Osiemnastowieczne dzieje cerkwi unickiej Świętego Ducha w

Drohiczyński Przegląd Naukowy
Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego
Nr 8/2016
Janusz Adam Frykowski
Tomaszów Lubelski
Osiemnastowieczne dzieje cerkwi unickiej
Świętego Ducha w Wasylowie
The history of the Holy Spirit Uniate Parish in Wasylów
in the eighteenth century
Słowa kluczowe:
Wasylów, parafia, cerkiew, uposażenie, paroch, unici, paramenty, utensylia
Key words:
Wasylów, parish, Orthodox church, endowment, paroch (parish priest),
Uniates, parements, ecclesiastical utensils
Streszczenie
Wasylów, siedziba parafii unickiej pw. Św. Ducha ma co najmniej
XV-wieczne korzenie. Wieś lokowana była na obszarze, który pierwotnie
podlegał strukturom Kościoła greckiego (prawosławnego), a po włączeniu
Rusi Czerwonej do Korony także Kościoła łacińskiego. Z tego też względu
Wasylów zamieszkiwali zarówno wyznawcy obrządku wschodniego (najpierw prawosławni, później unici), jak i łacińskiego. W związku z tym we
wsi funkcjonowała parafia prawosławna, po zawarciu unii – greckokatolicka.
Parafia unicka w Wasylowie była wspólnotą jednowioskową, podległą najpierw protopopowi w Bełzie, a następnie w Tyszowcach. Jako samodzielna parafia istniała do końca XVIII w., kiedy to jako cerkiew filialna została włączona w struktury parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Nowosiółkach.
302
Janusz A. Frykowski
Abstract
Wasylów, a tiny country village and the seat of now nonexistent Holy Spirit Uniate Parish, dates back to at least the fifteenth century. The village is located in the region that originally used to be under the dominion of
the Eastern Church hierarchy, however, with the incorporation of the Red
Ruthenia into the Kingdom of Poland, it was also brought under the influence of the Roman Catholic Church, henceforth, its inhabitants belonged to
either the Eastern (Orthodox and then Uniate) or Roman Church. The parish
that functioned in Wasylów was Eastern Orhodox and after the Union of
Brest it became the Greek Catholic parish.
The Uniate parish in Wasylów was a one-village community that
administratively was subordinate to the Protopoy of Belz and then
Tyszowce. Its independence was lost at the end of the eighteenth century,
when the parish church was demoted to the rank of a branch church incorporated into the structure of the Assumption of the Most Holy Virgin Mary in
Nowosiółki.
Wprowadzenie
Wasylów Mały, siedziba nieistniejącej już parafii unickiej pw. Św.
Ducha, to dzisiaj niewielka wieś położona w południowo-wschodniej części
województwa lubelskiego, na terenie gminy Telatyn, w powiecie tomaszowskim. Historia tej miejscowości sięga co najmniej XIV w. Pierwsza informacja źródłowa o niej pochodzi z 1401 r. i dotyczy nadania Stefanowi ze
Skał Wasylowa i pobliskiego Radostowa przez księcia bełskiego, Ziemowita
IV1. W następnych latach w wyniku sprzedaży, darowizn i zamian wieś
przechodziła w ręce kolejnych właścicieli: Łaszczów, Komorowskich,
Gozdzkich, Tarłów, Trembińskich, Rastawieckich, Epsteinów i Swieżawskich, którzy byli jej ostatnimi dysponentami2.
Jak już wyżej wspomniano, Wasylów był związany pierwotnie
z ziemią bełską, która tworzyła oddzielne księstwo podległe książętom z linii Piastów mazowieckich. Panowanie tej dynastii w ziemi bełskiej trwało
do 1462 r., kiedy to, zgodnie z postanowieniami dokumentu nadawczego, po
1
A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku
XIV do początku XVII w., Warszawa 1993, s. 83; J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, E. StąsiekWitkowska, Dzieje miejscowości gminy Telatyn powiat tomaszowski, Telatyn-Zamość
2011, s. 94.
2
Zob.: J. i E. Niedźwiedź, E. Stąsiek-Witkowska, dz. cyt., s. 93-95.
Osiemnastowieczne dzieje cerkwi unickiej Świętego Ducha w Wasylowie
303
wygaśnięciu w prostej linii potomków księcia Siemowita IV teren ten został
inkorporowany do Korony i otrzymał status województwa3. W związku
z tym Wasylów wszedł w skład powiatu i województwa bełskiego. W 1772
r. w wyniku I rozbioru Rzeczypospolitej część ziem południowej Polski, na
których leżał Wasylów, została włączona do monarchii habsburskiej. Stan
taki przetrwał do 1809 r., kiedy to w wyniku powiększenia Księstwa Warszawskiego Wasylów znalazł się w jego granicach. Kolejna zmiana przynależności administracyjnej tej miejscowości miała miejsce w 1815 r., kiedy to
włączono ją do utworzonego na kongresie wiedeńskim Królestwa Polskiego, zależnego od Cesarstwa Rosyjskiego, w granicach którego znajdowała
się do odzyskania przez Polskę niepodległości.
