bromat 4-2008.indd

BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLI, 2008, 4, str. 992–998
Jerzy Kwapuliński, Agnieszka Fischer, Ewa Nogaj, Gabriela Linkarczyk-Paszek,
Robert Rochel, Maria Wojtanowska, Krzysztof Sobczyk
ANALIZA ŹRÓDEŁ OBCIĄŻENIA GRZYBA
OŁOWIEM I KADMEM
Katedra i Zakład Toksykologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego
Kierownik: prof. dr hab. J. Kwapuliński
W 25 gatunkach grzybów wielkoowocnikowych pozyskanych na terenach Beskidu Śląskiego, Żywieckiego, Małego i Makowskiego oznaczono zawartość Pb
i Cd metodą AAS. Ponadto, dla określenia zdolności kumulacji danego pierwiastka przez grzyby, wyznaczono zawartość biodostępnych chemicznych form
występowania Pb i Cd w glebie.
Hasła kluczowe: grzyby, ołów, kadm, kumulacja.
Key words: fungi, lead, cadmium, cumulation.
Lasy w skali dużego obszaru stanowią skuteczny układ o właściwościach filtrujących (1, 2). Z drzewami w lesie współżyje ogromna większość grzybów jadalnych
i trujących. Krótki okres ich wegetacji przy znanych właściwościach kumulacyjnych pozwala zaliczyć grzyby do grupy biomarkerów ekspozycji w mniejszych
odstępach czasu (3, 4). Podkreślić należy, że lasy w długim okresie czasu w różnych regionach poddane są wpływowi permanentnej dalekosięgającej emisji pyłów.
Stąd grzyby mogą być także bioindykatorem wybranych metali. Nierzadko bowiem
obecność metali i metaloidów determinuje ich biodostępność w podłożu siedliska
(5–7). Duży udział w wzbogacaniu siedliska grzybów posiada zjawisko wtórnego
pylenia lasu (8–10).
Kolejnym argumentem zainteresowania się właściwościami kumulowania poszczególnych metali toksycznych przez grzyby wielkoowocnikowe jest ich duże znaczenie dla różnych procedur kulinarnych (11–13). Przykładowo, kapelusze i trzony
koźlarza czerwonego z Chodeckiego Parku Narodowego posiadały względnie duże
ilości potasu: 21000–4500 mg/kg, magnezu 410–1200 mg/kg. Udział pozostałych
pierwiastków był następujący: 24–240 mg Al/kg, 25–250 mg Fe/kg, 24–240 mg
Zn/kg, 15–110 mg Cu/kg, 7–40 mg Mn/kg (13). Autorzy (13) wskazują także na
fakt, iż kapelusze koźlarza czerwonego w porównaniu do trzonów zawierały większe ilości Al, Cu, Fe, Mg, P, Rb, Zn oraz porównywalne ilości Ba, Ca, Mn, Sr,
a mniejsze zawartości Na.
Kumulacja ołowiu i kadmu w grzybach możliwa jest dzięki obecności ich związków chemicznych w podłożu lub w pyle zawieszonym w przyziemnej warstwie powietrza. Zasadnicze znaczenia posiadają biodostępne formy metali obecne w podłożu (2, 3, 14).
Nr 4
Analiza źródeł obciążenia grzyba Pb i Cd
993
MATERIAŁ I METODY
Przedmiotem badań były owocniki 25 gatunków grzybów wielkoowocnikowych
pozyskane na wybranych terenach Beskidu Śląskiego, Żywieckiego, Małego i Makowskiego. Grzyby zebrane były z powierzchni 100 m × 100 m oddalone od siebie
o 1 km. Grzyby oczyszczano z piasku, liści i innych zanieczyszczeń, po czym podzielone na fragment kapelusza, trzonu lub w całości suszono w temp. pokojowej
(23°C ± 1°C). Suchą pozostałość mielono w młynku agatowym. 1 g homogenizowanej próbki danego grzyba roztwarzano w okresie 24 h w tyglu porcelanowym
z 5 cm3 stężonego kwasu azotowego(V) (spektralnie czysty Suprapur Merck). Po
odparowaniu do sucha na analitycznej łaźni wodnej, poddano dalszej mineralizacji
w piecu muflowym, temp. 450°C, aż do uzyskania białego popiołu, w ciągu ok. 12 h.
