1 Motoryka ogólna i manualna jako czynnik gotowości dziecka do

Motoryka ogólna i manualna jako czynnik gotowości dziecka do nauki
szkolnej
Od dziecka rozpoczynającego naukę szkolną oczekuje się nie tylko określonego rozwoju społecznego,
emocjonalnego i poznawczego, ale również określonego poziomu rozwoju ruchowego. Ruch jest jedną z
najważniejszych czynności organizmu żywego. Człowiek w czasie swego rozwoju filogenetycznego
wykształcił swoisty model ruchowy, w którym można wykształcić trzy składowe:
- postawę ciała,
- chód,
- ruch poszczególnych części ciała.
Z tymi trzema składowymi związane są dwa sposoby ruchu. Pierwszy, polegający na przemieszczeniu się w
przestrzeni całego ciała, nazywamy ruchem lokomocyjnym. Drugi – to ruch poszczególnych części ciała,
kończyn, głowy, bez przemieszczania całego ciała w przestrzeni, zwany jest ruchem bezlokomocyjnym.
Jeżeli ruch dotyczy kończyn, wówczas może mieć charakter manipulacyjny.
Motoryka ogólna ciała będąca obrazem ruchowym człowieka zależy od sprawności czynnościowej dwóch
struktur:
- układu wykonawczego ruchu,
- układu sterowniczego ruchu.
Układy wykonawcze ruchu wiążą się ściśle z układem mięśniowym i kostno-stawowym, układy sterownicze
ze strukturami nerwowymi. Budowa ich jest skomplikowana i wielopoziomowa, a czynnościowo są one ze
sobą całkowicie zintegrowane. W sterowaniu ruchem bierze udział wiele elementów centralnego układu
nerwowego. Mimo, że zlokalizowane są one na różnych poziomach, stanowią zwarty system czynnościowy,
współpracując ze sobą na zasadzie sprzężenia zwrotnego.
Prawidłowa motoryka ogólna ciała oraz sprawność manualna jest jednym z warunków powodzenia
dziecka w nauce szkolnej. Jednak, już potoczna obserwacja wykazuje, że nie wszystkie dzieci wstępujące
do szkoły odznaczają się dobrą sprawnością ruchową. Oprócz dzieci prawidłowo rozwiniętych pod
względem ruchowym, możemy wyodrębnić w grupie pierwszoklasistów dzieci o ruchach mało sprawnych i
niezręcznych, wielkim trudem wykonujące czynności łatwe i proste dla ich rówieśników. Są to dzieci o
opóźnionym rozwoju ruchowym.
Zaburzenia i opóźnienia rozwoju ruchowego i ich objawy
Poważniejsze zaburzenia rozwoju ruchowego mogą wiązać się z nieprawidłowym rozwojem fizycznym, tj.
wadą narządów ruchu, uszkodzeniem stawu biodrowego lub brakiem ćwiczeń spowodowanym, np. długim
unieruchomieniem wskutek choroby. Inne zaburzenia są konsekwencją wyraźnych schorzeń lub uszkodzeń
centralnego układu nerwowego. W wielu jednak wypadkach, mimo, że neurologicznie nie można ustalić
wyraźnych uszkodzeń w zakresie układu nerwowego, rozwój ruchowy dziecka odbiega od normy.
H. Spionek uważa, że istnieją tzw. mikrozaburzenia rozwoju ruchowego, które można podzielić na kilka
grup objawowych:
1) obniżenie sprawności pojedynczych aktów ruchowych, np. chwytu pęsetkowego, co utrudnia
wykonywanie precyzyjnych ruchów, takich jak, np. trzymanie ołówka w palcach oraz niewłaściwe
posługiwanie się przedmiotami codziennego użytku. Jest to skutek zaburzeń funkcjonowania układu
piramidowego.
2) wszelkie zaburzenia „melodii” kinetycznej oraz koordynacji ruchowej. Dziecko wykonuje
poprawnie poszczególne ruchy, nie potrafi ich jednak zsynchronizować. Odnosi się wrażenie jakby każda
grupa mięśni pracowała niezależnie od siebie. Jest to skutek zaburzeń funkcjonowania układu
pozapiramidowego. Dzieci takie mogą mieć trudności w prawidłowej lokomocji. Przejawia się to podczas
nauki pływania, jazdy na rowerze, gry w kometkę itp. Często takie dzieci określa się jako niezgrabne.
