42. Literatura pod ochron± prawa (zarys zagadnienia)

42. Literatura pod ochroną prawa (zarys zagadnienia) Ochronę prawną literatury można sprowadzić do
dwóch aspektów: ochrony jej części niematerialnej czyli utworu oraz ochrony nośników materialnych jakimi
są rękopis, maszynopis i egzemplarze zwielokrotnionego w różnych formach dzieła, najczęściej w postaci
książki. Te materialne przejawy literatury poddawane są szczególnej ochronie wtedy, gdy można zaliczyć je
do kategorii zabytków.
Ochronę utworu reguluje ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz kodeks cywilny. Przejawy
materialne literatury chroni poza wcześniej wymienionymi, ustawa o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami, ustawa o bibliotekach, ustawa o muzeach, ustawa o obowiązkowych egzemplarzach
bibliotecznych i szereg przepisów wykonawczych.
Zgodnie z ustawą z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst.jednolity Dz.U.
z 2000 r. Nr 80 poz.904, zmiany : Dz.U. 2001 Nr 128, poz. 1402; 2002 Nr 126 poz. 1068, Nr 197, poz.1662;
2003, Nr 166, poz. 1610; 2004, Nr 91, poz. 869, Nr 96, poz.959, Nr 172, poz.1804 - dalej zwaną pr.aut.)
utwory literackie są przedmiotami prawa autorskiego (art.1), stanowią dobra niematerialne, do których
wyłączne i bezwzględne prawa posiada autor. Ochrona utworu literackiego, jeśli zostaną spełnione
przesłanki indywidualności i oryginalności, ujęcia utworu w określoną formę nadającą się do percepcji poza
kimś niż sam autor, następuje z momentem jego stworzenia. Przy tym ochrona na obszarze Unii Europejskiej
przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności np. rejestracji urzędowej,
potwierdzania autorstwa, deponowania opublikowanego egzemplarza, co często ma miejsce w prawie
pozaeuropejskim np. obu Ameryk, w zakresie przyznawania wyłącznych praw majątkowych. Ochrona
przysługuje niezależnie od wartości utworu (artystycznej, rynkowej), jego przeznaczenia (estetyczne,
społeczne, polityczne) i sposobu wyrażenia (dowolna forma ustalenia lub utrwalenia). Nie ma też znaczenia
w jakiej fazie tworzenia utwór się znajduje, czy są to tylko dwa rozdziały czy zarys dzieła, czy dzieło
ukończone.
Prawo autorskie przyznaje także ochronę tłumaczeniom, antologiom, wyborom, z uwzględnieniem jednak
praw autorów utworów pierwotnych, co oznacza, że dalsze rozporządzanie tymi wtórnymi utworami i ich
rozpowszechnianie musi być oparte o zgodę autorów utworów pierwotnych (art.2 i 3 pr.aut.). Twórca utworu
literackiego ma dwojakiego rodzaju uprawnienia : autorskie prawa osobiste (art.16 pr.aut.) i autorskie prawa
majątkowe (art.17 pr.aut.). Osobiste chronią ojcostwo dzieła czyli nieograniczoną w czasie i nie podlegającą
zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem. Oznacza to, że autorskie dobra osobiste (np. prawo do
oznaczaniu utworu nazwiskiem, integralność dzieła) nie mogą być przedmiotem obrotu prawnego i twórca nie
może się ich skutecznie zrzec. Może je jednak zgodnie ze swoją wolą wykonywać np. decydując o
anonimowym rozpowszechnianiu utworu lub pod pseudonimem. Od naruszających prawa osobiste twórca
może żądać zadośćuczynienia, także w postaci odpowiedniej sumy pieniężnej dla siebie lub na wskazany cel
(art.78 pr.aut.).
Autorskie prawa majątkowe obejmują wyłączne prawo twórcy do korzystania z utworu i rozporządzania nim
na wszystkich polach eksploatacji oraz prawo do wynagrodzenia za korzystanie przez innych (art.17 pr.aut.).