Położenie Wasylowa w południowo-wschodnich rejonach Polski, objętych pierwotnie działaniem Cerkwi prawosławnej, nie pozostało bez
wpływu na życie duchowe jego mieszkańców. Kościół wschodni, jako
pierwszy stworzył tam swoje struktury i przeprowadził chrystianizację 4.
Oddziaływanie Kościoła łacińskiego na omawianym obszarze datuje się
później niż Kościoła ruskiego i wiąże się z początkami chełmskiej diecezji
katolickiej, która powstała w połowie XIV stulecia5. Tak więc Wasylów leżał na obszarze oddziaływania dwóch diecezji: prawosławnej eparchii
chełmskiej (po 1596 r. unickiej6) oraz chełmskiej diecezji katolickiej ob3
A. Swieżawski, Wcielenie ziemi rawskiej, gostyńskiej i bełskiej do Korony 1462, Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki humanistyczno-społeczne, seria 1, (1962) z. 27,
s. 35-45; tenże, Ziemia bełska. Zarys dziejów politycznych do roku 1462, Częstochowa
1990, s. 207 i nast.; A. Janeczek, dz. cyt., passim.
4
A. Poppe, Kościół i państwo na Rusi w XI wieku, Warszawa 1968, s. 178; A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Lublin-Chełm 1999, s. 61; L. Bieńkowski, Diecezja prawosławna, W: Red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Encyklopedia katolicka, Lublin 1988, t. 3, kol. 132; J. Mazuryk, S. Panyszko, O. Ostapiuk, Badania archeologiczne latopisiwego Uhrowieska. Archiwum Polski Środkowowschodniej 3 (1998), s. 175182.
5
B. Kumor, Granice metropolii i diecezji polskich (968-1939). Archiwa, Biblioteki i Muzea
Kościelne 19 (1969), s. 336; T. Trajdos, Kościół katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Władysława II Jagiełły (1386-1434), t. 1, Wrocław 1983, s. 215.
6
O unii brzeskiej zob.: E. Likowski, Unia brzeska, Warszawa 1907; H. Dylągowa, Dzieje
unii brzeskiej (1596-1918), Warszawa 1996; Czterechsetlecie zawarcia Unii Brzeskiej
1596-1996: materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Toruniu w dniach 28-29 listopada 1996 r. Red. S. Alexandrowicz i T. Kempa, Toruń 1998; Unia brzeska, geneza, dzieje
i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich. Red. R. Łużny, F. Ziejka, A. Kępiński.
Kraków 1994; Unia brzeska. Materiały z radomskiego sympozjum. Red. A. Hejda. Radom
1998; Бреcтская уния 1596 г. и общественно-политическая борьба на Украине
и в Белоруссии в конце XVI – первой половине XVII в., ч.1, Бреcтская уния 1596
г. Исторические причины, отв. ред. Б. Флоря, Москва 1996; A. Турилов, Б. Флоря,
304
Janusz A. Frykowski
rządku łacińskiego. Granice obu diecezji niemal się pokrywały, co miało
duży wpływ na życie duchowe mieszkańców. W związku z tym jest pewne,
że wieś zamieszkiwała ludność obydwu wyznań, a po 1596 r. zarówno dwu
wyznań, jak i dwóch obrządków7. W tym miejscu należy zaznaczyć, że
w ramach dostosowywania organizacji kościelnej do nowego podziału administracyjnego monarchii habsburskiej w 1784 r. tereny, na których znajdował się Wasylów, włączono do eparchii lwowskiej i przemyskiej. Powrót
unitów wasylowskich pod administrację biskupów chełmskich nastąpił po
kongresie wiedeńskim w 1815 r.