Schłodzoną próbkę zadawano 10 cm3 wody utlenionej a następnie po odparowaniu
rozpuszczono w kwasie azotowym(V) o stęż. 1 mol. Czynności te powtarzano, aż
do uzyskania klarownego, przeźroczystego roztworu, który następnie uzupełniono
do obj. 10 cm3 wodą redestylowaną.
Zawartości Pb i Cd oznaczono metodą AAS za pomocą aparatu Pye-Unicam SP-9
z dokładnością 0,01 μg/g. Precyzja oznaczeń wynosiła 1,8–2,7% w zależności od
pierwiastka.
Dokładność oznaczeń Pb i Cd sprawdzono metodą dodatku wzorca firmy Wzormat (Polska) oraz materiału referencyjnego SRM 1648, którym był pył miejski.
Oznaczenia w stosunku do deklarowanych ilości różniły się dla Pb i Cd kolejno
o 2% i 4,3%.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Na badanych obszarach ogólna zawartość biodostępnych chemicznych form występowania ołowiu wynosiła: formy jonowymienne 0,5–33,63 μg Pb/g, formy adsorbowalne 1,00–25,09 μg Pb/g, natomiast zawartość jonowymiennych form kadmu w glebie mieściła się w granicach 0,03–2,08 μg Cd/g, a adsorbowalnych form
0,02–0,39 μg Cd/g. Charakterystyczne było, że ilości bezpośrednio biodostępne dla
grzybów w większości przypadków były większe od ilości związków metali potencjalnie biodostępnych, które występowały w formie połączeń organicznych. Największe ilości Pb w formie połączeń organicznych były rzędu 141,43 μg/g, a kadmu
1,11 μg/g, z kolei w formie węglanów największe ilości tych połączeń były rzędu
47,72 μg/g dla Pb, a dla Cd 0,63 μg/g (tab. I, II).
Potencjalnie biodostępne formy chemiczne podlegają dodatkowo migracji w przypadku występowania kwaśnych deszczy w granicach pH 2,1 do 5. Zaznaczyć należy, że częstość występowania kwaśnych deszczy w świetle badań Kwapulińskiego
i współpr. (2, 3, 14) sięga ok. 37% wszystkich opadów w ciągu roku.
Zatem, podstawowym źródłem wybranych pierwiastków w grzybach lub w jego
częściach są biodostępne formy danego pierwiastka występujące w podłożu. Najważniejszymi biodostępnymi formami występowania danego pierwiastka jest forma
wymienna – fwym. oraz forma adsorbowalna – fads., które obecne są w podłożu
(gleba).
994
Nr 4
J. Kwapuliński i inni
Ta b e l a I. Zawartość ołowiu w poszczególnych formach występowania w glebie (μg/g)
Ta b l e I. Pb contents in different chemical forms in soil (μg/g)
Wymienna
Adsorbowalna
Połączeń
organicznych
Węglanów
Siarczków
Hałcnów 370–380
28,67
10,49
35,96
25,83
25,83
Rycerka (Praszywka
Wielka) 600
3,00
1,50
3,00
8,99
1,50
Wapienica (wierzchołek
koło zbiornika) 440
33,13
15,98
50,96
29,48
2,50
Rycerka Górna
(Jaworzyna) 700–750
6,49
1,00
2,00
7,99
2,00
Jaworzynka (Szyroki)
550–600
25,83
2,00
34,75
13,99
0,50
Hrobacza Łąka 730–800
10,50
1,00
27,07
11,00
0,50
Grodziec 320
3,00
2,00
19,48
34,75
6,49
Szczyrk (Biały Krzyż) 940
5,49
3,00
131,53
46,25
6,99
Komorowice 287–300
2,50
1,00
29,07
13,49
Przybędza (Las
Przybędza) 580–680
6,50–25,04
2,00–4,00
44,88–75,07 31,54–36,81
2,00–2,50
Radziechowy
(Wytrzyszczopa) 580–650
3,00–13,99
2,50–14,49
33,94–82,06 35,15–56,14
3,50–8,99
Kamesznica (Wojtasowa
Grapa) 600–700
0,50–13,96
2,00–5,98
19,46–48,98 27,02–76,72
2,99–25,37
1,00
1,50
Miejscowości (m n.p.m.)
