docFùndamentë kaszëbòznôwstwa s. 3–10
download 
Reklamacja Transkrypt
Fùndamentë kaszëbòznôwstwa s. 3–10
Fùndamentë kaszëbòznôwstwa s. 3–10 Portret Róży Ostrowskiej s. 22–23 Uszanujmy gwary s. 50–51 Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego W NUMERZE: 3 Wëchwała Spòdlowi wiédzë ò kaszëbiznie Stanisłôw Janka 6 Nônowszô ksążka profesora Jerzégò Trédra Mark Cëbùlsczi 8 Złoty wiek trwa Z prof. Józefem Borzyszkowskim rozmawiają Łukasz Grzędzicki i Dariusz Majkowski 11 „Zaślubiny” z morzem Jerzy Nacel 12 Nowa jakość na pomorskich torach Sławomir Lewandowski 13 Co dalej z gazem łupkowym? Sławomir Lewandowski 14 Dyplomacja w erze elektroniki? Stanisław Salmonowicz 16 Tacewnô pòzwa „Grif ”. Wòjcech Czedrowsczi w papiorach bezpieczi (dz. 5) Słôwk Fòrmella 18 Wnetka wszëtkò zanôlégô òd samëch Kaszëbów. Z prof. Jerzim Trédrã gôdô Stanisłôw Janka 22 Notatki do portretu Róży Ostrowskiej (cz. 1) Andrzej Mestwin Fac 24 Szlachama chëczë patróna Matéùsz Bùllmann 26 Początki biblioteki publicznej w Redzie Bogusław Breza 29 Kapłan, patriota, polityk Maria Rogenbuk 31 Finisaż ekspozycji w Koszalinie Wacław Nowicki 32 Kaszëbsczi dlô wszëtczich. Ùczba 40 Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch 34 Podziemny skarb Gdańska Marta Szagżdowicz 38 38 39 40 41 42 43 44 45 45 I–VIII NAJÔ ÙCZBA 66 Sztorëm we Wiôldżi Wsy 35 36 36 67 68 Z pracowni porcelany w Chmielnie Monika Michałek Na obczyźnie Kazimierz Ostrowski Na wëcygniãcym Szkólnëch kaszëbsczégò corôz wiãcy Łukôsz Zołtkòwsczi Zapomniana rocznica Krzysztof Kowalkowski Ło dziadku Lełónie – Sztórmnie (Sturmowskim) Zyta Wejer Pruska Szkocja za Drwęcą Jacek Borkowicz „A ziemia trwa po wszystkie czasy” Matéùsz Bùllmann Kastka do òdjimków rd Nasza pani profesor Jerzy Szmytka Młodzi na przekór metryce Marek Adamkowicz Działo się w Gdańsku Teresa Juńska-Subocz Listy 46 Zrozumieć Mazury. Wuttka Waldemar Mierzwa 48 Z Tobą bëc – Kirkòwsczi a Lewańczik – Wanoga z piesnią Tómk Fópka 50 W poszukiwaniu szacunku dla gwar Łukasz Grzędzicki 52 Z drugiej ręki 53 Lektury 58 60 61 Jak Kaszëbi Tërków kòl Widna bilë Gracjana Pòtrëkùs, Macéj Bańdur Lëdowé melodie na jazzową nótã Halina Malijewska, tłom. DM Klëka Wùja Féliks na gòscënie Tómk Fópka Pëlckòwsczi ópòwie Rómk Drzéżdżónk Tłom. Ana Jankòwskô POMERANIA GROMICZNIK 2015 Od redaktora Spòdlowô wiédza ò kaszëbiznie ma za sobą pierwszą promocję, która odbyła się w wejherowskim Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej. Prof. Jerzy Treder w swoim popularnonaukowym dziele opisał m.in. status kaszubszczyzny, historię badań nad językiem kaszubskim, słowniki, atlasy i mapy językowe. Wszystko to oczywiście po kaszubsku. W „Pomeranii” publikujemy treść laudacji, którą wygłosił podczas wspomnianej promocji w Wejherowie Stanisław Janke, omówienie Spòdlowi wiédzë... pióra prof. Marka Cybulskiego oraz wywiad z jej autorem. Mamy nadzieję, że zachęci to Państwa do sięgnięcia po tę książkę. Koniecznie trzeba także przeczytać najnowsze dzieło prof. Józefa Borzyszkowskiego, który podjął się niełatwego zadania: napisania książki, która – jak napisał we wstępie – „ma z założenia być swoistym wademekum – przewodnikiem po historii Kaszubów w dziejach Pomorza”. O pracy Historia Kaszubów/Historiô Kaszëbów rozmawiamy w tym numerze z jej autorem. Warto zaznaczyć, że to początek całej serii publikacji, której kolejne tomy będą ukazywać m.in. historię literatury oraz rozwoju języka kaszubskiego i ruchu kaszubsko-pomorskiego. Redaktorem tej serii jest prof. Cezary Obracht-Prondzyński. Zapewne książki te dla wszystkich naszych Czytelników będą prawdziwą gratką, a dla nauczycieli języka kaszubskiego to lektura więcej niż obowiązkowa. Dariusz Majkowski PRENUMERATA Pomerania z dostawą do domu! Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: [email protected] • Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 – czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Zamawiający roczną prenumeratę obejmującą co najmniej 6 miesięcy 2015 roku otrzymają jedną z książek do wyboru. Lista pozycji do wyboru jest dostępna na stronie www.miesiecznikpomerania.pl/kontakt/prenumerata oraz w styczniowym numerze „Pomeranii”, na s. 66. Książki wyślemy we wrześniu br. 2 ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: [email protected] REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Piotr Machola (redaktor techniczny) Marika Jelińska (Najô Ùczba) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Janke Wiktor Pepliński Bogdan Wiśniewski Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Anna Jankowska Dariusz Majkowski Iwona Makurat FOT. NA OKŁADCE Kuźnica, fot. Sławomir Lewandowski WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 DRUK Wydawnictwo Bernardinum Sp. z o.o. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. POMERANIA LUTY 2015 TÉMA MIESĄCA – FÙNDAMENTË KASZËBÒZNÔWSTWA Wëchwała Spòdlowi wiédzë ò kaszëbiznie S TA N I S Ł Ô W J A N K A Pamiãtóm jak dzys ten czas. Béł rok 1980. Jô w tim cządze ju przez rok robił w redakcji miesãcznika „Pomerania”. Dosc mało jesz jô wiedzôł ò historii i lëteraturze Kaszëbów. A tuwò prawie w ksãgarni na ùlicë Wałowi we Gduńskù, w òknicë, jô ùzdrzôł ksążkã Kaszubszczyzna Hanë Pòpòwsczi-Tabòrsczi, wëdóną przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Jô tã ksążkã przeczëtôł przez jeden dzéń, i dzysô wiém, że jô doznôł taczi iluminacji, jak Jan Karnowsczi, czedë przeczëtôł Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego Sztefana Ramùłta. „Jô mùszã wëznac, że jô béł czësto òszołomiony – pisôł Karnowsczi. – Jô doznôł jakbë nagłégò òbjawieniô. Kaszëbizna, dotëchczas tak pòniżónô, mie sã ùkôzała we fantasticznym, widzałim dzejowim widze – jakò samòdzelny słowiańsczi jãzëk, samòjistny wëkłôdnik kaszëbsczi dëszë, chtëren je òstatną négą przódë wiôldżégò i biôtkarsczégò plemieniô słowiańsczich Pòmòrzón. Jô chòdzył przez jaczis czas jak w spikù” – pòdsztrëchnął młodokaszëba. Ze mną bëło dëcht tak samò. I hewò le terô, pò dwadzesce piãc latach, jô wzął do rãczi drëdżé wëdanié, pòprawioné i ùzupełnioné, ksążczi Spòdlowô wiédzô ò kaszëbiznie profesora Jerzégò Trédra. Moja pierszô refleksjô pò przeczëtanim ti pùblikacji je hewò le takô: Jak to sã piãkno parłãczi z czasama Cenôwë! Przed nim badérowanim kaszëbiznë zajimelë sã Miemc Karl Gottlob von Anton, pastor Mazur-Miemc Gottlieb Lorek, szkólny i kaznodzeja Mazur-Pòlôch Krësztof Mrąga (Mrongovius) i ùczałi Rusk Pioter Prejs, chtërny ò Kaszëbach piselë w swòjich jãzëkach. Czej nastôł Florión Cenôwa i zaczął pisac pò kaszëbskù, tej Kaszëbi w kùńcu przemówilë swòjim głosã. Taczi je dzysô spiónk ksążczi POMERANIA GROMICZNIK 2015 Prof. Jerzi Tréder i Justina Pòmierskô òbczas promòcyjnégò zéńdzeniô w Wejrowie, na chtërnym S. Janka wëgłosył drëkòwóną tuwò „Wëchwałã...” Jerzégò Trédra z dokazama Floriana Cenôwë: Kaszëba piszë pò kaszëbsku ò kaszëbiznie! (...) Ùsôdzca Spòdlowi wiédzë ò kaszëbiznie bëlno pòkazëje, jakô cãżkô, długô i pòkrąconô bëła droga kaszëbiznë do ji dzysdniowégò statusu – apartnégò jãzëka ùsankcjonowónégò 6 stëcznika 2005 rokù przez Sejm Rzeczpòspòliti Pòlsczi aktã Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. Samò miono Kaszëbë (w pòstacy: dux Cassubie), do dzys jesz krëjamné, pòjawiło sã w bùllë papieża Grzegòrza IX 10 strëmiannika 1238 rokù, to je dokładno 777 lat temù. Wôżné je to, co pòdczorchnął aùtor, że kaszëbizna zaczãła sã apartnic òd VIII do IX stalata i że w całoscë tak pò prôwdze różnice midzë kaszëbizną a pòlaszëzną, na taką skalã jak dzys, to sprawa òstatnëch wieków. Z drëdżi stronë òdkądka kaszëbizna nalazła swòjégò dëcha w lëteraturze, to równak wcyg je wiôlgô nierównosc statusu midzë kaszëbsczim i pòlsczim, to znaczi, że jesz dzysô kaszëbizna je jãzëkã niższi randżi. Baro òsoblëwô, ale i téż baro pòzy tiwnô je takô hewò le statistika: przed 150 latama pisôł pò kaszëbskù jeden jediny Cenôwa, dzysô pisze, jak òbrechòwôł Jerzi Tréder, tësąc sztëk lëdzy. Czë kaszëbizna pò prôwdze, w widze tëch lëczbów, dżinie?! Jaczi profesor widzy retënk dlô naji rodny mòwë? Edukacjô, edukacjô i jesz rôz edukacjô! Tuwò donëchczasné statisticzi nie są łgarstwã: „w szkòłowim rokù 2013/2014 ùczëło sã 17147 ùczniów w 426 môlach”, a ùprawnienia do ùczbë kaszëbsczégò jãzëka dostało kòle 600 sztëk szkólnëch, co wicy: pòwstało czilenôsce ùczbòwników i metodicznëch materiałów, chòc aùtor ùwôżô, że to wcyg je ò wiele za mało. Bëła kaszëbisticznô specjalizacjô na filologii pòlsczi Gduńsczégò Ùniwersytetu, a do dzysô mòże sã ùczëc w kaszëbisticznëch pòdiplomówkach na ùczelniach we Gduńskù i Słëpskù. Zwińcowanim tegò wszëtczégò je òtemkłô w 2014 rokù (do czegò baro sã przëczëniła pòsélcka Teréza Hoppe) etnofilologiô kaszëbskô na Gduńsczim Ùniwersytece. Jô temù 3 TÉMA MIESĄCA – FÙNDAMENTË KASZËBÒZNÔWSTWA S. Janka wëzwëskaniô, ale jô czëjã jaczis niedo- i trzeba pòwiedzec, że baro wiele stónk, bò je tak pò prôwdze le malinczi piszącëch rozmieje gò stosowac. Są taczé rozdzéle ksążczi, jak „Ka akapit ò dokazach Édwarda Brézë, Marka Cybùlsczégò i ò samim ùsôdzcë – Jerzim szëbsczé pamiątczi jãzëkòwé” czë „GraTrédrze, że nie wspòmnã ò jinëch. To je maticzi kaszëbsczé”, jaczé są w całoscë përznã tak, jak z dokazã Historia Kaszu- nafùlowóné spòdlową wiédzą, że nabów Aleksandra Majkowsczégò, chtëren wetka nie pòdskôcywają do niżódnégò sã skùńcził le môłim nadczidniãcym, co rozmiszlaniô. Le czëtac i ùczëc sã, zrobilë młodokaszëbi, a tak pò prôw- i dzëwòwac sã, że tegò je tak wiele. dze òni zrobilë wiôldżi krok w przódk. Tak samò żelë jidze ò rozdzél „SłoTo samò je w rozdzélu ò kaszëbsczi warze kaszëbiznë”. Kòżdô epòka naji frazeòlogii, chtërny głównym specjali- rodny pismieniznë miała swòje słostą je sóm aùtor. Skrómnosc, skrómnosc warze, z tim, że nôbarżim widzałim je i jesz rôz skrómnosc, ale przënômni sétmëtomòwi Słownik gwar kaszubskich ùsôdzca, co mie satisfakcjonëje, dôł na tle kultury ludowej Bernata Sëchtë. (...) Żelë jidze ò kaszëbsczé słowapòdrozdzél: „Lëteratura aùtora do kaszëbsczi frazeòlogii”. I co? Jaż 36 rze, to nôwiãkszima wëdarzeniama nôùkowëch dokazów! A jô czekóm na w òstatnym cządze béło ùkôzanié sã jesz wicy: Wiôldżi słowôrz kaszëbsczi dwùch tomów baro wôżnégò dokazu, jaczim je Wielki słownik polsko-kaszubski frazeòlogii. Baro wiele mòżemë sã dowie- Eùgeniusza Gòłąbka, i stolëmny ksążczi dzec ò sztôłtowanim sã kaszëbsczégò doktor Justinë Pòmiersczi Przysłowia kapisënkù. Òd Floriana Cenôwë to bëła szubskie. Studium z paremiografii i pareale rëklënowatô droga! Wnet co miologii. W tëch pùblikacjach je widzec jasnisto, jak baro je zbadérowónô najô ùsôdzca, to jiny pisënk. Nawetka rodnô leksyka. czedës rzekł mie swiãti pamiãcë Wòjcech Czedrowsczi, że czej redagòwôł Biuletin Kaszëbskò-Pòmorsczégò Zrzeszeniô, to tak szedł na rãkã ùsôdzcóm, że pòzwòlił jima pisac do tegò pismiona w swòjich SPISËNK ZAMKŁO SCË apartnëch pisënkach. Jô téż Wstãp do wëdaniô 2. W st ãp pamiãtóm, że nie bëło zéńdzeniô kaszëbsczich pisarzi bez 3 I Status, sy 4 tuacjô so gôdaniô ò pisënkù, nawetcjolingwis dôwni i dz ticznô, gr ys ańce kasz II ëbiznë ka bëło tak, że trzë wiertle Badania na d kaszëbiz III Kas ną zëbsczi pi czasu sã gôdało ò òrtografii, 5 sënk IV Kas zëbsczé pa 21 a jeden wiertel ò sami m ią tc V zi jãzëkòw Gramatic é 45 zi kaszëbiz VI Słow në lëteraturze. Nie pòmôgałë arze kasz 73 ëbiznë VII Atla niżódnë wskôzë pisënkù, së i mapë 90 jãzëkòwé VIII Kas kaszëbiznë zëbskô fr 100 nawetka te z 1974 rokù. azeòlogiô Lëteratura 128 aùtora do Miała bëc demòkracjô, IX Kas kaszëbsczi zëbizna w 134 frazeòlogi ùprocëm i nienim do i òglowi pò że sparafrazëjã Lecha 151 pòlsczich laszëznë dialektów X Bënowé zj Wałãsã, a kòżdi pisôł, jak inaczenié XI Zôc ka szëbiznë zątk i etap 154 ë rozwiju chcôł. I dopiérze nastôł XII Nor lëteracczi malizacjô 159 kaszëbiznë ka sz ëbiznë XIII Nor cëdowny dzéń 13 maja malizacjô 165 geògrafic XIV Kas znëch pò zëbskô st 1996 rokù, czej zebrelë 182 zwów ilizacjô jã zë kòwô Lëteratura 205 aùtora na sã kaszëbsczi ùczałi, pitéma stili zacji 222 Sp sarze i szkólny i za jedisënk ilust 254 racji Òbjasnien nym pòcygniãcym pióié niechtër nëch skro Wëbrónô dz ënów i zn bibliografi 255 aków ra bëlno zakùńczëlë ô Indeks pò zwów òsób 257 sprawã. Tej pòwstôł 258 kaszëbsczi pisënk, 266 chtëren z môłima zmianama bëlno trzimô sã do dzys ........ czerënkòwi wróżã dłudżé i widzałé żëcé, a zòbrazëna mie pòdpòwiôdô, że mòże za 50 lat we Gduńskù bãdze ju Akademiô Kaszëbskô miona Swiãtopôłka Bëlnégò. Skądka ù mie takô òptimisticznô ùdba?! Jô czëtôł protokół ze zéńdzeniô Kaszëbsczégò Zrzeszeniô przed 50 latama, czej Przédny Zarząd pòdjął ùchwałã ò wëdôwanim Biuletinu Kaszëbsczégò Zrzeszeniô. Tej wstôł Miron Łukòwicz i miôł wątplëwòscë: „Më tu chcemë wëdawac nasz biuletin, ale czë bãdze dosc tëli aùtorów, żebë zafùlowiwac artiklama to pismiono?”. Dzys „Pomerania”, jakô je, kòżdi widzy. I tak je ze wszëtczim w kaszëbskò-pòmòrsczi rësznoce! Bò ta nasza kùltura, jãzëk są tak dinamiczné, żëwòtné, tak przëcygają młodëch, że jô pòwiém z patosã i parafrazą: Nigdë do zgùbë nie przińdą Kaszëbi! W rozdzélu „Badania nad kaszëbizną” aùtor wëzwëskiwô wszëtkò, co je do 4 ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ... . . ........ . ....... ... ..... ........ .... ........ ... ........ ........ ........ ..... ...... ........ ........ ........ ...... ........ ........ ........ ........ .... ........ ........ ..... ........ ........ . ..... .... ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ .... ....... ....... POMERANIA LUTY 2015 TÉMA MIESĄCA – FÙNDAMENTË KASZËBÒZNÔWSTWA Miemiecczi filozof Gottfried Leibniz ùłożił taczé hewò le pitanié: „Czemù rëchli je cos niżle nick?”. To pitanié jô so zadôwóm, czej mëszlã ò kaszëbsczi lëteraturze. Czej bë nie bëło Zymkù Lëdów w Eùropie w pòłowie XIX stalata, a Cenôwa nie pòtkôł słowiańsczich bracynów pòetów i pisarzi we Wrocławiu, czë bëłabë kaszëbskô lëteratura? Jô jem dbë, że i bez tegò wëdarzeniô lëteratura w naji rodny mòwie bë pòwstała, żelë nié chùdzy, to na gwës pózni. Bò ju bëła grzëbniô – jak rzecze Jan Zbrzyca – żëwô kaszëbskô, apartnô òd pòla szëznë, mòwa. To je paradoks, ale òjcã kaszëbsczi lëteraturë je Florión Cenôwa, chtëren w całoscë ni miôł lëteracczégò trimù, a barżi béł pùblicystą czë etnografã. Taczi trim miôł za to Jarosz Derdowsczi, jegò pòemat „Ò panu Czôrlińsczim co do Pùcka pò secë jachôł” béł jak na tamté czasë bestsellerã lëteraturë dlô lëdu. Za pisarstwã Cenôwë szła deja apartnoscë kaszëbiznë òd kùlturë i lëteraturë pòlsczi; kòl Derdowsczégò wprost procëmno – widzôł kaszëbiznã jakò dialekt pòlsczégò jãzëka i chcôł bëc, téż w jãzëkù swòjich dokazów, jak nôkrodzy pòlaszëznë. Te deje Cenôwë i Derdowsczégò w naji lëteraturze (w ji jãzëkù i ùdbach) cygnãłë sã jaż do lat sétmëdzesątëch / òsmëdzesątëch, czej jesz piselë zrzeszińcë – Aleksander Labùda i Jan Trepczik (kaszëbòcentriscë), a z drëdżi stronë klëkòwcë – Józef Cenôwa i Léón Roppel. Dzysô, jak sã wëdôwô, wikszi dzél kaszëbsczich lëteratów to są kaszëbòcentriscë, chòc jãzëk dali je zróżnicowóny. Taczé mie naszłë rozmiszlania, czej jô przeczëtôł rozdzél „Zôczątk i etapë rozwiju lëteracczi kaszëbiznë”. Jakô je nôwikszô zgrôwa Kaszëbów na przińdnosc? Z tegò, co pisze pón profesor, wënikô jedno: normalizacjô kaszëbsczégò pisënkù i jãzëka lëteraturë. Pierszé taczé próbë zrobilë ju: Eùgeniusz Gòłąbk w swòjich Wskôzach kaszëbsczégò pisënkù i Kaszëbsczim słowarzu normatiwnym, a téż sóm profesor Tréder, czedë redagòwôł Słownik języka pomorskiego… Sztefana Ramùłta. Tak pò prôwdze jô sóm widzã wiôlgą nôdzejã w tim, czej Gòłąbk skùńczi swój wiôldżi słowôrz kaszëbsczi, chtëren je jaczims ôrtã inwentarizacji, i zacznie na jegò spòdlim òpracowiwac wiôldżi słowôrz POMERANIA GROMICZNIK 2015 Prof. J. Tréder z Aną Dunst, przedstôwcką wëdôwcë normatiwny kaszëbiznë. Timczasã je, jak je. Pisarze ùsôdzają colemało w swòji rodny mòwie, tak samò redaktorzë gôdają w telewizji i radiu, a gazétnicë piszą w cządnikach. W mòwie jesz długò bãdą sã ùtrzëmëwac apartnoscë subregionalné, a mòże ju w całoscë nigdë sã nie dô jich òbniechac. Takô je ùroda mòwny kaszëbiznë i nick bë sã nie stało, żebë tak òstało. Ale w lëteraturze, òsoblëwò sczerowóny do dzecy i młodzëznë, më pòwinny dãżëc do normalizacji. W jiny lëteraturze, wedle mie, pisarze mògą jak nôbarżi stosowac apartnoscë jãzëkòwé, jak to robi Artur Jabłońsczi, czë przóde jak robilë Jan Drzéżdżón czë Sztefón Fikùs; a nawetka jem dbë, że smiało chtos mòże pisac fòneticzno, bò stilizacjô jãzëkòwô je dopùszczalnô w kòżdi lëteraturze. Baro czekawi je rozdzél „Kaszëbskô stilizacjô jãzëkòwô w lëteraturze”. Aùtor w tim parce robi przezérk pòlsczi lëteraturë, w chtërny są taczé stilizacje: òd anonimòwégò dokazu „Tragedia o bogaczu i Łazarzu” (1643) pò Pawła Hùellégò Śpiewaj ogrody (2014). W całoscë sétmënôsce aùtorów, Kaszëbów i niéKaszëbów. To pòkazëje, że kaszëbizna je atrakcyjnym materiałã na stylizacjã. Jô jem czekawi, jak to je z kaszëbienim w cëzy lëteraturze, na ten przëmiôr amerikańsczi. W 1999 roku wëszła ksążka Leò Frankòwsczégò A Boy and His Tank (Knôp i jegò czôłg). Jak piszą w noce redakcyjny: „Nôbiédniészi we wszechswiece mieszkańcë Nowi Kaszëbii żëją pòd zemią w tunelach wëwierconëch przez 300 métrów litégò złota”, a głównym bòhaterã je Mickolai Derdowsczi. Wôrt bë bëło sã dowiedzec ò stylizacji w romanach swiatowi sławë pisarczi Anne Rose Pellowsczi, chtërna je midzë jinszima aùtorką cyklu piãc prozatorsczich dokazów ò żëcym kaszëbsczich rodzënów gbùrsczich w Trempealeau w stanie Wisconsin w Nordowi Americe. We wstãpie aùtor pisze: „Wëdôwk pierszi ny ksążczi chùtkò sã rozszedł, m.jin. westrzód słëchińców rozmajitëch studiów pòdiplomòwëch”. Pò piãc latach chãtnëch do czëtaniô tak akùrôtny ksążczi ò kaszëbiznie przëbëło jesz wiele wiãcy. W całoscë Spòdlowô wiédza ò ka szëbiznie mô sztërnôsce rozdzélów i dwa pòdrozdzéle, a jesz do tegò indeks, më szlã, że jediny taczi w naji pismieniznie pisóny pò kaszëbskù. Ta ksążka dzys prezentowónô, razã z całim nôùkòwim doróbkã pana profesora, w tim encyklopediczny pòradnik Język kaszubski, chtëren jô wiedno móm pòd rãką i bez chtërnégò wnet sã nie dô napisac artiklu ò kaszëbiznie, je baro widzałim dokazã, bez chtërnégò najô pismienizna bë nie bëła tak bògatô, a tak bëlno zinwentarizowónô. „Piãkno żëcô je leno w robòce” – rzekł rôz Sztefón Żeromsczi. W tim dokazu, jô dopòwiém, je i piãkno, i bëlnô rzetelnosc. Laudetur! – że pòwiém w łacëznie. – Chwała za to aùtorowi! Òdj. DM 5 TÉMA MIESĄCA – FÙNDAMENTË KASZËBÒZNÔWSTWA Nônowszô ksążka profesora Jerzégò Trédra Pòd kùńc 2014 rokù ùkôza sã w wëdôwiznie Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Spòdlowô wiédzô ò kaszëbiznie prof. Jerzégò Trédra. Je to drëdżi wëdôwk ksążczi z 2009 rokù, a òna sã wzãła z wëkładów i cwiczënków Profesora ze sztudérama; tim razã z dodôwkã nowëch problemów. MARK CËBÙLSCZI Ksążka sã skłôdô z 14 rozdzélów, na kùńcu je jesz spisënk ilustracji, nônowszi lëteraturë, a téż indeks, chtëren baro pòmôgô przë czëtanim. Pierszé 4 rozdzéle pòkazëją bùtnowé sprawë dlô rozwiju kaszëbiznë: ji status (rozmajité stanowiszcza ùczałëch i dzejarzów, jeżlë jidze ò ùprocëmnienié kaszëbiznë do pòlaszëznë i ji plac westrzód jinëch słowiańsczich mòwów), grańce ti mòwë dôwni i dzysô, ji badérowanié i badérów. W pòstãpnëch rozdzélach aùtor pisze ò kaszëbsczich jãzëkòwëch pamiątkach (Krofeju, Mòstnikù, nôstarszich kaszëbsczich tekstach), gramatikach (tuwò ò Gramatyce kaszubskiej E. Brézë i J. Trédra, przë tim mùszi rzec, że do dzysô ni ma jesz gramaticzi znormalizowóny kaszëbiznë) i słowarzach (z nôlepszim gwarowim Słownikiem gwar kaszubskich na tle kultury ludowej ks. B. Sëchtë i słowarzama lëteracczi kaszëbiznë np. Słownikiem języka pomorskiego czyli kaszubskiego S. Ramułta z 1893 r., téż w wersji znormalizowóny przez J. Trédra), atlasu ti mòwë (Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich), a téż ò kaszëbsczi frazeòlogii (Tréder to nôlepszi dzysô znajôrz ti òbrëmii naszi mòwë; na kùńcu tegò pòdrozdzélu je spisënk artiklów aùtora w ti témie). Dali aùtor pòkazëje kaszëbiznã w ùprocëmnienim do pòlsczich dialektów i òglowi pòlaszëznë 6 i ji bënowé zjinaczenié, a w òstatnëch rozdzélach przechòdzy do pòkôzaniô pòczątków kaszëbsczi pismieniznë i ji rozwiju òd czasów Cenôwë do dzysô, normalizacji kaszëbiznë w lëteracczich tekstach. Tuwò Profesor pòdrobno pisze o tim, jak pisarze zdrzelë na normatiwné problemë i jak to stosowelë w tekstach, a téż ò tim, jaczé są i jaczé bëłë kùnôszczi w òsóbnëch fòrmach jistników, czasników, znankòwników i zamionów, jaczich ùżiwelë pisarze i jaczé je wôrt podtrzëmòwac; pisze tuwò ò tim, że pòdczorchiwanié rozmajiti archajiznë przez zrzeszińców baro przeszkôdzô w pòwstanim normë, a dali ò tim, że mòże w przińdnoce pòwstóną dwie normë: nordowô i strzédnokaszëbskô, a téż ò dzysdniowim dzejanim pisarzów i ùczałëch, normalizacji geògraficznëch pòzwów (pòdrobno ò normalizacji pòzwów razmajitëch kaszëbsczich wsów i miast), a téż ò stilizacji POMERANIA LUTY 2015 TÉMA MIESĄCA – FÙNDAMENTË KASZËBÒZNÔWSTWA na kaszëbiznã w pòlsczich lëteracczich tekstach. Ksążka w całoscë je napisónô pò kaszëbskù, co nie je taczé prosté, bò pò prôwdze je wiedzec, że kaszëbskô nôùkòwô słowizna w całoscë dopiérze sã twòrzi. Mòże przë tim wôrt dac bôczenié na to, że profesor Tréder stosëje jiné terminë, przëjãté z pòlaszëznë, a nié te ze słowarza Trepczika, a òne donëchczôs jakòs żëłë w malinczim karnie kaszëbsczich dzejarzów. Np. ù Trédra je badanié, czedë ù Trepczika – badérowanié: ù Trédra – ùczony, czedë ù Trepczika – ùczałi itp. A jeżlë chòdzy ò stronë swiata, to POMERANIA GROMICZNIK 2015 Rada Kaszëbsczégò Jãzëka przëjãła taką słowiznã: pol. ‘północ’ – kasz. norda, pol. ‘wschód’ – kasz. wschód, pòrénk, pol. ‘zachód’ – kasz. zôpôd, pol. ‘południe’ – kasz. pôłnié, a ù Trédra są pòlsczé i kaszëbsczé pòzwë (wschód, zôchód, chòc norda, pôłnié). Ale mòże prawie te słowa, temù, że blëższé pòlaszëznie, chùtczi sã przëjimną w lëteracczi kaszëbiznie. Dzysô jesz tegò ni mòże rzec. Do ksążczi Profesora je dołączonô historicznô ju dzysô, ale baro czekawô kôrta (ù Trédra je termin mapa z pòlaszëznë) z Gramatyki pomorskiej F. Lorentza, co pòdrobno pòkazëje môle użiwaniégò kaszëbiznë w tim czasu (kùńc XIX w. i pòczątk XX w.). Mùszi rzec, że dzysô ta kôrta je baro wiele wôrt. To pierszô ksążka, co tak szerok pòkazëje rozwij lëteracczi kaszëbiznë i ji dzysdniowi stón, a napisôł jã człowiek, ùczałi, co dzysô nôlepi znaje kaszëbiznã, baro wiele zrobił dlô ji pòznaniégò i nôwicy ò ni wié. Ju terô je widzec, że wiédzô wëniosłô ze sztudérowaniégò ti ksążczi, a téż jinëch dokazów Profesora, np. wôżny prôcë Język kaszubski (wyd. II, Gdańsk 2003), baro sã przëdô wszëtczim sztudéróm (przede wszëtczim kaszëbsczi etnofilologii) i nié blós jim, le téż i tim, co chcą pòznac lepi naszã mòwã. 7 TEMAT MIESIĄCA – PODSTAWY KASZUBOZNAWSTWA Złoty wiek trwa Z prof. Józefem Borzyszkowskim rozmawiamy o jego najnowszej książce Historiô Kaszëbów/ Historia Kaszubów. Do kogo jest adresowana Historia Kaszubów? Może lepiej byłoby mówić o „zarysie historii Kaszubów” i od razu wspomnieć o koncepcji całej serii. Jej kolejne tomy mają prezentować zarówno dzieje, historię literatury i rozwoju kaszubskiego języka literackiego oraz ruchu kaszubsko-pomorskiego po 1945 r., jak i współczesność, w tym problematykę tożsamości Kaszubów. Koordynatorem serii i jej współautorem jako całości jest obok prof. Jerzego Tredera prof. Cezary Obracht-Prondzyński. Seria ta, a więc i Historia Kaszubów, adresowana jest do tzw. szerokiego odbiorcy, ale w pierwszym rzędzie chyba do nauczycieli języka i dziejów regionu oraz studentów. Zgodzi się pan profesor ze stwierdzeniem, że Historia Kaszubów to pierwsza po II wojnie światowej próba syntezy dziejów naszej wspólnoty? Można się i zgodzić z tym stwierdzeniem, i mu zaprzeczyć, albowiem w 2000 r. ukazało się zbiorowe dzieło autorów polskich i niemieckich pt. Pomorze – mała ojczyzna Kaszubów (Historia i współczesność)/Kaschubische-pommersche Heimat (Geschichte und Gegenwart), pod moją i dra Dietmara Albrechta z Ostsee-Akademie redakcją, jako wspólne wydawnictwo Ostsee-Akademie, Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego i Instytutu Kaszubskiego (Gdańsk – Lübeck 2000). Prof. Gerard Labuda w swojej recenzji nazwał je dziełem nowatorskim. Do niego też odsyłam czytelników omawianej tu Historii Kaszubów. Trzeba pamiętać, że G. Labuda stworzył koncepcję badań i syntezy Historii Kaszubów w dziejach Pomorza i napisał tom I Czasy średniowieczne, 8 wydany przez IK w roku 2006. W realizacji jest projekt badawczy IK, którego efektem w 2018 r. mają być następne cztery tomy tej syntezy. Tom II Czasy nowożytne, autorstwa prof. Zygmunta Szultki; tom III obejmujący wiek XIX do powrotu Pomorza do odrodzonej Polski w 1920 r. i tom IV dotyczący dziejów Kaszubów w okresie II RP łącznie z okupacją hitlerowską, oba przypisane są do mnie; oraz tom V, dzieje całkiem najnowsze po 1945 r., który opracowuje prof. Cezary Obracht-Prondzyński. I tym sposobem dopiero powstanie pierwsza całościowa synteza Historii Kaszubów w dziejach Pomorza, niejako od Adama i Ewy do dziś. Jakie źródła były dla pana najważniejsze podczas pracy nad Historią Kaszubów? Czy sięgał pan również do prac amatorów, dzieł literackich itp.? Prof. J. Borzyszkowski na Targach Książki w Krakowie w 2013 r. POMERANIA LUTY 2015 TEMAT MIESIĄCA – PODSTAWY KASZUBOZNAWSTWA Omawiana książka ma charakter popularno-naukowy, oparta jest głównie na literaturze – dotychczasowym dorobku historyków, badaczy dziejów Kaszubów i Pomorza. Obok opracowań monograficznych wykorzystałem liczny zestaw źródeł, zwłaszcza drukowanych, dotyczących wszystkich okresów naszych dziejów. W odniesieniu do dziejów najnowszych – XIX i XX wiek – są to źródła nie tylko urzędowe, ale też archiwalne wspomnienia i pamiętniki. Nie mniej ważne są także dzieła literackie, nie tylko pisane w języku kaszubskim. Wspominam też prace amatorów, ale korzystam z nich nader rzadko, gdyż mają one charakter dodatkowych źródeł, wymagających głębszej analizy, na którą po prostu w tej książce nie ma miejsca. I tak przekroczyłem znacznie określoną mi na wstępie objętość, a z każdym niemal dniem uświadamiam sobie to, czego w niej brak, a co sam mógłbym i chciałbym czytelnikom zaprezentować. Pamiętajmy, że historię badamy nieustannie i zawsze piszemy ją niejako na nowo. Ważne, byśmy docenili i w pełni wykorzystali dorobek poprzedników, co starałem się czynić. Historia Kaszubów, czyli kogo? Dzieje jakiego terytorium opisuje książka? Terytorium, gdzie dzisiaj mieszkają Kaszubi, czy też terytorium usytuowanego między Bałtykiem a Notecią i Wartą oraz nad dolną Odrą i dolną Wisłą? Już prof. G. Labuda wyjaśnił, że Aleksandrowi Majkowskiemu, jako autorowi Historii Kaszubów wydanej w 1938 r., której był on recenzentem, zawdzięczamy to, iż piszemy naszą historię jako dzieje społeczności. Nie możemy pisać historii Kaszub, bo teren, jaki zamieszkiwali Kaszubi, ulegał w dziejach daleko idącym zmianom. Kaszubi – Pomorzanie nie zdołali, mimo sukcesów z epoki średniowiecza, stworzyć na trwałe swojego organizmu państwowego. Mieszkając na Pomorzu – w swojej nadbałtyckiej ojczyźnie, sięgającej po Noteć i Wartę, nad dolną Odrą i dolną Wisłą, żyli w różnych organizmach państwowych. Żyjąc na Pomorzu, w różnych jego częściach, podzieleni w 1920 r. między Rzeczpospolitą a Niemcy i Wolne Miasto Gdańsk, przetrwali POMERANIA GROMICZNIK 2015 w ramach narodu polskiego, z którym łączy nas religia – Kościół katolicki. Na dobre zaczęli utożsamiać się z polskością w epoce zaborów, a zwłaszcza od czasu Kulturkampfu. Tworząc zwartą społeczność w ramach Prus Zachodnich i wśród mieszkańców województwa pomorskiego, nigdy nie zapominali o braciach Kaszubach żyjących w innych zakątkach Pomorza… Zgermanizowane już w średniowieczu niemal w całości Pomorze Zachodnie nigdy nie było dla naszych ojców obce… Stąd prezentuję historię Kaszubów w dziejach całego Pomorza – zgodnie z rzeczywistością historyczną i koncepcją wypracowaną nie tylko przez prof. G. Labudę, która jest konsekwencją programów ideologicznych kolejnych pokoleń ruchu kaszubskiego – ruchu kaszubsko-pomorskiego. Jakie wydarzenia w historii Kaszubów wskazałby pan profesor jako najważniejsze – przełomowe, które moglibyśmy uznać za kamienie milowe naszych dziejów? Takich wydarzeń można by wskazać wiele. Biorąc pod uwagę dzieje najnowsze, to najważniejsze było uwłaszczenie; upodmiotowienie w pierwszej połowie XIX w. mas ludowych, przede wszystkim chłopstwa, wśród którego przetrwał język i tradycja kaszubska i z którego wyszli budziciele Kaszubów. Przywołać też trzeba Wiosnę Ludów i Kulturkampf, a także rewolucyjny okres końca I wojny światowej – odrodzenie RP i powrót Pomorza do Polski. Nie pomijając najbardziej tragicznego okresu II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej, szczególnym przełomem był rok 1945. To odwrócenie dotychczasowej tendencji, kurczenia się terytorium zamieszkałego przez Kaszubów. To powrót Kaszubów na Pomorze Zachodnie, gdzieśmy pod swoim imieniem zaistnieli na kartach historii po raz pierwszy w XIII wieku. A później, niemal wczoraj, to lata 1956 – powstanie Zrzeszenia Kaszubskiego, 1989/90 – narodziny III RP, w czym i nasz udział. (Tu ważnymi momentami Kongresy: II Kaszubski, I Kociewski i I Pomorski, których uchwały wciąż aktualne i zobowiązujące). No i na koniec rok 2005 – Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym = kaszubskim. Nie zapominajmy też o objęciu stanowiska premiera RP i „prezydenta” EU przez gdańskiego Kaszubę – Donalda Tuska. Czasami mówimy, że dany okres był „złotym wiekiem” dla jakiegoś państwa, regionu, społeczności. A kiedy Kaszubi mieli swój „złoty wiek”? Mówiąc krótko: złoty wiek trwa. Nigdy tak dobrze nie było. Nigdy Kaszubi nie mieli takiej podmiotowości, takich możliwości wszechstronnego rozwoju – pod względem kulturalnym, gospodarczym i politycznym. Nigdy tak wiele nie zależało niemal wyłącznie od nas samych… Czy „złoty wiek” Kaszubów uznałby pan profesor za „złoty wiek” dla Pomorza, w jego granicach od Gdańska aż do Roztoki? I tak, i nie! Ale raczej tak! To, co powiedziałem wyżej, dotyczy ogółu Pomorzan, także Kociewiaków, Krajniaków, Borowiaków, Chełminiaków..., oraz tych, którzy zapuścili tu swoje korzenie dopiero po 1945 r. Dotyczy to ogółu Polaków i Niemców żyjących na Pomorzu – także mieszkańców niemieckiego landu Meklemburgia-Pomorze Przednie z Gryfią, Roztoką i Szwerinem, gdzie pamiętają o słowiańskich pradziejach 9 TEMAT MIESIĄCA – PODSTAWY KASZUBOZNAWSTWA swojego kraju, które tkwią również w naszej historycznej pamięci. Stąd tak ważne są dobre relacje polsko-niemieckie – rola Odry i historii jako tkanki łączącej. 10 lutego obchodzimy kolejne rocznice zaślubin Polski z morzem i przypominamy rok 1920 na Pomorzu. Czy gdyby nie przebudzenie, jakie nastąpiło wśród Kaszubów pod koniec XIX i na początku XX w., a więc działalność chociażby środowiska staro- i młodokaszubskiego, ówczesne elity polskie zwróciłyby uwagę na Pomorze? Czy odradzająca się w związku z I wojną światową Rzeczpospolita widziałaby sens w ubieganiu się o dostęp do Bałtyku, który wśród ogólnopolskich przywódców chyba zawsze przegrywał z Kresami? Być może przesadzamy nieco ze świętowaniem – także kolejnych rocznic symbolicznych zaślubin Polski z Bałtykiem w 1920 r. Bez wątpienia o możliwości tych zaślubin i powrocie części 10 kaszubskiego Pomorza do Polski zadecydowała działalność wspomnianych staro- i młodokaszubów. Pamiętajmy jednak, że ich działania wspierały różne środowiska rodaków z innych dzielnic Polski. Wprawdzie polskie elity polityczne bardzo późno dostrzegły Kaszubów i Pomorze jako część postulowanego odrodzenia państwa polskiego, jednak na początku XX w. było to już powszechne. Pięknie to zbadał i zaprezentował m.in. prof. Roman Wapiński. Nie bez znaczenia był tu fakt, że gros przedstawicieli polskich elit politycznych pochodziło z Kresów, a przynajmniej z Galicji i Królestwa Polskiego, obejmujących bliżej Kresy. Bez wątpienia Wilno i Lwów były im bliższe niż Gdańsk. Niemniej i oni docenili potrzebę dostępu Polski do morza, co zagwarantowali Kaszubi, ogół ludności polskiej Pomorza, którego elity współdziałały w ramach dzielnicy pruskiej i wszystkich ziem polskich. Jednak bez wątpienia, jeszcze dziś mit Kresów wschodnich czy Podhala silniejszy jest od kształtowanego od początku XX w. mitu morza i Pomorza z Kaszubami w centrum… Jaką rolę w budowaniu relacji pomiędzy państwem polskim a państwem/ państwami niemieckimi po 1945 r. przypisać można osobom wywodzącym się z Kaszub? Odpowiem krótko, dziś to temat na osobną monografię. I tu podkreślę ich rolę jako tkanki łączącej. Po stronie niemieckiej są to m.in. związani z Gdańskiem i Kaszubami Günter Grass i Hans Koschnik. Nie pamiętamy jednak o takich, jak Christian Graf von Krockow z Pomorza Zachodniego. Po stronie polskiej to w pierwszym rzędzie Lech Bądkowski, a już w III RP m.in. ambasador Janusz Reiter i arcybiskupi – Marian Przykucki w Szczecinie i Henryk Muszyński w Gnieźnie. Polecam też lekturę Księgi Pamiątkowej Kongresu Pomorskiego… Historię Kaszubów zakończył pan profesor na przełomie lat 80. i 90. minionego wieku. Dlaczego taka granica czasowa? Przecież dla studentów lub trzydziestoletnich nauczycieli języka kaszubskiego wydarzenia sprzed przystąpienia Polski do Unii Europejskiej to już też historia. Na to pytanie już pośrednio odpowiedziałem i odpowiadam we wstępie. Współczesność – szczególnie historia Kaszubów po 1945 r. w III RP – będzie przedmiotem kolejnej książki, autorstwa Cezarego Obrachta-Prondzyńskiego, który w swoim dorobku ma dwa bardzo ważne dzieła: Kaszubi. Między dyskryminacją a regionalną podmiotowością (Gdańsk 2002) i Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 1956–2006 (Gdańsk 2006). Obie u nas dostępne, nie tylko w Bibliotece Głównej UG czy Bibliotece Gdańskiej PAN. Przyznaję, że i dla mnie to okres szczególnie bliski, byłem bowiem uczestnikiem dokonujących się przemian. Po części dotyczy to też prof. Obrachta-Prondzyńskiego. Jednak on jest o pokolenie młodszy. Stąd i konieczny dystans do tej najświeższej przeszłości, zarazem wiedza i doświadczenie socjologa, gwarantują lepsze rozpoznanie i wyjaśnienie naszych działań, dokonań, sukcesów i porażek, a także może i zmarnowanych szans… I na zakończenie pytanie o zdjęcia, mapy, skany dokumentów, okładki ważnych publikacji. Ta książka zawiera ich tak wiele, że ich zgromadzenie na pewno wymagało ogromnego trudu. Skąd pochodzi ten bogaty materiał? Gros materiału ilustracyjnego pochodzi z moich archiwalno-bibliotecznych zbiorów, będących dziś także zbiorami IK. To 50 lat studiowania, poszukiwań, gromadzenia, zachowania… Większość ich jest już utrwalona na twardych dyskach wspaniałego współpracownika IK Macieja Ostoi-Lniskiego, który składa i łamie nasze wydawnictwa. Także to wspólne dzieło – Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego i Instytutu Kaszubskiego. Mam nadzieję, że ta współpraca, choć chwilami niełatwa, przyniesie w przyszłości jeszcze lepsze owoce. Oby była źródłem choćby minimum satysfakcji dla czytelników. Rozmawiali Łukasz Grzędzicki i Dariusz Majkowski POMERANIA LUTY 2015 ROCZNICE „Zaślubiny” z morzem W lutym bieżącego roku mija 95. rocznica symbolicznych zaślubin Polski z Morzem Bałtyckim. Zgodnie z ustaleniami traktatu wersalskiego Polsce przyznano m.in. 147-kilometrowe wybrzeże Bałtyku. Utworzony front pomorski dowodzony przez gen. Józefa Hallera rozpoczął przejmowanie ziem zajętych przez zaborcę pruskiego 18 stycznia 1920 roku od Torunia. Przejmowanie Pomorza Oddziały 16 Pomorskiej Dywizji Piechoty zakończyły 11 lutego 1920 roku. 10 lutego gen. Józef Haller, wraz z ministrem spraw wewnętrznych Stanisławem Wojciechowskim, wicepremierem Wincentym Witosem oraz nową administracją województwa pomorskiego, dokonał historycznych zaślubin Polski z morzem. Podczas dziękczynnej Mszy Świętej kazanie wygłosił kapelan wojskowy frontu pomorskiego Kaszuba ksiądz Józef Wrycza. Ta 20-minutowa homilia przeszła do historii jako Manifest Kaszubów. Duchowny podkreślił w niej zasługi swoich rodaków w zachowaniu polskości, mówił m.in. „I choć fale germanizmu groźne były i zalaniem ziemiom kaszubskim zagrażały, Kaszuba stał twardy i niewzruszony, jak ona – skała na morzu. Zawładnąć sobą nie dał, ducha polskiego w swej chëczë kaszubskiej pielęgnował (…), temu samemu ziemie i morze kaszubskie dla Polski zachował (...)”