Niniejszy artykuł oparto na bogatej bazie źródłowej znajdującej się
Archiwum Państwowym w Lublinie, a szczególnie w zespole Chełmskiego
Konsystorza Greckokatolickiego. Wykorzystano tu w szczególności protokoły wizytacji parafii. Ich znaczenie wynika z faktu, że przedstawiają stan
i potrzeby kościoła parafialnego, wielkość beneficjum plebana, spisy inwentarza kościoła, stan cmentarza i budynków gospodarczych. Omówienie wizytacji jako źródła historycznego oraz literatury do tego zagadnienia można
znaleźć u Pawła Sygowskiego, Stanisława Litaka, Hieronima Edwarda Wyczawskiego i Stanisława Librowskiego8. Bardzo pomocne w przygotowaniu
artykułu były również prace dotyczące szeroko rozumianej działalności Kościoła wschodniego w Polsce. Ogromną wartość posiadają prace Ludomira
Bieńkowskiego, które reprezentują panoramę dziejów Cerkwi unickiej od
К вопросу об исторической альтернативе Брестской унии, W: Oтв. ред. Б. Флоря,
Брестская уния 1596 г. и общественно-политическая борьба на Украине
и в Белоруссии в конце XVI – первой половине XVII в., ч. 2, Бреcтская уния 1596 г.
Исторические последствия события, Москва 1996.
7
L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce, W: Red. J. Kłoczowski, Kościół w Polsce 2. Kraków 1970, s. 852-853; A.P. Dydycz, Opisanie odnalezienia relikwii
św. Jozafata Kuncewicza na tle jego życia oraz dziejów doczesnych szczątków, Rocznik
Bialskopodlaski 12 (2004), s. 159-176; A. Gil, dz. cyt., s. 167; A. Mironowicz, Struktura
organizacyjna Kościoła prawosławnego w Polsce w X-XVIII wieku, W: Red. L. Adamczuk, A. Mironowicz, Kościół prawosławny w Polsce dawniej i dziś, Warszawa 1993,
s. 48-58; L. Bieńkowski, Diecezja prawosławna…, kol. 132.
8
P. Sygowski, Wizytacja cerkwi unickiej diecezji chełmskiej przeprowadzona w latach
1720-1725 przez biskupa chełmskiego i bełskiego Józefa Lewickiego, Studia Archiwalne
2 (2007), s. 199-232; tenże, Unicka diecezja chełmska w protokołach wizytacyjnych biskupa Maksymiliana Ryłły z lat 1759-1762, W: Red. S. Stepień, Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 5, Przemyśl 2000, s. 233-285; S. Litak, Akta wizytacyjne parafii z XVI-XVIII
wieku jako źródło historyczne, Zeszyty Naukowe KUL 5 (1962), nr 3, s. 43; H. E. Wyczawski, Wprowadzenie do studiów w archiwach kościelnych, Warszawa 1956; S. Librowski,
Wizytacje diecezji wrocławskiej, cz. 1, Wizytacje diecezji kujawsko-pomorskiej, t. 1,
Opracowanie archiwalno-źródłoznawcze, z. 1, Wstęp ogólny, Archiwa, Biblioteki i Muzea
Kościelne 8 (1964), s. 5-186.
Osiemnastowieczne dzieje cerkwi unickiej Świętego Ducha w Wasylowie
305
strony instytucji kościelnych i organizacji terytorialnej9. Do dzisiaj niezastąpione jest jego mistrzowskie opracowanie dziejów i organizacji Kościoła
wschodniego w XV-XVIII w. na terenie Rzeczypospolitej10. Kontynuatorem
pracy L. Bieńkowskiego jest Witold Kołbuk, autor wielu artykułów i monografii traktujących w ogromnej części o sytuacji unii i unitów w XVIII-XIX
w.11 Najbardziej przydatna w niniejszym artykule okazała się jego praca
o strukturach organizacyjnych Kościołów wschodnich na terenie Rzeczypospolitej w XVIII-XX w. Istotne dla poruszanych w tej pracy zagadnień są
także publikacje Andrzeja Gila i Haliny Dylągowej dotyczące funkcjonowania eparchii chełmskiej i unickiej diecezji chełmskiej12.
Przedstawiony artykuł ukazuje dzieje nieistniejącej już parafii unickiej pw. Św. Ducha w Wasylowie. Ramy czasowe pracy określa z jednej
strony pojawienie się pierwszej wzmianki o przedmiotowej wspólnocie
wiernych, z drugiej zaś likwidacja samodzielności parafii i wcielenie jej jako cerkwi filialnej do parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Nowosiółkach.
Powstanie parafii
Jak już wyżej wspomniano pierwotna chrystianizacja ludności
mieszkającej na terenach późniejszej parafii w Wasylowie Małym była
9
L. Bieńkowski, Kultura intelektualna w kręgu Kościoła wschodniego w XVII-XVIII wieku, W: Red. M. Łesiów, Dzieje Lubelszczyzny, t. 6, Między Wschodem a Zachodem, cz. 1,
Warszawa 1989, s. 107-125; tenże, Mozaika religijno-kulturalna Rzeczypospolitej w XVII
i XVIII w., W: Red. J. Kłoczowski Uniwersalizm i swoistość kultury polskiej, t. 1, Lublin
1989, s. 241-270; tenże, Oświecenie i katastrofa rozbiorów (II poł. XVIII w.), W: Red.