Omawiane zaburzenia mogą dotyczyć też czynności manualnych, czego efektem może być niezdarne
rysowanie, lepienie czy pisanie.
3) obniżenie precyzji ruchów docelowych z jednoczesnym wzmożeniem psychoruchowego
napędu. Ruchom docelowym towarzyszą współruchy (synkinezje) oraz wzmożone napięcie
mięśniowe. Dzieci, u których zaobserwowano tego typu trudności, wkładają bardzo dużo wysiłku w
wykonanie zadania, a nierzadko zużywają sporo energii na ruchy niepotrzebne. Często zdarza się, że
podczas pracy machają nogami czy wysuwają język, bądź nie potrafią rozluźnić mięśni niezaangażowanych
w wykonanie czynności.
4) zaburzenie koordynacji ruchowo-wzrokowej powodujące, że dziecko
z wielkim trudem uczy się dostosowywać swoje ruchy do właściwości przedmiotów. Powiązania ruchowowzrokowe wytwarzają się w tych wypadkach z dużym opóźnieniem. Ruchy takich dzieci są źle obliczone, a
czynności wykonane nieprecyzyjnie.
Każde dziecko odbiegające od normy w zakresie sprawności motorycznej reprezentuje nieco odmienny
zespół różnorodnych objawów. Opóźnienie może być niejednakowe ze względu na zakres, jak i stopień
1
nasilenia. Głęboki stopień opóźnienia ruchowego we wszystkich zakresach działalności motorycznej dziecka
określa się mianem debilizmu ruchowego (Spionek 1969).
Według Nartowskiej (1986) najczęściej spotykane zespoły zaburzeń ruchowych u dzieci w wieku
przedszkolnym i wczesnoszkolnym to:
a) niezręczność ruchowa całego ciała - jest to lżejszy stopień opóźnienia rozwoju ruchowego,
b) niezręczność manualna, która może występować na tle ogólnego opóźnienia rozwoju ruchowego
lub może mieć charakter izolowany.
Tabela przedstawia objawy obniżonej sprawności motorycznej obserwowane w trakcie wykonywania
różnorodnych czynności.
Czynności,
w których
odzwierciedla
się
występowanie
zaburzeń
Czynności
codzienne,
zabawowe i
sportowe.
Lekcje
wychowania
fizycznego
Pisanie
Objawy ogólnej niezręczności
ruchowej
Objawy zakłócenia motoryki
manualnej
-mała aktywność ruchowa,
-ogólna niezręczność ruchowa i mała
wyćwiczalność w zakresie dużych
ruchów, związana z zakłóceniami
napięcia mięśniowego (napięcie
nadmierne lub za małe),
-brak koordynacji ruchów przy
współdziałaniu różnych grup
mięśniowych,
-trudności utrzymania równowagi
przystaniu i skakaniu na jednej nodze
i innych ćwiczeniach gimnastycznych,
-unikanie zabaw ruchowych,
-zakłócenia koordynacji wzrokoworuchowej w zabawach i zadaniach, w
których ruch odbywa się pod kontrolą
wzroku (rzut piłką, gry w klasy) oraz
naśladowaniu demonstrowanego
ruchu,
-niezręczne chodzenie po schodach,
niezgrabne wspinanie się (dzieci
często potrzebują pomocy dorosłych i
uważane są za bojaźliwe),
-niezręczność w zabawach piłką (nie
umieją rzucać, łapać, kopać),
-z trudem uczą się jeździć na
rowerze, łyżwach, wrotkach,
-ruchy kanciaste, mało płynne.
-opóźnienie w rozwoju praksji, brak
precyzji ruchów drobnych,
-duże trudności z wykonywaniem
prostych zadań,
-z opóźnieniem zdobywają
umiejętności samoobsługi, są mało
samodzielne,
-codzienne czynności wykonują wolno
i niezręcznie, co powoduje, że dorośli
nie mając cierpliwości wyręczają je,
-niechętnie budują z klocków, gdyż
ich budowle łatwo rozpadają się z
powodu wadliwej konstrukcji,
-często psują i niszczą zabawki i
przedmioty codziennego użytku,
-często upuszczają przedmioty,
-nie chcą i nie lubią wycinać
nożyczkami,
-niewłaściwa koordynacja obu rąk
powoduje, że dzieci chętnie posługują
jedną ręką (druga raczej im
przeszkadza),
-trudności przy zapinaniu guzików,
wiązaniu sznurowadeł, ubieraniu,
-niechętne podejmowanie czynności
manualnych.