. Podczas uroczystości poświęcono Banderę Polską, którą por. marynarki Eugeniusz Pławski wraz ze starszym marynarzem Florianem Napierałą podnieśli na maszcie na znak objęcia przez Polską Marynarkę Wojenną służby na Bałtyku. Oddano 21 salw armatnich. Szyper Jakub Myślisz symbolicznie przekazał w ręce polskiego marynarza straż na Morzu Bałtyckim, a symbolicznych zaślubin z morzem dokonał gen. POMERANIA GROMICZNIK 2015 Józef Haller, wrzucając w jego fale platynowy pierścień. A tak o tym akcie pisał po 35 latach w swoich pamiętnikach gen. Haller: „Po uciszeniu przemówiłem krótko, wskazując na ten dzień powrotu nad morze: dzisiaj od wiernego Kaszuby, strażnika tego Bałtyku, odbiera morską straż polski marynarz. Na znak ślubu Bałtyku z Rzeczpospolitą wrzucam jeden z pierścieni, danych mi przez polską ludność Gdańska, w nurty Bałtyku. Pamiętam, jak pierścień potoczył się po tafli lodu, by wnet zniknąć w morzu”. Drugi, bliźniaczy pierścień nosił generał na palcu prawej ręki do końca swojego długiego życia (87 lat). Na tej obrączce, na wewnętrznym złotym pasku platynowego pierścienia, wygrawerowano słowa: „Puck 10.2.1920 Gdańsk”. Po śmierci generała (1960 r.) przedmioty związane z jego osobą, takie jak: mundur generalski, fotografie, rękopisy, medale i odznaczenia oraz ww. pierścień, znalazły się w depozycie w podlondyńskim muzeum Fawley Court, nad Tamizą. To muzeum księży marianów (założone w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku przez ks. Józefa Jarzębowskiego), do którego po drugiej wojnie światowej trafiały zabytki z Polski, Francji, Włoch i Niemiec, w 2007 roku zostało przeniesione do Lichenia. Otwarte trzy lata później na dwóch piętrach bazyliki Sanktuarium Maryjnego w Licheniu Starym zawiera wiele cennych zabytków kultury i historii Polski. Z okazji obchodów 90. rocznicy „zaślubin” napisałem w „Pomeranii”: „Cieszmy się, że w wolnej Polsce znów możemy radośnie i swobodnie obchodzić rocznicę tak istotnego wydarzenia w naszej historii, silnie związanego z kaszubskim brzegiem. Starajmy się, by wiedza o tym prawdziwie triumfalnym »wjeździe« Polski do Kaszub, do morza kaszubskiego, na trwale zagościła w sercach i umysłach naszych rodaków, zwłaszcza młodych”. Jerzy Nacel Mundur gen. J. Hallera. Fot. Muzeum im. ks. Józefa Jarzębowskiego w Licheniu Starym 11 GOSPODARKA Nowa jakość na pomorskich torach Końcówka 2014 roku przyniosła kilka pozytywnych zmian w kolejowej komunikacji regionalnej. Na tory wyjechały cztery całkowicie zmodernizowane pociągi do obsługi tras międzywojewódzkich. Obecny rok przyniesie jeszcze więcej nowości pomorskim pasażerom komunikacji kolejowej, na Pomorze trafi bowiem 14 nowych pojazdów. I nowe szynobusy W bieżącym roku na Pomorzu pojawi się 14 nowych szynobusów. Jeszcze Odmłodzone EN57 W listopadzie ubiegłego roku na tory w pierwszej połowie roku do Gdańska trafił pierwszy ze zmodernizowanych przyjedzie 10 pojazdów szynowych pociągów: zespół trakcyjny serii EN57, (siedem trzyczłonowych i trzy czteroczyli popularny pojazd kolejowy uży- członowe) do obsługi Pomorskiej Kolei wany w województwie pomorskim Metropolitalnej. Będą one dostosowane przez Szybką Kolej Miejską i przez Prze- do obsługi osób niepełnosprawnych, wozy Regionalne do obsługi połączeń wyposażone w monitoring zewnętrzSKM i połączeń PR (m.in. do Elbląga, ny i wewnętrzny, klimatyzację, a także Olsztyna i Bydgoszczy). W grudniu na przystosowane do przewozu rowerów. Pomorze dojechały jeszcze trzy takie W tych pojazdach będzie ponadto zapojazdy. montowany system dynamicznej inforW ramach modernizacji dostoso- macji pasażerskiej oraz system automawano tabor do obsługi osób niepełno- tycznego zliczania pasażerów. sprawnych, wyposażono go w nowe kaCiekawostką jest, że szyby w oknach biny WC, z zamkniętym system obiegu bocznych i w drzwiach wejściowych i dostosowane do potrzeb nie w pełni „PKM-ek” będą zabezpieczone specjalsprawnych pasażerów, zamontowa- ną folią powleczoną klejem akrylowym no system informacji audiowizualnej, z filtrem UV, o właściwościach antytablice kierunkowe LED na zewnętrz graffiti. Folia ta ma także chronić przed oraz wewnątrz pojazdu z bieżącą in- zarysowaniem powierzchni szkła oraz formacją o trasie i lokalizacji pocią- ma być odporna na działanie substancji gu. Ponadto w kabinie maszynisty żrących. umieszczono sygnalizację zamknięZakup 10 sztuk spalinowych zetych drzwi automatycznych w pojeź- społów trakcyjnych do obsługi PKM dzie ze wskazaniem na sygnalizatorze, dofinansowany jest w ramach Proktóre drzwi są otwarte, a w przedzia- gramu Operacyjnego Infrastruktułach pasażerskich znalazły się nowe, ra i Środowisko na lata 2007–2013. wysokie siedzenia ergonomiczne W drugiej połowie roku na pomorskie z podłokietnikami, mające zwiększoną tory, dokładnie na trasę Malbork odporność na uszkodzenie bądź dewa- – Sztum – Kwidzyn – Grustację. W pojazdach są także stojaki dziądz, wyjadą z kolei rowerowe. Odmłodzone EN57 mogą cztery nowe pojazdy się rozpędzić do prędkości 120 km/h. szynowe zakupione Modernizacja tych czterech pojazdów, także przez samoktóra kosztowała 30,5 mln zł, została rząd województwa sfinansowana przez samorząd woje- pomorskiego, tym wództwa pomorskiego, przy pomocy razem w ramach unijnego dofinansowania (Program szwajcarsko-polOperacyjny Infrastruktura i Środowisko skiego programu na lata 2007–2013). współpracy. Pojazdy SŁAWOMIR LEWANDOWSKI 12 będą rozwijać maksymalną prędkość 120 km/h. W każdym znajduje się 120– –140 miejsc siedzących. Standardem jest już, że szynobusy przystosowane są do obsługi osób z niepełnosprawnością, wyposażone w monitoring zewnętrzny i wewnętrzny oraz klimatyzację. Koszt zakupów wynosi 46 mln zł, z czego dofinansowanie strony szwajcarskiej to nieco ponad 28 mln zł. W nowych barwach Samorząd województwa pomorskiego jest obecnie właścicielem 35 pojazdów: 13 szynobusów (kursują na trasie Gdynia – Kościerzyna i Gdynia – Hel), 19 zespołów trakcyjnych EN57 (w tym 8 zmodernizowanych) oraz 3 EN71. Pociągi typu EN kursują na trasach międzywojewódzkich do Bydgoszczy, Elbląga i Olsztyna. W tym roku liczba ta wzrośnie o 14 wspomnianych powyżej szynobusów. W 2014 roku podjęto decyzję, aby zrezygnować ze skomplikowanych wzorów barw na pojazdach kolejowych będących własnością samorządu województwa pomorskiego. Pojazdy otrzymują barwy szaro-czarno-czerwone, poczynając od zmodernizowanych w ubiegłym roku pojazdów EN57. POMERANIA LUTY 2015 GOSPODARKA Co dalej z gazem łupkowym? Krajowe zasoby tego surowca miały uniezależnić Polskę od jego zewnętrznych dostawców, zwłaszcza od Rosji. Na wydobyciu gazu z łupków, bo o nim mowa, miały również skorzystać pomorskie samorządy, ponieważ to na ich terenie według szacunków miały być jedne z najbogatszych w Polsce jego złóż. Zapowiadana kilka lat temu przez rząd „rewolucja” rewolucją dzisiaj już nie jest. Owszem, złoża gazu łupkowego wciąż są pod pomorską ziemią, jednak liczne odwierty nadal nie dały odpowiedzi na pytanie, ile cennego gazu kryje się w łupkowych skałach. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI Problemy inwestorów Według wstępnych szacunków Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego wiadomo, że węglowodory rzeczywiście znajdują się w polskich skałach łupkowych. Jedyne, czego nikt dzisiaj nie wie, to ile ich jest i czy można je wydobyć w sposób opłacalny, czyli czy koszt ich wydobycia będzie akceptowalny w obecnej sytuacji ekonomicznej. Według opinii Małgorzaty Marii Klawiter-Piwowarskiej, pełnomocnika marszałka województwa pomorskiego ds. gazu z łupków, aby móc udzielić odpowiedzi na to pytanie, należy jeszcze uzbroić się w cierpliwość. Firmy, które liczyły na relatywnie szybki zysk i łatwy dostęp do złóż, wycofały się z poszukiwań. Ale w naszym kraju pozostali ci przedsiębiorcy, którzy są gotowi na kontynuowanie wysiłku inwestycyjnego. Wciąż poszukują dobrych miejsc na otwory poszukiwawcze i przeprowadzanie testów produkcyjnych, a jednocześnie stosują różne nowoczesne techniki w nadziei, że uda się znaleźć sposób na nasze łupki. Firmy inwestujące w poszukiwania narzekają jednak przede wszystkim na niepewność legislacyjną, niedostateczne wsparcie ze strony polskiego rządu, a w chwili obecnej brak zgody pomiędzy ministrem środowiska POMERANIA GROMICZNIK 2015 a ministrem skarbu, ponieważ ów brak zgody utrudnia prace nad zapisami tzw. ustawy węglowodorowej. W przypadku większych zagranicznych koncernów, które opierają swoją działalność także na wydobyciu innych surowców, tj. ropy naftowej, przerwanie poszukiwań wiąże się również z sytuacją na światowych rynkach. Niskie ceny ropy sprawiają, że ich dochody maleją, a inwestowanie w nowe, niepewne i nieprzynoszące od razu dochodów źródła staje się bardziej ryzykowne. Z tego samego powodu firmy te nie są chętne do inwestowania w prace nad nowymi technologiami, które pomogłyby w dalszych pracach ukierunkowanych na poszukiwanie gazu łupkowego. Co z obawami mieszkańców? Społeczności lokalne wciąż mają (i zapewne jeszcze długo będą mieć) obawy związane z gazem łupkowym. Według słów Klawiter-Piwowarskiej, najczęściej dotyczą one szeroko pojętego wpływu na środowisko naturalne, utrzymania jakości i wielkości zasobów wody pitnej, zdrowia mieszkańców, utrzymania jakości środowiska życia różnych gatunków roślin i zwierząt, bezpieczeństwa prac poszukiwawczych, jakości kontroli państwa nad procesem poszukiwawczym, bezpieczeństwa chemicznego czy zachowania wartości nieruchomości. Jeśli chodzi o skutki środowiskowe – według stanu wiedzy na dzień dzisiejszy – na Pomorzu nie zdarzyła się żadna niebezpieczna w skutkach awaria mająca związek z poszukiwaniem złóż. Mieszkańców niepokoiły różne sprawy, np. podejrzewali, że na pole został wylany płyn pozabiegowy. Takie zgłoszenia były sprawdzane przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Gdańsku, nie potwierdzono żadnych z tych niepokojących informacji. Mieszkańcy jednej miejscowości obawiali się również, że w wyniku wiercenia otworu doszło do zanieczyszczenia wody pitnej w gminie. Okazało się, że nastąpiła awaria pompy, niezwiązana z procesem poszukiwawczym. Zdarzył się wyciek płynu z cysterny transportującej słodkowodną płuczkę wiertniczą w okolicach Bytowa, spowodowany nadmierną prędkością pojazdu, jednak jej skład nie stanowił dużego obciążenia dla środowiska, a natychmiastowa reakcja służb umożliwiła skuteczne działania naprawcze. Obawy społeczeństwa dotyczą już bardzo konkretnych zagadnień i zmniejsza się ich stopień ogólności. Rośnie także świadomość obywatelska mieszkańców, dzięki czemu więcej osób, w tym liderów lokalnych, wie, gdzie szukać informacji i jak kontaktować się ze służbami państwowymi – wylicza pełnomocniczka marszałka województwa pomorskiego ds. gazu z łupków. 13 Dyplomacja w erze elektroniki? STANISŁAW SALMONOWICZ Nasi czy inni mężowie stanu, ministrowie czy prezydenci, rozmawiają dziś często przez ściśle tajne telefony, które inni podsłuchują równie tajnie, a ich dane z komputerów wykradają dziennikarze, oczywiście w interesie społecznym, a nie dla sensacji. Na konferencjach prasowych dyplomata czy polityk, którego uważa się za dyplomatę, choć mu wiele do tego dumnego kiedyś terminu brakuje, zasypywany gradem pytań ujawnia swoje, niekoniecznie dyplomatyczne opinie o kolegach, wrogach czy sojusznikach. Nie jest już dyplomatą ważącym słowa i używającym właściwego słownictwa. Przez ostatnie 100 lat to Amerykanie słynęli z gaf dyplomatycznych. Dziś mają wszędzie konkurentów. Jakie są tego skutki, możemy swobodnie czytać dziś w gazetach, oglądać w mediach, omawiać w blogach internetowych. Nie tak to w niegdysiejszych czasach dyplomację uprawiano! Powstaje pytanie rzadko jakoś zadawane: Czy rzeczywiście te wspaniałe sukcesy „jawności życia publicznego” mają tylko budzić zachwyt gawiedzi i czy opinia demokratycznego kraju powinna się cieszyć z faktu, przykładowo wybranego, że to, co minister naszego kraju powie ministrowi sąsiada w wielkim zaufaniu, możemy już następnego dnia przeczytać w gazecie? Odpowiedź 14 na to pytanie wymaga zastanowienia się, do jakich celów służy dyplomacja międzynarodowa. Otóż dyplomata (przedstawiciel własnego kraju wysłany do innego), zgodnie z głośną w XVIII/ XIX wieku definicją teoretyka dyplomacji François’a de Callières, autora dzieła O sztuce dyplomacji, ambasador czy poseł wysyłany jest do obcego kraju jako człowiek uczciwy i godny zaufania, który w interesie swojego kraju w miarę potrzeby mija się z prawdą... Stąd w różnych słownikowych określeniach terminu dyplomata ma to być osoba ostrożna w wypowiedziach, raczej sprytna, zdolna do milczenia w sytuacjach niewygodnych bądź udzielania odpowiedzi dwuznacznych. Dyplomata od wieków niemal ulegał, w razie konieczności, „chorobie dyplomatycznej”, czyli symulował własną chorobę, by uniknąć kłopotliwego spotkania, zyskać na czasie itd. Wielki polski magnat epoki barokowej, ale i pisarz polityczny godny uwagi, Stanisław Herakliusz Lubomirski w swoich rozważaniach pt. „O traktatach abo sposobie traktowania z ludźmi” (1683 rok!) omawiał różne kwestie związane z postępowaniem ludzi w polityce krajowej i międzynarodowej. Wskazywał, że wszelkie rozmowy polityczne, rokowania państwowe, sondowania przemyślne, co myśli druga strona – wszystko to podstawowy element każdej polityki. Pisał dosłownie: „Kiedybyśmy się nie potrzebowali, nie traktowalibyśmy jeden z drugim”. Zawieranie pokoju po wygranej czy przegranej wojnie, chęć zyskania sojusznika czy zapobieżenia obcej agresji na nasz kraj – takie kwestie wymagają rozmów, porozumień, traktatów. Oto jeszcze jeden celny cytat z dalekiej epoki: „Między narodami nie masz przyjaźni jako między ludźmi (...). Interesa albo pożytki, albo pomocy, albo bojaźni, albo na ostatek podejrzenia, są przyczyny, które stany królestw do traktatów albo konferencji politycznych przywodzą. (...) Komisyje, legacyje, traktaty, ugody, wszytko to jedno, są to łapki, siatki, sidła polityczne jednych na drugich”. Tak to znakomicie polski statysta wieku XVII (statystami w dawnej Rzeczypospolitej zwano znawców polityki, ludzi mądrych) ujął cele dyplomacji w jego epoce. Była to oczywiście zupełnie inna dyplomacja niż dzisiejsza. Jeżeli była nie bez wad, to przecież wymagała od dyplomatów prawdziwego talentu w rozmowach, rokowaniach, orientacji w polityce. Sprawy polityki międzynarodowej należały przez wieki do władców i były, jak to Niemcy zawsze podkreślali, „tajną sprawą państwową”. Poseł czy stały ambasador przebywał w obcym kraju, przed epoką telegrafu, telefonu i kolei żelaznych, daleko od swego władcy, otrzymywał instrukcje czy przesyłał raporty, które podróżowały, zależnie od odległości komunikacyjnych i trudności politycznych od kilku dni do nawet miesiąca. POMERANIA LUTY 2015 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH Oczywiście każdy – wróg czy nawet przyjaciel – chętnie by się dowiadywał, co inni w dyplomatycznej poczcie piszą! Stosowano więc przemyślne szyfry, wysyłano pocztę tajnymi drogami, walczono o prawa nietykalności poczty dyplomatycznej. Przestrzegano raczej pilnie zasady, że z rozmów nieoficjalnych, prowadzonych zwłaszcza na ucztach czy bankietach, żadna ze stron nie korzystała, by upubliczniać wypowiedzi dla drugiej niekorzystne, do druku nieprzeznaczone. Na tym polegała dyplomacja międzynarodowa, że do jej „kuchni” byle kto nie miał dostępu. Rzeczpospolita polsko-litewska była jednym z nielicznych krajów przed wiekiem XIX, w którym królowie prowadzili politykę międzynarodową za zgodą sejmu. To dopiero pierwsze konstytucyjne, w miarę demokratyczne ustroje parlamentarne w Europie prowadziły, w pewnych wąskich granicach, do kontroli polityki zagranicznej rządu. Sztuka tajnych rokowań w kwestiach drażliwych panowała w istocie w dyplomacji europejskiej przynajmniej do lat 1939–1945. Nie zapominajmy, że Pakt Ribbentrop–Mołotow, porozumienie stalinowskiego Związku Radzieckiego z hitlerowską III Rzeszą, poza tekstem publikowanym jawnie, zawierał tajny protokół przewidujący współpracę przy agresji wobec Polski i zasady podziału polskich ziem między ZSRR i III Rzeszę. Nie darmo przez długie lata Związek Radziecki czy Rosja zaprzeczały twardo, by taki protokół w ogóle istniał. Dyplomacja w XVIII czy XIX wieku służyła często do nieoficjalnych porozumień, do tajnych aliansów, a na co dzień była wymianą informacji czy poglądów nieoficjalnych między dwiema stronami, które rzecz jasna, nieraz informowały fałszywie czy głosiły poglądy pozorne. W XX wieku nastała era krytyki tych praktyk i wiele miano racji, atakując politykę krajów niedemokratycznych, w których władze działały poza kontrolą społeczeństwa. Wiele też było krytyk naiwnych. Naiwnie bądź z hipokryzją w głosie po I wojnie światowej krytykowano wszelkie tajne rokowania dyplomatyczne, uważano, że narody muszą wiedzieć „wszystko”, co robią ich rządy. Gazety i dziennikarze widzieli dla siebie tu szansę zdobywania sensacyjnych POMERANIA GROMICZNIK 2015 tematów. Najgłośniej wypowiadali się przeciw tajnej dyplomacji bolszewicy, równocześnie będąc mistrzami zakłamanej propagandy, w której skład wchodziła także tajna polityka rewolucyjna, odmienna okresowo od oficjalnej, wywołująca w różnych krajach zamieszki, rewolucje, terrorystyczne i zbrodnicze działania. W czasie II wojny siłą rzeczy taką dyplomację tajną uprawiał nie tylko Stalin, ale i Roosevelt czy Churchill i nie zawsze wychodziła ona wszystkim na korzyść, zwłaszcza ucierpiała na tym Polska. Wracam więc do pytania trudnego: Czy rzeczywiście „dyplomacja przy otwartych drzwiach”, dyplomacja, o której efektach czytamy z miejsca w gazetach, jest zawsze rzeczą pozytywną? Pewne kraje, nie tylko azjatyckie (czy Rosja) zawsze bardzo dbają o prestiż, tego prestiżu publicznie za żadną cenę nie chcą tracić. Jest to więc problem trudny. Otóż moim zdaniem, jako historyka i prawnika zarazem, nie zawsze „rewelacje w służbie społeczeństwa”, jak lubią się chwalić dziennikarze, są w konsekwencjach rzeczą pożądaną. Politycy muszą mieć w swej międzynarodowej polityce minimum poparcia i w parlamencie, i w opinii publicznej. Jest to kwestia, którą nazwałbym strategiczną, natomiast konkretne rozmowy nieoficjalne (czy poufne) to problem taktyczny. Nie dajmy się więc zwariować, takie czy inne rozmowy dyplomatów, ich instrukcje czy raporty nie mogą być łupem jakiejkolwiek gazety, jakiegokolwiek dziennikarza, nieraz będącego na służbie czy żołdzie interesów sprzecznych z interesem naszego państwa bądź dla „sensacyjnego newsa” gotowego poświęcić wszystko, jakiekolwiek względy polityki czy etyki. Dyplomacja wymaga umiaru w publicznych wypowiedziach, nieraz manewrów zakulisowych, ujawnienie planów rokowań działałoby niezwykle negatywnie. Każde poważne, niejawne w istotnych szczegółach rokowania międzynarodowe winny być wolne od ingerencji jakichkolwiek „paparazzi” polityki. Ich intencje są często nieznane, korzystają chętnie z narzędzi przestępstwa, a zasłanianie się wolnością prasy, informacji, interesem publicznym, stanowią z reguły wątpliwe pozory. Media publiczne, tak zwana czwarta władza – podobnie jak trzy władze konstytucyjne – nie mogą być całkowicie nieodpowiedzialne. Przez wieki ograniczano wolność słowa cenzurą prewencyjną: władza decydowała, co zostanie ujawnione. Obecnie wolność słowa jest zapewniona: można publikować czasami niestety też i to, co komu do głowy wpadnie, ale nie może to oznaczać, że każda publikacja czy informacja upubliczniona nie podlega kontroli, takiej czy innej. Taka upubliczniona informacja może nawet być ścigana cywilnie, a niekiedy i karnie (jeżeli narusza w sposób ewidentny prywatne prawa jednostki bądź interes publiczny). Nie może być tak, że do tego stopnia zachłysnęliśmy się wolnością, że na każdym kroku tworzymy sobie „święte krowy”, nieodpowiedzialne za swe działania w życiu społecznym. Immunitety jakiekolwiek nie mogą chronić przed odpowiedzialnością za pospolite przestępstwa. U nas obecnie zjawiskiem nagminnym jest obrona ze strony danego środowiska, jeżeli taki czy inny „koleś” ma kłopoty prawne. Fikcją są często komisje dyscyplinarne różnych zawodów, w których zasiadają wyłącznie koledzy obwinionego, podobnie z odpowiedzialnością ludzi Kościoła. Wszystko zgodnie ze starym powiedzeniem epoki PRL: „kolektyw to my, mafia to oni!” R E K L A M A 15 KASZËBI W PRL-U Tacewnô pòzwa „Grif ”. Wòjcech Czedrowsczi w papiorach bezpieczi S Ł Ô W K F Ò R M E L L A* Wespółrobòta ùkłôda sã bëlno Wòjcecha Czedrowsczégò w dzejach kaszëbsczi rësznotë kòjarzimë w wiôldżim dzélu z wëdôwiznową dzejnotą. Zaczął òn jã, chòc tedë jesz na malinką skalã, ju pòd kùńc piãcdzesątëch lat XX stalata, czej béł przédnikã kaszëbsczégò młodzëznowégò klubù Òrmùzd. Klub nen wëdôł w 1959 r. òdbité na widoczëłim papiorze piesnie Jana Trepczika. Materiałë te dostôł tej wierã òd Jana Rómpsczégò a wëdôł je bez wiédzë i zgòdë cenzurë. W 1970 r. W. Czedrowsczi założił wëdôwiznã w Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim (KPZ) i na pòczątkù ji dzejaniô czerowôł nią. Na pòdsztrëchniãcé na gwës zasłëgiwô tuwò to, że wëdôwanim pùblikacjów przez KPZ interesowa sã téż służba bezpiekù Pòlsczi Repùbliczi Lëdowi. W ji aktach jidze nalezc spisënk ksążków wëdónëch starą KPZ w latach 1970–1973. W nym pierszim rokù wëdóné òstałë midzë jinszima Mòja stegna Jana Trepczika, Procëm nocë Alojzégò Nôgla i Pòmión zwònów ùmarłégò kąsk rëchli J. Rómpsczégò. Wôrt w tim môlu wspòmnąc jeden dokùment, chtëren w dzélu téż tikô sã bòhatera tegò tekstu. Je òn dosc cekawą òsoblëwòtą i dôwô nama përzinkã wiédzë ò robòce służbë bezpiekù. Je 16 to służbòwi zôpisk z 13 gromicznika 1971 r., w jaczim czëtómë, że esbecczi Wëdzél „B”, co zajimôł sã pòd’zéranim i szlachòwanim lëdzy, krëjamno przëzérôł sã Izabellë Trojanowsczi. Chòdzëło ò to, żebë wëdowiedzec sã, jaczi ôrt żëcégò prowadzy „figùrantka” ë z czim sã pòtikô. 3 gromicznika spòtka sã òna prawie z W. Czedrowsczim w jegò mieszkanim w Gduńskù-Òlëwie. Nie wiémë, co dzejało sã òb czas negò zéńdzeniégò, bò zôpis nen je czësto wërwóny z kòntekstu, ale na zycher wôrt zwrócëc tuwò ùwôgã na jedną rzecz. Jidze ò to, że òb czas szlachòwaniô I. Trojanowsczi przez wëwiadówców esbecczégò Wëdzélu „B” W. Czedrowsczi miôł bëc zwóny przez nich tacewnym mionã „Robert”. Tak tej wiedno, czej „figùrantka” Trojanowskô, chtërnô na gwës téż mia swój pseùdonim, zeszła sã z Czedrowsczim, to w rapòrtach, jaczé ti fónkcjonariuszowie skłôdelë, piselë, że pòtka sã òna z „Robertã”. Bëło to pòtrzébné, żebë zachòwac kònspiracjã, chtërna je doch mùszebnym elementã robòtë wszelejaczich krëjamnëch służbów. W. Czedrowsczi dzãka temù, że czerowôł wëdôwiznową dzejnotą KPZ, pòtikôł sã z gazétnikama, co zajimelë sã regionalnyma sprawama i to, czegò sã òd nich wëdowiedzôł, wedle SB wiedno òdkazywôł Lechòwi Bądkòwsczémù. Miôł téż znajemnoscë w różnëch (dzél 5) môlach robòtë w Trzëgardze, midzë jinszima westrzód robòtników zdrzëtni [òkrãtownie] i zwëskóné tam wiadła téż przënôsziwôł Bądkòwsczémù. Wedle bezpieczi òdbiwało sã to òb czas gòdnikòwëch wëdarzeniów z 1970 r. Tedë ë kąsk pózni wespółrobòta Cze drowsczégò i Bądkòwsczégò ùkłôda sã bëlno. Jak wiémë, w strëmiannikù 1971 r. ùdało sã jima doprowadzëc do zjinaczi w Zarządze KPZ. Òkróm tegò òbaji òni wedle esbecczi dbë bëlë procëmnikama włącziwaniô do dzejaniô w Zrzeszenim nôleżników Pòlsczi Zjednóny Robòtniczi Partie (PZRP). Tak wëzdrza sytuacjô na pòczątkù sétmëdzesątëch lat, czej W. Czedrowsczi stôł sã „figùrantã” ewidencjowégò kwestionariusza ò tacewny pòzwie „Grif”. Równak përznã pózni wszëtkò to miało sã zmienic. Różnica pòzdrzatków? Wedle materiałów służbë bezpiekù z maja 1972 r. ju krótkò przed tim cza sã miałë môl pierszé spiérczi midzë Bądkòwsczim a Czedrowsczim. Chòdzëc miało tej ò różnicã pòzdrzat ków na wëdôwiznową dzejnotã KPZ, ale fónkcjonariuszowie bezpieczi bëlë tedë jesz dbë, że nimò to Czedrowsczi wiedno je parôt pòprzéc wszelejaczé dzejania Bądkòwsczégò sparłãczoné z pòżëtkã dlô Zrzeszeniégò. Dejade nawzôjné òdniesenia midzë dzejarzama POMERANIA LUTY 2015 KASZËBI W PRL-U stałë sã jesz gòrszé w 1973 r. Przëczëną tegò bëło to, że L . Bądkòwsczi i zrzeszoné z nim karno lëdzy (przede wszëtczim Izabella Trojanowskô ë Józef Bòrzëszkòwsczi) bëlë dbë, że przédnik KPZ w tim czasu, to je Jerzi Czedrowsczi (w aktach esbecë jakno jegò miono milno wpisywelë: Jón) dôł sã zastraszëc Wòjewódzczémù Kòmitetowi PZRP i dzejôł na przék ùdbóm, jaczich célã bëło pòdniesenié randżi KPZ. W. Czedrowsczi stanął tej w òbronie swòjégò bracynë i narazył sã wszëtczim. Temù téż, jak to pòdług fónkcjonariuszów SB rzeknąc miała I. Trojanowskô, żebë nie dzejac na szkòdã Zrzeszeniégò, pewné témë przë W. Czedrowsczim nie bëłë òbgôdiwóné. Tak tej wëzdrzi na to, że cësk W. Czedrowsczégò na dzejanié KPZ zmniészôł sã i miôł sã ògrańczëc blós do wëdôwiznowi dzejnotë. Równak wedle esbecczich zôpisków Bądkòwsczi chcôł òdsënąc naszégò bòhatera nawetka òd ti slédny wietwie dzejaniô, a służëc temù miało nibë dołączenié do wëdôwnégò dzélu Zrzeszeniégò Alfónksa Klejnë. W. Czedrowsczi miôł bëc z ti przëczënë òbrażony i doprowadzëło to do dalszich spiérków midzë nim a Bądkòwsczim ë jegò lëdzama. Dzãka temù, że bezpieka mia założoné jizbòwi pòdsłëch w mieszkanim rozprôcowiwónégò przez sebie L. Bądkòwsczégò, wiedza òna bëlno, że w 1973 r. W Czedrowsczi nie béł ani razu do niegò przëszłi. Wedle esbecczégò zôpisu z 10 rujana tegò rokù wiémë, że I. Trojanowskô, nibë z pòdskacënkù Bądkòwsczégò, chca zwëskac mòżlëwòtã dzejaniô na Czedrowsczégò dzãka pòmòcë jegò białczi Renatë. Ùdbë ti równak nie ùdało sã zjiscëc. W tim samim zôpisu z rujana 1973 r. szpektor III Wëdzélu bezpieczi pòdpòrucznik K. Wësocczi zapisôł swój pòzdrzatk na sytuacjã bòhatera naszégò tekstu. Wedle wëżi wspòmnionégò fónkcjonariusza rozwij sytuacje w KaszëbskòPòmòrsczim Zrzeszenim wskôzywô, że òbaji Czedrowscë próbùją stawac w przék niechtërnym ùdbóm Bądkòwsczégò, a lëdze zrzeszony bliskò z tim slédnym dzejarzã nie dowiérzają ju òbù bracynóm. Widzec je z tegò, że jedna z rzeczów, jakô nie widza sã pòliticzny pòlicje pòlsczégò państwa, to je wespółrobòta W. Czedrowsczégò z L. Bądkòwsczim, nie wëzdrza w tim czasu POMERANIA GROMICZNIK 2015 W. Czedrowsczi w 70. latach. Òdj. z archiwùm INP dobrze. Dlô SB béł to znak, że mòże ju czas kùńczëc òperacjowé zainteresowanié personą dôwnégò przédnika klubù Òrmùzd. Kùńc ti òperacjowi sprawë Z 26 lëstopadnika 1974 r. pòchòdzy zrëchtowónô przez nadczidniãtégò kąsk wëżi ppòr. K. Wësocczégò (tedë ju starszégò szpektora III Wëdzélu SB) Analiza materiałów zwëskónëch òb czas òperacjowi kòntrolë figùranta Ewidencjowégò Kwestionariusza kriptonim „Grif”. Dokùment nen òznôczô prawie kùńc krëjamnégò dozéraniô W. Czedrowsczégò w òbrëmienim ti òperacjowi sprawë. Mòżemë w nim przeczëtac midzë jinyma ò przëczë nach, chtërne sprawiłë, że bezpieka kùreszce ùdba so jã skùńczëc. Przede wszëtczim bëłë to wspòmnioné ju różnice w pòzdrzatkach i spiérka midzë „figùrantã” Czedrowsczim i jegò bratã Jerzim (znôwù òstôł òn milno nazwóny Janã) a Bądkòwsczim i jegò lëdzama. Òkróm tegò fónkcjonariusz SB napisôł, że w latach 1973–1974 W. Czedrowsczi jawno stôwôł w przék ùdbóm Bądkòwsczégò i jegò lëdzy. Miôł téż bezpòstrzédną (z òminiãcym Bądkòwsczégò) łączbã z Wòjewódzczim Kòmitetã PZRP i òprzestôł głosëc procëmpartiowé pòzdrzatczi. Skòrno tej figùrant zerwôł z pòzdrzatkama Bądkòwsczégò, stôł sã przëstojnikã pòrozëmieniégò z wòjewódzczima wëszëznama, a dôwné pòsądzenié ò redagòwanié nielegalnégò biuletinu nie pòcwierdzëło sã, ppòr. Wësocczi zabédowôł, żebë skùńczëc prowadzenié ewidencjowégò kwestionariusza ò tacewny pòzwie „Grif” a jegò akta złożëc w archiwùm. 27 lëstopadnika 1974 r. stwòrzony òstôł tej wniosk ò òprzestanié prowadzeniégò ny òperacjowi sprawë. Leno zamanówszë „figùrant” Czedrowsczi miôł jesz bëc krëjamno dozéróny w òbrëmienim òbiektowi sprawë ò kriptonimie „Saga”, w chtërny rozprôcowiwóné bëło całé KPZ. Chòdzëło tuwò ò to, żebë ze wzglãdu na jegò dzejanié w ùszłoce tej sej kòntrolowac jegò zachòwanié. Na ògle równak z materiałów zebrónëch w archiwùm INP wëchôdô, że òd pòłowë sétmëdzesątëch lat ùszłégò stalata W. Czedrowsczi nie interesowôł ju za baro krëjamnëch służbów lëdowi Pòlsczi. * Aùtor je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczégò partu Institutu Nôrodny Pamiãcë. Tak, jak pòdsztrichiwô w titlu aùtór, cykl je òpiarti leno na papiorach z archiwùm bezpieczi, dlôte niejedne jegò dzéle mògą bëc nieòbiektiwné abò nawetka krziwdzącé dlô òpisywónëch pòstacjów. 