J. Kłoczowski, Chrześcijaństwo w Polsce, Lublin 1992, s. 275-373.
10
L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce…, s. 781-1050.
11
W. Kołbuk, Kościoły wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin
1992; tenże, Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim…; idem, Kościoły wschodnie
w Rzeczypospolitej około 1772 roku…; tenże, Ustawy i statuty unickich bractw cerkiewnych, W: Red. R. Łużny, Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów
słowiańskich, Kraków 1994, s. 329-336.
12
A. Gil, Prawosławna Eparchia Chełmska do 1596 roku…; tenże, Chełmska diecezja
unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja. Studia i materiały z dziejów chrześcijaństwa
wschodniego w Rzeczypospolitej, Lublin 2005; tenże, Chełmskie diecezje obrządku
wschodniego. Zagadnienia organizacji terytorialnej w XVII i XVIII wieku, W: Red. S. Stępień Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 5, Przemyśl 2000, s. 29-61; H. Dylągowa,
Unia brzeska i unici w Królestwie Polskim, Warszawa 1989; taż, Dzieje unii brzeskiej
(1596-1918)…; taż, Unia brzeska. Geneza – dzieje – zagłada, W: Red. S. Alexandrowicz
i T. Kempa, Czterechsetlecie zawarcia unii brzeskiej 1596-1996, Toruń 1998, s. 11-24; taż,
Kościół unicki na ziemiach Rzeczypospolitej (1596-1918). Zarys problematyki, Przegląd
Wschodni 2 (1992/93), z. 2 (6), s. 257-287.
306
Janusz A. Frykowski
związana z ekspansją państwa ruskiego na ziemie nadbużańskie. Niestety,
z powodu braku źródeł dotychczas nie ustalono, kiedy powstała tam parafia
prawosławna i czy w ogóle powstała; nie wiadomo także, kiedy dokładnie
utworzono parafię unicką. Taki stan rzeczy nie jest spowodowany tylko brakiem dokumentów fundacyjnych i erekcyjnych, ale także usytuowaniem
w pobliżu dwóch wsi o nazwie Wasylów z tym, że pierwsza była określana
jako „Wasylów Mały”, a druga „Wielki”. Ponadto obydwie wsie mogą poszczycić się ponad 600-letnią historią, co jeszcze bardziej utrudnia badanie
dziejów parafii w obydwu miejscowościach. Znawca tematu A. Gil w pracy
W eparchii chełmskiej zaznaczył, że cerkiew prawosławna w Wasylowie
funkcjonowała przez cały XVI w., począwszy od 1507 r. 13. Ukraiński badacz W. Słobodian przedstawiając dzieje cerkwi należących do eparchii
chełmskiej, napisał że pierwsza informacja o cerkwi w Wasylowie pochodzi
z 1620 r.14 Zaznaczył przy tym, że chodzi tu o wieś położoną w gminie Telatyn, czyli o Wasylów Mały. Podając tę informację, autor powołał się na
wspomnianą pracę A. Gila, w której w Aneksie nr 1 na s. 237 widnieje zapis: „Wasylów – od 1507 r. [i] przez cały XVI w.” W opracowaniu A. Gila
o chełmskiej diecezji unickiej w Aneksie nr 4 zatytułowanym „Parafie diecezji chełmskiej według spisu parochów z lat 1619-1620 [1627]” dla protopopii bełskiej wymieniony jest Wasylów k. Rzeplina15. Ta informacja także
nie precyzuje, o jaki Wasylów chodzi, ponieważ obydwie miejscowości położone były w niewielkiej odległości od wsi Rzeplin. Tak więc informacja
ukraińskiego historyka nie do końca jest prawdziwa i na podstawie cytowanych prac A. Gila trudno jest jednoznacznie stwierdzić, że chodzi o cerkiew
w Wasylowie Małym. Nieścisłości W. Słobodiana są powielane w pracy
o miejscowościach gminy Telatyn, gdzie autorzy powołując się na wyżej
wymienioną książkę zamieścili informację: „Wybudowano cerkiew
wzmiankowaną po raz pierwszy w roku 1620”16. Tę sytuację jeszcze bardziej komplikuje zapis w rejestrze poborowym z 1564 r., w którym znajdujemy informację, że „synagoga” w Wasylowie obłożona była podatkiem
w wysokości 2 zł, natomiast w źródle nie odnotowało cerkwi w Wasylowie
Wielkim17. Na podstawie tego zapisu można wyciągnąć wniosek, że istniały
dwie wsie o tej samej nazwie, a w przypadku jednej z nich dla odróżnienia
13
A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku…, s. 183, 237.
