DR SERGIUSZ HR. TOLL

PRZYRODNICY
DR SERGIUSZ HR. TOLL
(22.XI.1893 – 19.XII.1961)
Jedn¹ z barwniejszych postaci Katowic
by³ œwiatowej s³awy badacz motyli dr
Sergiusz Hr. Toll. W dniu 19.XII.1996
mija 35 rocznica œmierci tego wybitnego polskiego uczonego, wielkiego mi³oœnika i zas³u¿onego badacza ojczystej
przyrody, œwiatowej s³awy specjalisty
rodziny Coleophoridae.
¯ycie jego to wytrwa³a i uporczywa
praca naukowa wyp³ywaj¹ca z narzuconej dla siebie samego dyscypliny
wewnêtrznej oraz umi³owania tego, co
by³o mu najdro¿sze – ukochanych motyli. By³ cz³owiekiem skromnym i zawsze ¿yczliwym dla wszystkich, zw³aszcza tych m³odych entomologów, którzy
stawali w szranki lepidopterologii.
Pe³nym poœwiêcenia, wyrozumia³oœci
i cierpliwoœci dla licznej rzeszy swoich
uczniów, spoœród których na pierwsze
miejsce wysuwaj¹ siê nazwiska Stanis³awa B³eszyñskiego i Józefa Razowskiego.
Sergiusz Toll by³ s³ynnym znawc¹
gatunków motyli rodziny Coleophoridae,
g³oœnym na skalê œwiatow¹ autorytetem w jej taksonomii i systematyce.
Pozostawi³ po sobie bezcenny zbiór motyli, który znajduje siê obecnie w Instytucie Systematyki i Ewolucji Zwierz¹t
Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.
Sergiusz Toll urodzi³ siê 22 listopada
1893 r. w Warszawie. Tam te¿ ukoñczy³ szko³ê
œredni¹. Przed wybuchem I Wojny œwiatowej rozpoczyna studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. W roku 1914 wraz
z ewakuowan¹ uczelni¹ wyje¿d¿a do Rosji,
gdzie w Rostowie nad Donem studiuje nauki przyrodnicze i kontynuuje studia prawnicze. Po ukoñczeniu studiów i uzyskaniu
stopnia doktora nauk prawniczych ofiarowuje miejscowemu muzeum swój pierwszy
zbiór motyli, licz¹cy oko³o 40 000 okazów.
Przebywaj¹c w Rostowie S. Toll wykorzysta³ czas do opracowania miejscowej fauny motyli. Jego dwie pierwsze prace dotycz¹ motyli tego terenu i ukaza³y siê drukiem w 1919 roku.
Dorobek naukowy S. Tolla obejmuje 91 publikacji, które pozwoli³y uczonemu wejœç na
sta³e do miêdzynarodowej literatury entomologicznej. By³ odkrywc¹ 279 nowych gatunków motyli dla nauki. Wœród nich znajduj¹ siê gatunki nowe dla fauny Polski, takie
jak: Epiblema petasitis Toll, E. baligrodana
Toll, Aethes adelaidae (Toll). Przez ca³y czas
swych badañ nad motylami z energi¹ i zapa³em odbywa codziennie wielokilometrowe
wycieczki, z których przynosi liczne materia³y do opracowania. Równolegle, dla wzbogacenia materia³ów lepidopterologicznych,
prowadzi na szerok¹ skalê zakrojon¹ hodowlê g¹sienic, która przynosi du¿e efekty.
By³ mistrzem preparacji, wszystkie jego okazy s¹ nienaganne pod tym wzglêdem. Maj¹c
og³oszonych drukiem 21 publikacji Sergiusz
Toll od roku 1939 poœwiêca siê badaniom
gatunków motyli z rodziny Coleophoridae.
Badania te, które da³y fantastyczne wyniki,
prowadzi przez 23 lata. W pocz¹tkowym
okresie badañ S. Toll interesuje siê gatunkami wystêpuj¹cymi w Polsce, lecz mo¿liwoœç
uzyskania materia³ów od lepidopterologów
z Europy i œwiata pozwalaj¹ na poszerzenie
opracowania Coleophoridae prawie z ca³ej
Palearktyki. Co roku opisuje znaczn¹ liczbê
nowych dla nauki gatunków z tej rodziny.