17 Wnetka wszëtkò zanôlégô òd samëch Kaszëbów Z profesorã Jerzim Trédrã gôdô Stanisłôw Janka. Czë mòże pón profesor so wdarzëc, czedë sobie ùswiądnił, że je Kaszëbą? Na gwës jô jem Kaszëbą òd ùrodzeniô – z tatka Władégò, robòtnika les nég ò z Bùkòwa, a pózni kòlejarza (w Gdini i Rédze) i nënczi Stazji òd gbù ra Młińsczégò z Paczewa; òbòje rodzony w 1898 r. i ùrosłi w parafii Serakòjce. Na zôczątkù lat trzëdzestëch XX wiekù mòja familiô przecygnãła do Biôłi Rzéczi (dzys dzél Rëmi). I tu jem sã ùrodzył jakno nômłodszi w wieledzecny rodzëznie, w jaczi w kùńcu przeżëlë le sami knôpi. Doma wszëtczé dzecë – za òjcã i matką (co z kòscoła i gazétów znelë téż pòlsczi, a z prësczi szkòłë – niemiecczi) – gôdałë blós pò kaszëbskù jaż do czasu szkòłowi ùczbë, a wic kaszëbizna bëła sprawą codniową. Tak gôdała wikszosc mieszkającëch na naji sztrasë, 18 żartowno pòzéwóny Hallmannsztrasą, bò mieszkałë przë ni trzë familie Hallmannów. Nôwicy Trédrowie trzimelë z Licaùama, chtërny bëlaczëlë. Czej jem ju zaczął chòdzëc do szkòłë, tej scygnãła tu z Gdini familiô ògrodnika, co gôdała pò pòlskù. Pózni jem sobie ùswiądnił, że ù mie doma nënka gôdała barżi pò serakòjskù, czej tatk ju namikł përznã ną rëmską, nordową kaszëbizną. Nicht z dzecy nie wstidzył sã tej swòji mòwë. Më wiedno doch bëlë midzë sobą. Jak më zaczãlë chòdzëc do szkòłë, tej më chùtkò sã naùczëlë pòlsczégò i to dosc dobrze, bez fòneticznëch nalecałoscy kaszëbsczich. Kąsk jô wczasni czuł pòlsczi w kòscele i òd starszich bracy, czej òni głosno ùczëlë sã czëtac i recytowac. Z dodomù nie wdôrzóm sobie kaszëbsczich ksążk, le përznã wi- ców Gùc zowégò Macka (z gazétë), a téż jaczis kaszëbsczi szpektôczel òdgriwóny w przëkòscelny salce czë w rédzczi karczmie. Nie pamiãtóm, żebë w spòdlowi szkòle szkólny cos gôdôł pò kaszëbskù. Podobnie i w liceùm, chòc bëło wiedzec, że np. Bòlesłôw Bieszk béł Kaszëbą, a téż Paweł Szefka, mój wëchòwawca i szkólny mùzyczi (skrzëpce). Szkólny spiéwù (Henrik Kònkòlewsczi) zwëskiwôł kaszëbsczé piesnie, np. „Mòdré òczka pòjta spac”, a Szefka przëszëkòwôł z nama swòje widzawiszcze „Gwiżdże”. Tej jem ju równak kąsk wiedzôł ò Kaszëbach i kaszëbiznie, nad wszëtkò z ksążczi L. Bądkòwsczégò Zarys literatury kaszubskiej (1958), jaką jô sobie kùpił na wëstôwkù w Wejrowie. Tej jô dopié rze zaczął czëtac ksążczi ò Kaszëbach, POMERANIA LUTY 2015 TÉMA MIESĄCA – FÙNDAMENTË KASZËBÒZNÔWSTWA np. A. Nécla. W 1962 r. wzął jem ùdzél w kònkùrsu „Czytamy książki pisarzy Wybrzeża” i napisôł rozprôwkã: „Scharakteryzuj wybraną postać powieściową ze środowiska kaszubskiego na podstawie przeczytanej lektury”; nôwicy bëło w ni ò ksążce Hanesk J. Piépczi. Dostôł jem za to nôdgrodã. Co sprawiło, że pón profesor z môłka wëbrôł do sztudérowaniô pòlską filologiã a zajął sã mòwnoznajemnotą, w tim òsoblëwò topònimią Kaszub i Pòmòrzô? Chòdzył jem w latach 1956–1961 do Liceùm Pedagògicznégò w Wejrowie. Pòdług mie w nim dobrze ùczëlë. Jednym z profesorów béł Hùbert Góra, chtërnémù m.jin. zawdzãcziwóm, że ùlubił jem sobie nié le lëteraturã, ale naùcził sã dosc bëlno pòlsczi gramaticzi. Pisôł jem dosc dobré wëpracowania i ni miôł kłopòtów z pisënkã. Chcôł jem bëc szkólnym z magisterium, żebë ùczëc pòlsczégò jãzëka. Taczich sztôłcëła tej Wëższô Szkòła Pedagògicznô w Gduńskù, blëskò dodomù, a to mie mni kòształo. Nôprzód rok jem robił jakno szkólny pòlsczégò w Cëchòcënie (dzys dzél Rédë), żebë so przezarobic përznã dëtka na zôczątk studiów, a téż lepi przëgòtowac do egzaminów. Wczasni do ti szkòłë szlë mòji kòledze i chwôlëlë rówiznã studiów. I to sã w całoscë sprôwdzëło na gduńsczi pòlonistice, chòc w Katédrze Jãzëka Pòlsczégò nie bëło tej ani jednégò profesora, ale bëlë baro aktiwny nôùkòwò doktorzë: Hùbert Górnowicz (1922–1986) z matczi Kaszëbczi i òjca Kòcewiôka – przińdno dialektolog i ònomasta, badéra pòzwów; Ludwik Wierzbòwsczi (1925–1996) – znajôrz historii pòlsczégò jãzëka i jeden z pierszich w Pòlsce badérów mechanicznégò tłómaczeniô jãzëków; Bògùsłôw Kreja (1931–2002) z Kòcewiô – widzałi badéra nowòczasny słowòtwórzbë pòlsczégò jãzëka. Òni téż wiele wiedzelë ò kaszëbiznie i nadczidnã, że mielë jã – a za nima më, ùczniowie – za pòlsczi dialekt, bez żódnégò cëskù pòliticznégò, le pòdług stanowiszcza pòlsczi lingwisticzi, midzë jinszima Z. Stiebera, K. Nitscha i L. Malinowsczégò ju z 1875 r. Na lëteraturze bëlë tej profesorowie: Andrzéj POMERANIA GROMICZNIK 2015 Bùkòwsczi, Kazmiérz Mãżińsczi i Jan Tuczińsczi, a téż Mariô Janion z Warszawë i Bronisłôw Nôdolsczi z Torunia. Òd samégò zôczątkù ùwidzôł jem dlô sebie przedmiotë lingwisticzné, tj. gramatikã òpisową i historiczną pòlaszëznë i dialektologiã, chtërnã baro czekawie wëkłôdôł H. Górnowicz, jediny w Pòlsce znajôrz dialektu malbòrsczégò, ò jaczim napisôł wiele dokazów. Òn téż pisywôł ò dialektach kaszëbsczich. Zajimôł sã nadto badanim pòzwów lëdzy i geògraficznëch môlów. Dzejôł jem tej w studencczim kòle lingwisticznym, a taczé kòła bëłë na ùniwersytetach w całi Pòlsce i òne co rokù òrganizowałë zjazdë czë seminaria. Czej jô béł na trzecym rokù studiów, napisôł jem – pòd òpieką H. Górnowicza – articzel „Gwara kaszubska w utworach Augustyna Necla”, przedstawiony w 1965 r. w Lublënie na taczim zjezdze; dostôł jem pierszą nôdgrodã. Rok pózni na taczim zéńdzenim w Gduńskù miôł jem referat pt. „Nazwy miejscowości powiatu wejherowskiego”. Z negò tematu „ùrodzëła sã” mòja magisterskô prôca Toponimia powiatu wejherowskiego (1967), chtërnã jem mòcno ùlepsził i wëdrëkòwôł 30 lat pózni. Wczasni w 1973 r. jem òbronił doktorską prôcã Toponimia byłego powiatu puckiego (drëk: 1977); òbie pòd czerënkã mòjégò Méstra Górnowicza, a wic pòdług jegò metodologii, nawlékający do ònomasticznëch szkòłów Witolda Taszicczégò i Stanisława Rospònda. Ne tematë parłãczëłë sã òglowò z badaniami mòjégò Méstra, ale baro mie interesowałë, bò tikałë Kaszëbów. Z wësztôłceniô jem tej nad wszëtkò pòlonistą z nastawienim na badanié jãzëka pòlsczégò, òsoblëwie jegò zôczątków i rozwiju z gwarów, a jesz w czasach mòjich studiów, jak jem jô gôdôł, wikszosc pòlsczich ùczałëch, niejedny dali, kaszëbsczi taksowelë jakno gwarã (jak jinszé w Pòlsce, tj. wiôlgòpòlsczé, môłopòlsczé, sląsczé i mazowiecczé). Ò zajimanim sã przeważno dialektama kaszëbsczima i kaszëbsczim jãzëkã lëteracczim bòdôj zdecydowałë trzë przëczënë: a) bëcé Kaszëbą z dobrą znajomòscą kaszëbsczi mòwë; b) nôdzeja mòjégò Méstra H. Górnowicza, że bãdã w Gduńskù badôł m.jin. geògraficzné pòzwë abò nôzwëska z Kaszub, skądka ùdbë mòjich prôc: magistersczi i doktorsczi. One wëmôgałë lepszégò pòznaniô specyficzi mòwë Kaszëbów w przeszłoscë i dzys, a czej ju taką wiédzã sã zdobëło, tej wôrt bëło jã zwëskac na wëższi rówiznie, co brzadowało m.jin. badanim kaszëbsczi frazeòlogii; c) òstateczno równak o „ùtoniãcym” w kaszëbiznie przesądzył przëpôdk, tj. nalezenié sã w 1972 r. w kòmisji, chtërna miała przëszëkòwac nowi kaszëbsczi pisënk, pòwstałi w 1974 r., za jaczim szłë pózni wielné prôce sparłãczoné z werifikacją òrtografii trójnëch wëdôwizn pò kaszëbskù; òstatno m.jin. Biblii tłómaczony z greczi czë hebrajsczégò na kaszëbsczi (przez ò. A.R. Sykòrã) czë Pana Tadeùsza (przez S. Jankégò). W Pòlsce ùczałëch badającëch pòlsczi i jinszé jãzëczi swiata bëło i je wiele, a badającëch kaszëbsczi je wcyg mało. Pòdzywiôł jem wiedno wielné dokazë karna Institutu Slawisticzi PAN, òsoblëwie Atlas językowy kaszubszczyzny, ale w nym karnie nie bëła badónô lëterackô kaszëbizna… Jô pamiãtóm, czej w stëcznikù 1979 rokù jô zaczął robòtã gazétnika w cządnikù „Pomerania”, tej pón profesor pùblikòwôł tam baro czekawé artikle ò Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej ks. dr. Bernata Sëchtë. Na te artikle zwrócył mie ùwô gã przédny redaktor miesãcznika Wòjcech Czedrowsczi. Z jegò gôdczi ò panu profesorze jô sã mógł docygac, że parłãczëło was cos wiãcy niżle òblubienié kaszëbiznë… Òd znajomòscë pòdług rzeczi ka szëbsczich doszło midzë nama do kamrôctwa, z czasã téż familijnégò, bò białczi téż nalazłë pòspólny jãzëk. Më sã gwës pòznelë na Wdzydzczich Spòtkaniach przed 1972 r., chòc wiedzôł jem ò Wòjkù wiele wczasni i baro wësok szacowôł jegò rësznotã na kaszëbsczim zôgònie. Pò taczim zéńdzeniu w rok pózni doszło do pòwstaniô – za dzejanim Wòjka, redaktora „Pòmeranii” (1973– –1989) – kòmisji òrtograficzny, jaczi òstôł jem przënôleżnikã; Òn téż w ni béł. Pò ùstalenim Zasad pisowni (1974) òstôł jem jakbë warkòwim werifikatorã 19 TÉMA MIESĄCA – FÙNDAMENTË KASZËBÒZNÔWSTWA zôpisu tek stów w iele aùtorów w „Pòmeranii”. Wòjk cerpiôł z tegò, że „my Kaszubi jesteśmy analfabetami, a teksty do druku muszą przygotowywać językoznawcy z uniwersytetu – boli mnie [to] i wymaga naprawy” (lëst z 30 I 1978). Wòjk na rozmajiti ôrt chcôł roz kòscerzac znajomòsc słowarza B. Sëchtë. Nemù célowi miôł służëc dłudżi cykl mòjich artiklów pt. Ze Słownika Sychty, bò jem Jegò pòwiadomił, że przë leżnoscë swòji robòtë nad kaszëbską frazeòlogią przeczëtôł jem nen słowôrz w całoscë i w wiôldżim dzélu „rozpisôł” tematicznie, np. karcarstwò, lëdowô etimòlogiô, tãgódczi, rimòwanczi i dzecné òdliczanczi, tekstë parłãczącé sã z magią, wierzeniama, wróżbama, tzw. wiédzą lëdową, przësłowia i frazeòlogizna. Ju w czerwińcu wësłôł jem pierszé artikle, jaczich razã bëło 19, a pózni wëszłë òne w ksążce Kaszubi. Wierzenia i twórczość (2000), co miała ju czile wëdôwków. Pòstãpnym ôrtã promòwaniô Sëchtë béł mój cykl pt. „Kaszëbskô frazeòlogiô” (propòzycjô w mòjim lësce z 29 X 1981), jaczi wëchôdôł òd 1984 do 1986 r., razã 18 artiklów, równak nôgle przerwónëch. Na jaczims zéńdzenim w 1979 r. Wòjk przedstawił swòjã ùdbã napisaniô i wëdrëkòwaniô encyklopedii Kaszub. W lësce z 3 V 1979 pisôł: „Chcę Cię namówić do wspomnianej pracy nad encyklopedią Kaszub”, a pòtemù jesz: „wciąż myślę o encyklopedii” (7 I 1980). Do przëbôczeniô ny deji doszło na zymkù 1999 r. Robòta òstała rozplanowónô, a 6 I 2000 r. w gabinece rektora Gduńsczégò Ùniwersytetu pòdpisónô ùgòda midzë Òficyną Czec, Gduńsczim Ùniwersytetã i Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim, a skùńczëło sã na wëdanim przez Òficynã Czec ji dzëléków, tj. trzech ksążk: Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny, red. J. Treder (2002, wëd. II 2006); Kaszuby. Leksykon geograficzny, red. J. Szukalski (2002) i Muzyka Kaszub. Materiały encyklopedyczne, red. W.W. Frankowska (2005); jinszé karna nie wëkònałë swòji robòtë, a ò przëczënach tegò wiele bë mógł pisac. Ùgòda nie òstała wëkònónô! Wòjk rozmiszlôł téż wcyg nad wëdanim Remùsa Majkòwsczégo 20 w nowim pisënkù, chòc baro tegò so ni mógł przedstawic, bò béł mòcno przëwiązóny do pisënkù òriginału. Przedstawił jem Jemù (w lësce z 27 XII 1984, z próbą na dwùch rozdzélach) kòncepcjã gòdzącą nowi pisënk i jãzëk w jaczims dzélu z dôwnym. Doszło to kùreszce do skùtkù w wëdanim z 2005 r., a w barżi radikalny fòrmie jãzëkòwi w 2010 r., òstateczno w 2013 r. w Regionie, gdze do kùńca òstałë wprowadzoné zmianë z òdczëtaniégò na nowò rãkòpisu, maszinopisu i wczasniészich wëdôwków drëkòwónëch (1923, 1930). Òkôzało sã, że Remùs je ò pół stronë dłëgszi òd wëdaniô z 1938 r. i że nôprzódka w môl Smãtka fónkcjonowôł Ariman. Wòjka ùlubienié negò arcëdzeła kaszëbsczi prozë tłómaczi cëtatã na nagrobkù (pòdług mòji propòzycji): „…ten je jedną skrą Ormuzdovą vjęcij”. Chòcle pò tak krótczim przedstawienim dzélu le najégò wespółdzejaniô – dzejôł jesz wicy z jinszima lëdzama – widzec je, że titel mòjégò artiklu na Jegò jubileùsz – „Promotor języka kaszubskiego” (2007) – je jak nôbarżi trafiony. Drëkòwôł téż prôce z lingwisticzi, np. jegò Oficyna Czec wëdała czile mòjich dokazów, np. Ceynowy i Mosbacha „Wiadomość o Kaszubach” z połowy XIX w., 2006; Spòdlowô wiédza ò kaszëbiznie, 2009; Odmiany kaszubszczyzny. Słownictwo religijne, językoznawcze, rybackie i karciane, 2010. Żelë jidze ò kaszëbską frazeòlogiã, pón profesor zajimô sã nią dokładno ju òd szterdzescë lat. Z tegò badérowaniô pòwstało wiele rozprawów i ksążków. Na jaczim etapie są terô te badérowaniô, co jesz z ti témë dô sã wëzwëskac? Pò prôwdze, ju tëlé lat gromadzã fra zeòlogiznã fónkcjonëjącą w rozmajitëch kaszëbsczich zdrzódłach pisónëch, m.jin. w lëteraturze piãkny, np. A. Łajming, ale téż spisëjã nã ùczëtą w òdmianie gôdóny. Szukóm w ni apartny frazeòlogiznë, a wic idiomaticzi znóny le Kaszëbóm, a to wëmôgô sprôwdzaniô w jinszich zdrzódłach, słowarzach pòlsczich: dzysdniowi lëteracczi i pòtoczny, historiczny, a téż w pòlsczich gwarach. Interesëje mie geògrafiô kaszëbsczi idiomaticzi. Na to wszëtkò trzeba bëło wiele czasu. Wcyg pòkazywają sã nowé zdrzódła: kaszëbsczé i z jinszich mòwów i trzeba dôwné ùstalenia aktualizowac. Nôbògatszim zdrzódłã je dlô mie słowôrz Sëchtë, gdze zapisónëch je jich jaż kòl 8 tës.! Baro bògatą frazeòlogiznã mô sląsczi dialekt, w nym òsoblëwie ceszińsczi. Napisôł jem z ny tematiczi wiele artiklów i wëdôł 3 ksążczi. Nôprzód òbczas wòjnowégò czasu w Pòlsce pòwstała Frazeologia kaszubska a wierzenia i zwyczaje (na tle porównawczym), ale Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi w Wejrowie wëdrëkòwało jã dopiérze w 1989 r., czej wczasni wëszła jakno habilitacjô: Ze studiów nad frazeologią kaszubską (na tle porównawczym), UG, Gdańsk 1986. Móm przëszëkòwóną do wëdôwkù jinszą ksążkã ò rozmajitëch czekawëch idiomach kaszëbsczich. Nôwôżniészą dlô mie równak sprawą je ùprawienié słowarza kaszëbsczi frazeòlogii, w chtërnym nalazłëbë sã ne idiomë z bògatima wariantama, nadto frazeòlogizna pòspólnô z pòlską nielëteracką (dialektalną), pòspólnô z pòlską wëszłą z ùżëcégò, a kùreszce wëbróné i czekawszé wariantë ùżi wóné dzys w pòlaszëznie, jaczé pòkazywałëbë wiôldżé mòżlëwòscë asymilacyjné kaszëbiznë. Materiałë są tej ju dôwno zebróné i dosc dobrze òpisóné, le terô mùszã je w całoscë wpisac do kòmpùtra pòdług ùstalonëch zasadów i w dzysdniowim pisënkù (w zdrzódłach biwało wszelejak!). Nawetka jaczis dzél nëch idiomów jô ju wpisôł; na przeszkòdze stoji wiedno mało czasu, tj. jinszé robòtë. Ale w ùszłim rokù rzekł jem sobie, że nie bierzã na se ju żódnëch nowëch òbrzészków, tej mëszlã, że terô to pùdze chùtczi. Òglowò równak jesz pòwiedzec trzeba, że kaszëbskô frazeòlogiô je do piérze le òtemkłô na szerszé badania. Jô so mògã wdarzëc dokładną datã tegò zéńdzeniô, ò jaczim wczasni gôdôł pón profesor: 13 maja 1996 r. w Kaszëbsczim Dodomù we Gduńskù. Jô ten sztërk rechùjã do przełomnégò cządu w dzejach kaszëbsczi pismieniznë. Tej szkólny, pisarze, ùczałi ùchwôlëlë pisënk, jaczi jistnieje do dzys i bëlno służi POMERANIA LUTY 2015 TÉMA MIESĄCA – FÙNDAMENTË KASZËBÒZNÔWSTWA rozwijowi kaszëbiznë. I më tam razã téż bëlë i tã ùchwałã pòdjãlë… Jô na tim zéńdzenim nie béł! Ni ma mòjégò nôzwëska pòd tekstã ny ùgòdë, a móm jegò kòpiã. Je tam 15 nôzwësk lëdzy, w nym wikszosc, co sã na tim wcale nie znaje, a téż nôzwëska lëdzy, co dotądka bëlë procëm taczim zmianóm. To bëła wicy akcjô „pòliticznô” karna „Tatczëznë” i nôbarżi E. Gòłąbka, żebë kaszëbsczi pisënk barżi òddalëc òd pòlsczégò, a doch z niegò òn równak pòchôdô. A czë to béł jaż taczi „przełómny cząd”? Le w tim rozmienim, że no pyrrusowé dobëcé młodëch dało pisënkòwą zelgã, a wiémë, jak òd Cenôwë wiedno wôżnô bëła òrtografiô. Wikszosc tam pòdpisónëch nie wié do dzys, ò czim móm ju pòrã razy pisóné, że nen pisënk to nick nowégò, bò to je pisënk Sztefana Bieszka z 1958 r., jaczi òstôł òglowò i szerok zwëskóny ju w pisënkù z 1974 r., chòc bez pòtrzébny i „chcóny” tej lëtrë „ã” (w drëkarniach tedë bëłë z nią kłopòtë), a co do lëtrów „ò” i „ù”, to do dzys móm wątplëwòscë ò kòniecznoscë jich wprowadzeniô. Jich stosowaniô trzeba sã téż naùczëc, a téż trzeba sã naùczëc nen zôpis wëmawiac. (Notabene, E. Gòłąbk gwësno jesz nie je do kùńca przekònóny, że przëkładë ôrtu aùtor, Tadeùsz, Eùgeniusz, Eùropa itp. przenôlégô tak pisac, nié: autor, Europa.) A jaczi je z tim jiwer w wërazach zapòżëczonëch (np. kòmpùter, ale kómpaniô) pòkazywô ùchwała RKJ ò labializacji (2012). Barżi fónkcjonalnô i „òtemkłô” (m.jin. na nã labializacjã) bëła zasada, że pò lëtrach p b m w f k g ch h i na zôczątkù wërazu itd. trzeba wëmawiac (w ùproscenim): 1. o jakno łe, 2. u jakno łu. W diktandach i ksążkach bëłobë téż mni błãdów, a dzecë ni mùszałëbë tak rãczi „wëkrãpòwac” przë stawianiu nëch sztriszków nad „ò” i „ù”; w pismie òne rozmajice wëchôdają. Żelë jidze ò zjinakã w dzejach kaszë biznë, to dlô mie je téż pòwstanié na Gduńsczim Ùniwersytece czerënkù kaszëbskô etnofilogiô. Jô mëszlã, że nie bëłobë tegò czerënkù, czejbë nié bëlnô robòta pana profesora i profesora Édwarda Brézë… Gwësno w jaczims dzélu je to prô wda, a m.jin. parłãczëło sã to z òrgani zowanim na Ùniwersytece òd dôwna POMERANIA GROMICZNIK 2015 Prof. J. Tréder òdbiérô akt nadaniô titla profesora (1994 r.). Òdj. z archiwùm J. Trédra rozmajitëch studiów pòdiplomòwëch, specjalizacji kaszëbsczi, prowadzenim seminariów magistersczich, na jaczich bëłë robioné badania znank kaszëbsczich gwarów i dialektów, i téż jãzëka pismieniznë kaszëbsczi, pòzwów geògraficznëch i fónkcjonëjącëch na Kaszëbach pòzwów lëdzy. Absolwence gduńsczi pòlonisticzi w szkòłach na Kaszëbach cos z negò przekazywelë swòjim ùcznióm, chtërny przëchôdają zôs do nas na studia. A më téż badelë, piselë i wëdôwelë, co sprawdzëc mòże w bibliografiach naszich dokazów. Pòlskô dialektologiô mô bòkadny ùróbk w badanim kaszëbsczich dialektów, czej më w Gduńskù zajimelë sã badanim i òpisywanim kaszëbsczégò jãzëka lëteracczégò i jãzëka kaszëbsczich pisarzów. Czej jem w 1962 r. zaczął studia, tej mie – zgódno z prôwdą – pòwiôdelë, że nôlepi òpisónym dialektã w grańcach Pòlsczi – przez ùczałëch z wiele krajów – je kaszëbsczi. I je w tim wiele baro widzałëch dokazów, jak np. A. Hilferdinga, S. Ramùłta, F. Lorentza, B. Sëchtë, warszawsczégò karna Atlasu językowego kaszubsczyzny, òsoblëwie H. Pòpòwsczi-Tabòrsczi, robòtów F. Hinze itd. Równak jô ni mógł jesz tej nawetka mëslec ò jistnienim kaszëbsczi filologii, jakô pòdług mòjégò pòzdrzatkù dzys jistnieje. Dzys studence czerënkù kaszëbskô etnofilologiô mùszą sã baro przëłożëc, żebë pòznac chòc dzélëk ny bògati i rozmajiti lëteraturë, chtërna pòwstała m.jin. w Gduńskù. Redëjã sã, że nen czerënk wespółùsôdzała mòja córka Justina Pòmierskô. Mómë téż dzys institucje, co sã zajimają chronienim i rozwicym kaszë biznë, a wic Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié i Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka, Institut Kaszëbsczi, stowôrë szkólnëch itd. Nie bëło to mòżlëwé przed 1980 r. Mają òne nawet ju wiôldżé dokònania. I terô prawie wszëtkò zanôlégô òd swiądë, rësznotë i zdecydowaniô samëch Kaszëbów, òsoblëwie jich elitów. 21 W 40. ROCZNICĘ ŚMIERCI Notatki do portretu Róży Ostrowskiej (część 1) Trudno nam dziś zrozumieć tamten czas, tamten kontekst. Zbyt wielki dystans wydaje się dzielić nas od tego, czym żyli ludzie wtedy, a szczególnie ludzie teatru, malarze, pisarze – słowem inteligencja lat pięćdziesiątych, sześćdziesiątych. Ich słowa, ich książki, wreszcie ich wybory są jakby z innej planety. A nawet jeśli coś rozumiemy, to właściwie zaczynamy rozumieć może dopiero wtedy, gdy zapominamy o kontekście, a życiorysy stają się legendą. Tak jak w przypadku Róży Ostrowskiej, gdy przecież często staje nam przed oczami raczej bohaterka Wyspy niż prawdziwa matka, córka, przyjaciółka lub… no właśnie, kim właściwie była i kim chciała być Róża Ostrowska? ANDRZEJ MESTWIN FAC Odpowiedź wydaje się pozornie prosta i jednoznaczna – nieugiętą działaczką, odważną mówczynią zdolną przekonać wielu, liryczną pisarką, zawsze odpowiedzialnym kierownikiem literackim, czy też może gdańską George Sand towarzyszącą w opozycyjnych działaniach Lechowi Bądkowskiemu, zapalającą wielu do czynów pozbawionych konformistycznego układania się z władzami za cenę własnej godności. Dom zacny, niewzruszenie polski Urodziła się w Wilnie 1 września 1926 roku w rodzinie Piotrowiczów, urzędnika państwowego i nauczycielki. Jej matka, Jadwiga z Wokulskich, doktoryzowała się u Stanisława Pigonia, miała też za sobą doświadczenia literackie w postaci dwóch książek poetyckich i jednego tomu opowiadań. Można więc powiedzieć, że Róża kontynuowała w tym względzie tradycje rodzinne. W każdym razie jeśli chodzi o część matczyną. Ojciec jej Wiktor Piotrowicz, pracownik dyplomacji, zmarł w 1954 roku w Londynie. Dom Róży Ostrowskiej „w Wilnie miał coś z atmosfery tradycyjnej”. Był to „dom zacny, dom tradycyjnie dobry i bezapelacyjnie, niewzruszenie polski, przesycony pamięcią przeszłości”1. Jednocześnie trwała w nim 1 Bachórz Józef, O pisarstwie Róży Ostrowskiej (Rozmyślanie), w: Literatura gdańska 22 pamięć o ziemianach sprzyjających demokratycznym nowinkom, demokratycznej wręcz wizji społeczeństwa2. Róża uczęszczała do prywatnej szkoły powszechnej sióstr benedyktynek, później kontynuowała naukę w gimnazjum benedyktynek w latach 1939/40, w polskim gimnazjum żeńskim (lata 1940/41) i w końcu na tajnych kompletach prowadzonych m.in. przez matkę (po roku 1941). Już w tym okresie podejmuje pierwsze próby literackie. Są to wiersze ułożone w zbiorze rękopiśmiennym pt. Zapłakane co dzień z 1943 roku, a także z tego samego roku, opowiadania dedykowane matce. Oprócz tych tekstów młodzieńczych pozostało m.in. wspomnienie nauki litewskiego, języka niezwykle trudnego, dla Róży i dla wielu jej rówieśników – języka wroga i okupanta. Do dobrego tonu należało ostentacyjne odrzucanie go. Był to swoisty „obowiązek patriotyczny” polskiej młodzieży wileńskiej. Jednak ze wspomnień córki Róży, Elżbiety, pochodzi ciekawa informacja. Podobno jej matka doskonale opanowała język litewski. Nawet na tyle, żeby na którymś z egzaminów zaliczeniowych otrzymać bardzo dobrą ocenę. i ziemi gdańskiej, t. 2 (po roku 1945), praca zbiorowa pod red. Andrzeja Bukowskiego, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1986, s. 123. 2 Józef Bachórz pisze o tym szerzej w podrozdziale pt. „Sprawa rodzinna” ww. tekstu O pisarstwie Róży Ostrowskiej..., s. 122–129. Wedle słów Elżbiety chodziło o sam egzamin maturalny. Debiut literacki i radiowy Po maturze, w maju 1945 roku, Róża przyjechała wraz z matką do Poznania, w ramach tzw. repatriacji. W następnym roku rozpoczęła studia polonistyczne na Uniwersytecie Adama Mickiewicza, zaliczyła dwa lata. Także w Poznaniu, w 1947 roku, wyszła za mąż, za znanego jej jeszcze z czasów wileńskich aktora Leszka Ostrowskiego. Po ślubie małżonkowie przenieśli się do Gdyni. Rok później przyszła na świat córka Elżbieta, a młode małżeństwo, wraz z matką i babcią Róży zwaną Bunią, zamieszkało w domu przy ulicy Hetmańskiej. W tymże samym 1948 roku Ostrowska zadebiutowała na łamach czasopisma „Radio i Świat”, opowiadaniem pt. „Itka Fejgus”, które niedługo potem ukazało się także w antologii pt. 17 opowiadań pod redakcją Jerzego Pańskiego. Publikacje te były pokłosiem drugiej nagrody w ogólnopolskim konkursie literackim Polskiego Radia. Sukces ten miał niemałe znaczenie, na ten konkurs przysłano bowiem 4 tysiące opowiadań, a jedną z głównych nagród otrzymał Igor Newerly. Sam utwór dotyczył losów starej Żydówki, a jego akcja rozgrywała się latem 1939 roku gdzieś na Wileńszczyźnie. Ci, którzy mieli okazję usłyszeć ten tekst, byli pod wrażeniem jego POMERANIA LUTY 2015 W 40. ROCZNICĘ ŚMIERCI Róża Ostrowska. Wdzydze Kiszewskie, 1963 rok. Zdjęcie ze zbiorów Mamy autora Marii Fac dojrzałości literackiej3. Tym bardziej, że sama autorka miała „urzekający tembr głosu”, a często podkreślano także jej „znakomitą interpretację”4. Niedługo po tym sukcesie Ostrowska rozpoczęła swoją przygodę radiową. Była jakby do tego stworzona. W rozgłośni Radia Gdańsk, gdzie pracowała od 1950 do 1955 roku, m.in. jako redaktor audycji literackich, później jako kierownik redakcji literackiej, stworzyła wiele ciekawych słuchowisk (np. razem z Franciszkiem Fenikowskim „Pieśń o Gdanie”), ogłaszała swoje recenzje teatralne, felietony i opowiadania. Ponadto, świadoma swojego niezwykłego, niezapomnianego głosu, często występowała na antenie – jako narratorka w słuchowiskach lub prowadząc legendarny w tamtym czasie kabaret radiowy pt. „Oberża pod Neptunem”. Warto także przypomnieć, że była autorką wielu piosenek i songów napisanych do słuchowisk radiowych. 3 Wspomina o tym Lech Bądkowski (Fragment portretu, w: Róża Ostrowska, Mój czas osobny, Gdańsk 1977, s. 138–139). Zob. także Eugenia Kochanowska, Odeszli w cień, Gdańsk 1981, s. 119–120. 4 Maria Kowalewska, Moja Róża, w: Pro memoria Róża Ostrowska (1926–1975), zebrał i opracował Józef Borzyszkowski, Gdańsk – Wejherowo 2003, s. 23. POMERANIA GROMICZNIK 2015 Poszukiwanie Atlantydy dzieciństwa? Obok pracy w rozgłośni radiowej równolegle działała w środowisku literackim. W 1953 roku, po trzech latach kandydowania, została przyjęta do Związku Literatów Polskich. Przez kilka kadencji wchodząc w skład Zarządu Oddziału Gdańskiego, była obok Lecha Bądkowskiego jedną z najbardziej aktywnych jego członków. Zresztą ta aktywność objawiała się nie tylko w ZLP, ale także w szeroko pojętej działalności społecznej, a właściwie społecznikowskiej. Przykładem takiego działania była udana próba obrony, a potem aktywizacji kaszubskiej społeczności skupionej wokół Helenki Knut i Aneczki Ostrowskiej, artystek ludowych (jedna z nich była hafciarką i plecionkarką, druga zaś plecionkarką) z Wdzydz Kiszewskich. Chodziło więc o konkretnych ludzi, konkretne sprawy i konkretne miejsca. W tym wypadku o Wdzydze, które już od początku lat pięćdziesiątych były dla Ostrowskiej swego rodzaju azylem, odkrytą i odkrywaną ciągle krainą, gdzie ludzie są wciąż jeszcze autentyczni, szczególnie wyczuleni na prawdę i fałsz. Może ostatni Mohikanie? Wdzydze, Kaszuby nie były dla niej tylko sposobem na poszukiwanie jakiegoś fascynująco-egzotycznego miejsca. Miały one przypominać zaginioną Atlantydę dzieciństwa, ten kraj „pagórków leśnych”, kraj „łąk zielonych”, którego nigdy już nie odwiedzi. Co najwyżej za pomocą swej wyobraźni literackiej. Kaszuby stały się więc dla Ostrowskiej powrotem do Wileńszczyzny, której nigdy się nie wyrzekła i o której nigdy nie zapomniała. Ten mit miejsca dzieciństwa połączył się u niej z mitem naturalności, autentyczności miejsc tak odległych wtedy od hałasu cywilizacji, jak Wdzydze. Jakby wierzyła, że ludzie tutaj są lepsi niż w mieście, a i życie, w swoich codziennych wyborach, trochę prostsze. To tutaj powstała jej powieść pt. Wyspa (1960), która jest z Wdzydzami tematycznie związana. To tutaj także będzie, wraz ze swoją przyjaciółką Izabellą Trojanowską, pisać słynny Bedeker kaszubski (pierwsze wydanie w 1962 roku). Oprócz azylu wdzydzkiego jest jednak codzienność domowa. Najpierw ta w Gdyni przy ul. Hetmańskiej 16, a potem, od 1963 roku, we Wrzeszczu na Partyzantów 99. Były to domy kobiet. Wielopokoleniowe, pełne książek, humoru, także zwierząt. Wśród ścian wypełnionych pamiątkami z Wilna często rozchodził się zapach jedzenia. Wszystkie kobiety gotowały. Mieszkały przeważnie w czwórkę: Róża, jej córka Elżbieta, jej mama (Jadwiga Piotrowicz wykładała w Studium Nauczycielskim w Gdańsku, przez jakiś czas była dziekanem Wydziału Humanistycznego) i babcia. Mąż Leszek, prawie ciągle zajęty swoją aktorską karierą, często przebywał poza Trójmiastem. Każda z kobiet należących do tej rodziny czytała bardzo dużo. Jedną z ulubionych lektur Róży było W poszukiwaniu straconego czasu Prousta, czytane w oryginale. Wśród zwierząt ukochany wilczur Szarik i kilka kotów (jeden z nich miał na imię Amant). Psy i koty często były przy niej, tak w mieście, jak i we Wdzydzach. Pewnego razu jechała samochodem z przyjaciółmi na wieś i jej ulubiony pies tak bardzo się bał, że zanieczyścił nowe siedzenie. Z jednej strony Róża czuła się odpowiedzialna za stratę i chciała ją jakoś wynagrodzić przyjaciołom. Z drugiej bardzo dobrze rozumiała to, co przeżywało zwierzę. Róża wśród istot czujących. Nie tylko ludzi. Róża, która starała się słuchać innych, wsłuchiwać się w to, co naprawdę mówią, czują. Była osobą, dla której empatia to jeden z ważniejszych sposobów rozumienia świata, także siebie. Z jednej strony lubiła ludzi, z drugiej zaś samotność, która wraz z melancholią nachodziły ją najczęściej nad kaszubskimi jeziorami. Tam, w stroju rybaczki, z prawie nieodłącznym papierosem, łowiąc bez sieci na tzw. pupy, czyli na koński łeb, lub jak to sama mówiła, z „czołna” na wędkę, wypływała na wiele godzin, by poczuć smak samotności. Jednak także we Wdzydzach inicjowała wspólne nocne kąpiele przy świetle księżyca. Dokończenie w następnym numerze Tekst ten, bez śródtytułów i w nieco innej wersji, ukazał się w książce pt. Róża Ostrowska. Bibliografia oraz trzy szkice o życiu i twórczości, wydanej w 2014 roku przez Wojewódzką i Miejską Bibliotekę Publiczną im. Josepha Conrada-Korzeniowskiego w Gdańsku. Zmiany pochodzą od redakcji. 23 ROK KS. LÉÓNA HEYCZI Szlachama chëczë patróna Rzekã prôwdã: to, że mómë rok ksãdza Heyczi, jô ju bëlno wiedzôł, ale to, że stoji jesz jegò chëcz, jô dowiedzôł sã z.... pludrë. Pierszi rôz czej jô ùdbôł so zazdrzec do rodzynny wsë patrona tegò rokù, mùszôł jem jã nôprzód nalezc, a to nie bëło taczé letczé. M AT É Ù S Z B Ù L L M A N N Internet pòdpòwiedzôł, że to plac, chtëren je partã pòdwejrowsczich Bieszkòwic. Pò pòlskù Cierznia, czasã Cierżnia, a pò kaszëbskù Cérzniô – prawie tam przëszedł na nen swiat ks. Léón Heyka. Bëło to w 1885 rokù ë trudno bëło sã domëszlac, że jaczis sztrik [szlach] pò nim jesz tam mòżna nalezc. W samëch Bieszkòwicach ò 10 dopôłnia lëdzy na szasym mało jak zélintów na kaszëbsczim sztrądze. Jednã białkã ùdało sã pòtkac, równak wësła mie w czësto lëchi plac. Pòmògła kôrta, co je wëmalowónô na tôflë w westrzódkù wsë. Tam jô nalôzł pierszi sztrik pò ksãdzu Heyce. Szasé jegò miona, chtërno òdchôdając òd główny drodżi, jidze na Cérznią. Za richtich abò pò prôwdze to je bëlny sztëk za Bieszkòwicama. Szasé miona ksãdza òkôza sã stegną ze szpùrama na jedno aùto. Doprowadzëła mie do dwùch gbùrstwów, przë nich stoja stôrô kaszëbskô, përznã ju pòdùpadłô chëcz. Zarô cos mie tknãło, blós nie bëło kògò pëtac. Tegò samégò dnia, tak jak jô rzekł na zaczątkù, z czësti pludrë jô sã dowiedzôł, że prawie jo – mô to bëc dodóm Léóna Heyczi, w chtërnym sã ùrodzył. Dowiedzôł jem sã téż, że bôczënk dôł na niã ju wasta Macéj Tamkùn razã ze znajôrzã pòstacji ë ùtwórstwa patróna 2015 rokù Stanisławã Janką. Wasta Stanisłôw rzekł mie, że to prôwda, że òdwiedzëlë nen plac, gôdelë z białką, chtërna tam mieszkô (nie je to ju familiô Léóna Heyczi, chëcz òsta w swòjim czasu przedónô), ë że Macéj Tamkùn nawetka ju dôł na to bôczënk wójtowi gminë Wejrowò, gôdającë, że bëlno bëłobë zrëchtowac tam jaczis plac pamiãcë ë ùretac chëcz. Czej jô òdwiedzôł wastã Maceja Tamkùna w jegò dodomù w Rédze, òn 24 prawie robił przë pòrtrece Léóna Heyczi w swòji pracowni. Tam téż më so pògôdelë. Spitôł jem nôprzód ò Cérzniã. Przesnôżi môl – rzekł mie – cëdowny plac, krótkò Bieszkòwic, niedalek jezoro Zawiat, mòrenowé grzãpë, lasë. Baro mie sã ùwidzôł. Snôżô chëcz, 200 lat stôrô. Jô so tak ùmëslił, że ten bùdink mùszi służëc spòlëznie. Mòże tak sã stónie. Wójtowi gminë Wejrowò Henrikòwi Skwarło widza sã ta ùdba. Pòcziwôł głową, téma je do zastanowieniô, bãdze kôrbił z wszelejaczima starnama kòl se w gminie ë mdą ò tim radzëlë. Tej je jakòs nôdzeja – dopòwiedzôł wasta Tamkùn. Co w Cérzni miałobë pòwstac? Ùtwórca nowégò pòrtretu ksãdza Heyczi raza ze Stanisławã Janką zgódno są dbë, że mùszôł to bë bëc jaczis plac pamiãcë ò tim wiôldżim pòece. Mòżna bë ùtwòrzëc tam gminną jizbã pamiãcë. Mają wszelejaczé gminë taczé jizbë, a tu Heyka, nôwikszi pòeta z ti gminë, òstôłbë piãkno ùhonorowóny – gôdô wasta Janka. Ò całą sprawã jô chcôł spëtac samégò wójta. Dowiedzôł jem sã, że mdze ò tim kôrbił za dwa dni z Piotrã Léssnawą na antenie radia Norda FM. Mòżna dożdac – jô pòmëslôł. Ë tak ùczuł jem, że mùszi na to zebrac dëtczi ë do tegò mùszi téż nalezc wespółrobòtników. Nôwôżniészô bãdze równak pòstawa ë chãc włôscëcelów. Z tim mòże bëc wszelejak. Czej jem béł na placu, chòc henëtny mieszkańcowie bëlë miłi (zamklë chòcbë psë, chtërne dosc òstro miałë chãc pògònic mie z pòdwórka), to zdôwô mie sã, że za ùtrzëmanim stôri chëczë za baro nie są. Ùzdrzimë, mòże wëszëznóm gminë ùdô sã jich przekònac. Jeżlë be tak bëło, gôdô sã, że chëcz je ju w dosc lëchim stónie, ë mùsza bë bëc pò prôwdze czësto rozebrónô ë pòbùdowónô òd spòdlégò. Òna ju nie wëzdrzi téż tak, jak w czasu, czej mieszkôł w ni Léón Heyka. Żebë mòglë w ni mieszkac pòstãpny lëdze, brëkòwné bëłë co jaczis czas remòntë. Ni ma ju strzechë na dakù, a nen ju sã ùdżibnął pòd cãżôrã czasu. Bënë téż są pewno zmianë. Równak mają tam jesz bëc stôré piécczi. Na gwës – jak wiedno w taczich przëtrôfkach – prôwdzëwé są téż prodżi. Spòdlé do òdrodzeniégò tegò placu ë wëzweskaniégò pò prôwdze je. Czë cos z tegò wińdze? Ùzdrzimë, przed nama òbgôdczi midzë wójtã ë gminną radą, tej pòtkanié z miéwcą chëczë – òd tegò zależi nôwicy. Òdj. MB POMERANIA LUTY 2015 SPOŁECZEŃSTWO I HISTORIA Początki biblioteki publicznej w Redzie Na prośbę dyrektorki Biblioteki Publicznej Gminy Wejherowo im. A. Labudy, Janiny Borchmann, podjąłem się opracowania historii tej książnicy, a szczególnie wyjaśnienia kwestii, kiedy ona powstała. Ponieważ praca nad tym tematem przyniosła kilka zaskakujących ustaleń i skłoniła mnie do bardziej ogólnych refleksji, postanowiłem podzielić się nimi także z czytelnikami „Pomeranii”. BOGUSŁAW BREZA Kiedy rezultaty mojej pracy prezentowałem w Bolszewie, z pewnym zdziwieniem przyjęto, że pierwsza publiczna biblioteka gminy Wejherowo powstała w 1948 r. poza współczesnymi jej granicami, bo w Redzie, stanowiącej obecnie samodzielne, ponaddwudziestotysięczne miasto. Dla mnie to akurat było zrozumiałe, bo wiedziałem, że bezpośrednio po II wojnie światowej Reda była wsią i stanowiła integralną część powojennej gminy Wejherowo. Była to jednak wieś szybko się rozwijająca, liczba jej mieszkańców stale rosła. Nie dziwi więc, że właśnie w takiej miejscowości ówczesnej gminy umiejscowiono bibliotekę. Bardziej byłem zaskoczony tym, że pierwsze informacje o powstającej bibliotece znalazłem już w źródłach pochodzących z dwóch ostatnich miesięcy 1945 r. W listopadzie tego roku pod przewodnictwem wójta Waleriana Meiera odbyło się posiedzenie Gminnej Komisji Oświatowej przy gminie Wejherowo wieś. Uchwalono na nim wśród form oświaty pozaszkolnej także prowadzenie gminnej biblioteki oraz utworzenie „Koła Miłośników Książki”. Bibliotekarzem wybrano Leona Lorenca, naczelnika poczty. Najprawdopodobniej nieco wcześniej, z inicjatywy redzkiego 26 kierownika szkoły i jednocześnie przewodniczącego ówczesnej Gminnej Rady Narodowej Konstantego Chodzenia, odbyła się zbiórka książek i pieniężnych datków, mających stanowić „zaczątek przyszłej biblioteki gminnej”. Wyobraźmy to sobie. Kilka miesięcy wcześniej zakończył się najstraszniejszy z konfliktów zbrojnych, II wojna światowa, w czasie której dwukrotnie przeszedł front przez całą gminę Wejherowo. Każdy, kto przeżył wojnę, miał świeżo w pamięci bliskie osoby, które podczas jej trwania zginęły. Były zniszczone drogi, część budynków. Brakowało nie tylko wszystkich przedmiotów codziennego użytku, ale i podstawowych artykułów spożywczych, większość ludzi każdego dnia była niedożywiona. Mimo to do najpilniejszych zadań ówczesne władze samorządowe zaliczyły utworzenie dostępnej dla ogółu mieszkańców biblioteki. Szczególnie z dzisiejszej perspektywy może się to wydawać zaskakujące. Wiemy przecież, jak często cenne inicjatywy kulturalne przepadają w rywalizacji o środki z wielorakimi potrzebami materialnymi. Natomiast wówczas już w pierwszych budżetach gminy ujęto środki na zakup książek i wyposażenia przyszłej biblioteki. Pierwsza publiczna zbiórka darów dla redzkiej biblioteki przyniosła w sumie 280 zł w gotówce i 12 książek beletrystycznych. Akcję tę kontynuowano także w kolejnych latach. Na przykład w 1950 r. w ramach „Tygodnia Oświaty, Książki i Prasy” miejscowi nauczyciele przeprowadzili zbiórkę książek do biblioteki szkolnej i gminnej w Redzie. Zebrano wówczas 50 „wartościowych, a niepotrzebnych dzieciom książek”. Trudno zaprzeczyć, że inicjatywa założenia redzkiej biblioteki miała oddolną, społeczną akceptację, chociaż trzeba też zauważyć, iż wpisywała się ona w ogólnokrajowe zamierzenia ówczesnych władz. To one ukształtowały, jak podał znawca problematyki Lucjan Biliński, „regulacje prawne bardziej korzystne dla bibliotek niż kiedykolwiek przedtem, a nawet w latach późniejszych” (Biblioteki publiczne końca XX w., Warszawa 2001, s. 18). Na pewno było to spowodowane nałożeniem się na siebie dwóch czynników. Po sześcioletnim okresie niszczenia polskiej kultury i bestialskich szykanach wobec jej odbiorców ze strony hitlerowskiego okupanta do polskiej książki ogół polskiego społeczeństwa podchodził z większą estymą, poszanowaniem niż poprzednio, tym bardziej, że wtedy jeszcze nie było telewizji i internetu. Z kolei komunistom, którzy wówczas byli przy władzy, ze względów ideologicznych zależało na tym, by książka dotarła do „mas pracujących”. Dlatego doprowadzili do powstania publicznej biblioteki w każdej gminie, co się nie