B. Ϲлободян, Церкви Холмскоі епархії, Львів 2005, s. 110.
15
A. Gil, Chełmska diecezja unicka 1596-1810…, s. 303.
16
J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, E. Stąsiek-Witkowska, dz. cyt., s. 94.
17
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Archiwum Skarbu Koronnego (dalej: ASK), sygn. 51, k. 207v, 214.
14
Osiemnastowieczne dzieje cerkwi unickiej Świętego Ducha w Wasylowie
307
dodano określenie „Wielki”. Nie wiadomo, od kiedy drugi Wasylów zaczęto
nazywać „Małym”. Pierwszy raz nazwa ta występuje w rejestrze pogłównego z 1662 r., w którym widnieje, że pop z Wasylowa Małego zapłacił 2 zł
pogłównego18. W kolejnych 3 źródłach podatkowych z lat 1673-1674 podając opodatkowanie popa w wysokości 3 zł rocznie, wymieniono tylko Wasylów, bez dodatkowych określeń19. Także w innych wykazach, spisach i wizytacjach z XVII i prawie 3 ćwierci XVIII w. Wasylów występuje bez określenia „Mały”. Określenie to pojawia się ponownie po I rozbiorze Polski na
mapie Królestwa Galicji i Lodomerii sporządzonej przez majora Friedricha
von Miega (patrz niżej), jako Kl. (Klein) Wasylow. Na tej samej mapie zaznaczony jest także Gros (Wielki) Wasylow, jako miejscowość położoną ok.
30 km o Wasylowa Małego.
Rys. 1. Wasylów Mały. Wycinek z mapy F. von Miega, Karte des Königsreiches
Galizien und Lodomerien, 1:28800, 1779-1782
Źródło: Kriegsarchiv Wiedeń, rps. B. IX a, k. 390
Z analizy ryciny wynika, że pod koniec XVIII w. Wasylów Mały był
typem wsi wielodrożnej, o zwartej zabudowie ciągnącej się wzdłuż kilku
18
19
ASK, sygn. 72, k. 199.
Tamże, sygn. 71, k. 779; sygn. 72, k. 306, 354v.
308
Janusz A. Frykowski
ciągów komunikacyjnych. Na ilustracji zaznaczono wyraźnie, że cerkiew
wraz z cmentarzem usytuowana była prawie w centrum wsi.
Parafia unicka w Wasylowie Małym po I rozbiorze Polski wraz
z ziemiami zabranymi została wcielenia do monarchii habsburskiej. Wówczas to, w tzw. okresie józefińskim, miała miejsce likwidacja wielu mniejszych parafii i przekształcenie ich w cerkwie filialne20. Jak zaznaczył
W. Słobodian los taki pod koniec XVIII w. spotkał także wspólnotę w Wasylowie Małym, którą jako cerkiew filialną wcielono do parafii w Nowosiółkach21.
Parafia w Wasylowie w pierwszym okresie swego istnienia znajdowała się zapewne w strukturach protopopii bełskiej22. Należy sądzić, że
w dekanacie tym pozostawała do końca XVII w., o czym świadczy Regestr
Cerkwiow w Diocezji Chełmskiey y Bełzkiey bendących a w jedności Świętey z Kościołem Rzymskim zostaiących y iak wiele do Ktorey Protoprezbiterji Kapłanow należeć ma, roku 1696 junii 3 dnia iest spisany23. Być może
w strukturach tej protopopii Wasylów znajdował się dłużej, gdyż dopiero
w Wykazie parafii diecezji chełmskiej unickiej według proboszczów zebranych na kongregacji generalnej w Białopolu w dniu 11 maja 1749 r. parafia
ta została wymieniona w dekanacie tyszowieckim24. Kolejna zmiana przynależności dekanalnej cerkwi w Wasylowie, ale już jako filialnej, miała
miejsce w 1866 roku, kiedy to władze carskie dokonały ponownego podziału dekanalnego, dostosowując granice dekanatów do granic powiatów.
Oznaczało to, że z parafii leżących na terenie danego powiatu utworzono
dekanat przyjmujący nazwę od miasta powiatowego. W ten sposób powstało
12 nowych dekanatów, a wśród nich tomaszowski liczący 30 parafii, który
funkcjonował do 1875 roku, czyli do czasu kasacji unii25.
20
W. Kołbuk, Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim 1835-1875…, s. 15-17;
W. Osadczy, Kościół i Cerkiew na wspólnej drodze. Concordia 1863. Z dziejów porozumienia między obrządkiem greckokatolickim a łacińskim w Galicji Wschodniej, Lublin
1999, s. 51.