W pracowni uczonego przy ul. Szafranka 1
w Katowicach piêtrz¹ siê przysy³ane z ró¿nych krajów Europy, Azji i Afryki materia³y
w celu opracowania. Roœnie obszerna korespondencja, a kartoteka wraz z rysunkami
wzrasta do pokaœnych rozmiarów.
Wyniki badañ nad organami rozrodczymi
motyli z rodziny Coleophoridae zape³niaj¹
coraz czêœciej strony czasopism naukowych
polskich, francuskich, szwajcarskich, niemieckich, austriackich, w³oskich i egipskich.
W 1952 roku ukazuje siê zawieraj¹ca blisko
300 stron i kilkaset rysunków monografia
poœwiêcona polskim gatunkom Coleophoridae. Od rana do póœnych godzin nocnych
uczony pracuje bez wytchnienia nad gigantyczn¹ monografi¹ palearktycznych Coleophoridae. U niektórych gatunków tej ro-
dziny jako pierwszy badacz na œwiecie
odkry³ ¿yworództwo. Liczba opisanych
przez niego nowych gatunków motyli
z rodziny Coleophoridae przekracza
200, a zbiór jest nieustannie wzbogacany o nowe gatunki z ca³ej Palearktyki
i liczy ponad 100 000 okazów.
Mieszkaj¹c od roku 1938 w Katowicach S. Toll bêdzie pracowa³ tu do koñca ¿ycia. Z terenu Katowic wykazuje
wiele rzadkich i nowych dla Polski gatunków motyli. W trudnym okresie
wojennym (w latach 1938-1944) bada
Beskid Ustroñski, sk¹d wykazuje 533
gatunki Microlepidoptera. Na terenie
kraju Sergiusz Toll wspó³pracuje z Instytutem Zoologicznym PAN w Warszawie i Zak³adem Zoologii Systematycznej PAN w Krakowie.
S. Toll jest autorem kluczy do oznaczania przedstawicieli rodzin: Micropterygidae, Eriocraniidae, Hepialidae,
Tischeriidae, Oecophoridae, Glyphipterygidae i Douglasiidae. Przez kilka
ostatnich lat obejmuje stanowisko
przewodnicz¹cego Oddzia³u Górnoœl¹skiego Polskiego Zwi¹zku Entomologicznego w Bytomiu, pracami którego
kieruje przy pomocy i wspó³udziale
Mariana Bielewicza.
Utworzone miêdzynarodowe wydawnictwo „Microlepidoptera Palearctica”, na czele którego stoi prof. H.G. Amsel, powo³uje
dr. S. Tolla do wspó³pracy na stanowisko
cz³onka kolegium redakcyjnego i powierza
mu równoczeœnie opracowanie rodziny Coleophoridae, ustalaj¹c termin jego przyjazdu do Londynu na wiosnê 1962 roku.
Przedwczesna œmieræ niweczy i przekreœla
planowany wyjazd. Nast¹pi³a w momencie
najmniej oczekiwanym. Na biurku uczonego oczekuje na opracowanie 58 nowych gatunków, a ca³a monografia palearktycznych
Coleophoridae wraz z opracowanym nowym uk³adem systematycznym, licz¹ca pó³tora tysi¹ca stron maszynopisu i oko³o 5 000
rysunków, by³a na ukoñczeniu.
Na zakoñczenie kilka refleksji. Mieszka³em niedaleko ul. Szafranka w Katowicach
i nie mia³em zaszczytu poznaç osobiœcie tego wspania³ego cz³owieka, którego spuœcizna bêdzie s³u¿yç ca³ym zastêpom m³odych
lepidopterologów. Sergiusz Toll zapisa³ siê
trwale na kartach nauki polskiej i œwiatowej.
Jako lepidopterolog pracowa³ 42 lata. Spoczywa na g³ównej alei cmentarza przy
ul. Francuskiej w Katowicach, z terenu którego tak¿e wykazywa³ ciekawe i nowe gatunki motyli dla fauny Górnego Œl¹ska.
Bogdan Jacek Rozkrut
Górnoœl¹ski Klub Lepidopterologiczny, Katowice