach 1998 – 2001 (w %)
ROE
Czechy
Polska
W´gry
S∏owacja
S∏owenia
1998
-8,12
12,28
-24,7
-0,08
11,29
1999
-5,12
14,86
6,3
-61,2
7,76
2000
14,99
15,30
14,4
8,9
11,33
2001
9,99
13,40
18,3
19,29
4,76
1998
-0,54
4,58
-2,2
0,04
1,19
1999
-0,29
4,01
0,5
-3,99
0,79
ROA
2000
0,69
4,26
1,2
0,54
1,1
2001
0,45
3,38
1,7
1,15
0,43
1998
2,9
4,58
4,3
1,20
4,49
1999
2,3
4,01
4,0
0,45
4,04
NIM
2000
2,09
4,26
3,9
1,85
4,52
2001
2,04
3,38
4,1
2,3
3,56
èród∏o: obliczenia w∏asne.
Tabela 6.2 Udzia∏ kredytów zagro˝onych w kredytach ogó∏em (NLP) dla Czech, W´gier, Polski,
S∏owacji, S∏owenii, w latach 1998 – 2001 (w %)
Czechy
Polska
W´gry
S∏owacja
S∏owenia
èród∏o: M. Go∏ajewska, P. Wyczaƒski (2002).
1998
20,31
10,9
8,2
35,69
5,41
1999
21,51
13,2
4,6
29,46
5,19
2000
19,42
14,9
3,3
21,93
5,2
2001
13,76
17,8
3,4
21,86
5,39
Systemy Bankowe 65
BANK I KREDYT l i s t o p a d – g r u d z i e ƒ 2 0 0 3
Tabela 6.3 Liczba banków w analizowanej próbie z BankScope w latach 1998-2001
Polska
Czechy
W´gry
S∏owenia
S∏owacja
Suma
1998
26
18
10
13
11
67
1999
32
23
14
12
12
91
2000
29
21
19
12
15
96
2001
29
24
18
11
15
97
èród∏o: obliczenia w∏asne.
Tabela 6.4 Udzia∏ aktywów banków w analizowanej próbie w aktywach ca∏ego systemu w krajach CEC5 (w %)
Polska
Czechy
W´gry
S∏owenia
S∏owacja
1998
72
62
61
84
70
1999
78
64
75
74
81
2000
84
64
79
74
84
2001
91
89
81
84
91
èród∏o: obliczenia w∏asne.
Tabela 6.5 Miary efektywnoÊci technicznej i skali dla krajów CEC5
Kraj
Miary
1998
1999
2000
2001
Polska
e_crs
e_vrs
e_nirs
e_s
e_crs
e_vrs
e_nirs
e_s
e_crs
e_vrs
e_nirs
e_s
e_crs
e_vrs
e_nirs
e_s
e_crs
e_vrs
e_nirs
e_s
0,60
0,70
0,84
0,65
0,85
0,96
0,87
0,95
0,90
0,96
0,93
0,92
0,79
0,93
0,88
0,89
0,85
0,94
0,90
0,90
0,84
0,93
0,90
0,93
0,91
0,99
0,89
1,00
0,82
0,92
0,90
0,89
0,77
0,90
0,89
0,84
0,96
0,97
0,99
0,97
0,85
0,92
0,92
0,92
0,82
0,89
0,90
0,88
0,86
0,94
0,91
0,94
0,65
0,86
0,78
0,78
0,93
0,94
0,99
0,94
0,86
0,93
0,92
0,93
0,92
0,98
0,93
0,98
0,66
0,85
0,79
0,83
0,76
0,92
0,84
0,83
0,97
0,98
0,99
0,97
S∏owenia
S∏owacja
Czechy
W´gry
èród∏o: obliczenia w∏asne.