21
B. Ϲлободян, dz. cyt., s. 110.
22
A. Gil, Chełmska diecezja unicka 1596-1810…, s. 303.
23
Za: A. Gil, Chełmskie diecezje obrządku wschodniego…, s. 50.
24
A. Gil, Chełmska diecezja unicka 1596-1810…, s. 312.
25
W. Kołbuk, Kościoły wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej 1772-1914…,
s. 102.
Osiemnastowieczne dzieje cerkwi unickiej Świętego Ducha w Wasylowie
309
Cerkiew parafialna
Pierwszych danych o wyglądzie cerkwi w Wasylowie dostarcza protokół wizytacji z 6 listopada 1732 r., spisany przez kontrolujących parafię
komisarzy: ks. Józefa Ostaszewskiego i ks. Mikołaja Sarobkiewicza26. Według tej relacji świątynia „w ścianach była cała [lecz] ab extra potrzebowała
remontu”. Do jej wnętrza prowadziły pojedyncze drzwi osadzone na dwóch
żelaznych zawiasach i krukach, zamykane klamką i probojami, a światła
dziennego dostarczały cztery okna oprawione w drewniane ramki 27. Dach
cerkwi zwieńczały trzy żelazne krzyże. Ponadto w źródle podano, że na
dzwonnicy znajdowały się cztery dzwony i że całość była ogrodzona płotem. Mimo że z protokołu nie wynika, z jakiego materiału zbudowana była
cerkiew, można jednak być pewnym, że była budowlą drewnianą, pokrytą
gontem lub słomą, gdyż z takich materiałów najczęściej budowano wówczas świątynie28. Dzięki protokołowi wizytacji przeprowadzonej przez biskupa chełmskiego Maksymiliana Ryłłę 2 maja 1761 r. wiadomo, że od poprzedniej wizytacji został przeprowadzony remont świątyni29. W protokole
tym podano również po raz pierwszy, że dzwonnica znajdowała się nad babińcem i była wyposażona w trzy dzwony oraz że cmentarz był ogrodzony.
Mimo że hierarcha nie podał lokalizacji nekropolii, można być jednak pewnym, że podobnie jak w większości parafii był to cmentarz przycerkiewny.
Brak miejsca grzebalnego spowodował jednak konieczność założenie no26
Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Chełmski Konsystorz Greckokatolicki
(dalej: ChKGK), sygn. 103, k. 185, 186.
27
Znaczenie sakralizmów i innych pojęć występujących w artykule zob.: Z. Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. II, Warszawa 1985; A. Jougan, Słownik kościelny łacińskopolski, Sandomierz 2013; A. Markunas, T. Uczitiel, Popularny słownik sakaralizmów polskich i ukraińskich, Poznań 2001; O. Narbutt, Historia i typologia ksiąg liturgicznych bizantyńsko-słowiańskich. Zagadnienie identyfikacji według kryterium treściowego, Warszawa 1979; B. Pańczuk, Księgi liturgiczne, W: Red. A. Szostek, E. Ziemann, R. Sawa,
K. Góźdź, J. Herbut, S. Olczak, R. Popowski, Encyklopedia katolicka, Lublin 2004, t. 10,
kol. 110; B. M. Seniuk, Osiemnastowieczna terminologia z zakresu architektury i sztuki
cerkiewnej oraz organizacji kościoła wschodniego. Materiały do słownika na podstawie
protokołów wizytacyjnych Eparchii Włodzimierskiej, W: Red. S. Stępień. Polska Ukraina
1000 lat sąsiedztwa, t. 5, Przemyśl 2000, s. 309-346; E. Smykowska, Liturgia prawosławna. Mały słownik, Warszawa 2004; I. Turnau, Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX
w., Warszawa 1999; A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa
1970, s. 272.
28
J. Górak, Kościoły drewniane Zamojszczyzny, Zamość 1986, s. 7-26; tenże, Dawne cerkwie drewniane w dawnym województwie zamojskim, Zamość 1984, passim.
29
APL, ChKGK, sygn. 110, s. 421.
310
Janusz A. Frykowski
wego cmentarza, o którym znajdujemy wzmiankę w Wykazie cmentarzy
grzebalnych w dekanacie tyszowieckim z 14 kwietnia 1853 r., która brzmi:
„Cmentarz [jest] w dobrym stanie, [znajduje się] w polu, [jest] odległy
[i ma] 1 morgę [powierzchni]”30. Kontrolujący parafię 19 marca 1775 r. ks.
