A.Paprot, Oswojeni, czy nadal obcy?

Aleksandra Paprot
Oswojeni, czy nadal obcy. Instytucjonalne kreowanie pamięci o mennonitach.
Chciałabym poruszyć kwestię kreowania pamięci społecznej, jako czynnika
tożsamościotwórczego.
Istotny
jest
dla
mnie
wpływ
różnego
rodzaju
instytucji
reprezentowanych przez tzw. elity lokalne, poprzez które rozumiem przedstawicieli
samorządów lokalnych, domów i ośrodków kultury, bibliotek, muzeów, stowarzyszeń i
organizacji o charakterze zrzeszeniowym oraz liderów społeczności lokalnych. Wg mnie
obecnie to one są odpowiedzialne za budowanie współczesnego wizerunku Żuław i Powiśla.
Można uznać, że między nimi a mieszkańcami tworzą się stosunki władzy. Elity za pomocą
różnych narzędzi w ramach polityki pamięci, tworzą narrację o przeszłości m.in. poprzez
media, działania kulturotwórcze, projekty grantowe. Dążą w ten sposób do legitymizacji
historycznej propagowanych wydarzeń z przeszłości. Doprowadzić ma to w efekcie do
wytworzenia w społeczeństwie akceptacji owych narracji, co przejawiałoby się w podzielaniu
przez nich wyobrażenia o przeszłości regionu i jego kulturze. Uprawomocniałoby to elity we
wspomnianym stosunku władzy. Są to typowe mechanizmy dla neoregionów, czyli tych,
które powstały po I i II wojnie światowej w wyniku wielkich migracji ludności.
Tworzone są nowe mechanizmy przekazywania pamięci i nowe nośniki pamięci o
przeszłości regionu i jego mieszkańcach.
Pojawiają się konflikty tożsamościowe, które wywołują dyskusje nad rolą przeszłości
w teraźniejszości i życiu publicznym.
Żuławy i Powiśle w ostatnich latach przeżywają rozkwit ze względu na aktywność
społeczności lokalnych, które świadomie działają na rzecz swojego najbliższego otoczenia i
dziedzictwa kulturowego. Działania podejmowane w ramach aktywizacji społeczności
lokalnych są istotnym czynnikiem regionotwórczym. Ich celem jest wykształcenie u
członków wspólnoty spójnego wizerunku regionu na podstawie kultury regionalnej. Działania
te tworzą później ważny element polityki regionalnej.
Funkcjonowanie takiej grupy warto osadzić w kontekście koncepcji ekosystemu
społecznego, którą zaproponował Julian Rappaport. Zakłada on, że ekosystem społeczny to
układ trwałych zależności życiowych, stworzonych na określonym terytorium, w które są
uwikłani ludzie stale zamieszkujący na tym terenie. W tym systemie ważne są wszystkie jego
elementy: właściwości geograficzne i przyrodnicze terytorium, jego zasoby materialnoekonomiczne i dobra kulturowe oraz ludzie (Rapaport 1977). Ważne jest podtrzymywanie
więzi jednostki z ekosystemem, co zapewnia właściwą regulację aktywności społecznej.
Chciałabym przedstawić kilka przykładów działań na rzecz regionalnego dziedzictwa
kulturowego jako dopełnienia działań w granicach ekosystemu społecznego. Działania te
związane są z przywracaniem pamięci mennonickim cmentarzom w regionie Powiśla i na
Żuławach. Przykład pierwszy dotyczy programu resocjalizacyjnego „Ratujmy stare
cmentarze”, który w ostatnich latach był prowadzony przez Zakład Karny w Kwidzynie. Miał
on celu uporządkowanie dawno zapomnianych nekropolii. W ramach projektu 15 więźniów
sprzątało sześć cmentarzy, w tym cmentrza ewangelicko-mennonickiego w Kaniczkach w
gminie Sadlinki.. W czasie prac zostały usunięte chwasty i liście, poskładano popękane
nagrobki oraz krzyże, uzupełniono piaskiem skrzynie grobowców. Rzecznik prasowy Zakładu
Karnego powiedział:
„Teraz te miejsca wyglądają jak cmentarz. Wcześniej przypominały śmietnik. Może nie są to
nasi krewni czy rodacy, ale zmarłym należy się szacunek i pamięć. Chociażby za pracę, jaką
wykonali na rzecz uregulowania dorzecza Wisły. Udało nam się zmotywować i zaangażować
osadzonych, którzy bardzo pozytywnie zareagowali na propozycję udziału w tym projekcie”.
Podobne działania przeprowadzili uczniowie Zespołu Szkół w Ryjewie. Razem z
nauczycielami od kilku lat opiekują cię cmentarzem mennonickim w Barcicach. Porządkują
ich teren i stawiają znicze jako znak pamięci o dawnych mieszkańcach swoich miejscowości.
Nauczyciele historii przygotowują gry terenowe i questy odwołujące się do historii regionu i
małych ojczyzn. Podobne działania mają miejsce w Janowie, z ta różnicą, że nauczycielka z
dziećmi przeniosła pozostałości nagrobków do izby pamięci w szkole. Są one teraz
elementem wystawy związanej z historią miejscowości.
W ostatnich latach instytucje kultury i aktywiści lokalni powracają do tradycji i
wydarzeń z przeszłości. Choć traktują je wybiórczo, to dziedzictwo kulturowe sprzed i po
1945 roku stanowi ważny element w działaniach społecznych. Więzi grupowe, tworzone są
na poziomie stowarzyszeń, szkół, instytucji oraz grup wspólnego interesu i reprezentowane na
poziomie przez kilku typów działań:
 społecznych;
 instytucjonalnych;
 resocjalizacyjnych,
 edukacyjnych.