Złatna (Czerwieńska
Grapa) 640
7,49
12,97
0,50
0,50
Ustroń (Wielka Czantoria)
przy drodze–800
5,99–22,59
2,50–21,48 35,12–141,43 35,12–72,16
3,49–11,49
Brenna (Jawierzny)
610–670
16,97–20,04 14,47–25,09 65,50–69,55 37,55–38,51
2,50–3,01
Spalona (Lipowski Groń)
445–480
32,35– 33,63 14,53–23,83 73,80–88,27 43,94–47,33
2,50–4,01
Bystra (Kiczora) 580–600
7,49–13,97
7,98–9,99
25,40–48,13 37,18–41,02
1,00–2,00
Kiełbasków (Grapa)
470–510
1,00–5,51
2,00–6,50
26,69–53,84 29,10–29,54
1,00–4,00
Mutne (Janikowa Grapa)
520–580
3,99–5,48
2,99–3,49
23,43–40,98 17,95–40,98
0,50–1,99
17,48–75,86
Szyndzielnia 580–820
14,46–26,21
1,50–15,00
9,49–58,91
0,50–5,49
Sucha Beskidzka
(Ostra Górka) 420–540
5,99–12,48
10,98–11,49 29,85–52,37 31,91–32,69
2,00–2,50
Prądowiec (Młoda Góra)
590–640
11,00–27,45
3,50–7,49
26,64–50,07 14,99–28,70
1,00–3,00
Kubalonka (Kubalonka)
790–830
9,00–13,00
3,00–6,50
29,10–51,48 16,00–30,32
1,50–3,00
Czarna Kiczora (Las
Palenica) 605–660
1,00–7,99
1,50–2,00
Juszczyna (Wójtowski
Wierch) 580–620
5,99–7,00
Pewel Mała (Wolentarski
Groń) 430–530
5,51–7,99
3,50–5,99
11,00–13,49
1,00–1,50
4,00–10,49
30,32–50,96 19,98–26,67
1,50–2,50
1,50–5,51
23,80–63,34 29,88–34,82
3,50–3,50
Nr 4
995
Analiza źródeł obciążenia grzyba Pb i Cd
Ta b e l a II. Zawartość kadmu w poszczególnych formach występowania w glebie (μg/g)
Ta b l e II. Cd contents in different chemical forms in soil (μg/g)
Wymienna
Adsorbowalna
Połączeń
organicznych
Węglanów
Siarczków
Hałcnów 370–380
0,15
0,27
0,15
0,02
0,02
Rycerka (Praszywka
Wielka) 600
0,27
0,27
0,51
0,02
0,02
Wapienica (wierzchołek
koło zbiornika) 440
0,39
0,27
0,27
0,02
0,02
Rycerka Górna
(Jaworzyna) 700–750
0,63
0,15
0,27
0,02
0,03
Jaworzynka (Szyroki)
550–600
0,87
0,15
0,27
0,02
0,03
Hrobacza Łąka 730–800
0,63
0,03
0,63
0,02
0,03
Grodziec 320
0,63
0,02
0,27
0,02
0,02
Szczyrk (Biały Krzyż) 940
0,51
0,03
0,75
0,02
0,03
Komorowice 287–300
2,08
0,03
0,99
0,03
0,15
Przybędza (Las Przybędza)
580–680
0,39–0,63
0,02
0,27–0,63
0,02–0,39
0,15
Radziechowy
(Wytrzyszczopa] 580–650
0,03–0,39
0,03
0,27–0,51
0,02–0,03
0,02
Kamesznica [Wojtasowa
Grapa) 600–700
0,03–1,35
0,02–0,03
0,87
0,03–0,63
0,02–0,39
0,03
0,03
0,75
0,02
0,02
Ustroń (Wielka Czantoria)
przy drodze–800
0,02–1,96
0,02–0,15
0,27–0,99
0,02–0,51
0,02–0,15
Brenna (Jawierzny)
610–670
0,27–0,75
0,03–0,15
0,27
0,27
0,15
Spalona (Lipowski Groń)
445–480
0,63–0,88
0,02–0,03
0,15–0,27
0,15
0,15–0,27
Bystra (Kiczora) 580–600
0,27–1,24
0,03
0,39
0,03
0,03
Kiełbasków (Grapa)
470–510
0,15–0,88
02–0,03
0,27–0,75
0,15–0,27
0,03–0,15
Mutne (Janikowa Grapa)
520–580
0,39–0,87
0,02
0,27–0,51
0,02
0,03–0,27
Sryndzielnia 580–820
Miejscowości (m n.p.m.)