Michał Grabowiecki, dziekan strzemielecki, zastał nową cerkiew, o której
napisał: „W ścianach i dachach nowa” oraz nową dzwonnicę z trzema
dzwonami31. W dalszej części relacji zaznaczył, że cerkiew miała sześć
drewnianych okien, babiniec i małą kopułę, w której była zawieszona sygnaturka. Dzięki dekretowi powizytacyjnemu można stwierdzić, że zapis
wizytatora o „nowości” budynku nie do końca jest prawdziwy, skoro zaraz
potem zaznaczył, że zarówno na cerkwi, jak i na dzwonnicy należy naprawić dach, a ponadto poprawić opasanie budynku. Taka adnotacja może
świadczyć, że faktycznie była to inna świątynia niż wizytowana przez biskupa, ale musiała być wybudowana zaraz po 1761 r., skoro już w 1775 r.
wymagała remontu. W dekrecie znajdujemy również zalecenie dla parocha,
żeby wybudował nową zakrystię i ogrodził cmentarz. Jak pokazuje protokół
wizytacji z 20 września 1780 r. między wizytacjami nie dokonano niezbędnych napraw, a przeprowadzający wizytację ks. Julian Szponring, wiceregens i profesor seminarium diecezjalnego w Chełmie, nakazał „pobożnym
parafianom, aby pod karą interdyktu w ciągu 3 miesięcy cerkiew osobliwie
i ołtarz wielki gontami pokryli […], oparkanili cmentarz i poprzybijali furtki”32. W protokole poza wcześniej wspomnianymi szczegółami zanotowano
także, że drzwi były zamykane żelaznym zamkiem.
Elementem nieodzownym przy sprawowaniu liturgii są naczynia
mszalne, zwane także argentariami. Stanowią je różnorodne przedmioty,
które służą najczęściej do przechowywania artykułów niezbędnych podczas
odprawiania mszy świętej. Wykonane są z różnych materiałów, ale te,
w których przechowywane jest ciało i krew Pańska, są złote lub pozłacane.
Wraz z argentariami występują także różnego rodzaju podkładki i przykrycia tekstylne stanowiące tzw. szaty kielicha.
Pierwsze informacje o argentariach i szatach kielicha w świątyni wasylowskiej pochodzą z protokołu wizytacji z 1732 r.33 W źródle tym została
wymieniona drewniana, od wewnątrz pozłacana puszka pro conservando
Venerabili, 2 kielichy (srebrny i cynowy), 2 pateny (srebrna i cynowa),
2 cynowe gwiazdy, cynowa łyżeczka i cynowe „dwoiste miernice”. Spośród
30
APL, ChKGK, sygn. 254, k. 22.
Tamże, sygn. 122, k. 265.
32
Tamże, sygn. 127, k. 169v-170.
33
Tamże, sygn. 103, k. 185-185v.
31
Osiemnastowieczne dzieje cerkwi unickiej Świętego Ducha w Wasylowie
311
szat kielicha w świątyni znajdowały się 2 korporały, 3 palki, 3 vela w kolorze bławatnym i 5 puryfikaterzy. Kolejne dane w tym zakresie pochodzą
z 1761 r., także z protokołu wizytacji34. Znajdujemy w nim informację, że
wśród naczyń nastąpiły dość znaczne ubytki. Z wcześniej wymiennych
przedmiotów wyliczono tylko puszkę, tym razem srebrną, „na sedesie (podstawie) tumbakowym, suto wyzłacaną” i wykonane ze srebra kielich, patenę
i łyżeczkę oraz 2 korporały. Ponadto w dekrecie powizytacyjnym są dwie
informacje. Pierwsza, nakazująca parochowi pozłocić kielich i patenę,
i druga, że „powinien zrobić przystojniejsze cyborium i wstawić zameczek”.
Ta ostania informacja oznacza, że w cerkwi było tabernakulum, chociaż hierarcha go nie wymienił być może ze względu na jego zły stan, co zdaje się
potwierdzać zapis w dekrecie. Kolejne protokoły wizytacji, z 1775 i 1777 r.,
także zawierają informacje o zmianach wśród argentariów35. Przybyły kolejne naczynia, tj. para cynowych ampułek i troiste vasula pro oleis sacris.
Pewne zmiany nastąpiły także wśród wcześniej wymienionych utensyliów.