POMERANIA LUTY 2015 SPOŁECZEŃSTWO I HISTORIA udało II Rzeczpospolitej. Jak sądzę, był to jeden z ważnych przełomów, który przyczynił się też do późniejszego solidarnościowego sukcesu z lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Książka bardzo się upowszechniła, przestała być wyróżnikiem inteligencji i innych – w odczuciu powszechnym – wyższych warstw społecznych. Mówię o tym dlatego, że na pierwsze lata powojennej rzeczywistości moim zdaniem nie można patrzeć jedynie przez pryzmat negatywnych działań Armii Czerwonej, walki z podziemiem niepodległościowym itp., co dało główny powód do nazwania tego okresu przez Marcina Zarembę, jednego ze znawców przedmiotu, „wielką trwogą”. Były w tym czasie również owe przysłowiowe, norwidowskie „diamenty”, do których między innymi zaliczam utworzenie jednolitej sieci bibliotecznej nie tylko na Kaszubach. Obecnie zbyt mocno podnosi się zasługi działaczy opozycji z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku oraz sytuację tego czasu przy przełomie z roku 1989, pomijając jednocześnie bardziej ogólne, także wcześniejsze przyczyny tego wydarzenia. Niezaprzeczalnie jest to spowodowane chociażby tym, że jeśli się patrzy jednostkowo na powstałe w kilka lat po wojnie biblioteki, to można dojść do wniosku, że były instytucjami niewielkimi i z pozoru funkcjonującymi na obrzeżach ówczesnego życia społecznego. Widzimy to też na przykładzie pierwszej redzkiej biblioteki. Mieściła się ona bowiem w jednym pomieszczeniu ówczesnej szkoły, które miało powierzchnię 17 m2. Bezpośrednio po otwarciu jesienią 1948 r. była czynna dwa dni w tygodniu po dwie godziny. Co znamienne, były to dwie godziny w niedzielne przedpołudnie i po południu w środę. Pewne więc jest, że czytanie książek przede wszystkim uznawano za rozrywkę, która nie powinna kolidować z pracą zawodową, robotami wykonywanymi na gospodarstwie rolnym itp. Bibliotekę prowadziła tylko jedna osoba, Marta Machczyńska, będąca jednocześnie miejscową nauczycielką. Dopiero na początku lat pięćdziesiątych książki można było wypożyczać sześć dni w tygodniu po cztery godziny i zwiększono obsadę personalną POMERANIA GROMICZNIK 2015 Budynek byłej szkoły i pierwszej redzkiej biblioteki publicznej. Od 2014 roku mieści się w nim Urząd Miasta Redy. Fot. Iwona Miklewska-Szczygieł biblioteki do kilku osób, zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy bądź na umowę zlecenia. Oczywiście ówczesna biblioteka w Redzie nie uniknęła podporządkowania swojej działalności panującym wtedy wymaganiom ideologicznym. Najpóźniej od 1951 r. w jej sprawozdaniach dokonywano podziału posiadanego księgozbioru na trzy główne działy: literaturę marksistowsko-leninowską oraz literaturę piękną dla dorosłych i literaturę piękną dla dzieci. W roku 1953, czyli przedostatnim jej działalności, miała ona w sumie 3597 książek. W tym autorstwa klasyków komunizmu było 365 pozycji, literatury dla dorosłych 1181 i najwięcej, bo 1299, dzieł zaliczanych do literatury dziecięcej oraz młodzieżowej (pozostałe książki to m.in. literatura techniczna i rolnicza). Pośrednio ukazuje to, jaki rodzaj książek cieszył się największym zainteresowaniem czytelników i kto był najczęstszym użytkownikiem biblioteki. Równie charakterystyczne dla tamtych czasów było potraktowanie bibliotek jak socjalistycznych fabryk i wciągnięcie ich do rywalizacji w ramach „współzawodnictwa pracy”. Biblioteki konkurowały ze sobą, która z nich miała najwięcej czytelników i wypożyczonych przez nich książek. W 1954 r. władze powiatu wejherowskiego pochwaliły się swoim wojewódzkim zwierzchnikom działaniami redzkiej biblioteki: „Na wyróżnienie zasługuje kierowniczka biblioteki w Redzie w gminie Wejherowo-wieś, Dumitrescu Krystyna, która 30 maja 1954 r. wystąpiła z biblioteką i księgonoszami na ulicę, przez co zdobyła [wytłuszczenie moje – B.B.] 27 nowych czytelników”. Swoją drogą, kiedy czytałem o niektórych działaniach w ramach ówczesnego „współzawodnictwa bibliotecznego”, stawało mi przed oczami wiele współczesnych trików reklamowych, bo sprawiają wrażenie bardzo podobnych do siebie, wręcz identycznych. Zmieniło się jedynie ich ideologiczne uzasadnienie. Rzeczywiście liczba czytelników i wypożyczanych przez nich książek stale wzrastała i na pewno nie był to wyłącznie wynik specjalnych zabiegów w ramach socjalistycznej rywalizacji. W protokole z pierwszej odnotowanej kontroli biblioteki zapisano, że miała ona 104 czytelników. W 1954 r., kończącym jej działalność, było ich 550, a liczba odwiedzin biblioteki wyniosła aż 18408, co z kolei może być cyfrą sporo zawyżoną. Upadek pierwszej publicznej redzkiej biblioteki spowodowała jednak polityczna decyzja, a nie brak społecznego zainteresowania. W 1954 r. socjalistyczne władze w ramach reformy terytorialnej państwa zlikwidowały wszystkie gminy. W ich miejsce wprowadzono gromady, jednostki administracji terenowej 27 SPOŁECZEŃSTWO I HISTORIA / WAŻNE DATY DZIAŁO SIĘ w lutym Obecna siedziba Miejskiej Biblioteki Publicznej w Redzie. Fot. ze zbiorów biblioteki znacznie mniejsze od byłych już gmin. Według Grzegorza Berendta chciano przez to uzyskać większy wpływ na lokalne społeczności poprzez ich zmniejszenie, dezintegrację. Czy do takiej decyzji przyczynił się także wzrost oddziaływania bibliotek, wpływ wypożyczanych książek na samodzielność myślenia obywateli? Na tak postawione pytanie nie znam pełnej odpowiedzi, z całą pewnością wiem natomiast, że likwidacja biblioteki gminnej w Redzie była oczywistą przyczyną upadku bibliotekarstwa na całym obszarze byłej gminy Wejherowo-wieś, w tym rozproszenia i zaginięcia części księgozbioru. Najbardziej dotkliwym dla działalności kulturalnej tego obszaru było niezrealizowanie zapewnienia socjalistycznych decydentów, że w każdej nowo utworzonej gromadzie powstanie biblioteka. W rzeczywistości – pomijając kolejne przekształcenia – na pięć powstałych gromad biblioteki utworzono tylko dwie i to dopiero po kilkunastu latach. W 1968 r. powstała biblioteka gromadzka w Gościcinie i nieco później, przejściowo, w Nowym Dworze Wejherowskim. Utworzono też gromadzką bibliotekę publiczną w Redzie, następczynię prawną byłej biblioteki gminnej. Jednak stosunkowo szybko zapomniano o początkach tej instytucji. Już w jej kronice z lat siedemdziesiątych błędnie podano, 28 że powstała ona w 1952 r. jako biblioteka osiedlowa (powtórzono to też w historycznej monografii Redy z 2006 r.). Być może chciano jej tym samym dodać splendoru, bo osiedle było wówczas wyższą, większą jednostką terytorialną niż gromada... W międzyczasie zaginęła większość akt pierwszej publicznej biblioteki w Redzie. W konsekwencji zadanie opracowania dziejów gminnej biblioteki gminy Wejherowo było jednym z trudniejszych historycznych przedsięwzięć, z którym przyszło mi się zmierzyć. Informacji musiałem bowiem szukać w wielu zespołach archiwalnych, jeździć w różne miejsca. Dzięki temu jednak mogę powiedzieć czytelnikom „Pomeranii”, żeby się nie łudzili, że skoro żyją w czasach, w których jest sporządzany ogrom różnej dokumentacji, to dzięki temu ich działalność, ich praca zapisze się w historii. Zaprzeczają temu nie tylko dzieje redzkiej biblioteki. Z większym zrozumieniem warto zatem podchodzić do apeli historyków zajmujących się historią współczesną o pisanie i publikowanie wspomnień oraz pamiętników dotyczących lat, które niedawno minęły. Apel ten warto jeszcze rozszerzyć o regularne prowadzenie kronik, także w poszczególnych oddziałach, klubach Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego i innych regionalnych organizacjach, do czego jeszcze nawiążę w innym miejscu. • 2 II 1945 – w Rybnie powstał obóz dla więźniów KL Stutthof, ewakuowanych 25 stycznia 1945. Wskutek fizycznego wyczerpania marszem, głodem, zimnem, epidemią tyfusu i ciężką pracą przy kopaniu rowów przeciwczołgowych zmarło ok. 600 więźniów. Po wojnie pochowano ich w 12 zbiorowych mogiłach i wzniesiono im pomnik z tablicą pamiątkową. • 3 II 1995 – Sejm RP wydał oświadczenie:„Przed 75 laty Pomorze Nadwiślańskie po ponad stuletniej pruskiej niewoli powróciło do Polski. 18 stycznia 1920 roku wojska frontu pomorskiego, dowodzone przez generała Józefa Hallera, wkroczyły do Torunia, by następnie dojść do Bałtyku i 10 lutego 1920 roku dokonać w Pucku symbolicznego aktu zaślubin Polski z morzem. Sejm Rzeczpospolitej, uznając doniosłość tego wydarzenia w historii naszego kraju, oddaje hołd pokoleniom Pomorzan i Kaszubów, którzy poprzez pracę organiczną, prowadzoną na niwie gospodarczej, kulturalnej i oświatowej, skutecznie przeciwstawiali się polityce germanizacyjnej (…)”. • 9 II 1855 – w Wielkich Chełmach urodził się Stanisław Sikorski, kaszubski ziemianin, poseł do sejmu pruskiego, działacz narodowościowy i spółdzielczy. Jego sekretarką była Anna Łajming. Zmarł 29 czerwca 1929 i pochowany został w rodzinnym grobowcu na cmentarzu przykościelnym w Brusach. • 20 II 1985 – kapituła Honorowej Odznaki „Pieczęć Świętopełka Wielkiego” wyróżniła w klasie złotej Tadeusza Bolduana i Jerzego Kiedrowskiego, w klasie srebrnej Stefana Fikusa. „Pieczęć Świętopełka Wielkiego” jest najwyższym wyróżnieniem za pracę organizacyjną w Zrzeszeniu. • 22 II 1925 – w Klukach urodziła się Ruta Kötsch, hafciarka, współzałożycielka skansenu w tej wsi. Była jego pierwszym kustoszem i pełniła tę funkcję aż do śmierci. Zmarła 6 kwietnia 1971 i pochowana została na miejscowym cmentarzu. Jej młodszy brat Herman (1933– –1987) był ostatnim Słowińcem w Klukach. • 26 II 1965 – w Poznaniu zmarł Adam Wrzosek, lekarz, prof. UJ w Krakowie, UAM i AM w Poznaniu, etnograf i archeolog z zamiłowania. W 1938 zorganizował w Dębkach Muzeum Kaszubskie. Urodził się 6 maja 1875 w Zagórzu k. Dąbrowy Górniczej. Pochowany został na Cmentarzu Junikowskim w Poznaniu. Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie POMERANIA LUTY 2015 LUDZIE Kapłan, patriota, polityk Ksiądz Alfons Schulz to jedna z wybitnych postaci w historii konarzyńskiego kościoła i życia społecznego. Walczył o polskość tej miejscowości i okolicy, dbał o pielęgnowanie wartości patriotycznych. Został zamordowany przez Niemców w 1940 r., ale pamięć o nim wciąż jest żywa nie tylko w Konarzynach. MARIA ROGENBUK Z kociewskiej Tymawy do kaszubskich Konarzyn Urodził się 5 marca 1872 r. w Tymawie koło Gniewu. Rodzice Jakub Schulz i Maria z Binerowskich zajmowali się rolnictwem. Szkołę podstawową ukończył w Gniewie. Naukę kontynuował w Collegium Marianum w Pelplinie (1880–1890). Świadectwo dojrzałości uzyskał w 1893 r. w gimnazjum klasycznym w Starogardzie Gdańskim. Swoją przyszłość związał z kapłaństwem, wstępując w 1894 r. do Seminarium Duchownego w Pelplinie. Święcenia kapłańskie otrzymał w wieku 26 lat, 27 marca 1898 r. Pierwszą posługę kapłańską jako wikariusz pełnił w Oliwie. Kolejne lata duszpasterstwa spędził w parafiach w Starych Szkotach, Gdańsku, Chełmie, Kartuzach i Wejherowie. W latach 1902–1906 był wikarym w Chojnicach. 2 lipca 1906 r. został proboszczem w Konarzynach. Należał do Towarzystwa Naukowego w Toruniu, którego celem było prowadzenie badań historycznych dotyczących Pomorza i kształtowanie świadomości narodowej Polaków, przez przeciwstawienie się jednostronnym opiniom nauki niemieckiej. Aktywnie pracował w Stowarzyszeniu „Straż”, które szerzyło oświatę w środowiskach wiejskich poprzez popularyzację POMERANIA GROMICZNIK 2015 książek i czasopism polskich. Został także prezesem Towarzystwa Czytelni Ludowych w Człuchowie. W 1912 r. objął funkcję prezesa Związku Kół Śpiewaczych na okręg czerski. Był ponadto prezesem Komitetu Wyborczego polskiego ruchu narodowego na powiat człuchowski oraz delegatem do Prowincjonalnego Komitetu Wyborczego na Prusy Zachodnie (1912). Areszt i powrót sztafetą powozów W dniu 14 listopada 1918 r. tymczasowy Komisariat Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu wydał odezwę w sprawie przeprowadzenia wyborów delegatów do Polskiego Sejmu Dzielnicowego. Wybory te odbyły się w niezwykłym pośpiechu w dniach 16 listopada – 1 grudnia 1918 r. Przeprowadzano je na ogół na wiecach w drodze głosowania na przygotowane uprzednio listy kandydatów. 24 listopada 1918 r. ks. Alfons Schulz został delegatem do Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu. Od 3 do 5 grudnia 1918 r. podczas obrad ww. sejmu radzono nad przyszłością ojczyzny i przynależnością państwową Pomorza. Polska była już wtedy wolnym państwem, ale los Pomorza był uzależniony od decyzji konferencji pokojowej w Wersalu. Na Pomorzu państwo niemieckie wciąż trzymało się mocno. W listopadzie 1918 r. wybucha rewolucja w Niemczech, a rząd ludowy wydaje odezwę głoszącą wiele reform politycznych i społecznych, które wyznaczały drogi rozwojowe państwa. Przyczyniło się to m.in. do ożywienia ruchu polskiego w powiecie człuchowskim. Na przełomie lat 1918 i 1919 rozwinął się na Pomorzu ruch rad ludowych opowiadających się za przynależnością do Polski. 6 grudnia 1918 r. taka Rada Ludowa na powiat człuchowski zawiązała się w Konarzynach. Ks. Alfons Schulz został jej przewodniczącym. Proboszcz z Konarzyn był bacznie obserwowany przez władze niemieckie. Wkrótce, 15 stycznia 1919 r., dokonano rewizji na plebanii i w kościele w Konarzynach. Poszukiwano rzekomo karabinów i amunicji. Zabrano listę ofiarodawców na tzw. ,,podatek narodowy”, którego utworzenie zlecił Sejm Dzielnicowy w Poznaniu, i aresztowano zbierającego ofiary na terenie parafii. 25 stycznia 1919 r., policja niemiecka aresztowała księdza Schulza i więziła go do 24 marca 1919 r. w areszcie sądu w Człuchowie. W sprawie jego uwolnienia skutecznie interweniowały liczne organizacje polskie, w tym Rada Żołnierzy Polaków w Gdańsku. Na wiadomość o zwolnieniu cenionego i lubianego proboszcza parafianie konarzyńscy, specjalną sztafetą powozów, przywieźli go do domu. Do dzisiaj starsi konarzynianie wspominają to wydarzenie opowiedziane im przez przodków. 29 LUDZIE Walka o granice i troska o rolników Uwolniony ks. Alfons Schulz zaangażował się w prace Komisji Granicznej. Wytyczona granica była bardzo niekorzystna dla ludności polskiej. Odcinek drogi łączącej Konarzyny z Chojnicami miał pozostać po stronie niemieckiej. Wzburzeni tą sytuacją Kaszubi zaczęli protestować. Powołano wówczas Międzynarodową Komisję Graniczną. Między innymi dzięki postawie ks. Schulza oraz ks. Józefa Gończy z Borowego Młyna Międzynarodowa Komisja Graniczna dokonała korekty linii granicznej. Od połowy lutego 1920 r. rozpoczęło się wytyczanie granicy polsko-niemieckiej na ziemi chojnickiej. Dzięki zaangażowaniu proboszcza z Konarzyn Komisja Graniczna w Chojnicach na posiedzeniu 15 maja 1920 r. przyznała Polsce dodatkowe 3 wioski, tj. Ciecholewy, Konarzyny i Żychce, jak również szosę wiodącą do Chojnic. Wydarzenia dotyczące przesunięcia linii granicznej w Konarzynach oraz w Borowym Młynie zapisały się w historii tych miejscowości jako „wojna palikowa”. Konarzyny wiele zawdzięczały ówczesnemu proboszczowi. Żywo interesował się sprawami mieszkańców tej wsi. W 1909 r. założył Kółko Rolnicze, któremu przewodniczył. Jako członek Sejmiku Powiatowego w Chojnicach został wybrany do Pomorskiej Izby Rolniczej, gdzie w latach 1924–1929 zasiadał w Komisji Szkolnej. Należał także do zarządu powiatowego Pomorskiego Towarzystwa Rolniczego. W Konarzynach 30 w 1926 r. założył Towarzystwo Robotników oraz Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Do dzisiaj funkcjonuje boisko gminne, które powstało z inicjatywy księdza Schulza. Zasiadał też w Sejmiku Powiatowym w Chojnicach. W latach 1924–1929 ks. Schulz udzielał się aktywnie w Komisji Szkolnej Pomorskiej Izby Rolniczej. Działalność polityczna i patriotyczna w II RP Jego zaangażowanie zarówno duszpasterskie, jak i społeczne zostało docenione przez kurię biskupią. 24 września 1924 r. ks. Schulz został nominowany na dziekana dekanatu chojnickiego. Został również wizytatorem nauki religii w szkołach powszechnych na okręg dekanatu. W 1928 r. brał udział w synodzie diecezjalnym w Pelplinie. Wielkie zaangażowanie księdza przyczyniło się do pielęgnowania wartości patriotycznych w Konarzynach. W latach międzywojennych tak w samej wsi, jak i w okolicznych miejscowościach bardzo uroczyście obchodzono Święto Niepodległości oraz otaczano kultem postać Józefa Piłsudskiego. Być może to przyczyniło się do inicjatywy budowy pomnika Marszałka w Konarzynach. W 1930 r. ks. Alfons Schulz został wybrany senatorem Rzeczypospolitej, kandydował z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Z tego powodu krytykowany był przez prasę Stronnictwa Narodowego. Endecki „Dziennik Pomorski” tak relacjonował spotkanie BBWR w Starogardzie Gdańskim – ks. dziekan A. Schulz mówił do wyborców „Za Niemiec byliśmy prześladowani, a przeciw temu jest Marszałek Piłsudski i jemu zawdzięczamy, że jesteśmy wolni (…); rządzący, a Piłsudski szczególnie, a prawie że jedynie, starają się o utrzymanie polskości na Pomorzu. (…) Piłsudski jest człowiekiem opatrznościowym i o niepojętym rozumie, jest katolikiem”. W Senacie Rzeczypospolitej Polskiej zasiadał do 1935 r. Na posiedzeniu Senatu w dniu 6 marca 1931 r. zabrał głos w obronie interesów województwa pomorskiego. Domagał się, by przy obciążaniu podatkami Pomorze było na równi traktowane z innymi regionami kraju. We wrześniu 1931 r. ks. Schulz został przeniesiony na probostwo w Subkowach koło Tczewa. Jego staraniem wybudowano dom mieszkalny dla organisty (1936). 9 września 1939 r. ks. Alfons Schulz został aresztowany przez Niemców. Wkrótce zwolniony i ponownie aresztowany 29 lutego 1940 r. trafił do obozu koncentracyjnego Stutthof (nr obozowy 1021). 25 czerwca 1940 r. zamordował go szef rewiru obozowego, topiąc w wannie. Ks. Schulz został pochowany na cmentarzu więźniów politycznych w Gdańsku, na Zaspie. W marcu 1946 r. zwłoki przeniesiono na cmentarz parafialny w Subkowach. Bibliografia Dworecki Zbigniew, Polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu w grudniu 1918 roku, w: „Przegląd Wielkopolski” 1991, nr 15–16. Dzieje Chojnic, pod red. Kazimierza Ostrowskiego, Chojnice 2010. Fryda Marian, Człuchowska Rada Ludowa 1918–1920, „Pomerania” 1993, nr 11. Mross Henryk, Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej wyświęconych w latach 1821–1920, Pelplin 1995. Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Suplement I, Gdańsk 1998. Rzepecki Karol, Naprzód czy wstecz? Poznań 1912. Walkusz Jan, Duchowieństwo katolickie diecezji chełmińskiej 1918–1939, Pelplin 1992. POMERANIA LUTY 2015 Z POMORZA ŚRODKOWEGO Finisaż ekspozycji w Koszalinie 7 stycznia po raz ostatni można było obejrzeć wystawę „Z kaszubsko-słowiańskich i polskich losów Pomorza Zachodniego” w Archiwum Państwowym w Koszalinie. Z tej okazji Joanna Chojecka – wspierana przez przedstawicieli Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego z Koszalina i Szczecina – podjęła się organizacji finisażu, na który przybyło ponad 50 osób, w tym liczne grono koszalińskich Kaszubów. Wśród gości zaproszonych byli m.in.: wiceprzewodniczący Rady Miejskiej w Koszalinie Andrzej Jakubowski, biskup Krzysztof Zadarko z kurii koszalińsko-kołobrzeskiej, wiceprezes Stowarzyszenia Przyjaciół Koszalina dr Wojciech Grobelski i prezes zarządu Oddziału PTTK w Koszalinie Józef Tokarz. Po omówieniu ekspozycji przez J. Chojecką wystąpił dr Ryszard Stoltmann, prezes oddziału ZKP w Szczecinie. Zwrócił uwagę na szczególną rolę wystawy w zakresie edukacji regionalnej mieszkańców Koszalina, często nieświadomych kaszubskiej przeszłości tej ziemi. Kolejny referat pt. „Czy w Koszalinie mieszkali kiedyś Kaszubi?”, wygłoszony przez przewodniczącego Koła ZKP w Koszalinie Wacława Nowickiego, stanowił zaproszenie do dyskusji. Na początek przypomniałem nazwy nadane ludności słowiańskiej Koszalina i okolic na różnych etapach dziejów, poczynając od Wenedów/Wenetów, nadanej w I wieku w Cesarstwie Rzymskim, a przemianowanej w późnym średniowieczu na Wendów/Wandów, dalej Pomorzan – Pomorców, Słowian – Słowińców. (…) W drugiej części opracowania omówiłem stosunki narodowościowe dawnego Koszalina z podziałem na dwa etapy: przedlokacyjnej osady i po założeniu w 1266 r. miasta. Następnie przedstawiłem kaszubskie ślady zachowane do dziś w nazwach geograficznych, m.in. w następujących: Jamno, Łabusz, Lubiatowo, Rokosowo, Góra Chełmska, Dzierżęcinka, Raduszka, Radew i Unieść (…). Kolejny referat wygłosił Waldemar Chlistowski z Archiwum Państwowego w Koszalinie. Omówił wyłożone w gablotach cassubiana, pochodzące głównie z późnego średniowiecza, a dotyczące terytorialnie ziemi bytowskiej i lęborskiej. Na koniec odbyło się spotkanie organizacyjne ZKP. Ryszard Stoltmann uroczyście wręczył legitymacje nowo przyjętym członkom. Kolejne osoby wyraziły akces do Zrzeszenia, stąd reaktywowanie oddziału ZKP w Koszalinie w najbliższym czasie staje się coraz bardziej realne. Być może nastąpi to już na następnym spotkaniu organizacyjnym, które odbędzie się w lutym. W planach działalności postanowiono uwzględnić organizację Dnia Kaszubskiego w Koszalinie. Wacław Nowicki POMERANIA GROMICZNIK 2015 Fot. ze zbiorów Archiwum Państwowego w Koszalinie 31 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH ÙCZBA 40 Kaszëbsczi téater RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH Téater to pò pòlskù teatr. W téatrze robią aktorzë, tj. aktorzy. Wëstãpùją (grają) òni na binie, tj. scenie. W téatrze wëstôwiô sã szpetôczle (szpetôkle), co pò pòlskù òznacziwô spektakle. Mòże téż rzec przedstawienié, przedstôwk abò… téater. Cwiczënk 1 Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk. Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi. (Przeczytaj rozmowę i przetłumacz ją na język polski. Wykorzystaj do tego słownik kaszubsko-polski). – Za czim të zôs szukôsz w nym internece? – Móm legòtkã jic do téatru na jaczi bëlny szpetôczel. – A grają dze pò kaszëbskù? – W nëch wiôldżich téatrach, na przëmiôr w Mùzycznym w Gdinie abò Szekspirowsczim we Gduńskù pò kaszëbskù nie grają. – Tej òbezdrzë na starnie Kaszëbsczi Filharmónie w Wejrowie. Mòże tam co mdze. – Slédnym czasã w Wejrowie grelë òperã pòd titlã „Rebeka”… – Tedë chcemë jic. – Terôzka tegò nie grają. Mòże mdze w łżëkwiace abò maju. – Szkòda, jô bë rôd no przedstawienié òbezdrzôł. Ni ma nick jinégò? – Dożdżë, mòże nalézã jaczé wiadło ò najich amatorsczich téatrowëch karnach. – Jejich mómë dosc wiele, chòcbë téater z Chòniców, Lëzëna, Strzelna, Lëni, téater Zymk. Në prawie Zymk! Mają ti Zymkòwcë co nowégò przërëchtowóné? – Nick jem nie czuł… Łoni bëlny, nowòmódny téater pòkôzało nowé karno Neokaszubia. – „Sąd nieòstateczny”. Widzôł jem. Mùszã rzec, że to dobrze zagróny binowi dokôz. – Kò napisôł gò bëlny kùńsztôrz pióra – Lech Bądkòwsczi. – Taczich kùńsztarzów Kaszëbi mają wiele wicy, chòcbë Bernat Sëchta czë Jón Rómpsczi. – Binowé dokazë piselë téż ks. Léón Heyka, Klémens Derc, Stanisłôw Janka… – To bë mógł jesz długò wëmieniwac za régą… Le brac a grac! – Timczasã jô ni mògã nick nalezc. Në wejle! „Remùsa” grają. – Dze? Chto? – Téater Miniatura ze Gduńska. – Òbszteluj zarôzka nama bilietë. – Za pòzdze, wszëtczé wëkùpioné… – Je to cë ale kòmédiô! 32 Cwiczënk 2 Czëtôj òbjasnienia znaczeniów słowa téater. Ùłóż z kòżdim z nich zdanié. (Przeczytaj wyjaśnienia znaczeń słowa téater. Ułóż z każdym z nich zdanie). 1) téater – òbrëmienié przeznaczoné do wëstôwianiô binowëch dokazów 2) szpetôczel, binowi dokôz 3) sztridka, przesprawa, wërwas Cwiczënk 3 Zdrzë ùwôżno na familiã słów słowa téater. (Przyjrzyj się uważnie rodzinie wyrazów słowa téater). téater, téaterk, téatralny, téatrowi, téatrownik, téatralia, téatralizacjô, téatralizowac, téatralno, téatralnota, téatrolog, téatrologiô, téatrologiczny, téatromaniô, téatroznajôrstwò Zaznaczë w kòżdim z nich dërżéń, tj. nômniészą pòdstawã słowòtwórczą, jaczi ju dali sã nie dô pòdzelëc. (Zaznacz w każdym z nich rdzeń, tzn. najmniejszą podstawę słowotworczą, której już się nie da podzielić) W zebrónëch słowach dô sã wëdzelëc karna, jaczé mają pòspólné pòdstawë słowòtwórczé, òddzelë òd nich fòrmantë. (Wśród przytoczonych słów da się wydzielić grupy, które mają podobne podstawy słowotworcze, wydziel z nich formanty). W niejednëch słowach nie mdze to pewno prosté do zrobieniô. (W niektórych słowach nie będzie to łatwe do wykonania). Cwiczënk 4 W słowòtwórzbie apartné karno słów stanowią wërazë złożoné. Są to słowa, jaczé mają dwie pòdstawë słowòtwórczé, tj. pòwstałë òd dwùch wërazów. Pòdsztrëchnij w pòdónëch w cwiczënkù 3 słowach wërazë złożoné. Rzeczë, jaczi to ôrt wërazów złożonëch. POMERANIA LUTY 2015 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH (W słowotwórstwie oddzielną grupę wyrazów stanowią wyrazy złożone. Są to słowa, które mają dwie podstawy słowotwórcze, tzn. powstały od dwóch wyrazów. Podkreśl wśród podanych w ćwiczeniu 3 słów wyrazy złożone. Powiedz, jaki to rodzaj wyrazów złożonych). Wërazë złożoné dzelimë na: – złożenia, dze dwie pòdstawë słowòtwórczé są sparłãczoné wrostkã -o/ò-, -ù-, -ë-, np. sómòchód (sóm i chòdzëc), cemnomòdri (cemny òdcéń mòdrégò), czôrno-żôłti (czôrny i żôłti) dwùetapòwi (dwa i etap), jãczëdësza (jãczëc i dësza), – zrostë, dze dwa słowa są złączoné ze sobą bezpòstrzédno, bez wrostka, np. baletméster, Wiôlgônoc, – zestawienia – tu dwa słowa twòrzą jednã pòzwã, np. czôrnô jagòda. (Wyrazy złożone dzielimy na: – złożenia, gdzie dwie podstawy słowotwórcze są połączone wrostkiem -o/ò-, -ù-, -ë-, np. ..., – zrosty, gdzie dwa słowa są złączone ze sobą bezpośrednio, bez wrostka, np. ..., – zestawienia – tu dwa słowa tworzą jedną nazwę, np. ...). Cwiczënk 5 Nié leno słowa téater mòże ùżiwac do nazwaniô jaczis przesprawë, sztridczi (zdrzë znaczenié 3. w cwiczënkù 2). Mòże téż tu bëc ùżëté słowò kòmédiô (kòmédjô, kòmedjô, kòmédëjô, kòmedijô). Spróbùj przełożëc na pòlsczi jãzëk zapisóné w słowarzu B. Sëchtë zdania ze słowã kòmédiô. (Nie tylko słowa téater można używać do nazwania jakiejś kłótni, awantury, sceny [patrz znaczenie 3. w ćwiczeniu 2]. Można do tego też użyć słowa kòmédiô. Spróbuj przetłumaczyć na język polski zapisane w słowniku Sychty zdania ze słowem kòmédiô). Kòmédjô bez pieniãdzy. Nie rób kòmédji, kò jes stateczny człowiek. Nie bãdã sã na kòmédjã wëstôwiôł. Kòmédjô Bòskô nie je, czë co? Ja ju kòmédjô! 5) dramat ( ) persona òdpòwiedzalnô za òglowé przëszëkòwanié widzawiszcza òd artististiczny stronë 6) kabaret ( ) persona, co graje jakąs rolã w téatrze 7) komedia ( ) jeden z trzech lëteracczich zortów, chtëren òbjimô dokazë do wëstôwianiô na binie 8) monolog ( ) tekst pòbòczny, jaczi je instrukcją, jak mô wëzdrzec scena, co robią aktorzë 9) reżyser ( ) gatënk dramatu ò wiesołim i pògódnym nastroju, letczi tematice, hùmòristiczny 10) scena ( ) dzél dramaticznégò dokazu abò téatralnégò widzawiszcza, co stanowi zamkłi i całowny sztëczk jegò akcji 11) scenarzysta ( ) rozriwkòwé widzawiszcze złożoné z krótczich scenków, skeczów, estradowëch numrów i spiéwów Cwiczënk 7 Dofùluj tekst z lukama pòdóną niżi słowizną (uzupełnij tekst, używając podanego niżej słownictwa). Baro lubiã czëtac (…………………………), ale jesz barżi lubiã je òbzerac na (…………………………) w (…………………………). Kòżdi bë miôł czasã sã wëbrac do (…………………………). Nié za baro przepôdóm za scenama, dze swój (…………………………) wëgłôszô jedna persona, barżi lëdóm scenë (…………………………), dze kôrbi przënômni dwùch (…………………………). Òd czasu do czasu wôrt je òbezdrzec jakąs lżészą fòrmã téatralną, jaką (………………………… abò (…………………………). kòmédiã, aktorów, kabaret, téatru, dramatë, téatrze, binie, dialogòwé, mònolog Cwiczënk 8 Nalézë wiadła ò kaszëbsczich aùtorach binowëch dokazów. Wëpiszë jak nôwicy titlów jejich dokazów na binã. (Znajdź informacje o kaszubskich autorach sztuk scenicznych. Wypisz jak najwięcej tytułów ich dzieł scenicznych). Cwiczënk 6 Do pòdónëch słów zapisónëch pò pòlskù dopasuj jich kaszëbsczé òbjasnienia. Bôczë, że nie są òne zapisóné tam, dze sã przënôlégô. Dospòrządzë to przez dopisanié pasownégò numra przë òbjasnienim. (Do podanych słów zapisanych po polsku dobierz ich kaszubskie objaśnienia. Zwróć uwagę, że nie są one zapisane tam, gdzie być powinny. Napraw to przez dopisanie odpowiedniego numeru przy objaśnieniu). 3) dialog 4) didaskalia ( ) gôdka przënômni dwùch pòstaców ( )p ersona, chtërna zajimô sã pisanim scenariuszów ( ) dłëgszô wëpòwiésc jednégò aktora ( ) dzél téatralny bùdowni, plac, na chtërnym grają aktorzë POMERANIA GROMICZNIK 2015 SŁOWÔRZK 1) akt 2) aktor Ks. Bernat Sëchta – Jón Rómpsczi – Ks. Léón Heyka – Sztefón Fikùs – Ana Łajming – Jón Piépka – Paweł Szefka – Stanisłôw Janka – dożdac – poczekać; legòtka – ochota, chęć; łoni – w ubiegłym roku; na przëmiôr – na przykład; nowòmódny – nowoczesny; òbsztelowac – zamówić, zarezerwować; pòzdze – późno; slédnym czasã – ostatnio 33 GDAŃSK MNIEJ ZNANY Podziemny skarb Gdańska W 2005 roku podczas prac archeologicznych pomiędzy kościołem św. Mikołaja a Halą Targową w Gdańsku natknięto się na zachowane pomieszczenie. W styczniu tego roku zostało udostępnione do zwiedzania. Ruszamy więc i my do Piwnicy Romańskiej Muzeum Archeologicznego. MARTA SZAGŻDOWICZ Podróż w czasie Nie ma innego takiego miejsca w Gdańsku, gdzie przenieść się można do drugiej połowy XIII wieku. Na ten okres datuje się powstanie murowanej piwnicy. Była częścią klasztoru dominikanów, którzy zostali sprowadzeni do Gdańska w 1227 roku przez księcia Świętopełka. Zakonnicy otrzymali wtedy kościół św. Mikołaja, ale ten, którego ślady można oglądać w Hali Targowej. Jak mogła wyglądać świątynia, dowiemy się z filmu prezentowanego każdemu, kto odwiedzi nowe gdańskie minimuzeum. Kościół legł w gruzach w 1308 roku, kiedy to Gdańsk zajęty został przez Krzyżaków. Szczęśliwie przetrwała jednak wtedy część klasztoru. Jest więc to unikat, który pamięta czasy sprzed panowania Zakonu Szpitala Najświętszej Maryi Panny. Piwnica romańska to dawny refektarz dominikanów. Tutaj spożywano posiłki – stąd natrafiono również na pozostałości kuchni z ceglanym piecem. Pomieszczenie było wykorzystywane prawdopodobnie do początku XIV wieku. Później poziom gruntu podniesiono o dwa metry i zaadaptowano je jako piwnicę pod krużgankiem. W 1813 roku podczas oblężenia miasta przez Rosjan klasztor dominikanów został spalony. Mimo takiej historii archeologom i konserwatorom udało się odkryć średniowieczną strukturę piwnicy. Wyjątkowa architektura Pomieszczenie, do którego zaprasza muzeum, jest niewielkie. Dlatego na wystawę może wejść jednocześnie tylko 34 dziesięć osób. Wąskie przejścia prowadzą nas obok odkrytych gotyckich fundamentów kościoła zakonników. Schodzimy po schodkach, by dotrzeć do najniżej położonej części skansenu, czyli piwnicy. Ma ona 54 metry kwadratowe i 3,5 metra wysokości. Wita nas mrok i gra kolorowych świateł. Sala wspiera się na jednym, centralnym filarze. Na jednej z cegieł można zauważyć znak krzyża – symbol, że była przeznaczona do budowli sakralnej. Nie mogą ujść naszej uwadze sklepienia. To właśnie one nasuwają pytanie, skąd pochodzili budowniczy. W Polsce w tamtym okresie charakterystyczne było sklepienie krzyżowe, w Gdańsku zastosowano typowe dla Francji lub Włoch sklepienie eliptyczne. Detale architektoniczne są podświetlane tylko na czas ich omawiania przez narratora. Trzeba więc bardzo uważnie śledzić grę świateł i skupić się na głosie wirtualnego przewodnika, by dowiedzieć się jak najwięcej. Wieczny spoczynek Ciekawostką wystawy, niezwiązaną z czasami średniowiecznymi, jest ossuarium – miejsce pochówku ekshumowanych szczątków zmarłych. Kości przenoszono prawdopodobnie z krypt kościoła św. Mikołaja. Składowisko datowane jest na XVII stulecie. Pochowano tu co najmniej 140 osób. Oprócz ossuarium Muzeum Archeologiczne zaprezentowało także eksponaty odkryte podczas badań archeologicznych prowadzonych od 2001 roku na terenie tak zwanej Kępy Dominikańskiej (pomiędzy ulicą Świętojańską a Podwalem Staromiejskim). W gablotach zobaczyć można fragmenty glinianych naczyń – najstarsze to garnek z IX–XI stulecia, służące do ostrzenia osełki kamienne czy średniowieczne płytki posadzkowe. Pięknie prezentują się malutkie dewocjonalia, na przykład krzyże. Aż trudno uwierzyć, że mają ponad 500 lat! Wśród eksponatów wyróżnia się także zachowana w całości trzynastowieczna płyta nagrobna. Fot. M.S. Piwnica Romańska, Plac Dominikański 1 (wejście od strony kościoła św. Mikołaja) Czynna od wtorku do niedzieli w godz. 9–17 Bilety: 1 zł – dzieci do lat 16 5 zł – ulgowy 8 zł – normalny Niedziela jest dniem wolnego wstępu! POMERANIA LUTY 2015 Monika Michałek* Z pracowni porcelany w Chmielnie Chowają się jeden za drugim dzbanki dzbanuszki talerze rosną im na brzuchach kaszubskie tulipany rybie łuski z raduńskiego jeziora w dłoni garncarza nabrały kształtu co tylko podobny do siebie samego choć forma od dawna ta sama Może dlatego Bóg ulepił nas z gliny dojrzewa długo i cierpliwie historie pór roku: temperatur przymrozków nagłych załamań pogody i czego tam jeszcze zapisują się w niej na zawsze ale kto by pojął ile może zależeć od wiatru Urodę ma trochę chropowatą – gładząc dłonią ceglasty brąz lub granat poczujesz ukryty promień słońca mokry lub suchy lipiec zeszłego roku Babcia też miała dzbanek pękaty z kaszubskim wzorem od Necla układam w nim kwiaty i znowu idę za nią kiedy na piaszczystej kaszubskiej drodze schyla się po chabry maki powoje w założonych z tyłu dłoniach rośnie bukiet chabrów chcę ich dotknąć chcę być w domu Potem – odebrana ziemi – nabiera sił a kruchość i słabość wraz z nimi wstępują w jej ciało *Monika Michałek, z d. Kopczyńska, urodziła się w Gdańsku i tu rozpoczęła studia polonistyczne, które ukończyła na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Jest nauczycielką języka polskiego w Gimnazjum im. Jana Pawła II w Istebnej, dokąd trafiła za głosem serca; stamtąd pochodzi jej mąż Józef. W 2013 roku ukazał się tomik jej poezji Z okna na świat, zawierający wiersz „Z pracowni porcelany w Chmielnie”. Monika Michałek pochodzi ze znanej gdańskiej rodziny. Jej pradziadek Teofil Kopczyński był właścicielem domu i apteki przy ul Szerokiej 97 – „Apotheke zum Danziger Wappen” („Apteka pod gdańskim