Złatna (Czerwieńska
Grapa) 640
0,39–1, 00
0, 02–0,15
0, 27–0, 51
0,15–0, 39
0, 02–0,15
Sucha Beskidzka (Ostra
Górka) 420–540
0,87
0,02–0,03
0,39
0,03–0,27
0,03
Prądowiec (Młoda Góra)
590–640
0,27–0,51
0,02–0,03
0,15–0,27
0,15–0,39
0,03
Kubalonka (Kubalonka)
790–830
0,39–0,75
0,02–0,03
0,02–0,15
0,15–0,27
0,02
Czarna Kiczora (Las
Palenica) 605–660
0,22–0,27
0,02
0,03–0,15
0,39
0,02
Juszczyna (Wójtowski
Wierch) 580–620
0,51–0,75
0,02–0,03
0,15–0,39
0,15–0,39
0,02
Pewel Mała (Wolentarski
Groń) 430–530
0,39–0,75
0,03
0,15
0,02
0,02
–
–
–
–
Gołąbek modrożółty Russula cyanoxantha
Gołąbek wymiotny Russula emetica
Hebeloma longicaudum
Cg(T)=1,5Cw+8,51Ca
–
Cg(K)=0,5Cw+0,91Ca
Cg(K)=0,35Cw+0,8Ca
–
Cg(K)=–7Cw+28,57Ca
Maślanka wiązkowa Hypholoma fasciculare
Mleczaj biel Lactarius piperatus
Muchomor czerwonyAmanita muscaria
Pieniążek maślany Collybia butyracea
Cg(O) – Cgrzyb(owocnik), Cg(K) – Cgrzyb(Kapelusz), Cg(T) – Cgrzyb(Trzon).
–
Cg(O)=0,35Cw+0,77Ca
–
Cg(K)=2,05Cw–2,56Ca
Cg(T)=1,5Cw+5,32Ca
Cg(T)=5Cw+262Ca
Cg(T)=7Cw+32,8Ca
Cg(T)=1,5Cw+52,63Ca
Cg(K)=100Cw+103,45Ca
Cg(K)=–4,5Cw+222,22Ca
–
Cg(O)=1,9Cw–2,94Ca oraz Cg(O)=–0,8Cw+5,71Ca
–
–
Cg(T)=2,6Cw+18,2Ca
Cg(T)=10Cw+29,1Ca
–
Cg(T)=39Cw–111,1Ca
Cg(T)=25Cw+22,25Ca
–
Cg(T)=7,5Cw+32,8Ca
Cg(T)=4Cw+24,7Ca
Cg(T)=–15Cw+166,7Ca
Cg(T)=–1,5Cw+161,3Ca
Cg(O)=0,5Cw+18,52Ca
Cg(K)=3,5Cw+24,4Ca
Cg(K)=45Cw+153,8Ca
Cg(K)=4Cw+0,14Ca
Cg(K)=55Cw–66,7Ca
Cg(K)=–15Cw+64,94Ca
Cg(K)=–40Cw+285,7Ca
Cg(K)=6,5Cw+29,85Ca
Cg(K)=–65Cw+937,5Ca
Cg(K)=0,5Cw+361,5Ca
Cg(K)=2Cw+83,33Ca
–
Cg(T)=8Cw–16,4Ca
–
Cg(T)=45Cw+76,92Ca
Cg(O)=4,2Cw–8,33Ca
Cg(K)=0,5Cw+11,36Ca
Cg(K)=30Cw+124,5Ca
Cg(K)=5,5Cw+70,2Ca
Cg(K)=25Cw+10,16Ca
–
J. Kwapuliński i inni
Wodnicha jasnożółta Hygrophorus hypothejus
–
Cg(K)=0,2Cw+5,0Ca
Tęgoskór pospolity Scleroderma citrinum
–
Cg(T)=0,2Cw+4,0Ca
Cg(K)=150Cw+375Ca
Podgrzybek złotawy Xerocomus chrysenteron
–
Cg(T)=0,7Cw+3,33Ca
–
–
Cg(T)=0,0Cw+2,08Ca
Podgrzybek zajaczek Xerocomus subtomentosus
Pniarek obrzeżony Fomitopis pinicola
Pierścieniak grynszpanowy Stropharia aeruginosa
–
–
–
Maślanka łagodna Hvpholoma capnoides
–
Cg(T)=0,25Cw+1,11Ca
–
Maślanka ceglasta Hypholoma aublateritium
Pieniążek pozrastany Collybia confluens
–
Cg(K)=0,6Cw+1,9Ca
Lejkówka ziemnozwrotna Clitocybe geotropa
Cg(T)=0,35Cw+7,84Ca
Cg(K)=0,15Cw+8,6Ca
Lakówka pospolita Laccaria laccata
Cg(T)=2,0Cw+3,33Ca
Cg(O)=0,55Cw+1,11Ca
Cg(K)=1,5Cw+2,63Ca
–
–
–
–
–
Lakówka ametystowa Laccaria amethystea
Hubiak pospolity Fomes fomentarius
–
Gąsówka płowa Lepista ilva
Cg(O)=1,5Cw+3,13Ca