Skutkiem tych praw jest obowiązek uzyskiwania przez użytkowników twórczości zezwolenia autora na
korzystanie z utworu na każdym możliwym dla niego polu (np. publikację drukiem, w zapisie cyfrowym,
magnetycznym, nadawanie w radio, umieszczenie w Internecie i inne formy publicznego udostępniania
zarówno egzemplarzy jak i w postaci komunikatu - art.50 pr.aut.). Zwykle z udzieleniem zezwolenia
(zazwyczaj poprzez zawarcie umowy licencyjnej lub przenoszącej prawa majątkowe) związane będzie
1/5
określone wynagrodzenie, choć autor ma prawo rozporządzać swoim utworem nieodpłatnie. W kilku
przypadkach ustawodawca, w ramach tzw. dozwolonego użytku chronionych utworów, udziela zezwolenia na
określone korzystanie z utworu w imieniu autora, na użytkownika nakładając tylko obowiązek zapłaty
wynagrodzenia np. przy podręcznikach, wypisach i antologiach (art.29 ust.2 i 21 pr.aut.). Ustawa w przepisach
art.23 - 35 przewiduje inne, co prawda nieliczne i ściśle obwarowane, wyjątki od monopolu autorskiego
(wypożyczenia biblioteczne, okazjonalne wykonania, cytowanie, wykorzystanie w edukacji i nauce, dla dobra
niepełnosprawnych, na użytek osobisty). Autorskie prawa majątkowe do utworu wygasają po 70 latach od
śmierci twórcy, przy czym liczymy je pełnymi latami od roku następnego (art.36 - 39 pr.aut.). Wymienione
artykuły omawiają także szczególne sytuacje wygaśnięcia praw majątkowych do utworów anonimowych,
zbiorowych, współautorskich. Skutkiem wygaśnięcia autorskich praw majątkowych utwór trafia do domeny
publicznej i może być eksploatowany przez każdego, pod warunkiem przestrzegania praw osobistych autora.
Wykorzystanie utworu w okresie jego ochrony bez zezwolenia autora (lub spadkobierców lub nabywców
autorskich praw majątkowych) rodzi odpowiedzialność majątkową (wydanie uzyskanych korzyści lub
podwójne lub potrójne wynagrodzenie - art.79 pr.aut.), bez względu na to czy naruszającemu można
przypisać winę. Możliwość przypisania naruszycielowi jakiegoś rodzaju winy (czyn umyślny lub nieumyślny)
stwarza dodatkowo możliwość ścigania karnego (art.115 - 123 pr.aut.) na wniosek autora lub innych
podmiotów uprawnionych z tytułu autorskich praw majątkowych a przy przestępstwach zaliczanych do
piractwa (art.116 ust.3, art.117 ust.2, art.118 ust.2 pr.aut.), także ścigania z urzędu.
Wydawanie jednak utworów literackich, do których wygasły już autorskie prawa majątkowe lub z innego
tytułu nie korzystają z ochrony tych praw (np. poezja ludowa nieznanych autorów), obciążone jest szczególną
opłatą na rzecz Funduszu Promocji Twórczości (art.40 pr.aut.), który jest państwowym funduszem celowym
w dyspozycji Ministra Kultury (art.111 pr.aut.). Środki z tego Funduszu przeznaczone są na stypendia i
pomoc socjalną dla twórców oraz pokrycie w całości lub części kosztów wydań utworów o szczególnym
znaczeniu dla kultury i nauki polskiej oraz wydań dla niewidomych (art.112 pr.aut.). Zgodnie z ustawą i
rozporządzeniem Ministra Kultury (z dnia 24 lutego 2003 r. Dz.U. z 2003 r. Nr 41 poz. 354) wydawcy
egzemplarzy w/w utworów literackich, muzycznych, plastycznych, fotograficznych i kartograficznych wpłacają
na Fundusz 5% wpływów brutto ze sprzedaży tych utworów publikowanych na terytorium Polski. Fundusz
Promocji Twórczości choć swoje podstawowe źródło zasilania znalazł w niechronionych już majątkowo
utworach, to głównie jednak wspiera literaturę współczesną i jej twórców poprzez system stypendialny,
socjalny i dotacyjny. Twórcy, wydawcy, instytucje kultury, stowarzyszenia twórcze, organizacje zbiorowego
zarządzania prawami autorskimi lub pokrewnymi mogą występować do funduszu z wnioskami o przyznanie
im środków na wyżej wymienione cele (Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 17 stycznia 2003 r. Dz.U. z
2003 r Nr 13 poz. 134).