herbem”), a dziadek – dr Witold Kopczyński – lekarzem Polonii Gdańskiej. Fot. P. Kowalewski Z POŁUDNIA Na obczyźnie KAZIMIERZ OSTROWSKI Przypomniało mi się pewne spotkanie sprzed lat. W Krako- sprawy i życie w kraju zdradzały, gdzie błądzą myśli moich wie pod pomnikiem Mickiewicza przysiadł do nas mężczy- rozmówców. To było na początku ubiegłej dekady, przed zna z przewieszoną przez ramię torbą narzędziową. Monter wstąpieniem Polski do UE, a potem napłynęła na Wyspy ta – elektryk. Zagadał, pytając, skąd jesteśmy. Kiedy się okaza- wielka polska fala, która bardzo dużo zmieniła w emigracyjło, że znamy jego rodzinne Brusy i po części także rodzinę, nym życiu Polonii. Jednego tylko nie była w stanie przełauradowany ogromnie opomać – nieustannego, bardziej wiedział nam swoją historię; lub mniej uświadomionego już dwadzieścia lat mieszkał (…) niemal z każdym obiektem uczucia, że przyjeżdżając tu, w Krakowie, a wciąż tęsknił za sobą coś bezreligijnego kultu w wolnej pozostawili do swoich stron. „My, Kaszubi cennego. Także ci, którzy zdeprzestrzeni wiąże się jakaś cydowali na stałe pozostać – tak mówił – nie zapominamy, skąd nasz ród”. opowieść, legenda, pamięć w nowej ojczyźnie, nie są wolÓw krakowski Kaszuba żył znaczącego wydarzenia, ni od dramatu sumienia. Nie„między swymi (…) w polskiej którzy tłumią swoje rozterki, często wspomnienie inni mówią o nich otwarcie ziemi”, a mimo to nie było mu obce uczucie nostalgii. To ważnego momentu w historii lub tylko półgłosem, jak bohasamo, które ze spotęgowakonkretnej rodziny. terowie opowiadania Grzegoną mocą uwiera wszystkich rza Schramkego pt. „W raju”, Kaszubów rozproszonych po nagrodzonego w zeszłym roku świecie. W klubie na obrzeżach wielkiego Londynu spoty- w konkursie literackim im. Jana Drzeżdżona. kałem kiedyś Polaków (wśród nich Kaszubów) starszego Myślę o sytuacji tysięcy młodych Kaszubów, którzy z różpokolenia, z wojennej emigracji. Schodzili się towarzysko nych przyczyn, ale przede wszystkim dla poprawy swego regularnie dwa razy w miesiącu i choć nikt tam nie mó- bytu, podjęli niełatwą decyzję wyjazdu. Trudniej było tym, wił o tęsknocie, jednak dociekliwe pytania o najróżniejsze którzy po zakończeniu wojny stanęli przed wyborem: powrót Na wëcygniãcym Móm so przëbôczoné pòtkanié, jaczé bëło wiele lat nazôd. W Krakòwie, krótkò szlachòtë Mickewicza, sadnął sã kòl naju chłop z antaszą na nôrzãdła na remieniu. Béł òn mòńtérą – elektrikã. Òn to nama gôdôł, bò chcôł sã doznac, skądka më jesmë. Czej wëszło, że znajemë jegò stronë – Brusë, a téż dzél familie, rôd nama rzeknął ò swòji historie; w Krakòwie mieszkôł ju dwadzesce lat, le wcyg teszno mù bëło za swòjim placã. „Më, Kaszëbi – gôdôł – nie zabôcziwómë, skądka më jesmë”. Nen Kaszëba z Krakòwa żił „pòmidzë swòjima (…) w pòlsczi zemie”, le wseczëcé teskniączczi nie bëło mù cëzé. Taczé samò, jaczé ze zwielnioną mòcą nie dôwô pòkù wszëtczim Kaszëbóm rozkòscérzonym pò swiece. W klubie na grańcach wiôldżégò Londonu pòtkôł jem czedës Pòlôchów (le wëstrzód nich Kaszëbów) z pòkòleniô starszich, jaczi òb czas wòjnë bëlë na emigracje. Pòtikalë sã wiedno dwa razë w miesącu, czësto dlô towarzëstwa, le nawetka czej nicht nie gôdôł, jak mù teszno, to równak pò wszelejaczich pëtaniach sparłãczonëch z żëcym w kraju, szło zmerkac, dze 36 mëszlama są lëdze, z jaczima jô gôdóm. To bëło na zôczątkù ùszłi dekadë, Pòlskô tedë jesz nie bëła do UE wlazłô, le pózni stolëmnô wała Pòlôchów zajãła Òstrowë i òdmieniła emigracjowé żëcé Pòlonie. Blós jednégò nie bëła w sztãdze złómac – dërch warającégò, barżi abò mni swiądnégò wseczëcô, że ti lëdze, jaczi przëcygnãlë tuwò, òstawilë za sobą cos, czegò nie jidze sprawic za niżódné dëtczi. A ti żëjący ju na wiedno w nowi tatczëznie nie bãdą wòlny òd dramë swòjégò sëmieniô. Niejedny nie pòkazëją pùbliczno swòjich jiwrów, drëdzë prosto ò nich gôdają abò blós përzinkã jak heroje pòwiôstczi Grégòra Szramczi „W raju”, jakô łoni dobëła nôdgrodã w lëteracczim kònkursu miona Jana Drzéżdżona. Rozmiszlóm nad przińdnotą młodëch Kaszëbów, co wëjachalë za lepszim żëcym bez jiwrów, chòc nie bëło jima letkò sã na to zdecydowac. Jesz drãdżi bëło tim, jaczi pò wòjnie mùszelë wëbrac: wrócëc do zniewòlonégò kraju abò na wiedno òstac wëstrzód cëzëch. Antón Dargas, Kaszëba z Czarnowa kòl Brusów, maturańt z Chòjniców (1933), ze POMERANIA LUTY 2015 Z PÔŁNIÉGÒ do zniewolonego kraju albo pozostanie na obczyźnie – na zawsze. Antoni Dargas, Kaszuba z Czarnowa koło Brus, chojnicki maturzysta (1933), przed wojną wybitny działacz akademicki i narodowy w Poznaniu, nie widział dla siebie innej drogi niż ta, którą wybrał. Przebywając od 1939 r. na emigracji we Francji, a po jej upadku w Wielkiej Brytanii, bez reszty poświęcił się działalności politycznej i publicystycznej na wychodźstwie. W 1945 r. współtworzył (z Lechem Bądkowskim) w Londynie Związek Pomorski i został jego prezesem; był rzecznikiem samorządowego Pomorza „od Wisły po Odrę”. Pełnił wiele wysokich funkcji politycznych, m.in. jako szef biura Zgromadzenia Narodów Ujarzmionych Europy (ACEN), przewodniczący Rady Związku Polskich Ziem Zachodnich, założyciel Polskiego Zjednoczenia Narodowego, prezes Stronnictwa Narodowego na emigracji (1966–1991). Był prezesem Związku Dziennikarzy RP, redaktorem naczelnym kwartalnika „Poland and Germany” (1956–1969) oraz dwutygodnika „Myśl Polska” (1958–1991). Wspominam dzieła Antoniego Dargasa, ponieważ 12 marca br. przypada 100. rocznica jego urodzin, a był on postacią niepospolitą i zasługującą na pamięć. Pół wieku po opuszczeniu kraju po raz pierwszy przyjechał na Kaszuby, odwiedził rodzinne Czarnowo, Brusy i Chojnice. Zmarł 8 listopada 1991 r. w Londynie. Korespondencyjny kontakt z A. Dargasem utrzymywał, i spotkał się z nim w stolicy Anglii, pomorski historyk ks. Władysław Szulist. W naszych czasach wybór miejsca do życia jest sprawą prostszą niż wówczas, gdy świat był podzielony na dwa wrogie obozy. Dla podporucznika S., bohatera reportażu „Zasadzka” ( z tomu K. Wierzyńskiego pt. Pobojowisko, 1969), osiedlenie się w Anglii nie było kwestią wyboru, lecz konieczności. Z dala od ojczyzny, po wielu latach od wojny, tak mówił reporterowi: „Nie wiem, na co panu się przyda to opowiadanie. (…) Ale jeśli się pan upiera, to proszę tylko o jedno. Niech pan napisze, że jestem Kaszub, pochodzę z kaszubskiej rodziny, z naszego Pomorza. Niemcy mówią, że Kaszubi nie są Polakami, piszą całe tomy, że to odmienny szczep i Bóg wie co jeszcze. To nieprawda. W niedzielę pod Błażową chciałem im to powiedzieć. Niech pan to napisze, o to jedno pana proszę”. wszëtczich strón achtniony dzejôrz akademicczi i nôrodowi na ùniwersytece w Pòznanim, nigdë bë nie zmienił stegnë, jaką wëbrôł. Czej miôł bëté òd 1939 rokù na emigracje we Francje, a pò ji znikwienim we Wiôldżi Britanie, do nédżi sã òddôł pòliticzny ë pùblicystny aktiwnoscë na wëcygniãcym. W 1945 rokù wëspółrobił w twòrzenim (z Lechã Bądkòwsczim) w Londonie Pòmòrsczi Zrzeszë i òstôł ji przédnikã; béł rzecznikã samòstójnégò Pòmòrzô „Od Wisły po Odrę”. Zajimôł baro wësoczé stanowiszcza, m.jin. jakno pòdjimôcz bióra Zgromadzeniégò Ùsadzónëch Nôrodów Eùropë (ACEN), béł prowadnikã Radzëznë Zrzeszë Pòlsczich Zôpadnëch Zem, załóżcą Pòlsczégò Nôrodnégò Zrzëszeniô, prezesã Nôrodnégò Partu na emigracje (1966–1991). Robił téż jakno prezes Zrzeszë Gazétników RP, przédny redachtór kwartalnika „Poland and Germany” (1956–1969) ë téż pismiona wëdôwónégò co dwie niedziele „Myśl Polska” (1958–1991). Wzãło mie na wspòminczi dokazów Antona Dargasa, bò 12 strëmiannika wëpôdô roczëzna jegò setnégò gebùrstachù, a bëła to niezwëczajnô pòstacjô, jaką wôrt je pamiãtac. Na Kaszëbach miôł bëté pierszi rôz pò pòłowie stalata òd wëcygniãcégò z kraju, òdwiedzył tedë swòje stronë, Czarnowò, Brusë i Chòjnice. Ùmarł 8 smùtana 1991 r. w Londonie. Historik z Pòmòrzô ks. Władisłôw Szulëst miôł lëstowną łączbã z A. Dargasã i pòtkôł sã z nim w stolëcë Anglie. W terôczasnym żëcym môl do mieszkaniô jidze wiele lżi nalezc jak tedë, czej swiat béł podzelony na dwa procëmné partë. Dlô pòdpòrucznika S., heroje repòrtażu „Zasadzka” (z tomù K. Wierzińsczégò pt. Pobojowisko, 1969), mieszkanié w Anglie nie bëło jegò wëbiérã, le mùszebnotą. Wiele lat pò wòjnie, dalek od tatczëznë, rzekł repòrtérze tak: „Jô nie wiém, do czegò wama ta pòwiôstka. (…) Le jeżlë wë jesce tak nôpiarti, to jô móm blós jednã prosbã. Napiszce, że jô jem Kaszëbą, pòchôdóm z kaszëbsczi familie, z najégò Pòmòrzô. Miemcë gôdają ò Kaszëbach, że òni Pòlôchama czësto nie są, piszą wiele tomów ò tim, że to je apartny ród, i Pón Bóg wié, co jesz. To je łżélstwò. Jô to chcôł jima rzec w niedzelã pòd Błażową. Napiszce to, jô leno ò to was proszã”. POMERANIA GROMICZNIK 2015 R E K L A M A Tłomaczëła Ana Jankòwskô 37 EDUKACJÔ / LUDZIE Szkólnëch kaszëbsczégò corôz wiãcy W stëcznikù skùńczëła sã pòstãpnô edicjô pòdiplomòwëch sztudiów ka szëbsczégò jãzëka na Pòmòrsczi Aka demie w Słëpskù. Pierszi rôz ji ùczãstnicë wedle nowëch reglów mùszelë pisac egzamin. Je to ju czwiôrtô edicjô. Wiedno bëlësmë gwësny bëlnégò przërëchtowaniô najich sztudentów, kąsk wątplëwòscy przed nowim zawdë równak je – gôdała jesz przed egzaminã Adela Kùik-Kalinowskô, czerowniczka ti „pòdiplomówczi”. Nie bëło sã ò co jiscëc. Chòc, jak wiele sztudérów pòdsztrichiwało, egzamin béł drãdżi i felowało czasu na pòprôwienié zmiłków, jaż 29 z 32 bëtników zdobëło 75 ë wicy pùnktów (na 100) i zwëskało ùprawnienié do nôùczaniô kaszëbsczégò jãzëka na wiedno. Je to dlô mie nié blós sprôwdzenié mòji wiédzë, ale téż achtniãcé. Móm terôzka wiãcy mòcë do ùczeniégò ë dzejaniégò w kaszëbiznie – òpòwiôdôł jeden ze sztudentów Zenón Bradtke. Wiele dobrégò ò przërëchtowónim ùczãstników pòdiplomòwëch kaszëbsczich sztudiów gôdała A. Kùik-Kalinowskô: Òd zôczątkù baro wëmôgelë òd se ë widzec bëło, że chcą sã ùczëc. Całô grëpa przëgòtowiwa òdpòwiescë na rozmajité pitania, jaczé kòmisjô mògłabë jima zadac na gãbnym egzaminie. Na to da bôczenié Renata Mistôrz, chtërna wrãcziwała certifikatë nadôwóné bez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzëszenié. Wôrt te wiadła zachòwac, żebë to nie zdżinãło – gôdała. Na kùńc rektor Pòmòrsczi Akademie Róman Drozd pëtôł sã, czë wôrt je sztôłcëc szkólnëch, czej jak gôdają, wiele brëkòwniészi są inżiniérowie, i sóm so na to zapitanié dôł òdpòwiésc: Na gwës jo. Bez bëlnëch szkólnëch nie mdzemë mielë bëlnëch inżiniérów. Brzôd sztudiów to nié le certifikat. Dlô mie baro wôżnô bëła leżnosc pòtkaniô ze szkólnyma z jinszich regionów. Wëmiana doswiôdczeniów, ùdbów na zajmë, a téż wskôzanié nowëch, cekawëch môlów, gdze wôrt w przińdnoscë jachac z dzecama. Taczich wanogów felowało mie na nëch sztudiach. Mëszlã, że wôrtno jich robic jak nôwiãcy – gôdała Jolanta Jeka-Roeske. Czë sã to ùdô? Wiadomò mdze ju na jeséni. Jesz w czas ny edicji wiele lëdzy pëtało, czë bãdzë pòstãpnô. Mëszlã, że òd séwnika zaczniemë piątą. Tej znôwù rôczã do Pòmòrsczi Akademie na pòdiplomòwé sztudia kaszëbsczégò jãzëka – gôdô A. Kùik-Kalinowskô. Łukôsz Zołtkòwsczi Zapomniana rocznica Dwa miesiące temu, 5 grudnia 2014 r., minęło sto lat od śmierci ks. Stanisława Kujota, zasłużonego dla kultury i historii Pomorza duchownego, wieloletniego Prezesa Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Niestety rocznica ta minęła bez echa. Zapomnieliśmy chyba wszyscy o tym. Historykom i regionalistom postaci księdza Kujota przypominać nie trzeba, ale warto to zrobić dla mniej zorientowanych czytelników. Stanisław Leopold Kujot, syn Piotra (był nauczycielem) i Barbary z domu Osowickiej, urodził się 13 listopada 1845 w Kiełpinie koło Tucholi. Uczył się w Chojnicach i Chełmnie, gdzie uzyskał świadectwo dojrzałości. Studiował w Seminarium Duchownym w Pelplinie, a następnie na uniwersytetach w Münster (teologię i filologię) i Berlinie (historię). Święcenia kapłańskie przyjął 10 kwietnia 1870 r. Egzamin państwowy uprawniający do nauczania, pro facultate docendi, z filologii, zdał 27 stycznia 38 1872 r. W latach 1872–1893 pracował jako nauczyciel historii powszechnej i historii literatury polskiej w Collegium Marianum w Pelplinie. W 1893 r. z powodu złego stanu zdrowia przeszedł na probostwo w Grzybnie. Przez cały ten okres współpracował z „Pielgrzymem”, w którym opublikował m.in. powieść historyczną Głowa św. Barbary. Był aktywnym członkiem Towarzystwa Naukowego w Toruniu (TNT) od początku jego istnienia, czyli od roku 1875. W latach 1875–1884 sprawował funkcję wiceprezesa jego Wydziału Historyczno-Archeologicznego, a w latach 1897–1914 prezesa TNT, ożywiając i rozszerzając jego działalność wydawniczą. Był inicjatorem wydawania roczników „Fontes”. Wznowił wydawanie serii „Roczniki TNT”. Współtworzył czasopismo naukowe „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, którego pierwszy numer ukazał się w 1908 r. Najwięcej czasu ks. Stanisław Kujot poświęcił pracy historycznej. Najważniejszą i chyba najcenniejszą pozycją w jego dorobku naukowym są Dzieje Prus Królewskich (wydane po śmierci autora i stanowiące plon jego długoletnich badań). Jest też autorem nieocenionej pracy o początkach sieci parafialnej na Pomorzu Nadwiślańskim Kto założył parafie w dzisiejszej diecezji chełmińskiej? Inną jego publikacją historyczną jest Opactwo pelplińskie. Aby o powieściach, pracach historycznych i artykułach ks. Kujota napisać tu choć trochę więcej, należałoby zająć co najmniej kilka stron. W 1900 r. Uniwersytet Jagielloński w uznaniu zasług nadał mu tytuł doktora honoris causa. Jak już na wstępie napisałem, ks. Stanisław Kujot zmarł 5 grudnia 1914 r. w Grzybnie i tam został pochowany. Krzysztof Kowalkowski Przy pisaniu tego tekstu korzystałem ze „Słownika biograficznego Pomorza Nadwiślańskiego”. POMERANIA LUTY 2015 Z KOCIEWIA – GADKI RÓZALIJI Ło dziadku Lełónie – Sztórmnie (Sturmowskim) łustrojstwje. Czasam Lólek na klepjisku cepam draszował. Ale ja miśla, że niy żito, jano najwiżi łupjina abo łowjes ji Dziadek Lełón to był jedan zez tych co tam eszcze. Porzóndek musiał bić. Chojniarzów, czyt. Sztórmów. Niy po- Wszitko jakbi łodmnierzóne waserwawjam, żebi Łón był jaki srodze uczałi, gó! Na tan przikład, jak szczypał drewco to, to niy! Zato musza mu prziznać, ka, to niy byle jak, jano akuratnie na że gospodarz to Łón był przedni. Ka- małe bjyrwjóna, co bi sia Lólka niy jałandarz mniał wew głowie, ji zawdy dowjyła. Do dziś pamniantóm, jak wew wiedział, co ji kedi siać ji kedi łobrabjać budzie zez drewkami stojał wasóg, bo ziamnia! Kóniowju dawał dobri futer, wew zimnie po śmniegu bi było ciażko bo jeżdziył nim do flisu. Nigdy o obro- jiść 4 kilóni – na niy! Na zima Dziadzio ku nie zabaczył – kóń przede wsziskim mniał fol siana na szopje dla chudobi. – na niy! Babka Mnichalina sia jano Mi gzubi żam rejterowali po ti szopje, kimrowała klampami, co dawali fól jak sia bawjylim wew szukanego! Chimleka, ji kerdami myt zez prosiakami. ba pomniantata, bo łuż psisałóm wew Reszta należała do Lólka. Wczas orał, jedni gadce, że raz jak sia gramoliłóm wczas kraglował, wczas brónował. Płu- wew tim sianie, to natrafnyłóm na pargi, órcziki, rozwerk zawdy byli wypu- tyzanta, co tam leżał schowani. Jezu, cowane ji byrajt do roboti! Jak łurosło jak ja żam sia przelankła, że do dziś żito, byli żniwa. Po koszaniu snopki pómniantóm! Że ja se golaniów nie postojeli we sztigach, cobi kłosi dojrzałi. łómałóm, jak zez ti szopi po drapce żam A tedi po czasie fóri byli naladowane łumikała. Akurat jechało szupo ji grozido imantu ji tedi draszoweli, jano sto- ło Lólkowju, żebi ni mniał szopi apan, doła janczała, nie mówjeci ło ludziach, a Lólek ano wipjón dupsko na niych ji ze chtórnych pot sia lał, jak wew jaki swoje robjył dali. Łón durch mniał śłandopust Bożi. Jano kónie szli wew roz- ti spokój, ji miśla, że na tamtim drugim werku pomału, ale do przoćka. Żebi śłecie ma go tyż. Tan człowiek nikomu ziarno było cziste, eszcze musiało bić krziwdi nie zrobjył!!! Chiba że mu Lólwiklaprowane wew takim szpecjalnim ka ciafroce, czamu Łón nie dokupjył ZYTA WEJER ziamni, choc Łóna mniała łuszparowane dytki na tan cel! Jó, Lólek był uperti, jak to mówjyli – swojygo łba ji kropka. Za to Łón wew niybjesiych łobriwa Pater Noster łod Lólki – śłyć Panie nad jego duszó! Niech mu ziamnia letka bandzie, bo dobre to było chłopjisko ji basta! Rózalija PS A jak miślita, chodzó po śłecie dusze łumertych? Wjera jó, jak chto ma wjele naskrobane grzychów, to musi sia za kara szlajać eszcze po ti ziamni, czi chce, czi nie chce!!! Ale mojych Lólków to nie ticzi! Gorzi bandzie za mnó! Ja móm naskrobane, ile ónt fyle. Zawdi chodziyłóm do kościoła wisztopyrczóna, abo jak wolita wisztafirowana (niechtórne mówjyli – wew samych sztykerajach), jak djacheł na Zielóne Śwjóntki, ji miast sia modlić, miślałóm: czi sia abi na mnie patrzó? Nó, ale to jak byłóm pjankna ji młoda – na niy! Tera żam je zez deczko móndrzejsza, ji móm nadzieja, że wjele bandzie mnie łodpuszczóne za ty mankolije, co jych móm przi tim psisaniu tych „Kipków-Opałków”. Ale chto wjy? Różnie może bić!!! Jó, jó, mniarkujta tedi, żebi Wóm tak nie prziszło – na niy. R E K L A M A POMERANIA GROMICZNIK 2015 39 GENIUS LOCI Pruska Szkocja za Drwęcą JACEK BORKOWICZ Nie tylko szosa gdańska prowadzi z Warszawy ku nadmorskim mierzejom. Jeśli choć raz zechcemy zjechać z utartej trasy, to wybierzmy drogę na Toruń. W miejscowości Kikół, gdzie pierwsze jeziora zwiastują już bliskość Północy, odbijmy w prawo. Niebawem droga opadnie w rzeczną dolinę, a przed nami roztoczy się widok miasteczka. To Golub-Dobrzyń. Przejeżdżając most, miniemy po prawej resztki miejskich murów, po lewej zaś wyrośnie przed nami wyniosła zamkowa bryła. Czerwień jej ceglanych ścian, pamiętających czasy Krzyżaków, wieńczy zębata biel renesansowej attyki. Tak nakładają się na siebie kolory polskich dziejów. Zawsze gdy tędy przejeżdżam, wspominam swoją młodzieńczą fascynację Szkocją. A raczej fascynację samą podróżą do tego kraju, podróżą, której w rzeczywistości nigdy nie odbyłem. Nie tyle z powodu odległości: ta nie stanowi dziś większego problemu. Moja podróż do Szkocji była wędrówką w czasie. Odbywałem ją z bohaterami powieści sir Waltera Scotta. W Rob Royu młody Frank Osbaldistone wędruje tam z Londynu, drogą z południa na północ, której każda mila przemienia po trosze samego wędrowca. Granica Anglii i Szkocji od tysiąca lat biegnie nurtem rzeki Tweed. Obu jej brzegów strzegą blanki sędziwych zamków. Niejedną bitwę stoczono nad jej wodami, niejeden wojenny poemat opiewa chwałę wojowników obu narodów, którzy przemierzali jej naturalną barierę. Jednak rzeka niezmiennie oddziela od siebie oba kraje, które – lubo połączone w jednym państwie – zachowały swoją odrębność. I w tej odrębności jakoś dziwnie się uzupełniają. Każdy kraj ma swoją Północ i owej Północy legendę. Dla Anglii Północą jest właśnie Szkocja. Również i my mamy swoją rzekę Tweed: jest nią Drwęca, która przepływa 40 przez Golub-Dobrzyń. Ongiś były to dwa miasteczka: Dobrzyń leżał po mazowieckiej stronie, Golub po pruskiej. Bo była to już prowincja Prus, w XIX wieku zwanych Zachodnimi, a wcześniej, za polskich czasów, Prusami Królewskimi. W nazwie tej zawiera się cała specyfika tej krainy, połączonej z resztą Polski królewskim berłem i koroną, a przecież odrębnej – krajobrazem, prawem i obyczajem. Bo Prusy Królewskie, polska Północ, były jakby naszą Szkocją. Dopiero potem, pod zaborem dokonanym przez Brandenburczyków, którzy razem z ziemią przywłaszczyli sobie jej nazwę, pojęcie „Prusy” zaczęto tutaj kojarzyć z obcą, przybyłą z Berlina potęgą. I my, niestety, daliśmy sobie tę nazwę odebrać. Nie pamiętamy już, że „pruski mur” narodził się właśnie tutaj, nie jest więc wynalazkiem niemieckim, lecz polskim. (Podobnie jak kojarzymy z Rosją „ruskie pierogi”, które przecież pochodzą spod Lwowa). Od tej pory nie możemy sobie poradzić z tożsamością tej ziemi. Jak ją zwać? Pomorze Gdańskie nie obejmuje Ziemi Chełmińskiej, na której historycznym terytorium leży Golub. A to w końcu jedna i ta sama kraina. W II Rzeczypospolitej łączność obu regionów została zachowana w województwie pomorskim, którego kształty jako tako odpowiadały jeszcze historycznym granicom dawnych Prus Królewskich. Wtedy mówiono więc krótko „Pomorze” i każdy wiedział, o co chodzi. Jednak po wojnie sprawa się skomplikowała, jako że pojęcie polskiego Pomorza rozszerzyło się aż po Świnoujście. I tak pomorskość nam się rozmyła. Dzisiaj mamy więc województwo zachodniopomorskie, kujawsko-pomorskie (z Golubiem-Dobrzyniem) i pomorskie, ze stolicą w Gdańsku. Jednak to ostatnie województwo trudno uznać – chociażby z racji zupełnie innego przebiegu jego granic – za kontynuację historycznej polskiej dzielnicy. Tymczasem Prusy Królewskie żyją, choć nikt ich tak dziś nie nazywa. By się o tym przekonać, wystarczy porozmawiać z zasiedziałymi mieszkańcami Golubia czy Torunia. Dowiedzieć się, jakimi żyją problemami, jakimi kategoriami myślą. I okaże się, że bliżej im do Gdańska niż do jakiegokolwiek innego z dużych polskich miast. Może więc niepotrzebnie pozbyliśmy się nazwy, która upamiętnia przecież złoty wiek polskiej historii? Zamek w Golubiu-Dobrzyniu. Fot. S. Lewandowski POMERANIA LUTY 2015 Z KASZËBSCZICH LASÓW „A ziemia trwa po wszystkie czasy” Przódkã wiôldżé, terenowé aùto pòdskakiwalo pò dzurach ë chlastalo wòdą z plëtów. Pò jegò stronach ë zewslôdë bél nôdpis „Nadleśnictwo Choczewo”. Bënë sedza wastnô nadlesnô z lesnym z Wierzchùcëna. Prawie w òkòlim ti wsë, w lese, ju òd pól gòdzënë miôl jem starã za nima zdążëc, sedzącë za czerownicą zwëklégò, dosc môlégò aùta. To nie szlo górą, ale jakò takò, ledwò, dôwalo so radã, szorëjąc pò kãpach trôwë, zemi ë grzebiąc sã w glãbòczich (bò pò kòlach wikszégò aùta) kòloważach. MATÉÙSZ BÙLLMANN Kùńc kùńców ùdalo sã dojachac. Za mlodima bómkama wëjachelë më na grańcã midzë lasã ë stôrą òbroslą krzama ląką. Wszëtcë wësedlë ë lesny Henrik Szëmikòwsczi rzek: przódë lat lëdze jezdzëlë tu prosto òd wsë, ale ti stegnë ju ni ma, temù më mùszelë nadrobic lasã. Tu pòwzérôl na mòje aùtkò jakbë zdzywiony, że ni mùszôl retac mie swòją wëcygarką. Pò naszi lewi starnie, za stôrima, wësoczima jak kòscelné kòlumnë bùkama, bél nowi drzewiany plotk z bramą ë nowò zrëchtowónym pamiątkòwim kamã z nôdpisã z knédżi Kòheleta pò pòlskù: „Pokolenie przychodzi i odchodzi, a ziemia trwa, po wszystkie czasy”. Za nim bëlo widzec jakbë rozrzëconé stôré pòmniczi, w wikszoscë pòpsëté. Bëlë to grobë stôrégò, zabëtégò, ewangelëcczégò smãtôrza. Je to przedwòjnowi smãtôrz – òpò wiôdô lesny Szëmikòwsczi (za richtich kòl nas na Nordze bë rzeklë „ferszta”). Pò wòjnie tu ju nie chòwelë lëdzy ë nicht tim smãtôrzã sã nie interesowôł. Òstôł zaniedbóny. Pòdobną historëjã mają wszëtczé zabëté lesné smãtôrze, chtërne òbjãła ùdba nadlesyństwa. Chòdzy ò to, żebë ùretac te place, gdze wnet nicht ju nie zazérô òkróm dzëczich zwierzãtów. W 2013 rokù lesny òdnowilë pierszi taczi plac, loni ùdalo sã òdnowic POMERANIA GROMICZNIK 2015 pòstãpnëch szesc. Latos programa mdze cygnionô dali, bò na swój czas żdaje jesz czilenôsce smãtôrzów. Nają ùdbą je prawie ùretac òd zabëcégò te place, tak żebë òstałë dlô tëch, co przińdą pò nas – gôdô nadlesnô Éwa Rogaczewskô. Wiedzec je, że nôtëra robi swòje ë pò swòjim czasu òne bë zdżinãłe czësto. A do tegò dorechòwac mùszi, że pò wòjnie lëdze sami niszczëlë ewangelëcczé pòmniczi. Jesz pózni przëszlë lómiôrze, zbiérającé żelastwò. Lesny òdnôwiają smãtôrze ze swòjich dëtków, rechùją na to, że pózni pòmògą je sprzątac na przëmiôr dzecë z henëtnëch szkòlów. Wszëtczé te place nalôżają sã dosc dalek òd wsów, gdzes w lasach, bò taczé bëlë zwëczi w XIX wiekù. Prawie na tim smãtôrzu – cygnie dali wasta Henrik – béł taczi las, że mógł czësto letkò minąc gò ë wcale nie dac ùbachtu, że stoją tu krziże. Nasza robòta to bëło wëcãcé nëch wszëtczich krzów ë drzéwiãtów. To wszëtkò mùszôł zrobic tak, żebë nie zniszczëc pòmników, a doch czasã stroną nich rosłë dëcht wiôldżé bómë. Niechtërne më òstawilë, tak jak tã brzozã – tu pòkôzôl rãką na wësoką brzózkã, chtërna zyba sã na wietrze. Jak rzeklë mie mòji prowadnicë, mést felëje nëch grobów, jaczé bëlë drzewiané, czasã mòżna pòznac plac, gdze chtos je pòchòwóny pò môlim wzgórkù. Ni krziża, ni pòmnika w taczim môlu ju ni ma. 41 Z KASZËBSCZICH LASÓW / ZACHË ZE STÔRI SZAFË Òglowò ò smãtôrzach nie je wiedzec wiele, jak dolmaczëla mie wastnô Rogaczewskô. Më próbùjemë na taczé nasze henëtné ôrtë we wespółrobòce z parafiama, ksãżama òdszëkac jaczés sztriczi, szlachë historiczné na tã témã. Wiémë, że wikszosc dzeja do II wòjnë, ale w niechtërnëch placach kògòs chòwelë jesz w latach sétmëdzesątëch. Czasã tam-sam pòjawi sã nawetka jaczis znit. Wiedno, czedë je „òtemkniãcé” taczégò òdnowionégò smãtôrza, òrga nizowónô je môlô ùroczëstosc. Zbierają sã fersztowie, lesny robòtnicë, môlowi mieszkańcowie, a ksądz gôdô mòdlëtwã i swiãcy taczi plac. Czasã mòżna przë ti leżnoscë òbezdrzec môlé „skarbë”, chtërne ùdalo sã òdkrëc przë robòtach. Czasã są to stôré, kùté przez kòwôla grable òstôwioné przódë lat pòd pòmnikã, czasã jesz jiny sztrik ùszłëch czasów. Do terôzka ju sã ùdalo òdnow ic stôré smãtôrze w òkòlim prawie Wierz chùcëna, Przebãdowa, Chòc zewka, Jackòwa, Lubiatowa ë Wësoczégò. To razã szesc rozmajitëch lesyństwów. Infòrmacje ò aktualnëch robòtach pòjôwiają sã regularno na starnie Nadlesyństwa Chòczewò (www.choczewo. gdansk.lasy.gov.pl). Kòżdi, chto jesz wiedzôlbe kąsk ò taczim smãtôrzu, kąsk pamiãtôl abò miôl jaczés papiórë sparlãczoné z ną témą, mòże je przekazac, żebë mòżna tam zrëchtowac jakąs môlą infòrmacjową tôflã. Òdj. ze zbiérów Nadlesyństwa Chòczewò Kastka do òdjimków Doktor Aleksander Majkòwsczi nié le zajimôł sã lékarzenim, spòlëznowim dzejanim ë pisanim, ale téż robił rozmajité òdjimniãca krôjòbrazu Kaszëbsczi. Dokùmeńtowôł téż codniowé żëcé ë kùlturalné zajmë Kaszëbów. Czej jachôł w rézã, miôł do te szpecjalną pòdrãczną „kastkã”, tj. fòtograficzny aparat. Dzysôdnia mòże gò òbezdrzec na wëstawie w wejrowsczim mùzeùm. Nen pòpùlarny aparat niemiecczi firmë Zeiss Ikon mòdel Bandur produkòwóny béł w 30. latach XX stalatégò. Fòtografczi robiło sã nim baro prosto ë wëgódno. Nie bëło trzeba nastawiac òstroscë, przecëmk miôł le dwie wôrtnoscë 11 a 16. Òbrazë naswietliwóné bëłë na błonie 6x9, chtërną przecygało sã rãczno. Czej sã ju wëkadrowało òbrôz, sygło knąpsnąc a òdjimk béł fardich. Pòtemù leno bëło trzeba żdac na wëwòłanié òdjimków kòl fòtografa. rd 42 POMERANIA LUTY 2015 LUDZIE Nasza pani profesor Jak nieprzeciętną osobowością, wybitną polonistką jest pani profesor Irena Wesołek, wiedzą uczniowie, którym dane było mieć z nią lekcje języka polskiego. Nasza polonistka to nauczyciel niezwykle życzliwy i pełen dobroci. Za wartość naczelną uważa życie godziwe i przyjaźń z całym otoczeniem. Pani profesor szanuje cudze poglądy, choć nie zawsze się z nimi zgadza. Irena Wesołek (z d. Bańska) urodziła się 4 stycznia 1930 roku w miejscowości Szynkarzyzna. Jej rodzice wychowywali ją w duchu umiłowania ojczyzny, a nade wszystko w prawości we wszelkich poczynaniach. Uczęszczała do szkoły średniej w Sadownem (pow. węgrowski), a następnie ukończyła studia na polonistyce w Uniwersytecie Warszawskim. 1 września 1952 roku rozpoczęła pracę jako nauczycielka języka polskiego w Liceum Pedagogicznym w Kościerzynie, pełniąc równocześnie funkcję wychowawcy w internacie. Kościerzyna znana jest między innymi z przedwojennego Męskiego Seminarium Nauczycielskiego, to właśnie w jego budynku po II wojnie światowej mieściło się słynne Liceum Pedagogiczne, w którym życzliwą dla młodzieży atmosferę tworzyli: Bolesław Wojtulewicz (dyrektor), Waldemar Baruk (pedagog), Alfons Bastian (prace ręczne), Romuald Gierszewski (matematyka), Zofia Goleniewicz (jęz. rosyjski), Zofia Jarocka (biologia), Stanisław Jarocki (chemia), Henryk Kaczorowski (jęz. polski), Leonard Knut (fizyka), Halina Oborska (historia), Antoni Olecki (śpiew), Tadeusz Pakieser (geografia), Antoni Patok (wych. fiz.), Józef Pawelski (rysunek), Edwin Stosik (chemia), ksiądz Jan Müller (religia) i nasza polonistka Irena Wesołek. Pani Irena wspomina, że gdy rozpoczynała pracę polonistki, spotkała się z ogromną życzliwością starszych, doświadczonych nauczycieli. My, jej uczniowie, absolwenci Liceum Pedagogicznego z 1960 roku mamy świadomość, że POMERANIA GROMICZNIK 2015 profesor I. Wesołek to wielka osobowość, która oddziaływała na nas swoją głęboką wiedzą merytoryczną i działalnością wychowawczą. Bez jej pomocy, życzliwości i zaangażowania nasza droga do matury byłaby o wiele trudniejsza, a zdobyta wiedza – uboższa. W okresie szkoły średniej nasi mistrzowie, nauczyciele wspomagali rozwój naszej osobowości, rozwijali nasz intelekt, przygotowywali nas do życia w społeczeństwie i pomogli zdobyć zawód nauczyciela – wychowawcy dzieci i młodzieży szkolnej. Naszej polonistce zawdzięczamy podstawy rzetelnej wiedzy humanistycznej, zachęcanie nas do samokształcenia, a także wprowadzenie w świat wartości. Dla swoich uczniów pani profesor do dzisiaj pozostaje wzorem i autorytetem. W połowie lat 60. Irena Wesołek, ze względu na pracę męża, przeniosła się do Liceum Pedagogicznego w Tczewie, a po jego likwidacji nadal pracowała jako nauczycielka języka polskiego – w Liceum Ogólnokształcącym w Tczewie, skąd przeszła na emeryturę. Od początku swojej pracy zawodowej jest związana ze Związkiem Nauczycielstwa Polskiego (który w 2015 r. będzie obchodzić 110. rocznicę powstania). W rozmowie ze mną pani profesor wraca do tamtych lat i do myśli zawartych w wierszu Wisławy Szymborskiej, pt. „Stary Profesor” (Dwukropek, wydawnictwo A5, Kraków 2005): Spytałam go o tamte czasy, kiedy byliśmy jeszcze tacy młodzi, naiwni, zapalczywi, głupi, niegotowi. Trochę z tego zostało, z wyjątkiem młodości – odpowiedział. (...) Spytałam o ogródek i ławkę w ogródku. Kiedy wieczór pogodny, obserwuję niebo. Nie mogę się nadziwić, ile tam punktów widzenia – odpowiedział. Fot. ze zbiorów I. Wesołek Obecnie my, jej uczniowie wywodzący się z Kaszub i Kociewia, będąc już na emeryturze i mimo że zawodowo czujemy się spełnieni, to nadal pełnimy ważne funkcje w rodzinach, a także w działalności społecznej. Każdego roku w pierwszą sobotę czerwca obchodzimy rocznicę zdania matury. Spotykamy się przed budynkiem dawnego Liceum Pedagogicznego w Kościerzynie, które jest dla nas magicznym miejscem, gdzie wspominamy naszych Mistrzów i dokumentujemy to wspólnym zdjęciem. To tam, we wspólnocie klasowej zaczęła się kształtować nasza przyszła droga zawodowa, o czym do dzisiaj nie zapominamy, mając na względzie słowa C.K. Norwida „(…) aby mierzyć drogę przyszłą, trzeba wiedzieć, skąd się wyszło (…)”. Jerzy Szmytka Starszy wykładowca (na emeryturze) Uniwersytet Gdański – Instytut Pedagogiki Cały tekst można przeczytać na stronie www.miesiecznikpomerania.pl 43 W GDAŃSKU Młodzi na przekór metryce Starość to nie kwestia metryki, ale stanu ducha – prawdę tę niby znamy, a jednak wciąż warto ją przypominać. I zachęcać seniorów, by ciepłe kapcie i pilota od telewizora zamienili na sztalugi, naukę języków obcych czy ćwiczenia taneczne. M A R E K A DA M KO W I C Z W Gdańsku, na szczęście, nie ma problemów ze znalezieniem atrakcyjnych zajęć dla osób starszych. Działa Uniwersytet Trzeciego Wieku, specjalne programy przygotowują instytucje publiczne i organizacje pozarządowe. W przypadku tych ostatnich swego rodzaju fenomenem jest działalność Fundacji Inicjatyw Społeczno-Kulturalnych Forum, która prowadzi Gdańską Akademię Seniora. Akademia powstała w marcu 2012 roku z okazji obchodów Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej – wyjaśnia Anna Staruszkiewicz, prezes fundacji Forum. Oferta została tak przygotowana, żeby każdy mógł w niej znaleźć coś dla siebie. I chyba znajduje. Każdego roku w organizowanych przez nas zajęciach udział bierze około 300 osób! To ludzie z różnym wykształceniem i bagażem doświadczeń, łączy ich jednak ciekawość świata i chęć realizowania swojej pasji. Anna Staruszkiewicz przyznaje, że niektórym zrobienie pierwszego kroku i włączenie się w rytm zajęć akademickich zajmuje trochę czasu. Muszą się przełamać, pokonać własne opory, ale kiedy już to nastąpi, ich życie zmienia się diametralnie. Gdańska Akademia Seniora daje możliwość realizacji młodzieńczych pasji albo odkrycia nowych, o których nie miało się pojęcia – mówi. Liczy się też kontakt z drugim człowiekiem. Możliwość rozmowy, wspólnego spędzenia czasu. W semestrze, który się właśnie rozpoczął, seniorzy mogą się zapisać na naukę obsługi komputera, lektoraty języków obcych, gimnastykę usprawniającą, treningi rozwoju osobistego i zajęcia poświęcone zdrowiu i urodzie. Ponadto przygotowano spotkania fakultetu historii i kultury dawnego Gdańska, jest to kontynuacja ubiegłorocznych działań akademii, które koncentrowały się wokół tożsamości Dolnego Miasta. Seniorzy nie tylko poznawali przeszłość dzielnicy, ale i wykonali prace plastyczne, które były prezentowane w przestrzeni publicznej w formie wielkoformatowych wydruków. Dolne Miasto poddawane jest rewitalizacji, warto więc było mu się przyjrzeć w momencie przemiany – tłumaczy Anna Staruszkiewicz. Zajęcia poświęcone historii dzielnicy prowadził Piotr Mazurek, przewodnik i prezes Towarzystwa Przyjaciół Gdańska, który przyznaje, że praca z seniorami daje mu dużo satysfakcji. Osoby starsze są chłonne wiedzy – podkreśla. Widziałem, że każdy wykład czy spacer był dla nich jak zastrzyk adrenaliny. Nabierali wigoru. I to chyba odróżnia seniorów od wielu studentów, którzy uczą się z konieczności – dla zdobycia dyplomu. Podobnym zastrzykiem energii są zajęcia artystyczne dofinansowane w 2014 roku z programu Aktywności Społecznej Osób Starszych. Dały one bowiem możliwość spełniania się w malarstwie sztalugowym, chórze kameralnym, grupie tanecznej czy międzypokoleniowym zespole teatralnym. Dla osób uczestniczących w tych zajęciach niezapomnianym przeżyciem było podsumowanie projektu Alternatywa XL, które odbyło się w Teatrze Szekspirowskim. Na jego scenie seniorzy pokazali swoje talenty – tańcząc z szalami i parasolkami oraz prezentując w stylowych kostiumach spektakl „Król Mór”, będący adaptacją jednej z legend gdańskich Franciszka Fenikowskiego. Do tego chórzyści wystąpili z koncertem kolęd. Społecznicy z fundacji Forum podkreślają, że Teatr Szekspirowski to nie jedyna instytucja, z którą współpracują. Życzliwie do ich działalności odnosi się chociażby Urząd Miejski w Gdańsku, Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, Departament Polityki Senioralnej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Nadbałtyckie Centrum Edukacji Oświata-Lingwista. Ponadto partnerską współpracą wspiera fundację Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego im. Józefa Piłsudskiego w Gdańsku. Nasi słuchacze zajmują się również różnego rodzaju działalnością plastyczną – malarstwem, grafiką, ceramiką. Przygotowujemy liczne wystawy indywidualne i zbiorowe – dodaje Anna Staruszkiewicz. Oczywiście cały czas szukamy nowych pomysłów. Kto wie, może kiedyś uda się zorganizować zajęcia żeglarskie albo opracować program „Metamorfozy”, który pokazałby, że w każdym wieku można wyglądać atrakcyjnie. Wygląd zewnętrzny wpływa przecież na stan ducha. Czas pokaże, czy uda się zrealizować te plany. Ważne jednak, że już dotychczasowa działalność fundacji Forum została doceniona i to nie tylko przez seniorów. Za pracę na rzecz społeczności lokalnej, a zwłaszcza starszych wiekiem mieszkańców Gdańska, fundacja otrzymała wyróżnienie im. Lecha Bądkowskego, a w 2013 roku, jako jedna z najlepszych organizacji pozarządowych województwa pomorskiego – nagrodę Bursztynowego Mieczyka im. Macieja Płażyńskiego. Szczegółowe informacje na temat zajęć prowadzonych w ramach Gdańskiej Akademii Seniora, która działa od trzech lat pod honorowym patronatem prezydenta Gdańska Pawła Adamowicza, można uzyskać w Domu Sąsiedzkim Za Murami (ul. Za Murami, dojście z Ogarnej przez ul. Słodowników tuż za cukiernią W-Z). Tutaj też przyjmowane są zgłoszenia seniorów pragnących realizować swoje młodzieńcze pasje. Telefon kontaktowy 58 765 19 76 (w godz. 12–15), e-mail: [email protected]. 