C(T)=1,5CW+9,09Ca
Cd
Cg(o)=4,3Cw–10,34Ca
Pb
Cg(o)=0,23Cw+0,71Ca
Cg(o)=1,0Cw+7,86Ca
Gołąbek grynszpanowy Russula ceruginea
Czasznica workowata Calvatia excipuliformis
Boczniak ostrygowaty Pleurotus ostreatus
Porek brzozowy Piptoporus betulinus
Gatunek grzyba
Ta b l e III. Contribution of the bioavailable forms of Pb and Cd in forest soil to the total Pb or Cd content in given species of fungi
Ta b e l a III. Udział biodostępnych form chemicznych Pb i Cd w podłożu w ogólnej zawartości Pb lub Cd w wybranych gatunkach grzybów
996
Nr 4
Nr 4
Analiza źródeł obciążenia grzyba Pb i Cd
997
Udział wybranych form chemicznych występowania Pb lub Cd opisuje równanie
typu:
Cgrzyb = k1Cwymienna + k2Cadsorbowalna
C grzyb
C fwym
= k1 + k2
C fads
C fwym
Wybrane współczynniki k1, k2 można ustalić metodą graficzną
w oparciu o wykres funkcji:
k2 =
y2 − y1
x2 − x1
Przypadki większego udziału formy
wymiennej Cd w intoksykacji grzyba
kadmem w porównaniu do formy adsorbowalnej obejmują następujące gatunki:
Fomes fomentarius (L.) Fr. (15), kapelusz i trzon gąsówki płowej Lepista gilva
(Pers.) Harmaja. Przewagę formy adsorbowalnej Cd nad udziałem formy wymiennej Cd przedstawiono na przykładzie
pierścieniaka grynszpanowego Stropharia aeruginosa (Curt.: Frl.) Q’ĕlet (15).
Wśród badanych gatunków grzybów wyraźną rolę danej biodostępnej formy chemicznej Pb lub Cd w podłożu opisują ustalone równania, w których jeśli wartości
współczynników spełniają porównanie, jeśli k1 > k2 to wówczas rola formy wymiennej jest większa, a jeśli k1 < k2 to większe znaczenie posiadają formy adsorbowalne
– tab. III. Wielkość współczynnika k1 w porównaniu do współczynnika k2 pozwala
ustalić określoną rolę danej formy chemicznej występowania pierwiastka w grzybie.
Porównanie równań przedstawionych w tab. III wskazują, że poszczególne wartości współczynników k1 lub k2 determinowane są gatunkiem grzyba. Ponadto, porównanie tych współczynników dodatkowo wskazuje, że w intoksykacji grzyba danym
pierwiastkiem większą rolę odgrywają formy adsorbowalne, jako łatwiej migrujące
do tkanki grzybni. Przykładowo dla Pb kapelusza podgrzybka zajączka Xerocomus
subtomentosus (L) Q’ĕlet (15) współczynnik k1 formy wymiennej (150) jest 2,5 razy
mniejszy od współczynnika k2 (forma adsorbowalna) (375).
WNIOSKI
1. Równania podziału i ustalone współczynniki podziału (k1 i k2) są przydatne do
oceny zdolności kumulacji danego pierwiastka przez grzyb w nawiązaniu do ilości
form wymiennych i adsorbowalnych występujących w siedlisku.