Niebagatelną rolę w ochronie praw autorskich, szczególnie majątkowych, do utworów literackich odgrywają
organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Od roku 1994 organizacje te wyposażone zostały w
ustawowe uprawnienia w zakresie zarządu prawami twórców (art.104 - 110 pr.aut.). Najstarszą z tych
organizacji w Polsce, zresztą założoną przez literatów, dramaturgów i kompozytorów jest Stowarzyszenie
Autorów ZAiKS działające od 1918 roku. W jego władzach na przestrzeni lat znajdziemy wybitnych polskich
literatów, między innymi: Juliana Tuwima, Zofię Nałkowską, Jana Brzechwę, Jarosława Iwaszkiewicza,
Tadeusza Żeromskiego, Kazimierza Brandysa, Andrzeja Szczypiorskiego, Jana Dobraczyńskiego, Stefana
Kisielewskiego.
W społeczeństwie informacyjnym, w którym przekaz radiowy, telewizyjny, Internetowy odgrywają dominującą
rolę, uzyskiwanie zezwoleń od twórców z całego świata na korzystanie z utworów nie byłoby możliwe bez
światowego systemu tych organizacji. Z drugiej strony twórcy nie byliby w stanie egzekwować należnych im
wynagrodzeń i kontrolować wykorzystania dzieł bez instytucjonalnego reprezentanta, zorganizowanego
jednak w samorządna formę stowarzyszenia i kierowanego przez samych twórców. Dla skuteczności
działania organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi ustawa wyposażyła je w legitymacje
procesową, roszczenie informacyjne, domniemanie zarządu (art.105 pr.aut.) oraz status pokrzywdzonego w
postępowaniu karnym (art.1221 pr.aut.).
2/5
Literatura znalazła także szczególną ochronę w wykreowanych w ustawie dwóch prawach pokrewnych:
prawie do pierwszych wydań ( art. 99 1 pr.aut.) oraz prawie do wydań naukowych i krytycznych ( art.992
pr.aut.).
Wydawca, który jako pierwszy opublikuje lub w inny sposób rozpowszechni utwór, którego czas ochrony już
wygasł lub ze względu na czas jego powstania lub charakter nigdy nie był objęty ochroną prawa autorskiego,
a egzemplarze tego utworu nigdy wcześniej nie były udostępnione publiczności, otrzymuje wyłączne prawo
do rozporządzania tym utworem i korzystania z niego na wszystkich polach eksploatacji przez okres 25 lat od
daty pierwszej publikacji lub rozpowszechnienia (np. w Internecie). Prawo to nagradza poszukiwania
utworów, które są nieznane a ich twórcy dawno już zmarli. Wspiera także archeologię literatury oraz innych
przekazów piśmienniczych (art.993 pr.aut.), dając takie same uprawnienia jak autorowi, wydawcy do
opublikowanych przez nich utworów i innych tekstów. Odnalezienie nowych kazań księdza Skargi, dałoby na
25 lat wyłączność wydawcy. Podobnie ,,odkopanie" ciągu dalszego pism Galla Anonima i ich obecna
publikacja czy publikacja nieznanych poezji Jana Kochanowskiego.
Na 30 lat od publikacji ustawa daje wydawcy (lub temu kto je przygotował: krytykowi, językoznawcy,
literaturoznawcy, historykowi) prawo wyłączne do przygotowanego nowego wydania krytycznego lub
naukowego utworu, któremu upłynął czas ochrony praw autorskich a także utworów i tekstów, które nigdy
pod ochrona prawa nie były. Przy czym samo to wydanie-dzieło nie ma być z punktu widzenia prawa
utworem. Najczęściej w grę będzie tu wchodzić wierna rekonstrukcja cudzego tekstu, kształtu utworu, edycja
uprzystępniająca skomplikowany utwór przeciętnemu czytelnikowi itp. Ustawa w tym przypadku chroni rolę
aparatu naukowego, który umożliwia szersze i głębsze poznanie danego utworu, tekstu, dokumentu, jego
wielorakich kontekstów i znaczeń.