44 POMERANIA LUTY 2015 WIEŚCI Z GDAŃSKIEGO ODDZIAŁU ZKP / LISTY DZIAŁO SIĘ w Gdańsku • 10 stycznia 2015 roku – spotkanie opłatkowe naszego oddziału rozpoczęto mszą świętą z kaszubską liturgią słowa, odprawioną przez ks. proboszcza Wojciecha Chistowskiego w kościele pw. Bożego Ciała w Gdańsku-Pieckach. Po mszy śpiewaliśmy kolędy przy akompaniamencie organistki Aleksandry Białk. Gość szczególny Roman Drzeżdżon przypomniał nam o kaszubskich zwyczajach bożonarodzeniowych – gwiôzdkach, kolędnikach, sylwestrowych psotach, z których jak się okazuje, część jest kultywowana do dziś. Zaprezentował także własny utwór „Gwiôzdkòwé nótë”. • 11 stycznia – w Tawernie Mestwin Wspólnota Kaszubów przy św. Janie podzieliła się opłatkiem, śpiewała kolędy kaszubskie oraz obejrzała I część filmu „Kaszubi w Gdańsku – Główne i Stare Miasto”. • 15 stycznia – w Sali Mieszczańskiej Ratusza Staromiejskiego odbył się Wieczór Kolęd i Pastorałek zaaranżowany przez muzyków Kapeli Królewskiej pod kierownictwem Joanny Orzeł (sopran/fortepian/organy). Gościnnie wystąpili: Joanna Jemioł, Natalia Grzebała i Monika Kosakowska, chór Laudate Dominum z parafii pw. św. Maksymiliana Kolbego i chór z parafii pw. Chrystusa Króla oraz inni. Koncertowi towarzyszyła wystawa szopek bożonarodzeniowych wykonanych przez twórców regionalnych z Pomorza. Partnerem koncertu było m.in. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Oddział w Gdańsku. • 17 stycznia – gościliśmy, wraz z przedstawicielami oddziałów Zrzeszenia z Banina, Pruszcza i Przywidza, na spotkaniu opłatkowym u naszych południowych sąsiadów – w ZKP Oddział w Kolbudach. • 17 stycznia – w Gdańskim Teatrze Szekspirowskim odbyła się premiera spektaklu „Puste Noce – pieśni, które już się kończą” w wykonaniu Laboratorium Pieśni i Gości. Koncept i reżyseria Aliny Jurczyszyn. • 18 stycznia – po mszy świętej z kaszubską liturgią słowa, celebrowanej w kościele pw. św. Michała Archanioła w Sopocie przez ks. Zenona Pipkę, proboszcza z Gdyni-Małego Kacka, śpiewaliśmy kolędy i składaliśmy życzenia członkom sopockiego oddziału ZKP. Teresa Juńska-Subocz POMERANIA GROMICZNIK 2015 Wojenna tajemnica Napisał do mnie Aleksander Szulta i opisał historię swojego ojca Teofila zaginionego podczas wojennej zawieruchy. Teofil Szulta urodził się 9 października 1913 roku w Kielnie. W latach 1935–1937 odbył służbę wojskową w 1 Morskim Dywizjonie Artylerii Przeciwlotniczej w Gdyni-Oksywiu. Wyszedł z wojska w stopniu kaprala. Parę miesięcy po zakończeniu służby wojskowej ożenił się w Luzinie z Magdaleną Stolc. Mieszkali w Przetoczynie i Wejherowie. 25 sierpnia 1939 roku Teofil został zmobilizowany do jednostki wojskowej w Tczewie. Na początku wojny brał udział w walkach o obronę Warszawy. Po 17 września w Hrubieszowie, gdy już miał cywilne ubranie, został wzięty do niewoli przez Sowietów. Zwolnili go, bo mówił po niemiecku i pochodził z Kaszub. Do Wejherowa wrócił w październiku 1939 roku. Pracował jako robotnik przy remontach dróg. W 1940 podjął pracę w porcie w Gdyni, gdzie uległ wypadkowi (aktywny karbid uszkodził mu oko). W marcu 1943 roku został wcielony do Wehrmachtu, służył w 9 Baterii II Regimentu Artylerii Przeciwlotniczej w Królewcu. Dwa miesiące później uciekł, zabrawszy z sobą karabin, do Wejherowa i tam się ukrywał. 1 czerwca 1943 roku Schupo (niemiecka policja porządkowa) i Sturmabteilung, SA (oddział szturmowy NSDAP) schwytali Teofila Szultę w domu i osadzili w więzieniu w Wejherowie. Tej samej nocy Szulta rozgiął kraty w oknie i uciekł z więzienia. Po zabraniu z domu ubrań poszedł „do lasu”, do partyzantki, gdzie obrał pseudonim „Prysny”. Nawiązał kontakt między innymi z ppor. Alfredem Loeperem, z Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski” w Koleczkowie, i por. Grzegorzem Wojewskim, który wówczas pełnił funkcję komendanta naczelnego tej organizacji. 16 maja 1944 roku Niemcy zorganizowali obławę na bunkry w okolicach Koleczkowa (wskazał je niemieckiej policji niejaki Dobka) i wraz z Bolesławem Bychowskim Teofil Szulta został schwytany i osadzony w więzieniu gestapo w Gdańsku, zwanym Viktoria Schule. Ponad miesiąc później, dokładnie 6 czerwca, na trasie Wejherowo – Szemud – Kamień widziano samochód ciężarowy SS, którym eskortowano grupę polskich więźniów, wśród nich, jak mówią, Teofila Szultę i Bolesława Bychowskiego. Po około godzinie samochód wrócił pusty. „Prawdopodobnie za działalność partyzancką – pisze Aleksander Szulta – i w odwecie za zastrzelenie przez partyzantów niemieckiego leśniczego Georga Szarfa, zostali rozstrzelani w okolicy Okuniewa, w leśnictwie Kamień. Naocznym świadkiem tego wydarzenia miał być niejaki Tesmer, ale został zabity przez Niemców. Nie ma potwierdzenia, gdzie, kiedy i jak zginął ojciec. Mama nigdy nie otrzymała żadnej urzędowej informacji na ten temat. Nasze wszystkie powojenne starania i poszukiwania miejsca, gdzie mógłby być pochowany ojciec, spełzły na niczym”. Żona Teofila Szulty, Magdalena, z czworgiem dzieci została osadzona 10 lipca 1944 roku w obozie koncentracyjnym w Potulicach. Do Wejherowa wróciła 4 kwietnia 1945 roku. Jeśli ktoś z Czytelników „Pomeranii” zna jakieś fakty z życia lub na temat śmierci Teofila Szulty, to proszę pisać na adres e-mail: [email protected] lub dzwonić pod numer telefonu 58 672 66 81. Stanisław Janke R E K L A M A 45 ZROZUMIEĆ MAZURY Wuttka WA L D E M A R M I E R Z WA Przychylny raczej Mazurom Max von Rosenheyn, który opublikował swoje wrażenia z podróży po Puszczy Piskiej w pracy Reise-Skizzen aus Ost- und West preussen (1858), uważał ich za plemię „ukształtowane przez naturę, skromne i poczciwe, bez przesadnych wymagań, wierne domowi panującemu i wierze ojców”. Dostrzegał oczywiście liczne wady tego ludu, sporo był mu gotów wybaczyć, nadużywaniem wódki przez Mazurów był jednak wstrząśnięty. Pisał m.in.: „gorzałka, mętny spirytus kartoflany, uważana jest za summum bonum (największe dobro – WM). Chociaż księża i nauczyciele ostro przeciwko niej występują w słowie i czynie, mimo to jednak wydaje się, że wszystkie te przeciwdziałania to tylko pia desideria (poboczne życzenia – WM). Mazur doprowadził picie swojej Wuttki do wirtuozerii. Nie tylko pije ją, ale też zaprawia miodem i wypieka w ten sposób karmel, który można zjeść. Dzieci przy piersi dostają łyczek gorzałki, aby zasnęły, a matka dodaje całusa zamiast cukierka. Dziewczęta i kobiety mogą bez złych skutków wypić większe ilości wódki, mężczyźni wypijają dziennie liczne kwaterki i w dnie targowe często wydaje im się, iż rynsztok jest łożem”. Rosenheyn odwiedzał w podróży wsie, gdzie co trzeci dom był szynkownią. Nie lepiej sytuacja miała się w miasteczkach. W połowie XIX wieku w liczących 1600 mieszkańców Mikołajkach działało 10 gorzelni i 25 szynków, w których „chętnie spędzano każdą chwilę”. W tym samym czasie Ryn miał 15 szynków, Ządzbork (Mrągowo) – 20, a czterotysięczna Ostróda prawie 30. W wielu wsiach karczmarze, także żydowscy, stawali się za „pijackie” długi 46 właścicielami większości ziemi w okolicy. Wódka nie oszczędzała jednak i właścicieli szynków, wielu z nich umierało na „obłęd opilczy”. Na Mazurach pito rzeczywiście sporo, a w XIX wieku o wiele za dużo. Pijaństwo było tu plagą powszechną. Jeden z bohaterów powieści Wilki Hansa Helmuta Kirsta zauważył, że „człowiek pije, koń żłopie; na Mazurach jest odwrotnie”. Ponad dwieście lat przed Kirstem pastor Andreas Fischer grzmiał, że Mazurzy sami się rujnują „z powodu niedbałego życia, hulanek, pijaństwa kobiet i dzieci”. Friedrich Salomo Oldenberg, berliński kaznodzieja, który odbył w 1865 r. na zlecenie władz Kościoła podróż po krainie, uznał pijaństwo za najciemniejszą stronę mazurskiego ludu, alarmując, że nie ma dziedziny życia, która nie łączyłaby się tu jakoś z wódką. „Na Mazurach – pisał – gorzałka jest zwykłym pożywieniem, chlebem powszednim. Mazur pije nie tylko z pragnienia, lecz również z głodu. (…) Pije ją rano. Pije w południe, pije ją wieczorem. Pije ją w chwilach radości i w chwilach cierpienia, pije ją we wszystkich porach roku. Kobiety piją razem z mężczyznami, a także gdy są między sobą. Piją, gdy rodzą dzieci i gdy leżą na śmiertelnym łożu. Każde święto, także kościelne, wymaga gorzałki. I to tym więcej, im bardziej jest uroczyste. (…) »Z wódką wszystko, nic bez wódki« – oto hasło Mazura”. Nadużywanie alkoholu wiązano ze słowiańskim pochodzeniem Mazurów, „ludu lekkomyślnego i bez skłonności do uporządkowanych stosunków”. Przyczyn jego pijaństwa dopatrywano się także w cywilizacyjnym zapóźnieniu prowincji, biedzie, trudnych warunkach klimatycznych, łatwej dostępności gorzałki, bezczynności władz oraz interesie właścicieli karczm i gorzelni. Trudno oprzeć się jednak wrażeniu, że przynajmniej niektórym niemieckim historykom i etnografom trochę imponowały alkoholowe możliwości Mazurów. Hans H. von Wichdorff pisał w pracy Mazury, że nie szkodzi im „spożywanie nawet dużych ilości gorzałki i nie widać po nich przeważnie żadnych szkodliwych wpływów i wyniszczających ciało skutków alkoholu. Wszyscy mają zdrowe, silne dzieci, które później w wielkiej liczbie zdatne są do służby w wojsku”. Albert Zweck próbował usprawiedliwiać pijących, przypisując gorzałce rolę „pocieszycielki w kłopotach” i dostrzegając jej udział „w przyczynianiu się do nastroju większej wesołości”. Fritz Skowronnek w Księdze Mazur zauważał, że alkohol szedł w parze z usposobieniem Mazurów, którzy mieli „spokojną naturę”. Świadczyć miał o tym jego zdaniem fakt, że „jak tylko siwucha zaczęła uderzać do głowy, z Mazurów wychodziła ich wrodzona dobroduszność: mężczyźni zaczynali się obejmować, podawać sobie wzajemnie flaszeczkę, całować się i płakać w nadmiernym przypływie uczuć”. Skowronnek zwracał też uwagę, że „Mazurzy twierdzą, wcale nie w żartach, lecz całkiem poważnie, że każdemu człowiekowi pisana jest przez los dawka alkoholu, którą musi spożyć w ciągu swojego życia”. W sprawozdaniu dla władz Kościoła Oldenberg podkreślał, że przyszłość krainy i Kościoła ewangelickiego zależy od tego, „czy uda się przezwyciężyć mazurską skłonność do pijaństwa”. Mazurscy duchowni nie oceniali sytuacji aż tak dramatycznie, słusznie zresztą odpierając zarzut, jakoby pijaństwo było tu większe niż gdzie indziej. Oni jako pierwsi podjęli antyalkoholową kontrofensywę, zakładając stowarzyszenia wstrzemięźliwości. Ich członkowie POMERANIA LUTY 2015 ZROZUMIEĆ MAZURY składali przed ołtarzem uroczyste ślubowania, że wyrzekają się wódki. Złożenie ślubu poprzedzał kilkumiesięczny okres próbny, do którego zobowiązywano się podpisem. Zdecydowaną walkę z nałogiem podjęli też gromadkarze, lokalna wspólnota wyznaniowa będąca częścią protestanckiego ruchu nastawionego na przyjście Królestwa Bożego i konieczność przygotowania się do tego. Pojawiła się ona na Mazurach w połowie XIX w., by w niedługim czasie objąć oddziaływaniem co najmniej ¼ Mazurów. Wspólne działania władz kościelnych i państwowych, coraz bardziej znaczący wpływ gromadkarzy na życie duchowe Mazurów, a przede wszystkim poprawa sytuacji gospodarczej prowincji w ostatniej ćwierci XIX w. powoli, ale w końcu w sposób znaczący zmniejszyły skalę nałogu. Z satysfakcją, ale i ironią jeden z ewangelickich duchownych zauważył, że „odkąd dobrobyt tej ziemi znacząco się podniósł, w sposób zadziwiający spadła liczba pijących”. Choć antyalkoholowa krucjata dała pożądane efekty, jednak alkohol nie został przez Mazurów oczywiście porzucony w ogóle. Hans Helmut Kirst, wspominając w połowie XX w. swój mazurski Heimat, niezmiennie stwierdzał, że „ulubionym trunkiem mężczyzny w Prusach Wschodnich, pocieszycielką duszy, rozgrzewającą jego serce o każdej godzinie, o każdej porze roku była czysta, mocna wódeczka, zwana żytnią lub żytniówką”. Za mazurską, a raczej w ogóle wschodniopruską specjalność uchodziło, swoją drogą znane w wielu regionach Polski, dodawanie do spirytusu miodu. Napitek ten zwany „połów niedźwiedzia”, bo miano tej mieszanki używać niegdyś do odurzania niedźwiedzi, by móc je żywcem schwytać, posiadał w owych czasach często moc przekraczającą 60%! O zgubnych skutkach jego picia wspomina Siegfried Lenz w Muzeum Ziemi Ojczystej. Główny bohater, zmuszony przez legendarnego szefa przemytników z kurpiowsko-mazurskiej granicy Bandillę do degustacji „żółtej, pachnącej miodem gorzałki”, wspominał, że „najpierw nogi zrobiły się jak z gumy, potem czupryny świerków zaczęły się nieznacznie obracać, następnie polana stanęła dęba, skronie ścisnęło mi jak POMERANIA GROMICZNIK 2015 „Pozdrowienia z Ostródy. Właśnie wyszedłem z gospody! O ulico, jak dziwnie mi wyglądasz?” Humorystyczna kartka z 1901 r. Za: Janusz B. Kozłowski, Dawna Ostróda. Obrazy z życia wschodniopruskiego miasta, Dąbrówno 2006. drutem, przygięło mnie do ziemi, szmuglerzy zdawali się unosić w powietrzu, a zagajnik falować jak na morzu. (...) Nie opróżniłem całej butelki, ale wypiłem dosyć, by po raz pierwszy doświadczyć mocy naszej nalewki, która jednocześnie zaostrzała słuch i tępiła wrażliwość, rzeczywiście dawała zdolność dostrzeżenia każdego błędu w śpiewie ptaków, a z drugiej strony pozwalała niemal nie zauważyć amputacji palca”. Alkohol zmieszany z kawą serwowano jako „kawę po mazursku” lub „po kurońsku”. Z innych napitków owych czasów trzeba wymienić „Pillkaller”, czyli wódkę z zakąską: danie to składało się z kieliszka żytniówki, na który kładziono kawałek pasztetowej z musztardą, oraz „czystą ze szlabanem”, czyli wódeczkę podawaną z parówkami. Powszechnie pito grog. Kirst pisał w Wilkach, że „każdy na Mazurach pijał swój grog, przyrządzany według starej receptury: musi być rum, musi być cukier, woda nie jest konieczna… Grog jajeczny – z miodem, gorącym mlekiem, oczywiście rumem i czterema żółtkami na szklankę napoju serwowano kobietom i ludziom ciężko chorym”. W pow ieści Niezwykłe wesele w Bärenwalde Kirst podał przepis na napój zwany „witrażem” sporządzany w równych częściach z przegotowanej wody źródlanej, iskrzącego się jak ciemna krew czerwonego wina i złocistego jak bursztyn rumu. „Napój ten potrafił obudzić do życia umarłego, a konającym dać ostatniego kopa. Był czymś w rodzaju pożegnalnego uścisku”. W Moich Prusach Wschodnich znajdziemy recepturę na inny wariant ówczesnego drinka – tzw. „kościelne okno”. Przygotowywano go także z rumu i wina, ale źródlaną wodę zastąpiono w nim przejrzystą okowitą. Jak wspomina Kirst, mówiło się wówczas: „Nalać aż do kościelnego okna!” Nidzicką specjalnością była nikolaszka (Neidenburger Nikolaschka), rosyjski napój alkoholowy, w klasycznej formule wypijany po południu. Przygotowywano go, napełniając winiakiem kieliszek do likieru, kładziono nań cienki plasterek cytryny bez skórki, który posypywano łyżką cukru i mielonej kawy. Zjadało się to, zapijając zawartością kieliszka. Jak twierdzi Janusz B. Kozłowski w książce Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany nikolaszka w wydaniu nidzickim składała się z miłującej się pary, dwóch kieliszków, butelki winiaku, dwóch cytryn, torebki cukru, pół szklanki mielonej kawy i świeczki. Spożywana była ona bowiem dużo później niż jej rosyjski pierwowzór. Kozłowski zauważa, że „egzotyczny zapach cytrusów, gorzki smak kawy, blask świecy i pół butelki koniaku na głowę stanowiły mazurską receptę na udany początek nowej rodziny, niekiedy wprost nowego życia”. 47 MÙZYKA Z Tobą bëc – Kirkòwsczi a Lewańczik – Wanoga z piesnią Spiéwniczi aùtorsczé. Taczé, w jaczich są ùsôdzczi z mùzyką jednégò ùtwórcë. Ni ma jich za wiele w naszi kaszëbsczi mùzyczny lëteraturze. Na mëslã przëchôdają Jón Trepczik, Antón Peplińsczi, Aleksander Tomaczkòwsczi, Kòrneliusz Tréder, Wacłôw Kirkòwsczi, Édmùnd Lewańczik… TÓMK FÓPKA Mùzyka dosc prostô i wdzãcznô do spiéwaniô O rozgłos nie zabiegałem, a robiłem, co trzeba najlepiej, jak umiałem, z myślą, że coś wnoszę do kaszubskiej kultury, z której się wywodzę, z której wyrosłem. Ale czy doczekam kulturowego rezonansu?1 Tak pisze we wstãpie do swòjégò spiéwnika z 2007 rokù pt. Z Tobą bëc nôstarszi dzysô kaszëbsczi ùsôdzca mùzyczi, Wacłôw Kirkòwsczi ze Swiónowa. Kómpònëje ju òd 1960 rokù. Jegò aùtorsczi spiéwnik wëszedł, czej miôł 73 lata. Jakno szkólny a direchtór kaszëbsczich szkòłów twòrził w wikszim dzélu dlô dzecy prawie. Stądka jegò mùzyka je dosc prostô, a przë tim wdzãcznô do spiéwaniô. I nisczé, i wësoczé zwãczi są dopasowóné do mòżlëwòsców wëkònôwców. Jidze to bëlno wëczëc na platce pt. „Lëgòtka na szkòłã”, dze nalazło sã dzesãc frantówków napisónëch i wëkònónëch przez gimnazjowi chór Batuta z Szëmôłda2. Kirkòwsczi bierze na swòjã warkòwniã tekstë m.jin. Stanisława Bartélôka, Wstãp do: Wacław Kirkowski, Z Tobą bëc. Kaszëbsczé spiéwë, ROST, Sianowo – Banino 2007. 1 CD Lëgòtka na szkòłã, Szemud 2006. 2 48 Jerzégò Brzóskòwsczégò, Brigitë Bùlczôk, Heronima Derdowsczégò, Tomasza Fópczi, Francëszka Grëczë, Léóna Heyczi, Henrika Héwelta, Jana Karnowsczégò, Aleksandra Labùdë, Jaromirë Labùddë, Jerzégò Łiska, Aleksandra Majkòwsczégò, Alojzégò Nôgla, Jana Piépczi, Stanisława Òkònia, Eùgeniusza Prëczkòwsczégò, Léóna Roppla, Francëszka Sãdzëcczégò, Mariana Selina, Jerzégò Stachùrsczégò, Jana Trepczika i Józefa Wëbicczégò3. Sóm kómpòzytór napisôł słowa do „Starzno, mòja wies”. Ùtwórstwò Wacława Kirkòwsczégò sygô 180 dokôzków. Dwie piesnie, „Matinkò cëdnô” i „Swiónowskô Madonna”, wëszłë drëkã w mònografii E. Prëczkòwsczégò Królowa Kaszub w 2002 rokù. Czile piesniczków je w spiéwnikach Dlô Was, Panie4 a Nótë kaszëbsczé5. Jednôsce spiéwów z jegò mùzyką je w Piesniach Rodny Zemi6. 3 Muzyka Kaszub. Materiały encyklopedyczne pod red. Witosławy Frankowskiej, CZEC, MPiMKP w Wejherowie, Gdańsk 2005, s. 100–101. 4 Dlô Was, Panie. Kòscelny spiéwnik pod red. E. Pryczkowskiego, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2006. Dzesãc piesniów nalazło sã w wëdónym w ùszłim rokù zbiorze Kaszubski Śpiewnik Domowy7. W spiéwnikù Z Tobą bëc nalazło sã jaż 50 z nich. W robòce są jegò dokazë do tekstów Jana Piépczi8. Jerzi Stachùrsczi, Piesnie Rodny Zemi, ROST, Banino 2003. 7 Nótë kaszëbsczé. Pòpùlarné piesnie pod red. E. Pryczkowskiego, ROST, Banino 2008. Kaszubski Śpiewnik Domowy pod red. Witosławy Frankowskiej, REGION/Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, 2014. 6 8 5 Tomôsz Fópka, Eùgeniusz Prëczkòwsczi, Spiéwnik ùtwórców ze Starzëna rëchtëje POMERANIA LUTY 2015 MÙZYKA Wikszosc z ùtwórstwa Kirkòwsczégò żdaje jesz w zesziwkach na wëdanié. Zamkłosc Z Tobą bëc to w wikszoscë bòżónczi, w całoscë marijné. Wiãcy jak pòłowa tekstów zbiérkù słëchô do E. Prëczkòwsczégò. Przewôżają durowé tonacje: C-Dur, F-Dur i D-Dur. W moll je leno jedna piesniô, pòstnô „Na smierc krziżewą”. Rzecz cekawô, żlë jidze ò dobiér tekstów. Jidze zmerkac, że W. Kirkòwsczi nie czerëje sã za tim, czë chtos ju napisôł do jaczégò tekstu melodiã i bédëje apartno swòje. Tak je w przëtrôfkù „Swiónowsczi Panienczi” ze słowama i mùzyką ks. Grëczë a „Reno, czej mòrze sã bùdzy” ks. Bernata Sëchtë. To samò do tekstów E. Prëczkòwsczégò: „Niebnô droga”, „Matinkò cëdnô” – mùz. Witosława Frankòwskô; „Kaszëbskô Rodzyn Królewô”, „Snôżô nad perłë”, „Do kòscółka jidą dzôtczi”, „Jezës bãdze jegò miono”, „Na rôrotë”, „Na smierc krziżewą”, „Zrodzony na sankù”, „Nasz Swiãti Òjcze”, „Na pasterkã”, „Żëczbë na Gòdë”, „Jastrowô wòda”, „Zëmòwé rozegracje” – mùz. J. Stachùrsczi; „Błogòsław młodim, „Rëbacczé namienienié”, „Smùg”, „To béł le sztót”, „Mësla dzecka”, „Na sztrąd” – mùz. T. Fópka; „Nôbarżi wiérny” – mùz. Tadeùsz Réter; „Dzecynny czas” – mùz. E. Prëczkòwsczégò i „Ach, Sybir nen” – mùz. nieznónégò autora pòdónô przez E. Prëczkòwsczégò. Jiné to: „Matkò Bòżô”, „Swiãto Marijo” – słowa Jaromirë Labùddë, mùz. T. Fópka; „Na Twòje Zmartwëchwstanié” – słowa: J. Stachùrsczi, mùz. J. Łisk; „Rëbackô kòlãda” – sł. J. Łisk, mùz. Antoni Sutowsczi („Rëbackô kòlãda” z roku 1980) czë „Hej, mòji domôcë”, „Jak snôżi je ten swiat”, „Wieczórny zwón” – z tekstã J. Łiska. Kirkòwsczi nié za czãsto sygô pò przigòdną chromatikã. Metrum colemało dwa- i trzëdzelné. Jidze nalezc pónktowóny ritm, np. „Jastrowô wòda”. Tam sam są pòdóné harmóniczné fónkcje. W piesnie „Bòże pòmagôj” kómpòzytór zabédowôł zmianã tonacje bënë dokazu, z F-Dur na B-Dur. Zmianów metrum bënë mùzyczi, czë téż synkòpowaniô jem nie nalôzł. Czasã aùtór, jakbë przekãsno, próbùjąc wrazlëwòtã òdbiércë, ùsôdzô spòkójną melodiã walôszka, czej słowa spiéwë Mùzeùm Pismieniznë i Kaszëbskò-Pòmòrsczi Mùzyczi we Wejrowie. POMERANIA GROMICZNIK 2015 brzëmią: „Sztorëm sã zerwôł, szaleje bùrzô” („Rëbacczé namienienié”). Znowa do zybiącégò tekstu „Reno, czej mòrze sã bùdzy” – stôwiô marszową melodią. W ti spiéwie pòdóny akòrd „g” nijak nie stroji z nótą h1, nad jaką sã nalôzł… Sama redosc je w jegò mùzyce Spiéwnik Wanoga z piesnią. Zbiórk piesni lëdowëch i religijnëch Édmùnda Lewańczika z Żukòwa je jednym z nônowszich (Żukowo 2014) kaszëbsczich spiéwników w całoscë. Na pëtanié ò wastã Édmùnda, kògùm je – lëdze òdpòwiôdają, że jednym z przédnëch kaszëbsczich zapòwiôdôczów a bra wãdników. Jedny pòwiedzą, że Lewańczik to Bazunë. Jiny, że Redzanie. A më mòżemë smiało rzec do te: kaszëbsczi piesniodzej, chtëren mòcno zadebiutowôł swòjim aùtorsczim piesniôkã w wiekù 71 lat. Wiele redotë je w jegò mùzyce. Tak pò prôwdze sama redosc, bò ni ma tam żódny spiéwë w molowi tonacje. A piesniów je w spiéwnikù równo 50, w tim 28 swiecczich a 22 pòbòżné. Próżno szukac za nótama Lewańczika w jinëch spié wnikach, ale sóm ùtwórca zapòwiôdô, że nie je to jegò òstatné słowò, przeprôszóm, spiéwnik. Skòrno ò słowie… Lewańczik je samòstójnym ùsôdzcą. Sóm pisze tekstë i ùsôdzô do nich mùzykã. I je widzec, że słowa kòl niegò mają swòjã miarã, bò aùtór jakno wëkònôwca czãsto sygô do rubato, mùzyczny sztur nadżibającë do wëmòwë tekstu piesni. Ad libitum je dlô Lewańczika-artistë wôżné. Biwô, że midzë pòsobnyma frantówkama improwizëje, towarzącë sobie na akòrdionie. A piacere nijak równak nie szkòdzy melodice jegò dokazów. Procëmno, wëcygô jich krôsã. I wiele w tim swójskòscë. Taczi biesadny, hajmatowi. Po ùczëcym 2–3 spiéwów ju wiémë, że Édmùnd Lewańczik je zakòchóny w nótach na trzë. Jakno człowiek, co mô lata binowi prakticzi, wié, czegò lëdze chcą słëchac i jima to dôwô w swòjich dokazach. Ni mô przë tim strachù eksperimeńtowac w chromatice i harmónii, chòcô rôd wrôcô do harmóniczny triadë. W twòrzenim jidze Lewańczik swòją stegną. Nie doczuł jem sã wpłiwù żódnégò ze znónëch mie kaszëbsczich kómpòzytorów czë aùtorów tekstów. Czasã jakbë z tëłu pòbrzmiéwa dãtô òrkestra, to znôwù jakbë to bëła akòrdionowô parada. Rzôdkò brzëmią kòscelné òrganë, czãscy lëdowô kapela. Twòrzącë, niespecjalnô aùtór òpasowiwô na zgódnosc akceńtów mùzycznëch i słownëch. W wëcygniãcym „tëch dobrëch” akceńtów pòmôgô pewno prawie wspòmniónô agògicznô dowòlnosc. Z wëdónëch w spiéwnikù dokazów nôbarżi zapadłë mie w pamiãcë kòlãdë i mòrsczé spiéwë. Jem gwës, że jesz nié rôz je ùczëjemë òbczas różnëch kùlturalnëch rozegracjów. Przënôlégô pòdzãkòwac Redzanoma za donëchchczasną promòcją ùtwórstwa jich czerownika, a Emilii Durkewicz za spisanié snôżëch nótów piesniodzeja z Żukòwa. Co łączi spiéwniczi Kirkòwsczégò i Lewańczika? Pózny debiut, môłi drëk nótowëch kropków (ùcemiãga òkùlôrnika), wielëna dokôzków bënë (50) i wëdôwca – firma ROST z Banina i ji miéwca Eùgeniusz Prëczkòwsczi. W wëdanim wspiérałë firmã samò rządë: pòwiatu kartësczégò i gminë Kartuzë (Z Tobą bëc) a gminë Żukòwò (Wanoga z piesnią). Wespółwëdôwcą tegò drëdżégò zbiéru bëło Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié z Banina. Jesz jedno: dobrze, że kòmùs sã jesz chce wëdawac kaszëbsczé spiéwniczi. 49 JĘZYK I SPOŁECZEŃSTWO W poszukiwaniu szacunku dla gwar W 1999 r. weszła w życie ustawa o języku polskim. Jej art. 3 pkt. 1 stanowi, że ochrona języka polskiego polega w szczególności na: „4) upowszechnianiu szacunku dla regionalizmów i gwar, a także przeciwdziałaniu ich zanikowi”. Poza tym zapisem z przepisów ogólnych nie znajdziemy w tym istotnym akcie normatywnym żadnego odniesienia do gwar lub dialektów, nie mówiąc już o wprowadzeniu realnych mechanizmów wsparcia dla odmian regionalnych polszczyzny. Prawodawca wyraził intencje i wskazał kierunek działania, jednakże nie dał narzędzi, za pomocą których miałyby być urzeczywistniane. W latach 90. minionego wieku, kiedy ta regulacja ustawowa się rodziła, takie enigmatyczne i ogólne zapisy odpowiadały zidentyfikowanym w Polsce potrzebom. Po kilkunastu latach obowiązywania tej ustawy trzeba wysunąć tezę, że wprowadzona przez nią regulacja w obszarze regionalizmów i gwar nie odpowiada już oczekiwaniom i aspiracjom obywateli będących użytkownikami tych gwar i regionalizmów. Rzeczywistość polskich regionów w tym czasie, szczególnie po przystąpieniu do Unii Europejskiej, przebudowały zmiany społeczne, kulturalne, demograficzne i kolejna fala modernizacji kraju. Procesom globalizacyjnym i zwiększonej mobilności mieszkańców miast i wsi towarzyszy czasami również potrzeba powrotu do korzeni, poszukiwania swojskości – autentyczności, odkrywania i budowania swojej tożsamości lokalnej. Jej elementami coraz częściej postrzeganymi jako wielka wartość są charakterystyczne dla danego obszaru gwara lub dialekt. Proces zaniku gwar chociażby na skutek oddziaływania 50 środków masowego przekazu jest faktem powszechnie zauważalnym i opisanym przez naukowców. Należy jednak dostrzec też pojawiające się przebudzenie aktywności organizacji społeczno-kulturalnych podnoszących potrzebę zachowania różnych lokalnych i regionalnych odmian polszczyzny. Szkoda byłoby taką aktywność obywatelską, biernego na ogół, społeczeństwa marnować. Zmierza ona przecież do zachowania dziedzictwa niematerialnego kultury narodowej. Takie są też cele statutowe Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, realizowane również przez kociewskie, borowiackie czy krajniackie struktury tego stowarzyszenia. Odbywa się to też we współpracy z partnerskimi organizacjami, do których należy mogący się poszczycić sporym dorobkiem Związek Kurpiów RP. W październiku 2014 r. w Maleninie k. Tczewa podczas konferencji kurpiowsko-pomorskiej regionaliści kociewscy, kurpiowscy i borowiaccy przyjęli skierowaną do władz państwowych (zarówno rządowych jak i parlamentarnych) petycję, w której zgłaszają potrzebę wprowadzenia zmian w prawie i uruchomienia realnego wsparcia dla regionalizmów i gwar języka polskiego. Uczestnicząc w jej obradach, można było dojść do wniosku, że pomocny dla animatorów kultury byłby gest władz państwowych podnoszący prestiż lokalnych gwar. Mógłby on przysłużyć się ich swego rodzaju rehabilitacji w odbiorze szerokiego grona użytkowników i władz samorządowych. Symboliczne uznanie konkretnych gwar i dialektów byłoby ich nobilitacją oraz podkreśliłoby ich znaczenie jako wartości ważnej zarówno dla tożsamości społeczności lokalnej, jak i dla państwa. Aspiracje miłośników specyfiki kulturowej Kurpiów, Kociewia czy Borów Tucholskich wyrażone we wspólnej petycji zmierzają do zachowania wielobarwności kultury polskiej zawartej również w jej niematerialnym wydaniu. Nasze prawodawstwo, w tym przede wszystkim Ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim w tym kontekście wydaje się aktem nienadążającym za współczesnością, zatem warto poważnie się zastanowić nad jej nowelizacją. Łukasz Grzędzicki Materiały z konferencji kurpiowsko-pomorskiej, która odbyła się w dniach 17–18 października 2014 r. w Maleninie, opublikowano w „Tekach Kociewskich”, t. 8, dostępne są także pod adresem: http://www.zkp.tczew.pl/czasopisma Rezolucja uczestników konferencji kurpiowsko-pomorskiej1 Od ćwierćwiecza, korzystając z samorządnej wolności, społeczności regionalne Kociewia, Borów Tucholskich, Krajny i Kurpiów zabiegają o ochronę i rozwój swojego dziedzictwa kulturowego. Przy szerokim wsparciu lokalnych samorządów dbamy o nasze dialekty i gwary, zwyczaje oraz tożsamość. Jednak mimo tych zabiegów widzimy, że własnymi siłami działaczy regionalnych nie jesteśmy w stanie skutecznie przeciwdziałać zanikowi regionalizmów językowych i gwar oraz chronić naszej kulturowej tradycji. Mimo że dbałość o regionalne bogactwo języka polskiego oraz lokalne odmiany kultury polskiej jest deklaratywnie zapisana w szeregu istotnych POMERANIA LUTY 2015 JĘZYK I SPOŁECZEŃSTWO przepisów prawnych, m.in. w Ustawie o języku polskim czy w nowej podstawie programowej polskiego szkolnictwa, to niestety osiąganie tego celu pozostaje w dużej mierze kwestią dobrej woli społeczników z poszczególnych regionów. Nie widzimy żadnego systemowego wsparcia dla regionalnych odmian języka polskiego. Nie dostrzegamy żadnego przemyślanego planu działań na rzecz ochrony i rozwoju regionalnych tradycji kulturowych. Nie czujemy żadnego wsparcia dla rozwoju regionalnych tożsamości. Mimo wielu deklaracji działań symbolem niemocy instytucji państwowych jest program ochrony dziedzictwa niematerialnego, który miast być sprawnym narzędziem ochrony bogactwa regionalnej kultury, jest zbiorem luźno powiązanych badań etnograficzno-socjologicznych z dodatkiem spisu cennych, acz jednostkowych elementów kultur lokalnych z terenu całej Polski. By być precyzyjnym, aktualnie na Krajowej liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego jest pięć pozycji i nie tylko żadna z nich nie dotyczy szeroko pojętej kwestii ochrony regionalnych odmian języka polskiego, ale nawet trudno je uznać za najistotniejsze elementy kultury regionów, z których pochodzą. A podejście centralnych instytucji kultury i administracji najlepiej oddaje fakt, że lista ta jest tworzona na podstawie zgłoszeń samych zainteresowanych... Uważamy, że niezbędne jest całościowe podejście do ochrony szeroko pojętej kultury regionalnej w Polsce. Należy wzmocnić ustawowy zapis ochrony regionalizmów i gwar języka polskiego, przyporządkowując to zadanie ministrowi odpowiedzialnemu za kulturę i dziedzictwo narodowe. Należy go także zobowiązać do opracowania programu wsparcia ukierunkowanego ściśle na tematykę ochrony i rozwoju regionalnych odmian polszczyzny. Uważamy, że należy podjąć działania mające na celu skuteczniejsze wykorzystanie zapisów nowej podstawy programowej polskiej oświaty, dotyczące rozwoju świadomości regionalnej i regionalnych kompetencji językowych uczniów na wszystkich etapach nauczania. Należy także rozpocząć pracę nad POMERANIA GROMICZNIK 2015 Konferencja w Maleninie. Fot. http://www.zkp.tczew.pl ewentualnym wzmocnieniem tych zapisów w taki sposób, by każdy uczeń pochodzący z regionu, gdzie funkcjonuje żywa, regionalna odmiana polszczyzny, miał możliwość poznania jej specyfiki w trakcie procesu nauczania. Należy także zadbać o stworzenie zajęć umożliwiających uczniom poznanie własnej regionalnej historii i kultury. Wszelkie działania dotyczące edukacji będą nieskuteczne, jeżeli nie podejmie się zdecydowanych kroków, które przywrócą funkcjonowanie dialektologii na studiach filologii polskiej. Brak badań i specjalistów z tej dziedziny nie tylko osłabia długofalowe działania na rzecz ochrony i rozwoju regionalnych odmian polszczyzny, ale przede wszystkim uniemożliwia prawidłowe kształcenie nauczycieli polonistów. Brak kompetencji z zakresu dialektologii jest bowiem jedną z głównych przyczyn niewykorzystywania możliwości edukacji dialektalnej w polskich szkołach. Minister odpowiedzialny za sprawy edukacji narodowej powinien także stworzyć system kształcenia nauczycieli uczących dialektów języka polskiego na wzór działań, które ostatnio podjął Związek Kurpiów w powiecie ostrołęckim. Martwi nas, że bezwład, który panuje w tej materii, zmusza przedstawicieli społeczności regionalnych do prób korzystania z zapisów skierowanych do grup mniejszościowych. Jedyną możliwością zadeklarowania swojej tożsamości regionalnej (etnicznej) w Narodowym Spisie Powszechnym w 2011 roku była deklaracja narodowościowa i przynależnościowa do wspólnoty etnicznej. Jedyną realną możliwością uzyskania znaczącego wsparcia na rozwój własnej mowy innej niż literacka polszczyzna jest z kolei znalezienie się w grupie mniejszości objętych ustawą z 2005 roku. Nie chcemy tworzyć sztucznych konstrukcji prawnych, idących często naprzeciw naszym patriotycznym odczuciom w celu ochrony naszych regionalnych tożsamości! Dlatego apelujemy o podjęcie szerokich prac, które dadzą realne narzędzia państwowego wsparcia dla bogactwa regionalnej kultury Polski. Przypis 1 Rezolucja została przyjęta przez regionalistów kociewskich, kurpiowskich i borowiackich na konferencji w Maleninie 18 października 2014 r. i wysłano ją m.in. do Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, sejmowej Komisji Kultury i Środków Przekazu 51 Z ùwôżanim dlô kaszëbsczi tradicje TVP Gdańsk, Tedë jo, 7.12.2014 http://gdansk.tvp.pl/17970409/odc-07122014 Na ekranie je widzec mòrze, a na nim nôpierwi rëbacczi bôt, a pòtemù, dali, wiele kôłpiów. Na sztrądze stoji aùtorka programù Karolëna Raszeja. [TVP, Karolina Raszeja] (...) W tym odcinku o dwóch osobach, które swoje życie związały z tym, co na morzu. (...) Jesteśmy w Chałupach i gościmy u jednego z najbardziej znanych ludzi tu, na Półwyspie Helskim [terô widzymë bôt, a na nim sëwégò chłopa w rëbacczi czôpce z nëbą, „szëprówce”). Człowiek ten robi piękne rzeczy z drewna z poszanowaniem kaszubskiej tradycji i historii. Aleksander Celarek i jego Xiążę Ksawery. [gazétniczka stoji kòl Celarka, chtëren trzimie ster] [na ekranie pòjôwiô sã nôdpis: Aleksander Celarek, szkutnik z Chałup, i prawie òn gôdô] Nazwą nawiązuję do pierwszego polskiego parowca zakupionego w 1827 roku przez księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego. On też się nazywał, tamten parowiec, Xiążę Ksawery. No i kiedy go zrobiłem, też tak nazwałem. Konstrukcyjnie to jest taki parowy launch, XIX/XX wiek. [głos niewidzewny lektorczi, na ekranie widzymë tłómaczënk na pòlsczi tegò, co czëtô] Òd wiãcy jak 30 lat nôcennié szą i nôwôżniészą sërowiną je dlô niegò drzewò. To òno, dobrze wëbróné, ùłożoné, zaprawioné mòże dac łodze długòwiecznosc. Bãdze lepszé, jak plastik, aluminium i żelazło. Absolwent pòlitechniczi, stoczniówc, pasjonat. Efekt? Nie przejedzesz bez półòstrów, nie widząc zbùdowónëch bez niegò bôtów. Na zaczątkù mroznégò gòdnika w pełny òkazałoscë blós na òdjimkach i na sztrądze. (...) [Aleksander Celarek] (...) taki lodek jest bardzo niebezpieczny dla łodzi. 