-brak precyzji ruchów, wzmożone
napięcia mięśniowe i współruchy,
-dzieci szybko zniechęcają się, nie
kończą pracy, mają trudności z
koncentracją uwagi,
-nie nadążają za rówieśnikami w
czasie klasówek i dyktand.
-jak wyżej,
-dzieci rysują niechętnie, nie kończąc
2
-mała precyzja ruchów dłoni i palców,
stąd zniekształcenia graficznej strony
pisma, pismo nieczytelne, litery
często wykraczają poza liniaturę,
-brak wiązania liter ze sobą,
-wolne tempo pisania,
-zeszyty niestaranne, pomazane,
dużo skreśleń, poprawek,
-nieprawidłowe trzymanie narzędzia
pisarskiego (rodzice wielokrotnie
układają rękę dziecka).
-niezręcznie wycinają, szarpią papier
(źle koordynują ruchy obu rąk),
Rysowanie i
inne zajęcia
plastyczne
pracy nie mogą wykazać „zdolności
rysunkowych”,
-prace robią wrażenie niedbale
wykonanych, ponieważ są często
poplamione, podarte, pogniecione.
-nadmierne napięcie mięśniowe
powoduje zbyt silny nacisk długopisu,
łamanie kredek,
-ruchy ręki są gwałtowne, mało
płynne, „kanciaste”, co powoduje, że
w rysunkach przezwaja linie proste
(mało lub brak linii falistych),
-przy zbyt małym napięciu
mięśniowym (co jest rzadziej
spotykane) linie rysunku są nikłe,
ledwie widoczne.
O wyrównaniu opóźnienia rozwoju ruchowego decyduje stopień opóźnienia, jak i rodzaj wychowawczego
oddziaływania na dziecko. Nieporadność w codziennych zajęciach prowokuje rodziców do pomocy i
częstszego wyręczania dzieci. Taka nadopiekuńcza postawa dorosłych oraz częsty brak akceptacji ze
strony rówieśników, mogą zaburzyć rozwój osobowości dziecka i pogłębić jego niezręczność. O wiele
bardziej jest tutaj wskazane poddanie dziecka ćwiczeniom korekcyjno-kompensacyjnym i indywidualne
podejście pedagogiczne. Rozsądnie zorganizowane zajęcia ruchowe mogą znacznie osłabić lub całkowicie
wyrównać omawiane defekty rozwojowe.
Zaburzenia procesu lateralizacji jako przyczyna trudności i niepowodzeń w nauce
Lateralizacja – to przewaga jednej strony ciała podczas czynności ruchowych.
Szczególnie ważną rolę odgrywa koordynacja ruchów rąk, która polega na tym, że ruchy obu rąk są
odmienne, przy czym ręka wiodąca (prawa) wykonuje główną czynność, a ręka podporządkowana
zapewnia tylko lepsze warunki pracy prawej ręce. Wysoki poziom precyzji ruchów jest osiągalny, gdy
jedna z kończyn dominuje, druga zaś z nią współpracuje oraz gdy oko i ręka dominują po tej samej stronie
ciała. Sprzyja to wytworzeniu się tzw. układu ręka – oko, który jest podstawą koordynacji wzrokowo –
ruchowej, a więc wykonywania większości czynności manipulacyjnych i graficznych.
Lateralizacja, czyli stronność, funkcjonalna dominacja jednej ze stron ciała, związana jest z
dominowaniem jednej z półkul mózgowych.
Większość ludzi prezentuje model lateralizacji jednorodnej prawostronnej: dominacja prawego oka
(prawooczność), ręki (praworęczność), nogi (prawonożność).
Lateralizacja rozwija się w ciągu życia dziecka. Praworęczność zwykle ustala się około 2 – 3 roku
życia, a leworęczność w wieku 3 – 4 lat.