Materialnym przejawem oryginału utworu literackiego do niedawna był głównie rękopis. Potem maszynopis a
obecnie zapis cyfrowy. Rękopis jednak, pozostaje poza samym utworem szczególnym dobrem, najbardziej
związanym z autorem a jednocześnie o wyjątkowej muzealnej, aukcyjnej i antykwarycznej wartości. Z
rękopisem właśnie (oraz z oryginałem utworu plastycznego i rękopisem utworów muzycznych) ustawodawca
związał szczególne prawo do wynagrodzenia, tzw. droit de suite (nazywane tak w doktrynie prawnej z uwagi
na kraj jego pochodzenia). Zgodnie z nim, twórcy i jego spadkobiercom przysługuje prawo do wynagrodzenia
w wysokości 5% ceny od każdorazowej zawodowej odsprzedaży rękopisu literackiego. Oznacza to, że w
przypadku sprzedaży rękopisu na aukcji lub w antykwariacie, przez czas trwania autorskich praw
majątkowych (życie autora i 70 lat po jego śmierci) autorowi lub jego spadkobiercom należy się od
sprzedającego (właściciela rękopisu) 5% ceny, którą uzyskał (art.19 pr.aut.). Aukcjoner lub antykwariusz
odpowiadają jednak za zapłatę solidarnie z właścicielem, co oznacza, że autor może zwrócić się o
wynagrodzenie do wybranego z nich. Pośredniczący w transakcji musi na żądanie uprawnionego ujawnić
właściciela lub sam zapłacić należne wynagrodzenie. Aby zapanować nad rynkiem antykwarycznym
ustawodawca powierzył ściąganie tych wynagrodzeń organizacjom zbiorowego zarządzania prawami
autorskimi. Co ważne, twórca nie może zrzec się skutecznie prawa ,,droit de suite".
Po wygaśnięciu autorskich praw majątkowych do utworu literackiego właściciela rękopisu nie będzie
ograniczać już żadne prawo na rzecz twórcy lub jego spadkobierców. Będzie mógł nim swobodnie
dysponować, jak rzeczą. Chyba, że rękopis utworu zostanie uznany za zabytek ruchomy zaliczany do
materiałów bibliotecznych i poddany szczególnej ochronie ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie
zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568; zm. : Dz.U. z 2004 r. Nr 96 poz. 959,
dalej zwanej u.o.o.zab). Materiałem bibliotecznym zgodnie z art.5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o
bibliotekach (Dz.U. z 1997 r Nr 85 poz. 539 z późn. zmianami, dalej zwanej u.o.bibl.), może być także
pojedynczy egzemplarz wydrukowanej książki. On także może zostać uznany za zabytek ruchomy, jeśli jego
zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub
naukową (art.3 pkt. 1) u.o.o.zab.). Główną formą ochrony rękopisu lub książki jako zabytku ruchomego
będzie wpisanie go do rejestru zabytków przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, bądź na wniosek
właściciela, bądź z urzędu w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego
wywiezienia zabytku za granicę (art.10 u.o.o.zab.). Taki wpis będzie nakładał na właściciela zabytku
obowiązek opieki nad nim (art.5 u.o.o.zab.) oraz cały szereg obowiązków informacyjnych: o uszkodzeniu,
3/5
zniszczeniu, zaginięciu, kradzieży, zagrożeniach, zmianie miejsca przechowywania, zmianach dotyczących
stanu prawnego, w tym jego zbycia (art.28 u.o.o.zab.) a wielokrotnie uzyskiwania pozwoleń wojewódzkiego
konserwatora zabytków na określone zachowanie wobec zabytku (art.36 u.o.o.zab.) np. prowadzenie prac
konserwatorskich, badawczych. Zabytek podlega nadzorowi prowadzonemu przez wojewódzki urząd ochrony
zabytków (art.38 - 50 u.o.o.zab.). Wywożenie zabytku za granice tak na stałe jak i czasowo wymaga
pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków (art.51 - 61 u.o.o.zab.) a w przypadku materiałów
bibliotecznych powstałych przed dniem 1 stycznia 1949 roku Dyrektora Biblioteki Narodowej (art.58
u.o.o.zab.). Jedynie książki (materiały biblioteczne) powstałe po dniu 31 grudnia 1948 roku, jeśli nie ma
wątpliwości co do czasu ich powstania, nie wymagają pozwolenia na wywóz ani zaświadczenia Dyrektora
Biblioteki Narodowej o czasie ich powstania (art.59 u.o.o.zab.).