52 Parę lat temu kuter poszedł na dno, bo on po prostu na linii wodnej bez przerwy rysuje. Niby lód jest miększy od drzewa, ale potrafi łódź odciąć na linii wodnej. K. Raszeja i A. Celarek stoją kòl drzewiany łodzë na sztrądze, bliskò nich je bùdink z nôdpisã Port Chałupy. [TVP, K. Raszeja] Jakie tu mamy gatunki drewna, panie Aleksandrze? (...) [A. Celarek] Dąb, modrzew, sosna... [głos niewidzewny lektorczi] Òd malënkù, projektu, pò spùszczenié na wòdã, pół setczi bôtów zbùdowónëch w jegò warsztace w Chałëpach. Widzymë bënë szkùtniczégò warsztatu, w chtërnym je wiele rozmajitëch nôrzãdłów. Na westrzódkù stoji drzewianô łodza, kòl ni krącą sã robòtnicë. W bôce stoją A. Celarek i K. Raszeja. [A. Celarek] (...) sam rysuję, sam obliczam, sam sobie umrę, sam zrobię trumnę... [K. Raszeja] Jestem w miejscu niezwykłym. To szalupa transatlantyku Batory z 1936 roku. Pływał między Gdynią a Nowym Jorkiem (...). A dziś pan Aleksander rekonstruuje tę szalupę, która nigdy tak naprawdę nie była potrzebna Batoremu, bo nie tonął. Natomiast pan robi z niej perełkę. Na czym polega pana praca? [A. Celarek] Na uzupełnieniu ubytków w drewnie, w deskach, z których ona jest zbudowana. Mimo że to drzewo się bardzo dobrze zachowuje. To są modrzewiowe planki na dębowych parzonych wręgach. To jest tak zwana konstrukcja na zakładkę, bardzo często używana w szalupach. Przez tą zakładkowość, czyli zachodzenie desek tak dachówkowo na siebie, w momencie, kiedy te deski schną i zmniejszają swój wymiar, ta szalupa nie otwiera tak mocno swoich pęknięć w drzewie. [głos niewidzewny lektorczi] Przez czilenôsce lat jakno chëcz na lato na kaszëbsczi działce, rëchli w gduńsczi hôwindze, klubach jachtowëch i jesz nie wiadomo gdze. [A. Celarek] To były chyba jakieś 60. lata, kiedy ona w tym klubie była, a może i 70., to była stara szalupa i może dlatego nazwali ją „dziadek”. A teraz już chyba „pradziadek” (...) [głos niewidzewny lektorczi] Wierã jedinô, co òsta z mòtorowëch szalupów transatlantikù. Czë to jakôs z tëch, co widzec na bórce Batorégò [widzymë wëjimczi filmù ò pasażérnym òkrãce Stefan Batory] [A. Celarek] Przychodzą takie myśli do głowy czasami, że to tyle lat służyło. Ale na szczęście z nią się nie wiążą żadne tragedie ani inne rzeczy, które by po głowie chodziły człowiekowi. Tu widać tą robotę seryjną, to parzenie wręg [kamera pòkôzywô rozmajité dzélëczi bôta]. U nas wręgi zawsze były wyrzynane z kawałków, nie parzone. To jest troszkę inna technologia, bo i łódź do innej rzeczy robiona. Prawie nigdy kaszubski rybak seryjnych łodzi nie budował. A tam była stocznia, w tym Bremen, która budowała łodzie w olbrzymich ilościach. [głos niewidzewny lektorczi] Prawie 80-latnô, piãknô historëjô w szkùt niczim warsztace wastë Aleksandra. Tam, gdze felëje, gdze drzewò strëpiało, bãdze dąb i skòwrónk. [A. Celarek] Wszystkie łodzie były malowane na biało po to, żeby je było z daleka widać. Tak że my się tu nawet zastanawialiśmy, że zrobiliśmy taki dąb (...), można by to na bezbarwno zrobić, ale to by nie było zgodnie z historią. Ona caluśka była biała, po to, by na siwym, szarym morzu ją było z daleka widać. (...) R E K L A M A POMERANIA LUTY 2015 Powieść o Remusie a niemiecka walka o kulturę Przypuszczam, że wszyscy zainteresowani kaszubską literaturą piękną dobrze pamiętają strach, który towarzyszył Remusowi i Trąbie, głównym bohaterom powieści Żëcé i przigòdë Remùsa, kiedy skutecznie pomagali w ukryciu się i ucieczce katolickiego księdza, Pawła Krauzego, prześladowanego przez niemieckie władze usiłujące podporządkować sobie Kościół katolicki. Ten fragment książki Aleksandra Majkowskiego oraz liczne inne znajdujące się w niej wzmianki o przebiegu i skutkach dziewiętnastowiecznej niemieckiej walki o kulturę, powszechnie znanej jako kulturkampf, skłoniły mnie do skonfrontowania literackich opisów z badaniami historycznymi dotyczącymi tych zagadnień. Sięgnąłem więc do dostępnej jeszcze na rynku księgarskim pracy znawcy problematyki polsko-niemieckiej, Jerzego Krasuskiego, Kulturkampf. Katolicyzm i liberalizm w Niemczech w XIX wieku. W tym kontekście pierwsza myśl, jaka mi się nasunęła po lekturze, to refleksja, jak zareagowaliby powieściowy Remus i jego towarzysz Trąba, gdyby się dowiedzieli, że jedną z przyczyn kulturkampfu (chociaż poboczną) była obawa przed polskim ruchem narodowym i odrodzeniem państwa polskiego, czyli także obawa przed takimi ludźmi, jakimi oni byli. Innymi słowy, gdy czyta się w powieści o ich strachu przed pruskimi żandarmami, można sobie dopowiedzieć, że bali się także niemieccy przedstawiciele władz, co w zasadzie A. Majkowski pominął. Książka J. Krasuskiego, moim zdaniem, nie stanowi bezstronnej analizy dokonanej przez badacza, lecz w wielu miejscach przedstawia subiektywne poglądy jej autora, wiedzącego, co jest POMERANIA GROMICZNIK 2015 dobre, a co złe w procesach historycznych. Za najbardziej wymowny pod tym względem uważam podział na działania, opinie zachowawcze i postępowe oraz partie klas posiadających i ruchu robotniczego. Prawdopodobnie jest to skutek tego, że publikacja stanowi przerobioną wersję wcześniejszej pracy J. Krasuskiego, która ukazała się pod tym samym tytułem w 1963 r., w innych warunkach społeczno-politycznych, czego jednak w żaden sposób nie zaznaczono. Należy się jednak zgodzić z autorem, że co najmniej niektóre skutki kulturkampfu przyniosły pozytywne efekty dla rozwoju społecznego, na przykład w odniesieniu do małżeństwa i rodziny. Myślę na przykład o tym, że zaprezentowane przez powieściową pannę Klemę stanowisko, że trzeba się zgadzać z wolą rodziców przy zamążpójściu, nieprzypadkowo odeszło już do lamusa, a stało to się także poprzez ustawodawstwo kulturkampfu. Tym bardziej trzeba powiedzieć, że A. Majkowski miał sporo racji, przedstawiając działania pruskiego zaborcy w jednolitych, czarnych barwach – jako wynik kłamstwa i obłudy. Przytoczę tylko zacytowane w tej części książki, która została poświęcona podłożu kulturkampfu, zdanie jego głównego reżysera, Ottona Bismarcka: Jeżeli nie mam kłamać, to nie mogę być ministrem spraw zagranicznych [politykiem]. Dochodzimy tutaj do głównej różnicy pomiędzy występującymi w powieści wątkami odnoszącymi się do kulturkampfu a jemu poświęconymi opracowaniami historycznymi i postawami rzeczywistych jego twórców, dla których był on jednym ze środków politycznych, służących podporządkowaniu Kościoła, osłabieniu konkretnych partii politycznych itp. Dlatego J. Krasuski szczegółowo analizuje sytuację polityczną przed nastaniem kulturkampfu i konkluduje, że gdyby nie konkretny jej układ, walki o kulturę w ogóle by nie było. W powieści przeciwnie, kulturkampf właściwie nie ma żadnego odniesienia do polityki, szczególnie tej bieżącej, partyjnej, a jest jednym z frontów walki idei, dobra i zła, i to stanowi siłę utworu, jego nić przewodnią. Uderza, że w książce J. Krasuskiego nie ma żadnego bezpośredniego nawiązania do Kaszub, ich mieszkańców i terytorium. Najbliższe dotyczy Pelplina, jako siedziby diecezji obejmującej także Kaszuby. Również w opracowaniach historycznych, które wprost dotyczą naszego regionu i literatury, kulturkampf jest słabo ukonkretniony, chociaż miał on w jego dziejach spore znaczenie. Dlatego obecnie jesteśmy w stanie powiedzieć tylko tyle, że prawdopodobnie pierwowzorem powieściowego księdza P. Krauzego był wejherowski zakonnik o. Ambroży Lewalski. A co z innymi podobnymi wątkami w twórczości A. Majkowskiego? Kaszubska epopeja o Remusie może stanowić ważne źródło historyczne do poznania przebiegu i recepcji kulturkampfu na Kaszubach, także samowiedzy o nim Kaszubów. Oby to nas historyków i miłośników regionalnej historii zmobilizowało do odkrycia i upublicznienia wielu ciekawych faktów, postaci z okresu niemieckiej walki o kulturę na Kaszubach, skrywanych obecnie przez mroki historii. Bogusław Breza J. Krasuski, Kulturkampf. Katolicyzm i liberalizm w Niemczech w XIX wieku, Ossolineum, Wrocław 2009. A. Majkowski, Żëcé i przigodë Remusa. Zvjercadło kaszubskji, „Stanica” – Zrzeszenie Miłośników Kaszubszczyzny, Toruń 1938. 53 LEKTURY Wiérztowónô codniowòsc Marión Kwidzyńsczi to òkazjonalny lëterat. Chòc je to òkreslenié kąsk ùpichającé, jednakò bëlno ùkazywô jegò néżkòwą wëdôwno-pisarską dzejnotã. Bò doch jakno aùtór rodzony w 1951 rokù wëdôł donąd blós jeden, niskònakładowi pòeticczi zbiérk w pòlsczim jãzëkù pt. Z archipelagu nicości i czile wiérztów w „Stegnie”. Pòeticczi zbiérk W kòpùnce z 2014 rokù wëdóny bez òficynã Rost mô w se kaszëbskòjãzëkòwé dokazë i czile pòlskòjãzëkòwëch, a téż cos jak appendix w pòstacë hùmòresczi Mariszk z torfkùlë. Z môłégò, jak wzerac na wielënã tekstów, zbiérkù Kwidzyńsczégò cé chùją sã dwie przédné témë: fenomen miłotë i egzystencjalné doswiôd czenié codniowòtë. Pierszô z nich òsta zòbrazowónô w czile dokazach, chtërne nie zaskakiwają ùjãcym, a barżi prezentëją tipiczné lëteracczé figùrë. Pò zdebkù ùrastac w miłotã to òbserwacjô ùczëcô w jegò dosc rozpòznôwalnëch fòrmach, Miã wzerac na ce rôd wëzdrzi na wiérztowóną pòwiôstkã ò miłosnëch pragniączkach, na jaczé tak baro felëje czasu, kù reszce w ùsôdzkù Bëc ze mną pòjôwiô sã tesknota za miłotą. Ne trzë wiérztë, a jesz taczé dokazë, jak Nimò wszëtkò abò Le miłota pòtrafi, to lëteratura przecãtnoscë, fòrma bezpiecznégò pisaniô ò wseczëcach, chtërne człowieka ani za baro nie pòdnôszają, ani gò nie zniżiwają. W widze wiérztowónëch òbserwacjów miłotë, jaczé zabédowôł Kwidzyńsczi, lëdze są wedle wseczëców zdebło bezmòcny, zdobiwającë sã nôwëżi na letczi wedle nich distans. Chòc w ùjãcym pòezje Kwidzyńsczégò miłota mòże miec swòje zakòrzenienié w pònadlëdzczi jawernoce, to nie jidze nalezc w jegò wiérztach dokazów, co bë to tematiczno i artisticzno wërazno pòcwierdzywałë. Miast tegò napòtkómë na pòeticczé banałë, rodã z tekstów pòpùlarnëch piosenków, na ôrt: „Bò do tanga trzeba dwòje” (z repertuaru Bùdczi Suflera, s. 11) abò „w windze do nieba” (z repertuaru karna 2 + 1, s. 16). Przódëje tej tuwò miłota jakno stón emòcjów, jaczi zakłócywô żëcé, czasã je wzbògacywającë, 54 jinszim zôs razã kòmplikùjącë relacje midzëlëdzczé. Na wiôldżi egzystencjalny jiwer miłota nie wërôstô, nie zmùsziwającë tim samim człowieka do spòdlowëch i gruntownëch samòòkresleniów. Takô „letnosc” przedstôwianiô miłotë nie przënôszô zbiérkòwi Kwidzyńsczégò wiele dobroctwów. Co wiãcy, òdkriwô tematiczną i artisticzną nieùdolnotã aùtora zbiérkù w pòdjimanim, wëdôwałobë sã wiecznégò i niewëczerpónégò, mòtiwù pòezje. Nie za baro je wiedzec, za czim Aùtor mô pisac ò miłoce, skòrno to jawernota przecãtnoscë, skòrno òbjôwiô sã òna w òbrazach pòwszédno znónëch i ju przódë wërażonëch? Czejbë chòc na miłota òbjôwiała swòjã miôłkòsc, nikłosc, banalnotã czë pòwtôrzalnosc, wnenczas mòżna sobie wëòbrazëc dokazë, jaczé taczi stón bë mòcno wërôżałë, i mògłobë to wëzdrzec frapùjąco. Le nié, Kwidzyńsczi-lëterat taczim defetistą nie je. Zdôwô sã wierzëc, że jednakò „cos” w miłoscë sã zawiérô. Jiwer zôs je w tim, że czësto nie rozmieje tegò fenomenu pòzwac. Nie za baro nawetka je widzec, cobë taczé próbë pòdjimôł... Drëdżi mòtiw zbiérkù – egzystencjalné doswiôdczenié codniowòscë – òstôł napisóny cekawi, chòc dërchã nie je to ùsôdztwò, jaczémù bë mòżna nadac miono wësoczi pòezje. Z jedny stronë pòjôwiô sã w nim bezpòstrzédnota i bezpretensjonalnosc, z drëdżi jednakò pùblicysticzno-mòralizatorsczé scwierdzenia, chtërne mało co mają z pòezją wespólnégò. Pierszô ze znanków zawartô w taczich dokazach, jak Żëcé, Żëcé je krótczé, Ni tak miało bëc, to ôrt distansu, jaczi bùduje Aùtor wedle stracënkù miłotë i nôdzeje. Przemijanié, chòc bezapelacyjné, nie blokùje pòdmiotu, le wëwòłiwô ôrt żôrtoblëwòtë, letkò czôrny hùmòr, jaczi przënôlégô do zdrowòrozsądkòwégò pòdeńdzeniô do żëcô. Je w taczi perspektiwie zaznaczony chłopsczi pòzdrzatk, swójnô szorstkòsc ùjimniãcô egzystencje, bez dokładny analizë wseczëców i apartno ùwôżnégò sledzeniégò mëslów. Nawetka jeżlë z rozwôżaniów ò òstatecznëch sprawach, tak jak we wiérzce Jesz sã niebò nade mną rozgòscy, wëłoni sã jakôs wizjô, to nie bãdze miała òna apòkalipticznégò wëzdrzatkù, a barżi łagódną fòrmã rojeniô i pòczëcô egzystencjalnégò zjisceniô. Dokazów napisónëch w tim dëchù ni ma za wiele. Pòjôwiają sã za to wiérztë tipù Nowé czasë, Dobri wiater, Memento Mori, w jaczich do głosu dochôdają pòùczenia, mòralizowanié i kritikòwanié nowi òbëczajow i jawernotë w miono dôwnëch, dobrëch, òdchôdającëch w ùszłotã czasów. Wiérztë te ani nie òdsłoniwają głãbòczich prôwdów, ani nie charakterizëją sã jaczimas apartnyma metafòrama. Przëbôcziwają zapisënczi do sztambùcha, jaczégò miéwcą je jaczis baro młodi człowiek, chtëren wierã bez grzecznosc pòdôł albùm do wpisënkù. W òglowim ùjãcym zbiérkù Mariana Kwidzyńsczégò nie jidze ùznac za cekawi przëtrôfk kaszëbsczi lë teraturë. Je to przëtrôfk ùsôdztwa, jaczé chòc czasama wërôżô niezbiwalné wseczëca wszëtczich lëdzy, jednakò w kùńcowim wrażenim òstôwô leno na niwiznie pòetizacje i nieùdónégò szukaniô głãbszi metafòrë dlô nazwaniô smùtkù czë redotë. Tej-sej pòjôwiają sã w zbiérkù rimòwóné i ritmizowóné fòrmë, ni mòże jednakò nalezc w nich przemëslanégò i kònsekwentnégò esteticznégò pòrządk ù. Dokazë Kwidzyńsczégò baro mało razy mòże pòzwac pòezją, bò nie prezentëją wësoczich artisticznëch ùmiejãtnotów Aùtora, chòc ni mòże mù òdmówic czile POMERANIA LUTY 2015 LEKTURY cekawëch ùdbów, jak we wiérzce Ni tak miało bëc, chtërna òsta zbùdowónô dzãka zasadze wëtrącywaniô sta łëch frazeòlogicznëch związków z jich kòntekstów znaczeniowëch. Szlachòwno cekawé ùdbë jidze nalezc w lir ikù Ta miłota ù Bòga, jaczi kąsk òbrazowanim dochôdô do pòeticczégò francëszkanizmù. Czë wierszowóné òpisënczi co dniowòtë Kwidzyńsczégò mają szansã przedërchac? Wierã je to wątplëwé... Czejbë jesz wëchôdałë z przemëslóny pòeticzi, bëłë pòcwierdzoné wieloma jinszima dokazama, wëprofilowóné w czile zbiérkach pòezje... Tak cos jesz sã nie stało. Do kògò czerowóné są jegò dokazë? Do młodëch? Do dozdrzeniałëch czëtińców? A mòże do samégò Aùtora markùjącégò blós zrzesz z czëtińcã? Na nen zestôwk zapitaniów nie nalézemë zadowòlniwający òdpòwiedzë. A szkò da, bò zwëczajnota ti pòezje wëchôdô wierã ze wzãcô so za òdbiorcã zwë czajnégò czëtińca. Taczi jednakò pò prôwdze nie jistnieje, rozpłiwô sã bò w nieòkreslonoscë, w niedomëslenim Aùtora... Mòże so jednakò wëòbrazëc, że pòstãpny zbiérk Kwidzyńsczégò roz winie sã kù tónóm ju rëchli nacé chòwónym. Mëszlã tuwò ò wiérszach Kòpùnka bùlew czë Ni ma jak doma. Te liriczi, co są òpisënkã rodzëmòscë i domôcëznë, ni mają w se kritikanckò napùszonëch scwierdzeniów, nie są téż za mòcno sentimentalno-patrioticzné. Prawie w taczi sytuacje Aùtor mô szansã fùlni zaprezentowac apartnégò zortu akceptacjã żëcégò, wërazëc chãc pòstąpnégò w nim braniô ùdzélu, nawetka zòbrazowac òptimiznã. Wnenczas, ùkazywającë codniowòsc w prostoce, bez szarpaniô sã na sëłã na pòetickòsc w przëbôcziwanim dzecnëch lat spãdzonëch na Kaszëbach, Kwidzyńsczi pòczinô trącac strënë aùtentizmù. To bëlny pùnkt wińdzeniô, chòc na gwës nié òstateczny pùnkt duńdzeniô... Daniel Kalinowski, tłomaczëła Iwóna Makùrôt Marian Kwidziński, W kòpùnce, Rost, Banino 2014. POMERANIA GROMICZNIK 2015 Polifoniczna narracja o Kaszubach w XX wieku Czym jest historia mówiona (oral history)? To specyficzny sposób prezentowania przeszłości, opierający się na opisie własnych przeżyć i doświadczeń. Historia, która nie jest zastana, spisana czy przygotowana wcześniej, ale wywołana przez nagrywającego. Historia mówiona przybiera postać nagranej relacji, co staje się o tyle istotne, że można do niej powracać, analizować ją, przyglądać się jej powtórnie i dostrzegać coraz to nowe aspekty. Dwie, niedawno wydane, paralelne publikacje (w języku niemieckim i polskim) – Erinnerungen aus der Kaschubei. Erfahrungen und Identitäten 1920 – 1939 – 1945 [pol. Wspomnienia z Kaszub. Doświadczenia i tożsamości 1920 – 1939 – 1945] oraz Wojna na Kaszubach. Pamięć polskich i niemieckich świadków – są wyborem fragmentów relacji biograficznych zebranych od osób mieszkających na Kaszubach i przybliżających życie na tym obszarze przy zastosowaniu metody historii mówionej. Mamy zatem możliwość spojrzenia na społeczeństwo Kaszub w XX wieku poprzez osobiste doświadczenia mieszkańców – co wartościowe, o różnorodnym pochodzeniu: kaszubskim, niemieckim, polskim, a także żydowskim. Historia mówiona stawia rozmówców wobec wyzwania (re)konstrukcji własnej biografii. Publikacje ukazują nam zatem osobisty świat rodziny, a także bliskich lub dalszych sąsiadów właśnie we fragmentach indywidualnych biografii „zwykłych” mieszkańców regionu. 53 relacje biograficzne stanowiące przedmiot książek zostały nagrane na terenie Polski (32) i Niemiec (21). Najstarsze relacje (16) pochodzą z materiałów zebranych w projekcie realizowanym w latach 2000–2005 przez Ośrodek Karta na terenie gminy Stara Kiszewa. Zarejestrowane wówczas opowieści stały się podstawą wydanej przed dwoma laty książki Pogranicza. Stara Kiszewa (red. M. Krawczyk, Wydawnictwo Ośrodka Karta, Warszawa 2013). Pozostałe, nowsze nagrania (37) uzupełniają terytorialnie mapę Kaszub i dotyczą osób zamieszkujących głównie powiat kościerski, w mniejszym stopniu bytowski i kartuski. Najmniej licznie reprezentowane są północne Kaszuby (powiat wejherowski i pucki) oraz powiat chojnicki. Ta seria nagrań powstała w ramach realizowanego w latach 2011–2013 projektu „Erinnerung und Identität in der Kaschubei” [pol. Pamięć i tożsamość na Kaszubach]. Przedsięwzięcie koordynowane było przez Wolny Uniwersytet w Berlinie, Ośrodek Karta i Dom Spotkań z Historią. Założeniem obu projektów nagrań było udokumentowanie relacji biograficznych osób żyjących niegdyś i obecnie na Kaszubach – dawnym polsko-niemieckim pograniczu – i przeanalizowanie równolegle występujących na tym terenie polskich, niemieckich, kaszubskich i żydowskich schematów pamięci i tożsamości. W rezultacie bogaty materiał 53 relacji biograficznych opracowany i zredagowany został przez polsko-niemiecki duet: Rolanda Borchersa i Katarzynę Madoń-Mitzner. Ponieważ oboje dodatkowo nagrywali opowieści bohaterów omawianych publikacji, ich rola była tym bardziej znacząca. W metodzie historii mówionej bowiem efekt nagrania zależy bardzo często od kompetencji nagrywających, od ich przygotowania i sposobu prowadzenia dialogu. Redaktorzy publikacji mogą się pochwalić bogatym doświadczeniem, ponieważ od lat związani są z projektami historii mówionej. Katarzyna 55 LEKTURY Madoń-Mitzner to współzałożycielka Ośrodka KARTA, dokumentalistka Domu Spotkań z Historią w Warszawie i kierownik Archiwum Historii Mówionej (największego w Polsce zbioru relacji biograficznych w liczbie ponad 5000 nagrań). Jej doświadczenie w zbieraniu relacji biograficznych sięga lat 80., gdy nagrywała osoby represjonowane w czasie wojny i PRL, byłych żołnierzy AK i polskich mieszkańców kresów wschodnich. Istotne miejsce w tematyce jej nagrań stanowiła przestrzeń polsko-niemieckiego pogranicza. Roland Borchers jest zaś historykiem z Wolnego Uniwersytetu w Berlinie, od 2008 r. współpracującym z Ośrodkiem KARTA, z którym współorganizował liczne projekty dokumentujące historię mówioną terenów o polsko-niemieckiej historii. Jego zainteresowania koncentrują się także wokół historii samych Kaszub, którym poświęcił liczne artykuły i którym dedykował projekty historii mówionej. Obie książki mają analogiczną, trójczłonową konstrukcję, składają się z części wprowadzającej, właściwego tekstu relacji oraz załączników. Pierwszą z części otwiera wstęp autorstwa redaktorów: Rolanda Borchersa i Katarzyny Madoń-Mitzner, w którym zapoznają oni czytelników z kontekstem powstania nagrań relacji prezentowanych w książce. Wyjaśniają też podejście i metodę historii mówionej w odniesieniu do prezentacji historii regionalnej. W niemieckiej wersji publikacji wprowadzenie w kontekst kulturowy Kaszub przedstawia w kolejnym rozdziale Roland Borchers. Opisuje on krótko historię regionu, skupiając się na przemianach XIX i XX wieku – naświetlając je z perspektywy politycznej, narodowej, społecznej i gospodarczej. Istotne jest, że każdą z tych perspektyw rozpatruje w odniesieniu do zamieszkujących opisywany obszar etnosów: kaszubskiego, niemieckiego, polskiego i, co godne podkreślenia ze względu na częste marginalizowanie lub pomijanie – żydowskiego. Wielka szkoda, że tekst pełniący analogiczną funkcję w polskiej wersji, autorstwa Cezarego Obrachta-Prądzyńskiego, nie został przetłumaczony na niemiecki, 56 a tym samym nie opublikowano go w obu wersjach książki. Uzupełnia on i rozbudowuje syntezę Rolanda Borchersa, ukazując socjologiczne i historyczne konteksty skomplikowanej i zmieniającej się szczególnie w XX wieku sytuacji ludności na Kaszubach, wyjaśniając zarówno rolę, jaką odgrywały poszczególne nacje, jak i ich znaczenie w różnych obszarach państwowo-administracyjnych, w jakich znajdowały się Kaszuby (a były nimi: Cesarstwo Niemieckie, Republika Weimarska, Wolne Miasto Gdańsk, II Rzeczpospolita, III Rzesza czy Polska Ludowa). Jest to o tyle istotne, że w bardzo logiczny sposób wprowadza czytelnika w skomplikowane (zmieniające się na przestrzeni czasu) relacje pomiędzy poszczególnymi grupami, co pomaga zrozumieć publikowane następnie fragmenty biografii osób, które żyły w tym samym czasie i w zasadzie w tym samym regionie, ale w bardzo różnych środowiskach społecznych/ państwowych/kulturowych. Wprowadzenie w wersji niemieckiej kończy tekst Piotra Filipkowskiego dotyczący metody historii mówionej i jej wykorzystania w projekcie, którego efekty zaprezentowano w publikacji (w wersji polskiej tekst ten odnajdujemy na samym końcu książki – co w pewien sposób niesłusznie go marginalizuje). Autor był jednym z nagrywających relacje na Kaszubach, ponadto jako doświadczony dokumentalista Ośrodka KARTA i autor książki Historia mówiona i wojna. Doświadczenie obozu koncentracyjnego w perspektywie narracji biograficznych (Wrocław 2010) zapoznaje czytelnika z filozofią i metodologią oral history oraz wyjaśnia specyfikę źródeł, jakimi są w ten sposób zebrane relacje. W niewielkim stopniu zawarto tu analizę „kaszubskich” nagrań, raczej wymieniono pytania, jakie badacz zebranych relacji może sobie stawiać w konfrontacji z nimi. Na zakończenie swoich rozważań autor prezentuje krótką listę najważniejszej i najnowszej literatury dotyczącej metody historii mówionej, tym samym odsyła osoby bardziej zainteresowane takim podejściem badawczym do autorytetów w tej dziedzinie. Trzon publikacji stanowią fragmenty spisanych relacji biograficznych osób mieszkających (kiedyś lub nadal) na Kaszubach. Ponieważ w tekście znalazły się opowieści aż 53 rozmówców, daje to szerokie spektrum obserwacji, różnego rodzaju indywidualnych perspektyw i spojrzeń na życie w regionie, ale też możliwość dostrzeżenia sposobu funkcjonowania pamięci kolektywnej wśród Kaszubów, Polaków czy Niemców. Wypowiedzi poszczególnych osób ujęto w krótkie fragmenty, wycinki z życia, opisujące jedno wydarzenie, proces lub wspomnienie. Fragmenty te to zamknięte, krótkie narracje, wybrane z zamysłem z treści długich nagrań i zestawione jedna obok drugiej. Każda indywidualnie stanowi zamkniętą całość, ale w kontekście następującej po niej relacji innej osoby nabiera często nowego znaczenia i ukazuje ją w całkiem nowym świetle. Rozmówcy opowiadają o większości aspektów swojego życia. Ich wypowiedzi uporządkowano w tematyczne rozdziały zebrane w trzech chronologicznych częściach. Pierwsza z nich dotyczy okresu międzywojennego, gdzie relacje odnoszą się do wspomnień o najbliższej rodzinie, tym samym sięgają początków wieku. Ważnym tematem jest życie codzienne, sąsiedzi – szczególnie ci należący do innej grupy etnicznej lub narodowościowej, szkoła i sytuacja w regionie panująca przed wybuchem II wojny światowej. Druga, najobszerniejsza część dotyczy opowieści o wojnie. Począwszy od dnia jej wybuchu (bardzo dokładnie zapamiętanego POMERANIA LUTY 2015 LEKTURY przez większość rozmówców), poprzez codzienność okupacji, politykę narodowościową, szkołę, służbę w wojsku, w końcu ucieczkę i wkroczenie Rosjan. Trzecia część to opowieść o okresie powojennym. Zawarte są w niej dwie kategorie relacji – tych, którzy Kaszuby opuścili, i tych, którzy w swojej ojczyźnie pozostali. W pierwszym przypadku jest to opowieść o migracji, tęsknocie, czasami powrotach. W drugim o nowej rzeczywistości Polski Ludowej. W wersji niemieckiej książki dodatkowo wydzielono, kończący część relacyjną, krótki, ale niezwykle ciekawy rozdział o nazwie „Pamięć i tożsamość”. Zebrano w nim wypowiedzi dotyczące świadomości własnej pamięci. Rozmówcy dzielą się refleksjami o tym, co zapewne się już w niej zatarło, i o tym, co ich zdaniem nigdy z niej nie zostanie wymazane. Tu także ukazano różne ciekawe spojrzenia na tożsamość polską, kaszubską i niemiecką. Całą publikację kończy lista biogramów 53 osób, których relacje w niej wykorzystano. Uzupełniono je informacjami o osobie nagrywającej relacje, miejscu i czasie nagrania oraz o sygnaturze nagrania, pod którym zdeponowane jest w Archiwum Historii Mówionej w Warszawie. Stanowi to istotną pomoc w dalszym wykorzystaniu tych materiałów. Do obu książek dołączono płytę CD z fragmentami relacji wykorzystanymi w publikacjach. Jest to doskonałe rozwiązanie, ponieważ spisanie nagranych opowieści oznacza często stratę pewnych charakterystycznych dla historii mówionej cech – bezpośredniego kontaktu z rozmówcą, obserwacji emocji, tego, jak buduje on narrację, nie tylko co i jak mówi, ale także czego nie mówi i kiedy oraz dlaczego zawiesza głos. Ton, siła, intonacja głosu, prędkość mówienia, pauzy – to elementy komunikacji przekazujące bardzo wiele informacji, które w metodzie historii mówionej są możliwe do uchwycenia jedynie przy analizie nagrania. Możliwość odsłuchania fragmentów nagrań sprawia, że i ten aspekt historii mówionej zostaje udostępniony także czytelnikowi. Kilkoro bohaterów nagrań udziela wywiadu w języku kaszubskim (w treści książki znalazło się polskie/niemieckie POMERANIA GROMICZNIK 2015 tłumaczenie), więc jest to też doskonała możliwość dla czytelników spoza Kaszub, aby posłuchać brzmienia mowy używanej w regionie, o którym traktują publikacje. Książka Wojna na Kaszubach. Pamięć polskich i niemieckich świadków i jej niemiecki odpowiednik to pozycje niezwykle ważne, nie tylko jako uzupełnienie dotychczasowej wiedzy o naszym regionie w XX wieku. To niespotykane dotychczas spojrzenie na historię Kaszub (co istotne – różnych jego części) oczami jego mieszkańców – Kaszubów, Polaków, Niemców i Żydów. Te różne subiektywne narracje, po raz pierwszy zestawione razem, są źródłem niezliczonej ilości refleksji. Mimo że poszczególne grupy mieszkańców jesteśmy w stanie sklasyfikować narodowościowo, to ich doświadczenia, postawy i losy nie dają się już tak jasno przyporządkować według tego samego schematu. Okazuje się bowiem, że z jednej strony w XX wieku – bez względu na pochodzenie – powszechne było zagrożenie utratą domu, przemocą, wygnaniem, szykanami, stratą bliskich. Z drugiej strony – bez względu na grupę, do której się przynależało – niemalże każdy z rozmówców dzieli się pozytywnymi wspomnieniami: pogodnym dzieciństwem, dobrymi relacjami z sąsiadami (także należącymi do innej nacji) oraz przykładami ryzykownego postępowania ratującego życie niejednego dawnego znajomego, który w wyniku zmian obowiązującej ideologii oficjalnie stawał się wrogiem. Mimo że ostatnia wojna stanowi jeden z głównych elementów pamięci zbiorowej dawnych i obecnych mieszkańców Kaszub i dlatego też zasadnicza część wspomnień w (re)konstruowanych biografiach odwołuje się do czasów związanych z tym właśnie wydarzeniem – to polski tytuł może trochę dezorientować. Podtytuł – wskazujący na pamięć jako temat publikacji, ukazuje dopiero sedno zaprezentowanej treści (w niemieckiej wersji tytuł wydaje się bardziej jednoznaczny). Nie chodzi bowiem o ukazywanie syntezy wydarzeń mających miejsce w określonym czasie i miejscu – ale o prezentację, a może właśnie konstrukcję tych wydarzeń po latach. Ich zgodność z rzeczywistością nie podlega tu ocenie. Wszak to, co i jak pamiętamy, zależy od wielu czynników i zdarzeń, także mających miejsce już po opisywanym wydarzeniu, i pod ich wpływem ulega zmianom. Tym, co stanowi największą wartość publikacji, jest próba ukazania wielości spojrzeń na wspólną przestrzeń i świat, który dzielony był przez wielu bardzo różnych ludzi. Nie ma zatem tezy, którą miałyby udowadniać wybrane wypowiedzi. Raczej wnioski prowadzą nas do akceptacji faktu, że rzeczywistość XX-wiecznych Kaszub i ich mieszkańców oraz relacje między nimi nie podlegają jednoznacznej ocenie. Są skomplikowane i złożone. Prezentowane opowieści świadków, mimo że nie przynoszą spójnego obrazu, zapoznają czytelnika ze złożonością często nieznanej i niezrozumiałej historii regionu okresu okupacji. W końcu zebrane relacje to przede wszystkim punkt wyjścia do dalszych badań, inspiracji i refleksji. To niezwykły materiał źródłowy dla historyków (i jak każde źródło podlega krytyce i wymaga weryfikacji), socjologów, psychologów i, oczywiście, każdego czytelnika, który odnajdzie tu fascynujące mikrohistorie, same w sobie stanowiące niekiedy niemalże gotowy materiał na scenariusz filmowy. Mam nadzieję, że ta niezwykle ciekawa publikacja zwróci uwagę na wartość historii mówionej i potrzebę nagrywania relacji biograficznych. Dalsze wykorzystanie materiałów, w tym nagrań, może ponadto rozbudzić chęć prowadzenia innych projektów, których celem jest zbieranie wspomnień na Kaszubach i o Kaszubach. Oby w ten sposób udało się uratować jak najwięcej śladów pamięci. Erinnerungen aus der Kaschubei. Erfahrungen und Identitäten 1920 – 1939 – 1945, hg. R. Borchers, K. Madoń-Mitzner, Schriften des Bundesinstituts für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa, Bd. 54, De Gruyter, Oldenburg 2014. Wojna na Kaszubach. Pamięć polskich i niemieckich świadków, opr. R. Borchers i K. Madoń-Mitzner, Wydawnictwo Muzeum II Wojny Światowej, Gdańsk 2014. 