Ostatecznie dominacja czynności ruchowych w większości przypadków ustala się do 6 roku życia. Proces
lateralizacji zostaje zakończony w wieku szkolnym.
Modele lateralizacji
Wynikiem badania lateralizacji, jest określenie modelu lateralizacji:
- lateralizacja jednorodna prawostronna lub lewostronna (np. prawooczność, praworęczność,
prawonożność lub lewooczność, leworęczność, lewonożność).
Podstawową trudnością u dzieci leworęcznych jest konieczność opanowania techniki pisania lewą ręką.
Nasze pismo jest, bowiem dostosowane do czynności ręki prawej i w związku z tym musimy pisać od
strony lewej ku prawej. Dziecko zanim nabierze wprawy, zasłania sobie ręką to, co napisało, zamazuje
świeżo napisane litery, męczy się, zaciska palce oraz nadmiernie napina mięśnie, co ogranicza swobodę
ruchów. Wszystko to wpływa niekorzystnie na tempo i stronę graficzną pisma.
3
- lateralizacja niejednorodna – skrzyżowana (dominujące narządy ruchu i zmysłów znajdują się po
obu stronach osi ciała, np. dziecko praworęczne, lewooczne, prawonożne). W tych przypadkach trudności
spowodowane są głównie zaburzeniami współdziałania oka i ręki (koordynacji wzrokowo - ruchowej)
ujawniają się podczas rysowania, pisania i czytania. Przy czytaniu lewooczność, a także obuoczność,
powodują swoiste trudności związane ze zmiana roli wiodącej oczu, czego efektem może być
przeskakiwanie liter przy czytaniu, opuszczanie sylab, a nawet całych wyrazów oraz zamiana kolejności
liter.
- lateralizacja nieustalona (słaba) – brak funkcjonalnej dominacji jednej strony ciała. Jest stanem
przejściowym (po 6 r. ż. świadczy o opóźnieniu procesu lateralizacji) lub trwałym, oburęczność utrzymuje
się do końca życia.
U dzieci tych często występują trudności w nauce. Dziecko ma trudności w orientacji w lewej i prawej
stronie własnego ciała, w orientacji w przestrzeni, trudności z odwzorowaniem figur geometrycznych,
rozpoznawaniem i odwzorowywaniem liter i cyfr podobnych pod względem kształtu, lecz inaczej ułożonych
w przestrzeni (p-b-d-g).
Nieprawidłowa lateralizacja nie musi być powodem niepokoju, dopóki nie towarzyszą jej dodatkowe
zaburzenia tj. zaburzenia motoryczne, zaburzenia percepcji wzrokowej, orientacji w przestrzeni i wtórne
zaburzenia emocjonalne.
Dzieci leworęczne przestawiane na „siłę” prezentują zaburzenia osobowości. Obserwuje się u nich
zaburzenia emocjonalne: płaczliwość, lękliwość lub ataki złości, agresji. Zaburzenia nerwicowe objawiają
się jąkaniem, moczeniem nocnym. Kształtuje się u nich poczucie mniejszej wartości, lękowa postawa
wobec otoczenie, unikanie kontaktów społecznych oraz nadpobudliwość psychomotoryczną. Utrwala się też
niechęć do przedszkola, szkoły i zajęć dydaktycznych.
Należy pamiętać o ogólnych zasadach postępowania z dzieckiem leworęcznym. Leworęczność powinna być
traktowana jako jedna z wielu cech indywidualnych człowieka. Konieczne jest stwarzanie atmosfery
akceptacji, wytworzenie motywacji do dodatkowych ćwiczeń, wprowadzenie podczas zajęć graficznych
przerw na odpoczynek i ćwiczenia relaksacyjne.
Objawy zaburzeń procesu lateralizacji
1. Pisanie:
-
mylenie liter o optycznie podobnych kształtach, a o innym położeniu i kierunku (inwersja statyczna),
inwersja dynamiczna - zmiana kolejności liter w wyrazach, wyrazów w zdaniu,
pismo lustrzane,
trudności związane z techniką pisania - zniekształcenie graficznej strony pisma (pismo dysgraficzne).
2. Czytanie:
-
przestawianie liter i cząstek wyrazowych,
zmiana kolejności liter, sylab, wyrazów,
opuszczanie całej linijki tekstu,
wolne tempo czytania,
odczytywanie wyrazów od prawej ku lewej,
odczytywanie liczb w sposób zwierciadlany.