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami umożliwia także restytucję wywiezionych niezgodnie z
prawem z terytorium Polski pojedynczych lub znajdujących się w zbiorach inkunabułów i manuskryptów oraz
pojedynczych lub znajdujących się w zbiorach książek, które mają więcej niż sto lat i ich wartość jest wyższa
niż 50 tys. euro a także wpisanych do rejestru zabytków, wchodzących w skład zbiorów publicznych,
znajdujących się w inwentarzach muzeów lub narodowym zasobie bibliotecznym lub inwentarzach
kościelnych, bez względu na ich wartość (art.62 - 7- u.o.o.zab.). Wpisanie do inwentarza muzeum zgodnie z
ustawą z dnia 21 listopada 1996 roku o muzeach (Dz. U. z 1997 r. Nr 5 poz.24 z późn. zmianami, dalej
zwaną pr.muz.) oraz do narodowego zasobu bibliotecznego zgodnie z ustawą z dnia 27 czerwca 1997 roku o
bibliotekach (Dz.U. z 1997 r. Nr 85 poz.539 z późń. zmianami) egzemplarzy książek, rękopisów i innych
materiałów bibliotecznych związanych z literaturą, rozciąga na nie szczególną ochronę prawa. Wielkie
znaczenie dla zachowania materialnych przejawów literatury i innych materiałów bibliotecznych mieć będzie
przyznanie od 2003 r. muzeom rejestrowanym prawa pierwokupu zabytków oferowanych w sprzedaży
antykwarycznej i aukcyjnej ( art.20 pr.muz.).
Służebną rolę dla ochrony i zabezpieczenia dorobku piśmienniczego, w tym literackiego, spełniają przepisy o
obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych i narodowym zasobie bibliotecznym. Ustawa z dnia 7
listopada 1996 roku o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych (Dz. U. Z 1996 r. Nr 152 poz. 722) i
Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 6 marca 1997 roku w sprawie wykazu bibliotek uprawnionych
do otrzymywania egzemplarzy obowiązkowych poszczególnych rodzajów publikacji oraz zasad i trybu ich
przekazywania (Dz.U. z 1997 r. Nr 29 poz.161) nakładają na wydawców obowiązek przekazywania każdej
publikacji, w tym literackiej, do wskazanych bibliotek, Bibliotekę Narodową i Bibliotekę Jagiellońska
zobowiązując do wieczystego archiwizowania jednego egzemplarza. Art. 6 ustawy o bibliotekach i
Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 24 listopada 1998 r. w sprawie ustalenia wykazu bibliotek,
których zbiory tworzą narodowy zasób biblioteczny, określenia organizacji tego zasobu oraz zasad i zakresu
jego szczególnej ochrony (Dz.U. z 1998 r. Nr 146, poz. 955), zbiory zgromadzone w wymienionych w
rozporządzeniu bibliotekach, z uwagi na uznanie ich wyjątkowej wartości i znaczenia dla dziedzictwa
narodowego, poddają szczególnej ochronie poprzez obowiązek zabezpieczenia ich przed zniszczeniem w
schronach, budowlach ochronnych a także ograniczenia do nich dostępu (z wyjątkiem naukowego i
ekspozycyjnego) oraz utrwalenia na innych nośnikach.
Zupełnie wyjątkową sytuację ma literatura na gruncie polskiego prawa podatkowego, tak poprzez uznanie
50% kosztów uzyskania przychodów dla autorów z tytułu korzystania i rozporządzania prawami autorskimi,
jak i zmniejszenie stawki podatku VAT (od towarów i usług) na wydawnictwa dziełowe.
Zapewne to niekompletne przedstawienie prawnych i faktycznych zabezpieczeń jakie w Polsce obejmują
literaturę. Trzeba by wspomnieć i omówić działalność związków twórczych, kolekcjonerów, muzeów
literackich, księgarzy, wydawnictw, czasopism, ale już te wyżej zaprezentowane przepisy i ich skutki
świadczą, że literatura w polskim prawie cieszy się szczególną ochroną, tak co do jej warstwy niematerialnej,
utworu, jak i różnorodnych jej utrwaleń. Prawo, które chadza krok za życiem, jest tylko odbiciem poglądów
całego społeczeństwa na znaczenie literatury dla naszej kultury i dziedzictwa narodu.
Krzysztof Lewandowski
4/5
Wszelkie prawa zastrzeżone 2017 ZAiKS / data wygenerowania strony 07.03.2017 20:17:28
PDF ze strony: http://zaiks.org.pl/208,154,42_literatura_pod_ochrona_prawa_zarys_zagadnienia
5/5