2. Badania potwierdziły dostrzeżoną w piśmiennictwie dla grzybów różną gatunkową właściwość do kumulowania Pb i Cd.
998
J. Kwapuliński i inni
Nr 4
J. K w a p u l i n s k i, A. F i s c h e r, E. N o g a j, G. L i n k a r c z y k-P a s z e k,
R. R o c h e l, M. W o j t a n o w s k a, K. S o b c z y k
THE ANALYSIS OF SOURCES OF Pb AND Cd UPTAKE IN MUSHROOMS
Summary
This work analysis sources of Pb and Cd uptake in mushrooms. Pb and Cd contents in mushrooms
depends on their species. Distribution equations made it possible to indicate the role of the exchangeable
and adsorbable form of Pb and Cd in the forest soil for the assessment of mushrooms’ cumulating ability.
PIŚMIENNICTWO
1. Mirosławski J., Cyganek M., Czomperlik B., Szywała A., Kwapuliński J.: Ocena emisjochłonnej
funkcji lasu w aspekcie zagrożenia toksycznymi metalami ciężkimi. Sylwan, 1992; 5: 11-18. – 2. Kwapuliński J., Paukszto A., Mirosławski J., Nowak B., Wiechuła D.: Specjacja metali ciężkich w pyłach
osiadłych na liściach drzew w okolicach Pilska i Babiej Góry. Sylwan, 1993; 7: 31-44. – 3. Kwapuliński
J., Wiechuła D., Mirosławski J., Górka P., Rochel R., Paukszto A.: Intoksykacja wybranych gatunków
grzybów metalami ciężkimi na terenie Wyżyny Żarkowsko-Częstochowskiej. Pollutants in Environment,
1994; 1995; 4-5: 25-33. – 4. Sarosiek J., Kwapuliński J., Mirosławski J., Wiechuła D., Rochel R., Iwanek
K., Manasar A., Manderla J.: Kumulacyjne właściwości wybranych gatunków grzybów z obszaru Wyżyny Żarkowsko-Częstochowskiej. Prace Botaniczne, 1997; 72: 71-83. – 5. Falandysz J.: Mercury in mushrooms and soil of Tarnobrzeska Plain, south-eastern Poland. J. Environ. Sci. Health., 2002; 37A: 343-352.
– 6. Falandysz J., Gucia M., Kawano M., Brzostowski A., Chudzyński K.: Mercury in mushrooms and
soil from the Wieluńska Upland in South-central Poland. J. Environ. Sci. Health. 2002; 37A: 1409-1420.
– 7. Kwapuliński J.: Skażenia promieniotwórcze na terenie południowej Polski. Rozprawa habilitacyjna,
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1976. – 8. Kwapuliński J., Wiechuła D., Kowol J.,
Mirosławski J.: Współwystępowanie metali w ekosystemie leśnym na przykładzie lasów woj. Śląskiego.
Problemy Ekologii, 2002; 6(4): 161-166. – 9. Kwapuliński J., Sołtysiak G.: Ekotoksykologia lasu jako
obszarowego źródła zjawiska wtórnego pylenia na przykładzie lasu w Kochłowicach (woj. śląskie). 2002;
Problemy Ekologii, 6(5): 217-221. – 10. Kwapuliński J., Wiechuła D., Kowol J.: Ekotoksykologia powietrza leśnego. Sylwan, 2003; 1: 63-69.
11. Linkarczyk-Paszek G.: Grzyby wielkoowocnikowe jako bioindykatory ołowiu i kadmu na wybranych
obszarach zachodnich (Beskid Śląski, Żywiecki, Mały). Rozprawa doktorska, Śląska Akademia Medyczna,
Sosnowiec 2002. – 12. Falandysz J., Gucia M., Skwarzec B., Frankowska A., Klawikowska K.: Total mercury
in mushrooms and underlying soil substrate from the Borecka Forest. Northeastern Poland. Arch. Environ.
Contam. Toxicol., 2002; 42: 145-154. – 13. Kowalewska I., Bielawski L., Falandysz J.: Niektóre metale
i fosfor oraz ich współczynniki nagromadzenia w koźlarzu czerwonym Leccinum rufum z terenu Wyżyny
Lubelskiej. Bromat. Chem. Toksykol., 2007; 40(2): 153-158. – 14. Kwapuliński J., Cyganek M., Mirosławski
J.: Intoksykacja powietrza w wyniku wtórnego pylenia w strefie oddziaływania lasu. Ochrona Powietrza,
1991; 5: 109-113. – 15. Gerhardt E.: Przewodnik grzyby. Multico, Warszawa 2001.
Adres: 41-200 Sosnowiec, ul. Jagiellońska 4.