57 NA ZÔPADNËCH KASZËBACH Jak Kaszëbi Tërków kòl Widna bilë Ritersczé bractwò z Tëchómia, z Gôchów. Zaczã sã òd zainteresowaniô strzelanim z łãkù, a skùńczëło na latach jeżdżeniô na inscenizacje, turnérë ë ritersczé czestë. Nônowszą ùdbą bractwa je stwòrzenié kaszëbsczégò regimeńtu – òddzélu żôłnérzi rekrutowónëch z Kaszëbów w drëdżi pòłowicë XVII wiekù, z dobë bitwë kòl Widna. Dlô jedny familie w Tëchómiu òdtwôrzanié historie to pòspólnô pasjô. Rozpòwiedzelë nama ò ni òjc a syn – Jerzi ë Môrcën Szrédrowie. GRACJANA PÒTRËKÙS MACÉJ BAŃDUR Na Gôchach je takô tradicjô – smieją sã òdtwórcowie – jakô rzecze, co Krzëżôcë dlôte nie dobëlë bitwë kòle Grunwaldu, że Kaszëbi zamiast rëgnąc z nima na Pòlôchów, zatrzimalë sã w gòspòdze. Gôdô sã téż tu, że bez Kaszëbów Sobiesczi bë ni miôł dobëté Tërków. To prawie òd Widna miałë sã wząc bùszné szlachecczé przëdomczi westrzód naszi szlachtë. Przëdomczi są jednak wiele starszé. Nimò tegò ta tradicjô przetrëwała. Gwës je w ni përznã prôwdë, bò z Pòmòrzô bëlë rekrutowóny żôłnérze, jednak nié w zòrganizowóny fòrmie, jaczi më bë so żëczëlë. Tëchómsczi regimeńt dopiérze skłôdô sã z szesc szlachcëców jidącëch jakno piechtny z muszketama ë szablama ë z trzech białk w szlachecczim òbleczenim. Chłopi bëlë bróny z pòspòlitégò rëszeniô, tej kòżden mô bëc òblokłi a ùzbrojony përznã apart. Gromada Gardu Chòcmira z Të chómia je w sztãdze òdtwòrzëc XVII-wieczny lôger, do grëpë z kùchnią, òbleczenim, barnią, telcama ë charakterizacją wôżnëch pòstacji. Nôwikszô rozegracjô, chtërnã òrganizëje, to dérëjącô jeden dzéń bitwa kòl 58 Widna w Brzéznie Szlachecczim. Tëchómsczé bractwò pòdjãło sã ji òrganizacje przed piãc latama ë zmienia ji dotëchczasowé wëzdrzenié. Pòdzelëlë inscenizacjã na dwa partë: jak Tërcë dobiwają Widno ë jak gard je òdbijóny. Wszãdze je fùl dëmù, prochù ë ògnia. Łoni mógł tam òbaczëc wicy jak 150 rekònstruktorów z 23 kòniama. Kòżden rok z òbzérającëch rekrutëje sã 20 sztëk lëdzy, jaczi dostôwają péczi ë przëchôdają półgòdzënową musztrã, cobë pòtemù stanąc do biôtczi ë pòkazac „jak to Kaszubi pod Wiedniem byli”. Jakno żôłnérsczé mito dostôwają kòszle z taczim prawie hasłã. Gôdô sã, że Kaszëbi w 1683 rokù dlô òdwôdżi nôprzód czestowalë sã tobaką, a dopiérze tedë rëgnãlë na Tërków. Jak to bëło z tëma Kaszëbama pòd Widnã tak richtich? Zdôwô sã, że historiô stôwiô wicy pëtaniów jak dôwô òdpòwiedzy. Jedno je gwës – to dobrô niwa, bë wërosłë na ni mnożné legeńdë. Turnér Historiczné òdtwôrzanié to nié blós aktorsczé pòkazë pòbitwów, ale téż prôwdzëwô biôtka, krewiô ë renë. Turnérë miecza ë szablë to spòrt czasã nié mni kòntuzyjny jak piscarstwò. Òdtwórcowie sétmënôstégò wiekù mają przëjãté jednã reglã: jeden nowòczesny elemeńt je òbrzészkòwi dlô tëch, co chcą sã próbòwac na szable – larwa do fechtowaniô. Jednak pòza tim kòżden wëchôdô w tim, co mô. Trôfiają sã ë taczi, co wëchôdają na sami płótniany kòszlë, bez òchronë. Biôtka je jednak le do pierszégò trafieniô, chòc rozmajité partë cała są pùnktowóné apart. Ti barżi baczlëwi na swòje zdrowié òblôkają nôczãscy kòlczą kòszlã, pòpùlarną ë we strzédnëch wiekach, ë w sétmënôstim stalatim. Òkróm kaszëbsczégò regimeńtu bractwò òdtwôrzô téż tzw. dobã grunwaldzką, tj. przełómanié XIV ë XV wiekù. Kaszëbów nie felëje żódnégò lëpińca na pòlu bitwë, kòżden rok kòl Grunwaldu biôtkùją w chòrągwi samégò Wiôldżégò Méstra. Nadto òrganizëją téż swòjã inscenizacjã bitwë pòd Swiecënã, w jaczi rokù 1462 pòtkałë sã w pòlu sparłãczonô armiô krzëżackò-pòmòrskô procëm pòlsczi armii ze wspiarcym Prësczi Zrzeszë. Na strzédnowiecznëch turnérach wòjôrze sã nie òbszcządzają. Czej wëchôdają jeden na jednégò abò piãc na piãc, jidze ò prestiż, a czasã ë dosc zachtné nôdgrodë. Òblokłi w grëbé przeszëwanice, stalané chełmice ë zbroje, tłëką sã dichtich mieczama, òkszama, glewiama ë wszelejaknym jinym nôrzãdłã destrukcje. Wëbité pôlce ë zãbë, òmglenia òd trafieniô w głowã, pòwgniotłé chełmice, złómioné miecze ë szczitë, to wszëtkò norma. POMERANIA LUTY 2015 NA ZÔPADNËCH KASZËBACH Na Grunwaldze wiedno w pòszëkù ë krótkò turnérowégò placu stoji jeden ambùlans. Ë colemało dochtorzë mają cos do robòtë. Mómë strzód Kaszëbów jednégò òd nôlepszich, Matéùsza Wnuka-Lipińsczégò, chtëren je wòjôrzã randżi nié blós òglowòpòlsczi, ale jidze rzec, że swiatowi – gôdają Szrédrowie. Je w pòlsczi reprezentacji na tak zwóny Bitwie Nôrodów. Przede wszëtczim to Eùropa sã w to angażëje, ale je téż përznã lëdzy z ÙSA ë Quebecu. Ale to z óstu [pòrénkù] je przëszłô historicznô rekònstrukcjô. Turnérë sã pë rznã profesjonalizëją, zarzeszają sã klubë, òrganizowóné są gale, përznã jak te bòk sersczé abò MMA. Tam téż są wikszé dët czi. Historiczno mało białk wëchôdało w bój, ale w òdtwórczi rësznoce wszëtkò je mòżlëwé ë trôfiają sã taczé, co bierzą miecz w grósc ë jidą na plac rën. Dokazac swòji rãdnoscë jidze jednak na wszelejaczi ôrt, są téż bezpieczniészé turnérë, np. w strzelanim z łãkù abò kùszë. Inscenizacjô Z mùszketów ë hôkòwniców strzélô sã jednak samim prochã. Jidze ò zrobienié wiele trzôskù ë dëmù. Jak groznô bëła bróń ùszłëch wieków òdtwórcowie z Tëchómia doznalë sã na Ùkrajinie, gdze w inscenizowóny bitwie przëtrafiło sã nieszczescé. Czej inscenizatór nabijôł mùszket, dzél metalowégò ùbijôka sã złómôł ë òstôł w lópie [lófie]. Ùkrajińc nie zmerkôł tegò ë pãcnął z trzëdzescë métrów w jidącëch na nich Rusów. Jeden òd nich pò prôwdze zdżinął na inscenizacje... Zwiksza jednak ò bezpiek dbô sã barżi ë strzélô w górã, wëżi głów swòjich kamrôtów. Przed tim haùptmanowie [kapitanowie] dogôdëją midzë sobą wszëtczé drobnotë, chto ë gdze jidze z jaczim òddzélã, wiele renionëch ë zabitëch òstôwô na chtërnym etapie inscenizacje. Jak rzeką znajôrze, wszëtkò mô wezdrzec wiarëdostójnie. Z Chòcmirów gardu Wôżną pòstacją dlô mieszkańców Tëchómia je riter [ricérz] Chòcmir z rodu Drëdżi od lewi stoji Jerzi Szréder, czwiôrti od lewi jego syn Môrcën. Swiãców. Òd niegò bractwò wzãło swòje miono. Je to historicznie sparłãczonô ze wsą pòstacjô, ò jaczi pierszô nadczidka je z 1315 rokù. Chòcmir mùszôł bëc dosc wôżną personą, bò czãsto béł wzywóny przez Krzëżôków jakno rozjemca w sztridach z Łoketkã. Dzysôdnia pamiãtô sã ò nym ritrze prawie przez turnére, w jaczich bierze ùdzél Chòcmirowô gromada, w Tëchómiu jidze téż nalezc jegò sztaturã. Sedzymë doma kòl Szrédrów. Bùten, pò sąsedzkù, je widzec strzelnica, riterskô zala ë turnérowi plac. Ò dwa slédné lata pòwstało tu czile nowëch rzeczi, w tim chlebòwi piéck. W Gromadze Gardu Chòcmira (pòl. Drużyna Grodu Chocimierza) angażëje sã kòle dzesãc sztëk lëdzy. Tu sã pòtikają, trenëją strzelanié ë fechtowanié. Na co dzéń wespółrobią z bractwã z Bëtowa – z Bratama Céchù Grif (pòl. Bracia Herbu Gryf), tam jich dô kòl piãc dwadzesce lëdzy. Jeżdżą w gromadze na rozegracje, pòspòle je òrganizëją. Ti bëtowsczi są prawnie stowôrą, mògą zrobic wicy, òbżorgac dëtczi. Òdtwôrzanié historie to kòsztownô sprawa, bractwa mùszą téż zarobic swój dzél – za pòkazë, inscenizacje, na turnérach. Òdtwôrzómë na pòkazach téż strzédnowieczné ë sétmënôstowieczné tuńce – rzecze Jerzi Szréder. Czim różnimë sã òd bractw z resztë Pòlsczi? Në, më jesmë kaszëbsczim bractwã, wikszosc òd naju to Kaszëbi, dosc tëlé gôdómë pò kaszëbskù, akceńtëjemë swòje pòchôdanié. Drëdżé bractwa wiedzą, chto më jesmë, że jesmë „jiny”. Na òglowòpòlsczich pòtkaniach niechtërny gôdają, że më, Kaszëbi, ùwôżómë sã za cos lepszégò ë że trzimómë jinëch smùgã. Ale nas to nobilitëje. Dlô nas kaszëbizna w tim całim òdtwôrzanim historie je baro wôżnô. Òdj. ze zbiérów J. Szrédra Jerzi Szréder (Jerzy Szreder) – szkólny historie, z wëksztôłceniô historik ë wùefista, hobbisticzno zajimô sã historiczną rekònstrukcją. Grôł za pòstacje Piotra Dunina ë Fritza von Ravenecka na pòlach Swiecëna, przed grunwaldzką bitwą szedł do Jagełłë jakò krzëżacczi pòseł z dwùma gòłima mieczama. Tekst je brzadã zéńdzeniów dlô piszącëch pò kaszëbskù, jaczé òdbëłë sã w dniach 25 i 26 rujana 2014 rokù w Tëchómiu. Òstałë òne ùdëtkòwioné przez Minysterstwò Administracje i Cyfrizacje. POMERANIA GROMICZNIK 2015 59 MÙZYKA Lëdowé melodie na jazzową nótã HALINA MALIJEWSKA W Pick & Roll Club w Sopòce w piątkòwi wieczór 9 stëcznika pierszi rôz na żëwò dało sã czëc kómpòzycje z nônowszi platczi Almost Jazz Group pt. „Na Kaszëbach”. Premiera zebra rzmë lubòtników jazzu i kaszëbiznë. Paweł Nowak, òd chtërnégò wësz ła ùdba stwòrzeniô ti platczi, rzekł na zôczątkù wëstãpù, że òb czas pòwstôwaniô albùmù wiele razy czuł pitanié, dlôcze wespół z jinyma mùzy kama wzął sã prawie za lëdowé melodie Kaszub. To piãkny materiôł. Piãkny, ale drãdżi. Ni ma tu niczegò w mòlowi tonacje, a to mòże sprawic wëkònywôczóm wiele trudu – pòdczorchiwôł akòr dionista. Równak wieczór premierë béł dokazã na to, że Almost Jazz Group z kaszëbsczima melodiama bëlno dôwô so radã. Na pierszi òdżin pòszła kómpòzycjô „Kùkówka” aùtorstwa Aleksandra Tomaczkòwsczégò, jakô òtmikô téż platkã „Na Kaszëbach”. Ju przë tim pierszim sztëczkù słëchińcowie mòglë sã doznac, że jazz ni mùszi bëc drãdżim ôrtã mùzyczi. Z lubkòscą słëchało sã ritmiczny kómpòzycje i zdrzało na grającégò na klawirze Ignaca Wiszniewsczégò – na co dzéń wëkłôdowcã gduńsczi Mùzyczny Akademie i szefa klasë fòrtepianu w priwatny szkòle Musicollective. Pòstãpné dokazë „Hej mòrze, mòrze” i „Smùtny kòséder” to ju barżi nastrojowé zwãczi i zmiana klimatu. Wiele słëchińców zaskòkła aranżacjô znóny melodie „Wele, wele wetka” – tuwò na pierszim planie béł akòrdión, jaczi Paweł Nowak òd czile lat mô starã wprowadzywac na kaszëbsczé salonë. Òb czas sopòcczégò kòncertu Almost zagrôł jesz kómpòzycjã Léóna Roppla „Ahoj, Janeczkù” i melodiã „Òd błotka do błotka”, a téż dokazë z pòprzedny swòji platë „Almost Jazz Group & Accordina”. Mùzycë zaprezentowelë téż aùtorsczi, kąsk òniriczny sztëczk Pawła Nowaka „Kòlibiónka dlô Stasza”, chtëren nalôzł sã na nônowszi platce. W nagraniach „Na Kaszëbach” gòscynny ùdzél wzął bëlny perkùsysta Adóm Czerwińsczi, chtëren w swòjim ùróbkù mô wespółrobòtã z nôlepszima przedstôwcama jazzowi binë (m.jin. Janã Ptaszënã Wróblewsczim, Jarekã Smietaną i Zbigniewã Namësłowsczim, a w òstatnym czasu wespółtwòrzi projektë britijsczégò méstra skrzëpiców Nigela Kennedy’égò). Òb czas premierë za talérzama sedzôł równak nowi nôleżnik karna Antón Wòjnar. Na kòntrabasu grôł Macéj Sadowsczi, sesyjny mùzyk, jaczi rëszno sã ùdzeliwô na trzëgardowi jazzowi binie. Na sóm kùńc Almost Jazz Group zaprezentowôł titlowi dokôz „Na Kaszëbach”, jaczi mùzycë przëòzdobilë wókalizama, i „Naszã zemiã”, òb czas chtërny Paweł Nowak zamienił akòrdión na akòrdinã i zagrôł wespół z drëchama do czësta bluesową, kòlibiącą aranżacjã ti kaszëbsczi spiéwë. Tej-sej je czëc òd lëdzy z bùtna Kaszub, że fascynacjô nają kùlturą nigdë nie wińdze za región. Równak Almost Jazz Group (z Pawłã Nowakã i Ignacã Wiszniewsczim na przódkù), karno, w jaczim grają téż Macéj Sadowsczi z Suwałków czë Antón Wòjnar spòd Warszawë, pòkôzywô, że zakòchac sã w Kaszëbach mògą téż lëdze z jinëch strón. Platką „Na Kaszëbach”, jakô wëfùlowiwô lózy môl na najim mùz ycznym rënkù, gdzes midzë fòlklorã a ambitną jazzową mùzyką, delë dokôz, że Kaszëbë to bezùstôwné zdrzódło pòdskacënków i rum wcyg do kùńca nieòdkrëti. Platkã mòże kùpic w internetowi ksãgarni www.kaszubskaksiazka.pl. Tłomacził DM 60 POMERANIA LUTY 2015 KLËKA LÃBÒRG. SZËKAJĄCË MALINCZI MIŁOTË Nôprzódka w Centrum Kùlturë Fregata, a pózni w sanktuarium sw. Jakùba Apòsztoła, gdze zagrelë dobiwcowie, òdbéł sã 17 stëcznika Gardowi Przezérk Jasełków. 380 ùczãstników zaprezentowało 13 widzawiszczów i trzë kòlãdowé programë. Témama jasełków bëłë m.jin. zagùbienié célu żëcô w dzysdniowim swiece, kòmercjalizacjô Gòdów i nôdzeja, że człowiek mòże zmienic sebie i swiat, jeżlë przëjimnie malinką Miłotã, jakô rodzy sã w Betlejem. Scenografiã przërëchtowôł Mło dzëznowi Dodóm Kùlturë (MDK), a re kwizytë lãbòrsczé przedszkòla. Przezérk zaczął sã òd mòdlëtwë prowadzony przez ò. Rómana Zoło (pòl. Zioło). Żuri (Jaromir Szroeder, Teréza Szczepańskô, Zofiô Biskùpskô-Liseckô (pòl. Biskupska-Lisiecka), Wòjcech Bònemberg, Katarzëna Dampc) przëznało nw. nôdgrodë. W kategórie przedszkòla – dlô wszëtczich jasełkòwëch karnów. Kòlãdowé karna I môl – Spòlëznowô Jãzëkòwô Szkòła LTO, II – Karno Switaniok, III – Gwiżdże ze Spòdleczny Szkòłë nr 3. Jasełka Spòdleczné szkòłë: I – Môłi Ricerze Niepòkalóny z par. sw. Jakùba, II – Karno Szkòłów nr 3 i Spòdlecznô Szkòła nr 8. Téatrowé karna: I – Młodi Ùtwór cowie Téatru przë MDK, II – Twix z Miastowi Pùbliczny Biblioteczi. W przerwie òstałë wrãczoné nô dgrodë w plasticznym kònkùrsu „Skrzidła Mòtila jak Gòdowô chwila” i òdbéł sã kòncert akòrdionistów z Wejrowsczégò Centrum Kùlturë. Przezérk prowadzëlë: Katarzëna Frankòwskô-Krãcysz (pòl. Frankowska-Kręcisz) i Sylwiô Skros (pòl. Skroś). Òrganizatorzë: CK Fregata, Lã bòrskô Stowôra sw. Jakùba Apòsztoła, MDK, Parafiô sw. Jakùba. Red. na spòdlim tekstu Redżinë Szczupaczińsczi Òdj. Riszard Wenta CHÒNICE. NOWÒROCZNÉ PÒTKANIÉ Chònicczi zrzeszeńcë zeszlë sã 8 stëcz nika w Gimnazjum nr 1 na nowòrocz nym zéńdzenim. Pòdzelëlë sã òpłatkã, skłôdelë żë czbë, a darënkã dlô wszëtczich béł biuletin „Kluka” 2014. Czile nôleżników partu stwòrzëło mùzyczné karno, jaczé grało òb czas pòs pólnégò spiéwù kòlãdów. Béł to jich drë dżi wëstãp, swój debiut mielë łoni na mszë, jakô zaczinała Dnie Kaszëbskò-Pòmòrsczi Kùlturë w Chònicach. Red. Òdj. ze zbiérów KPZ w Chònicach (www.facebook.com/ZKPChojnice) SŁËPSK. MÔŁI KASZËBI PIASTËJĄ GÒDOWÉ ZWËCZI W aùlë słëpsczi Spòdleczny Szkòłë nr 2 mòżna bëło òbezdrzec 18 gòdnika kaszëbsczé gòdowé widzawiszcze przërëchtowóné przez ùczniów pierszi i drëdżi klasë, pòd czerënkã szkólnëch kaszëbsczégò jãzëka Katarzënë Mielniczuk i Malwinë Jagiełło-Zenik (pòl. Zienik). Òbzérnicë doznelë sã, jak czedës na Kaszëbach kòlãdowelë. Nôprzódka wëstąpiłë gwiżdże, a za nima wszedł POMERANIA GROMICZNIK 2015 gwiôzdór, jaczi sprôwdzôł, czë nômłodszi ùczãstnicë rozegracje znają pôcérz i dôwôł darënczi. Nie felowało téż spiéwónëch pò kaszëbskù kòlãdów: „W stajeneczce narodzony”, „Cëchô noc”, „Jezu òstaw szopã” i „Òstawta pasturcë robòtã”. Red. na spòdlim tekstu Karolënë Keller Òdj. ze zbiérów Spòdleczny Szkòłë nr 2 61 KLËKA GDUŃSK-ÒLIWA. DOKÙMEŃT Ò GWIŻDŻACH Nôrodné Mùzeùm we Gduńskù Part Etnografie przërëchtowało i zaprezentowało na zakùńczenié 2014 rokù film „A wczora z wieczora”. Pòkazywô òn wcyg żëwi na Kaszëbach zwëk kòlãdowaniô. Bòhaterama je 13 kòlãdników z Tuchlinka w gminie Serakòjce, jaczim filmówcë towarzëlë òb czas adweńtowëch prób i wiliowégò chòdzeniô pò chëczach. Całi łońsczi rok Part Etnografie Nô rodnégò Mùzeùm zjiscywôł badérny projekt „Uzupełniając Kolberga: dokumentacja autentycznych grup kolędniczych Kaszub”. 25-minutowi film je jegò nôwôżniészim dzélã. Mòżna gò òbezdrzec na internetowi starnie Mùzeùm w załóżce „wydarzenia”. Red. na spòdlim tekstu na starnie: http://mng.gda.pl/muzeum/wydarzenia Òdj. dzél filmù „A wczora z wieczora” NOWÔ KARCZMA. PÒTKANIÉ LUBÒTNIKÓW BASZCZI W baszkã na Kaszëbach grają ju wierã òd XIX wiekù. Ksążkã, jakô òpisywô ji historiã, i ùczi, jak w niã grac, napisôł w 2014 rokù Mirosłôw Ùgòwsczi. Promòcjô pùblikacje pt. Baśka. Kaszubska gra karciana òdbëła sã 18 stëcznika w Dodomù Kùlturë w Nowi Karczmie. Ò swòji miłoce do cëskaniégò w baszkã òpòwiôdôł aùtor ksążczi a téż wielny lubòtnicë ti grë. Bëlë westrzód nich: pierszi dobiwca turniéru Kaszëbskò-Pòmòrsczi Lidżi Baszczi Kazmiérz Gruenholz i Ireneùsz Partika, jaczi zaspiéwôł ùsadzony przez sebie himn baszkôrzów. Ksążka Baśka. Kaszubska gra karciana òstała przërëchtowónô przez Wëdôwiznã Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Mòże jã kùpic w internetowi ksążnicë kaszubskaksiazka.pl Red. Òdj. DM WEJROWÒ. PROMÒCJÔ SPÒDLOWI WIÉDZË Ò KASZËBIZNIE W Mùzeùm Pismieniznë i Kaszëbskò-Pò mòrsczi Mùzyczi w Wejrowie 10 stëcznika òdbëła sã promòcjô nônowszi pùblikacje prof. Jerzégò Trédra Spòdlowô wiédzô ò kaszëbiznie (wiãcy ò ni piszemë na s. 3–7 „Pomeranii”). Laùdacjã promòwóny ksążczi wëdóny przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié wëgłosył Stanisłôw Janke, a ò swòjim dokazu òpòwiôdôł aùtor wespół z jegò redaktorką Justiną Pòmierską. Nie felowało téż pitaniów òd ùczãstników i wielnëch pòdzãkòwaniów dlô profesora. Red. Òdj. DM WIERZCHÙCËNO. FAMILIOWÉ KÒLÃDOWANIÉ Wierzchùcyńsczi part Kaszëbskò-Pò mòrsczégò Zrzeszeniô zòrganizowôł kòncert „Familiowé kòlãdowanié”, jaczi òdbéł sã 28 gòdnika łońsczégò rokù w kòscele pw. Nôswiãtszégò Serca Pana Jezësa w Wierzchùcënie. W kòncerce brałë ùdzél rodzëznowé karna (do 10 sztëk lëdzy). W repertuarze familie prezentowałë trzë kòlãdë, dwie 62 w kaszëbsczim jãzëkù i jednã pòlską gòdową spiéwã. Ùczãstnicë dostelë diplomë i darënczi. Pò kòncerce béł czas na môłé jestkù i pòspólné spiéwanié kòlãdów. Red. Òdj. ze zbiérów KPZ part Wierzchùcëno POMERANIA LUTY 2015 KLËKA PÙCK. NOWI BÉDËNK DLÔ NIEWIDZĄCËCH TURISTÓW Pierszi w Pòlsce turisticzny prowadnik dlô niewidzącëch pò nordowëch Kaszëbach je òd gòdnika przistãpny w Centrum Turisticzny Infòrmacji w Pùckù. W zestôwk wëdôwiznë wchôdô: prowadnik ùsadzony w technologie termòfòrmowaniô w brajlu, 9 tôflografików (w tim Mòrsczi Krziż w Rewie, Bliza w Hélu, Radnica w Wejrowie i rozmajité ôrtë mòrsczich rëbów), drogòwô mapa i mapa turisticznëch atrakcjów w reliefòwim drëkù. Pòwstanié prowadnika dlô nie widzącëch to jedno z zadaniów zjis cywónëch przez Turisticzną Stowôrã „Kaszuby Północne” za pòstrzédnictwã Nordowòkaszëbsczégò Môlowégò Rëbacczégò Karna w òbrëmienim projektu: „Doposażenie punktów informacji turystycznej w nowoczesne narzędzia dla osób niepełnosprawnych”. Dzãka projektowi ùdało sã téż ùnowic starnã www.kaszubypolnocne.pl, żebë mòglë z ni kòrzëstac niedowidzący i niewidzący a téż lëdze, chtërny mają jiwer z rozeznôwanim farwów. Do te pónktë turisticzny infòrmacje w Pùckù, Jastarni, Kùsfeldze, Rewie, Swôrzewie, Biôłogórze i Dãbkach dostałë nowòczasné nôrzãdła, jaczé bãdą pòmagac niefùlsprawnym rézëjącym pò Nordze. Red. na spòdlim tekstu ze starnë: www.kaszubypolnocne.pl Òdj. ze zbiérów Turisticzny Stowôrë „Kaszuby Północne” SŁËPSK. NOWI KLUB DLÔ SZTUDÉRÓW Akademicczé Sztudérsczé Kòło to no wô inicjatiwa Pòmòrsczi Akadem ie w Słëpskù. 12 stëcznika òdbëło sã pòtkanié jegò załóżców. Nôleżnicë kòła chcą przede wszëtczim pòz nawac kaszëbsczi jãzëk, tradicjã, lëteraturã. W planach je téż pòmòc dlô rozmajitëch kaszëbsczich ùdbów na jinëch ùczbòwniach i w rozmajitëch stowôrach. W pòtkanim załóżców brôł ùdzél Kazmiérz Kleina, senatór i równoczasno przédnik Kaszëbsczégò Parlamentarnégò Karna. Òpiekùnką Akademicczégò Sztudérsczégò Kòła òstała prof. Adela Kùik-Kalinowskô. Òdj. facebook/Akademickie Koło Kaszubskie BÒRZESTOWÒ. HISTORICZNO I KÒLÃDOWÒ Pierszé latosé zéńdzenié Remùsowégò Krãgù òdbëło sã 8 stëcznika. Gòscã béł Kazmiérz Bòrzestowsczi, przedstôwca szlachecczi rózdżi, co bëła miéwcą wsy Bòrzestowò. Prezentowôł òn historiã swòji familie na spòdlim rozmajitëch archiwalnëch dokumeńtów. Pierszé wiadła ò Bòrzestowie pòchòdzą z pòczątków XV w. W Remùsowim Krãgù pòjawił sã téż nowi wójt gminë Chmielno Jerzi Grzegòrzewsczi. Ò artisticzny dzél miała starã szkólnô ze Zrzeszë Szkòłów w Kôłpinie Jolanta Czerwińskô i ji ùczniowie, chtërny ùczą sã kaszëbsczégò jãzëka. Wëstąpilë z piãknym kòncertã kòlãdów. Red. Òdj. ze zbiérów Remùsowégò Krãgù RËMIÔ. KASZËBSCZÉ IMPRESJE Jeżlë chtos mësli ò tim, jak kąsk rozwidnic zëmòwé wiodro, mòże nawiedzëc Miastową Pùbliczną Bibliotekã w Rëmi. Òd 23 stëcznika na scanach biblioteczny POMERANIA GROMICZNIK 2015 Stacji Kùltura wiszą òbrazë Bòżenë Krãcysz (pòl. Kręcisz). Wëstôwk „Moje Kaszuby” òbzerac mòżna do 28 gromicznika. Bòżena Krãcysz to ùrodzonô w 1960 rokù w Gdini absolwentka Plasticznégò Liceùm w Gdini-Òrłowie. Red. 63 KLËKA BËTOWÒ. NOWÒCZASNY KÙŃSZT NA ZÓMKÙ Wëstôwk „Imperfectum” je pòspólnym projektã dwùch gduńsczich artistów: Jacka Kòrnacczégò (malôrz, céchòwnik, pedagóg w ASP we Gduńskù, dr hab.) i Jacka Zdëbla (grafik, malôrz, prof. ASP we Gduńskù). Artiscë pòkôzelë swòje dokazë, jaczé sparłãczëlë pòspólną instalacją, chtërna prezentëje stwòrzoné kòmpùtrowò jich wizerënczi. Jack Zdëbel przërëchtowôł instalacjã „aùtopòrtret cała”, a Jack Kòrnacczi stwòrził malarską instalacjã, w jaczi cygnie dali artisticzné deje swòjich dwùch rëchlészich wëstôwków: „Gabinet anatomiczny” i „Kòdë Mikrobë Systemë”. Red. Òdj. ze zbiérów Bëtowsczégò Centrum Kùlturë (www.facebook. com/pages/Zamek-Bytowski) LËPÙSZ. ZÉŃDZENIÉ Z PISÔRZà I DOMÔKà Do Gminowégò Òstrzódka Kùlturë, Spòrtu i Òddichniãcô w ti wsë 20 stëcznika kòl czwiôrti pò pôłnim przëszło wiele lëdzy (mùszôł donaszac stółczi!). Chcelë sã pòtkac ze swòjińcã, chtëren òstôł lëteratã i gazétnikã, a mòże przed wszëtczim ze swòjim dôwnym sąsadã – Staszkã òd Janków. Kôrbiónkã z aùtorã i tłómaczã ksą żczi Żôłti kam, jakô tegò dnia mia bëc promòwónô, prowadza Felicjô òd Basków, téż familiowò sparłączonô z Remùsowim Lipnã, jak pòzwa Lëpùsz. Na zôczątkù prowadzącô pòkazywa kroniczi lëpùsczégò partu Zrzeszeniô, w jaczich są szlachë czile dôwnëch zéńdzeniów ze Stanisławã Janką. Pòtemù kąsk òpòwiedza ò żëcym i dokazach bòhatera pòtkaniô, a tej òdda mù głos, cobë sóm rzekł ò tim, czim sã zajimô. Nigle doszło do gôdaniô ò romanie Żôłti kam, terôczasné i dôwné ùczenczi szkólny Felicje przeczëtałë pôrã wëjimków z niegò. Mô sã rozmiec, na placu mógł na bëc òd wëdôwcë promòwóną ksążkã i dostac pòdpisënk aùtora, wiele lëpù szanów zwënégòwało z ti leżnoscë. bc PÒMIECZËNO I CZECZEWÒ. KÒNCERTË KÒLÃDÓW W kòscołach Pòmieczëna i Czeczewa 18 stëcznika wiãcy jak 80 spiéwôków prezentowało kòlãdë. Mòżna bëło ùczëc spiéwë napisóné lata temù, jak „Bóg się rodzi” Francëszka Karpińsczégò z XVIII stalata, ale téż czësto nowé, jak „Gòdowi wspòmink” z 2014 rokù. Kòncertë wespółòrganizowelë part 64 Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Baninie i Zespół Szkòłów w Czeczewie. Do pòspólnégò spiéwaniô rôczëlë téż ùczniów z Zespòłu Szkòłów w Pòmieczënie. Kòlãdë, w swòji wnetka 500-latny historie, nie ògrańcziwałë sã leno do rolë religijny abò òbrzãdowi spiéwë. W niejednëch cządach bëłë téż patrioticznyma spié wama. Je ju tradicją szkòłów w Czeczewie i Pòmieczënie, że razã kòlãdëjemë w kòscołach gminë Przedkòwò, pre zentëjącë kaszëbsczé, pòlsczé, anielsczé i francësczé gòdowé spiéwë – dolmaczi Jerzi Stachùrsczi, direktór Zespòłu Szkòłów w Czeczewie. Wëstąpiłë karna: Spiéwné kwiôtczi z Banina i Mùlczi z Miszewa, Nataliô Weyer i Spiéwné Karno z OSP w Czeczewie, i téż soliscë: Barbara i Béjata Sypion, Patrik Pùpacz, Wérónika Prëczkòwskô, Marta Òkrój, Aleksandra Òkrój. Ks. Józef Kùchta z Czeczewa dał bô czenié, że te kòncertë to piãkny brzôd wespółrobòtë wëkònôwców miesz kającëch w trzech sąsednëch parafiach: Pòmieczëno, Banino i Czeczewò. A słëchińcowie pòdczorchiwelë rozmajiti repertuar. Pòdzãka słëchô sã szkólnym, co przërëchtowałë kòncertë (artisticz no òprôcowóné przez Jerzégò Sta chùrsczégò), bëłë to: Mariô Krauza, Elżbiéta Prëczkòwskô, Lucyna Reiter--Szczëgieł, Grażina Damps. Całosc pò prowadzëłë: Wérónika Kraùza i Paùlina Pranczk. Zwãk realizowôł Wiesłôw Naczk. jd Òdj. ze zbiérów EP POMERANIA LUTY 2015 KLËKA BANINO. PÒDRECHÒWANIÉ ŁOŃSCZI DZEJNOTË PARTU Òpłôtkòwé zéńdzenié banińsczégò par tu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô zaczãło sã òd òdspiéwaniô kaszëb sczégò himnu. 28 gòdnika 2014 rokù na zalë òkróm banińsczich zrzeszeńców pòjawilë sã téż lëteracë, młodszi i starszi artiscë, a téż radny gminë, jaczich wiôldżi dzél je sparłãczony z môlowim zrzeszenim, wespół z nowim bùrméstrã gminë Żukòwò Wòjcechã Kankòwsczim, przédnikã Radzëznë Gminë Witoldã Szmidką (chtëren je téż przédnikã partu) i ji wiceprzédnikã Albinã Bëchòwsczim. Pò wëstãpie karna Mùlczi przëszedł czas na pòdrechòwanié òstatnëch miesąców. A w parce łoni dzejało sã wiele. Midzë jinyma Kòncert Kòlãdów, Krziżewé Drodżi w Swiónowie i Baninie, wanoga do krôjnë Kùrpiów, kònkùrs spiéwë m. Trepczika czë nagriwanié platków przez môlowé spiéwné karna. A òb lato Festiwal Kaszëbsczich Filmów i wizyta gòscy z Kanadë, z jaczima zrzeszeńcë bëlë téż na òdpusce w Swiónowie. Przedstôwcowie partu pòjawilë sã téż na Zjezdze Kaszëbów w Pruszczu i na IX Festinie Kaszëbsczim. Wiôldżim wëdarzenim bëłë téż hókejowé mecze w halë Olivia we Gduńskù, jaczich wespółòrganizatorã béł banińsczi part. Do te na kùńc rokù òdbëłë sã Andrzejczi. Jem pòd wrażenim tegò dzejaniô – pòdczorchiwôł bùrméster Wòjcech Kankòwsczi. jd Òdj. ze zbiérów EP SZËMÔŁD. NÔPIÃKNIÉSZÉ KASZËBSCZÉ KÒLÃDË W Gimnazjum w Szëmôłdze 17 stë cznika òdbéł sã IX Pòmòrsczi Kònkùrs Kaszëbsczi Gòdowi Spiéwë. Gòscy i ùczãstników ùroczësto przëwitała direktorka szkòłë Grażëna Bòchińskô. Przëjachelë m.jin. wójt Szëmôłda Riszard Kalkòwsczi, pòsélc Jerzi Bùdnik, przédnik môlowégò partu Zrzeszeniô Zenón Héwelt i wiceprzédnik Édmùnd Zelka (pòl. Zielke), direktorka Pùbliczny Biblioteczi Gminë Szëmôłd Iwóna Piastowskô i direktór GCKSiR w Szëmôłdze Bògùsłôw Napieralsczi. W kònkùrsu brało ùdzél 233 ùczãstników, w tim 23 solistów i 25 karnów. Òceniwa jich kòmisjô, w jaczi robilë: Witosława Frankòwskô, Tomôsz Fópka, Jerzi Stachursczi i ks. Róbert Kaczorowsczi. Wôrt nadczidnąc, że òb czas kònkùrsu bëło zaspiéwónëch wiele kòlãdów, jaczé pòwstałë łoni. Kòmisjô przëzna 15 nôdgrodów solistóm i 15 karnóm w kategóriach òd przedszkòlów do wëżigimnazjalnëch szkòłów, a téż wëprzédnienia tak dlô ùczniów, jak i szkólnëch. Lësta wëprzédnionëch na starnie http://gimnazjumszemud.cba.pl. Red. Òdj. ze zbiérów EP SŁËPSK. WËSTÔWK Ò KAWLACH ZÔPADNÉGÒ PÒMÒRZÔ W Miastowi Pùbliczny Bibliotece w Słëpskù òdbëło sã òtemkniãcé ekspòzycje „Z kaszubsko-słowiańskich i polskich losów Pomorza Zachodniego”. Wernisaż zbògacëłë wëstapienia gòscy. Dr Riszard Stoltmann wëgłosył przemòwã na témã wëstôwkù. Daniél Kalinowsczi, prof. Pòmòrsczi Akademie w Słëpskù, gôdôł ò nônowszich zgrôwach w kaszëbsczi lëteraturze. Òsoblëwie gòrącô diskùsjô zrodzëła sã pò wëstąpienim dr. Bronisława Nowaka POMERANIA GROMICZNIK 2015 „Kaszubi i Wendowie w Księstwie Pomorskim”. Òb czas wernisażu wëstąpilë ùczniowie I i II klasë Spòdleczny Szkòłë nr 2 w Słëpskù, pòd czerënkã Katarzënë Mielniczak. Òrganizatorama wëstôwkù są: Miastowô Pùblicznô Biblioteka w Słëpskù, szczecyńsczi part KPZ i Państwòwé Archiwùm w Kòszalënie. Red. Òdj. Sławòmir Żabicczi 65 Z NORDË Sztorëm we Wiôldżi Wsy 2 stëcznika arkón wënëkôł z Bôłtu wiele bôtów. W wiôlżińsczim pòrce szukałë tej bezpiekù kùtrë z całégò pòbrzegù: ze Swinoùscégò, Darłowa, Dzywnowa, Ùstczi… Òdj. S. Lewandowsczi 66 POMERANIA LUTY 2015 SËCHIM PÃKà ÙSZŁÉ Wùja Féliks na gòscënie TÓMK FÓPKA I zôs dmùsze. Nick, co stoji, ni mòże bëc gwës, że sã nie Nie widzy sã chaja ùbezpieczalnioma, bò òdszkòdowania zwrócy. To, co leżi, wierã ju nie wstónie. A co mô wisec – nie mùszą płacëc. Bò aùtół skażony. Bò rzucëło białkã na sąsôda. Bò ùtonie. pieska wzãło w lëft. Bò w kòpalniach sztrëjkùją, bò w Pariżu Przëszedł wùja Féliks. Arkùn. Mòrze je zbëstrzoné. teroriscë, bò w Zelony Górze teroriscë, bò… mómë zëmã bez Sztorëm. I nie je wiedzec, czej sã wëtubùje. Piszą w interne- sniegù. To je na pewno wszëtkò wina rządu, ale chto bë sã ce, że drzéwiãta pòspùszczóné. Na chëcze, na aùtołë. Czëstô tam chcôł z kòniã kòpac… Mówią, że pò wietrze przëchòdzy swiniarëjô. Smiecë lôtają pò zmiana pògòdë. Tej mdze mróz òkòlim, a nôbarżi fòlie, papiorë a sniég. I zôs sã zacznie, bò leża jiné papiórczi. Banerë, co to nosców do narzékaniô w nôro(...) czemù sëłoma dze je wstec wiele. A że slëskò. buszno sã rozkòscérziwałë – smãtno wiszą, rozjachòtóné. nôtërë nadôwómë A zëmno. A prąd kòsztëje. A gaz. Służbë mają robòtã. Ni ma A fóra drzewa. A dwie… lëdzczé miona. Cobë je sztrómù, wòdë. Lëdzëska pò Wiater je za to wdzãcznym jizbach sã tacą, pòd pierzënë òbłaskawic. temata w lëteraturze a w mù sã tromòlą a pichã zabëcô przezyce. A wszãdze wnôszô ùrë żegnóné ksążczi przëprôszają. sznienié akcje. Mómë wiérztã Białczi sã tulą do chłopów, bò Dwa wiatrë Méstra Tuwima. jima je zëmno. Chłopi sã do białk przëcyskają, bò… téż cos Pewno nôbarżi na swiece je rozpòznôwóné Blowin’ in the wind òd żëcô chcą. W kòminie gùlgòce. Bróma klepie wietrzëszczu – procëmsong Bòba Dëlana. Je téż neapòlitańsczé Vento, co to wierzejama brawò. Strach z dodomù wëlażac. Niejedny rzek- ò nim spiéwôł niebòszczëk Pavarotti. Cecilia Bartoli spiéwô ną, że dobrze. Bò i za czim. Bùten i tak je ju fùl lëdzy. Robòta Agitata da due venti (Bez dwa wiatrë szãtolonô) ksãdza Tónë stoji, ale alibi je bëlné – wùja Féliks. Do kòscoła nie pùdã Vivaldiégò a nasze Czerwòné Gitarë – Kwiatë we włosach, co je – wùja Féliks. Do szkòłë nie dojadã – wùja Féliks. Do krómù téż wiater pòszamòtôł. W kaszëbiznie mómë chòcle Wiaterk nie rëgnã – wùja… Kòncertu nie mdze – …Féliks. Felietonu Jana Trepczika, Chòdzy wiater pò lese Jerzégò Stachùrsczégò nie napiszã – në! a Sztiwny wiater Wacława Kirkòwsczégò a Jana Piépczi. A skądkaż sã wzął Féliks na pòzwanié wichùrë? Chto Zazdrzôł jem, co znaczi słowò felix. Z łacëznë wzãti. Je tak cos wëmiszlô? Pewno znajôrze òd wiodra. Mają spisënk to tëli, co szczestlëwi a… łaskawi. Terô ju je wiedzec, czemù mionów i czej sã jaczé dmùchanié naraji – bierzą z lëstë. sëłoma nôtërë nadôwómë lëdzczé miona. Cobë je òbłaskawic. A mòże nié? Mòże taczi Dżón – bò to pewno z Americzi Co na to wùja Féliks? przëszło – nie lëdô swòji starczi i bez to mómë te Katerinë a jiné... To bë pasowało. A òd Rusków żódnëch wiatrów ni Słowôrzk: ma? To bë bëło! W radio gôdają: we wtórk przińdze Katiusza, nie zwrócy – zachowa pozycję stojącą; arkùn, chaja – orscygôjta piérzą z tiderków a grôpczi z płotów! Abò: òpasujta kan, huragan; mòrze je zbëstrzoné – morze pieni się podczas na Iwana – chòwta zégarczi do szëflôdów! Kò taczé wiatrë sztormu; wëtubùje sã – wyciszy się; swiniarëjô – bałagan; më ju przeszlë… rozkòscérziwac sã – rozpościerać się; rozjachòtóné – podarSą taczi, co bòdôj wiater w głowach mają. Jima to wierã te na strzępy; tacëc sã – kryć się; tromòlëc sã – pchać się; plażi. Taczi dodôwkòwi cug. A ti, co mają òbleczenié wiatrã pichã zabëcô przeżegnóné – zapomniane na amen; bùten pòdszëté? Wierã jima wianié nie pòmòże. A ti, co w całoscë – na zewnątrz; rëgnąc – wyruszyć; wiodro – pogoda; namają wiatrë? Ceszą sã, bò w tim przëtrôfkù kòżdi jiny wiater raji – tu: napatoczy się; tider – sznur; plażi – odpowiada, òd nich sromòtã òdnëkô, jak w nym szpòrce ò dwòjgù wësok pasuje; skażony – zepsuty; jiscëc sã – martwić się; przëtrôfk ùrodzonëch, co to tuńcowelë. Ji sã wëmkło i gôdô: lepi, żebë – przypadek; sromòta – wstyd; òdnëkac – odpędzić; leżnosc to òstało midzë nama. Na co òn òdrzeknął, że wòli, żebë to sã – okazja; wstec – zawsze; ùrësznienié – ożywienie; szãtolëc równak rozeszło. – targać, szarpać. POMERANIA GROMICZNIK 2015 67 Z BÙTNA Pëlckòwsczi ópòwie RÓMK DRZÉŻDŻÓNK Brifka z całi mòcë zaklepôł na òkno mòji zatacony na – Në, prôwda… Tu mùszã rzec, że mòje dzecë za nią są. pëlckòwsczich barabónach chatińczi a riknął: Te nie rzeką óma, le ómeczka, naju kòchónô ómeczka. – Jes të doma? – Pëszno gôdają – pòchwôlił jem brifkòwé dzecë. – Jo, ale spiã… – Në kò jo! Prawie z tim jô do ce przëszedł – brifka klepnął – Dze spisz? Ò jednôsti normalny lëdze nie spią… le film sã w łësënã, wstôł z zësla a pòdskôcony zaczął deptac z nórta òbzérają. w nórt. – Scyrz przeżëje, szczepiony béł. Tuwò gôdka je wôżnô. – Kò wiész, że jô zdrzélnika ni móm! – krziknąn jem spòd Cëż to je za rozblek! Przëchôdô, z wërów wënëkiwô, rikô, pierznë. jiscy sã, szkalëje a terô jesz pò – Czej w zdrzélnik nie zdrzą, jizbie wãdrëje. Cãżkô noc! to radia słëchają, w internece – Cëż të zôs môsz wë sznëkrëją, gazétë, ksążczi, Wszãdze ómë, wszãdze mëszloné? – legł jem półrzëcą kòmiksë czëtają… abò wa łóżkù a naszpëcowôł ùszë. ópòwie (...), co bez na chtëją, kò wiedno mòże jaczi – Në, pòwiôdôj, le flot, bò mie niespòdzóny gòsc w chëcze sromòtë z wnukama pò Grzenia fëst bierze. przińc, chòcbë jô. Òtemknij ne – Flot to sã nie dô. To mùszi naszémù gôdają. wszëtkò dwiérze! dobrze przemëszlec. Cëż to je za pùrtôk prze– Ale co? brzëdłi! Jak jô nie lubiã, czedë mie – Jak pëlckòwsczich ópów z wërów ò cemnicą wëcygô! a ómczi przënãcëc. Klnącë pòd knérą, wëlôzł jem spòd gãsy górë, òbùł kòrczi – Do czegò zôs? a pòczurpôł w dóm. Jô nie sfórtowôł bùtnowëch dwiérzów – Gadôj z mackã! Przënãcëc do gôdaniô pò naszémù… òtemknąc, a nen kùńda béł ju bënë. z wnukama. Starszi doch lëchò abò ani nick, abò sromòta – Pòchwôlony… – wëmùrmòlił, a mie nic, tobie nic, wpa- jima, zó to ópòwie bëlno gadac rozmieją. rowôł w paradnicã. Sôdł zgrużdzony na zëslu a gãbã pajama – Leno midzë sobą, a do dzecy pò pòlskù. zakrił. To tak wëzdrza, jakbë pòkùtã chcôł òdprawic. – Ë tuwò prawie je naju robòta. – Brifka, jak to w zwëkù – Je tobie co? miôł, wëzdrzôł do górë, gwës w swiécący lãpie natchnieniô – Mie nié, le móm strach ò scërza – òdrzekł bez pôlce. szukającë, a pò sztócëkù riknął: – Ùroczësto ògłosziwóm 2015 – Cëż zôs ze scërzã? rok Rokã Ópów Co Z Dzecama Pò Naszémù Gôdają. Za gôdkã – Móm strach, czë òn to przeżëje. z wnukama pò pëlckòwskù mdą nôdgrodë. Wiwczasë w sa– Co przeżëje? natorium. Nowé gëbisë. Slëwë w szokòlôdze. – Atak mòji starczi! Kò jô w chëcze z robòtë przëlôzł, – Jaczé zôs slëwë? zdrzã – mamùszka gëbis so w gãbie pòprôwiô a Tusrôj leżi – Bez pestków, cobë jima ne nowé gëbisë sã nie pòłomiałë. ùrzasłi pòd kùchniowim stołã. Ani wëlôzc niechc. Le jãczi – Ach, brifka, brifka – wzdichnął jem a zéwnął, kò a blãk ze strachù slépiama na starkã pòdzérô. Ta nó miã za- spac mie sã chcało jak brzëdôl. – Slëwama bez pestków rôzka wsadła a rikô: „Nie mdze mie tu nen twój Tusrôj tu w szokòlôdze chcesz starków do gôdczi z dzecama przë srôł!”. Diôblëszcze, òn czasã jaczi wsceklëznë nie dostónie? nãcëc? Nôprzód jejich kómpleksë mùszi wëlékarzëc. – Òna bë gò mia ùżarté? Nié – cos mie sã widzało, że – Wëlékarzemë jejich kómpleksë kómpleksowò. Jakùż? brifka robi z mùchë jelenia. – pewno sã spitôsz. Hmm… Temù prawie jem do ce – Tegò jô bë gwës nie béł… Kò pòwiôdają, że kòżdô star- przëszedł. Mùszimë kómpleksową kampaniã biôtczi z kómka jiftã plëwie. pleksama kómpletno òbmëslëc! Zaczniemë òd telewizje, ra– Të doch ni mòżesz na ną swòją mamùszkã tak szkalo- dia, gazétów. Wszãdze ómë, wszãdze ópòwie, na szaséjach, wac. Nie òdchòwa òna cë czasã dzecy? Të z twòją w robòce w dodomach, w téatrach, wszãdze naju ópòwie, co bez a òna piastowa – sóm jes pòwiôdôł. sromòtë z wnukama pò naszémù gôdają. 68 POMERANIA LUTY 2015 Jarosłôw Kroplewsczi Mòje serakòjsczé miesące Gromicznik W zôpùstë coroczno Gòscëła cotka Ë ji pile, Ë ji baje ...a òsoblëwie: żaba – jô nie wiém, co to je, ale cotka to miała wnet co wieczór – i tej jamrowała: „ùj, jaką jô dosta òstrą żabã” chrëchla – mòkri, mãczący kaszel gùcza – to, co cotce narosło na stopach, i to jã bòlało, że spac ni mògła, i bez to mògła długò baje òpòwiadac chòszczka na òstrą żabã – jak Pùrtk kùpił babã, na chrëchlã czosnik z miodã – òd czë diôsk mô kòzą brodã, na krziże kòcô skóra – jak zómk sã zmienił w górã, na kòlana kamfóra – jak ksądz zgłëpił pastóra, na gùcze òkłôd z chleba – jak Plëchta szedł do nieba... ...medikamentów, że ùj, pòwiôstków rój, a Plëchta szedł i szedł... w cëchòtã, w głëchòtã, bez kamfórową pùchawicã: bez smiotë, bez bùchawicã, bez gromicznik jak dłudżi: nié na Mëdżi, nié na Szklaną le jak kùrzawa – w kòżdą stronã. . Òdj. Paweł Kòwalewsczi Nadbałtyckie Centrum Kultury zaprasza w 2015 roku na spotkania z niezwykłymi artystami HUGON LASECKI 6 lutego - promocja tomiku poezji OLGA TOKARCZUK 24 lutego - spotkanie autorskie ANNA SENIUK 8 marca - CXXXXVI Krakowski Salon Poezji RENATA PRZEMYK 24 czerwca - koncert z zespołem Plateau DANIEL ODIJA & MARCIN DYMITER 12 listopada - widowisko multimedialne PARTNER STRATEGICZNY NCK