3. Rysowanie:
- zmiany kierunku w rysunkach,
- błędny kierunek odwzorowywania.
4. Trudności występujące na innych przedmiotach szkolnych:
- objawy podobne jak w zaburzeniach percepcji wzrokowej i orientacji przestrzennej, uwidaczniające się na
lekcjach geografii, geometrii,
- zmiany kierunku w rysunkach geometrycznych,
4
- słaba orientacja w schemacie własnego ciała rzutuje na błędne rozumienie poleceń na lekcjach
wychowania fizycznego.
Scenariusz ćwiczeń służących usprawnianiu małej motoryki i precyzyjnych
ruchów ręki
Temat: Jesienne zbiory
CEL OGÓLNY
-doskonalenie płynności i precyzji ruchów rąk.
CELE OPERACYJNE
Dziecko potrafi:
- kreślić proste linie łączące wyznaczone punkty,
- dostosować ruch ręki do rozpoznanego kierunku,
- przesuwać równomiernie rękę od lewej strony do prawej, z góry na dół,
- koncentrować uwagę na wykonywanym zadaniu.
ŚRODKI DYDAKTYCZNE:
gazeta, labirynt, rysunki (drzewo, płot, drabina, kontur jabłka), kaseta magnetofonowa, sznurowadła,
plastelina, koszyk z jabłkami
Przebieg zajęć
Część wstępna
1. Powitanie
2. Ilustrowanie ruchem opowiadania nauczyciela:
marsz do sadu, zrywanie jabłek z drzewa, zbieranie jabłek z ziemi.
3. Zabawa w celne rzuty.
Ugniatanie z gazety kulki (jabłka) i rzucanie do koszyka.
(usprawnianie manipulacji przedmiotami, ćwiczenie koordynacji wzrokowo – ruchowej)
Część właściwa
4. „Drzewo” – rysowanie wzoru po śladzie kropkowanym, łączenie wyznaczonych punktów
(przyzwyczajanie do kontroli wykonywanego ruchu graficznego, ćwiczenie płynnych ruchów
pisarskich).
Rysowanie jabłek na drzewie.
5. „Droga do sadu”.
Prowadzenie linii ciągłej przez labirynt.
(przyzwyczajanie do kontroli wykonywanego ruchu graficznego)
6. Budowanie ogrodzenia.
Kreskowanie – wypełnianie konturu ogrodzenia liniami pionowych z góry na dół.
(ćwiczenie usprawniające mięśnie dłoni i drobne mięśnie palców)
7. Naprawa drabiny.
Kreślenie linii poziomych od strony lewej do prawej.
(ćwiczenie dokładnej kontroli nad ruchami graficznymi)
8. Ćwiczenia relaksacyjne.
Ilustrowanie ruchem wiersza:
Jabłko małe, jabłko duże.
Rączki w dole, rączki w górze.
Rączki w prawo, rączki w lewo,
Tak się kołysze na wietrze drzewo.
9. Przekładanie sznurowadła przez dziurki w konturze jabłka.
Wylepianie konturu jabłka plasteliną.
(ćwiczenia usprawniające celowe i precyzyjne ruch rąk)
Zakończenie zajęć
10. Śpiewanie znanej piosenki „Jabłko”.
11. Nauczyciel wnosi koszyk z jabłkami, dzieci oglądają, dotykają, wąchają, jedzą jabłka.
12. Pożegnanie.
5
Literatura:
J. Jastrząb: „Usprawnianie funkcji percepcyjno-motorycznych dzieci dyslektycznych”;
H. Skibińska: „Praca korekcyjno-kompensacyjna z dziećmi trudnościami w pisaniu i czytaniu”,
WSP, Bydgoszcz 1996;
H. Spionek: „Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne”, PWN, Warszawa 1981;
„Terapia pedagogiczna” pod red. E.M. Skorek, Wydawnictwo IMPULS;
E. Waszkiewicz: „Zestaw ćwiczeń do zajęć korekcyjno-kompensacyjnych dla dzieci
przedszkolnych”.
Opracowała mgr Sabina Nowak
nauczyciel nauczania zintegrowanego
w Szkole Podstawowej nr 1 w Chorzowie
6