Po raz pierwszy wymieniono srebrną puszkę z nakrywką oraz 2 kielichy
i 2 łyżeczki wykonane ze srebra i wewnątrz złocone. W świątyni przybył
także trzeci korporał. W protokole wizytacji z 1777 r. znajduje się dopisek
sporządzony innym charakterem pisma, zawierający informację, że 7 marca
1778 r. nabyta została monstrancja, i że paroch pod groźbą kary został zobowiązany poddać renowacji puszkę. W ostatnim XVIII-wiecznym źródle
– protokole wizytacji z 1780 r. – wyliczono wcześniej wymienione argentaria, w tym także odnowioną puszkę36. Wyposażenie ołtarza stanowią różnorodne przedmioty uświetniające przebieg nabożeństwa, do których zalicza
się krzyże, świeczniki, zasłonki oraz obrusy. Przedmioty te były wykonane
z różnorodnych materiałów, począwszy od metali: cyny, mosiądzu, złota
i srebra, a skończywszy na drewnie i różnego rodzaju tekstyliach. Pierwszych informacji o wyposażeniu ołtarza w cerkwi wasylowskiej dostarcza
protokół wizytacji z 1732 r.37 Wśród przedmiotów metalowych wymieniono
w nim 4 korony (w tym 2 pobielane z miedzi i 2 blaszane), mosiężny trybularz z oprzyrządowaniem (żelazną łyżeczką do nasypywania ognia i żelaznymi szczypcami), 3 niewielkie, wykonane z mosiądzu wiszące lampy,
2 dzwonki mszalne i blaszany obrazek. Z drewna wykonane były 3 małe
krzyże ołtarzowe, 7 lichtarzy (4 wielkie i 3 małe) i 2 kryłosy. Spośród tekstyliów wymieniono 26 „obrusów, zwis i różnych chust”, a ponadto 9 cho34
APL, ChKGK, sygn. 110, s. 421-422.
Tamże, sygn. 122, k. 265; sygn. 123, k. 9.
36
Tamże, sygn. 127, k. 169v.
37
Tamże, sygn. 103, k. 185v-186.
35
312
Janusz A. Frykowski
rągwi, 5 zasłonek (2 bławatne i 3 harusowe) i jedną półjedwabną chustę.
Z pozostałych przedmiotów wyliczono 7 prostych sznurków „paciorek”,
4 obrazy i relikwiarzyk. Pojawienie się wśród utensyliów chorągwi
i dzwonków wskazuje na wpływy synodu zamojskiego na życie cerkwi38.
Wydaje się, że wizytujący parafię w 1761 r. Maksymilian Ryłło
w protokole nie zamieścił wszystkich utensyliów związanych z wyposażeniem ołtarza, ale skupił się na najcenniejszych39. Według hierarchy było tu
5 koron (3 srebrne i 2 pobielone miedziane), 2 dzwonki, 2 cynowe lichtarze,
trybularz, 4 zasłonki (2 w złote kwiaty i 2 bławatne), 2 antyminsy i 20 obrusów. Kolejne dwa protokoły wizytacji z 1775 i 1777 r. zawierają identyczne
dane dotyczące wyposażenia ołtarza i wykazują, że w stosunku do poprzedniego wykazu nastąpił wzrost liczby utensyliów40. W protokołach wymienione są 2 srebrne korony, 4 cynowe krzyże, 2 pary lichtarzy, 2 dzwonki
mszalne, mosiężny trybularz, starą lampkę, krzyż z pasją i obraz do procesji,
2 antyminsy, 4 chorągwie, 5 zasłonek z rożnego materiału i 25 tuwalni.
Według ostatniego XVIII-wiecznego protokołu, sporządzonego po
wizytacji w 1780 r., w stosunku do poprzednich nastąpiła niewielka zmiana41. Przybyła piąta chorągiew, ubyła natomiast jedna lampa, przez co ilość
lamp zmniejszyła się do trzech. W wykazie tym nie wymieniono występujących wcześniej 25 tuwalni, wyliczono natomiast 15 obrusów. W tym przypadku należy sądzić, że wizytujący zamiennie zastosowali nazewnictwo
i w związku z tym chodzi o te same obrusy/tuwalnie, ale ich ilość zmniejszyła się o 10 sztuk.
Niezbędnym elementem wyposażenia każdej świątyni są także księgi
liturgiczne, według których w kościele odprawia się nabożeństwa oraz
sprawuje sakramenty. Dzięki księgom sprawowana liturgia jest jednolita
i zgodna z wyznawaną wiarą. Obok ksiąg liturgicznych występują tzw.
książki pobożne, które zawierają modlitwy i nabożeństwa prywatne. Ze
względu na technikę zapisu księgi dzieliły się na drukowane i pisane ręcznie; ze względu zaś na wielkość występowały najczęściej w czterech formatach, tj. in folio, in quarto, in sexto oraz in octavo, czyli w formacie arkusza,
38
E. Likowski, Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku uważane
głównie ze względu na przyczyny jego upadku, t. 1, Warszawa 1906, s. 38-59; G. Chruscewicz, Istorija zamojskago sobora (1720 goda), Wilno 1880, s. 155-267; A. Gil, I. Skoczylas, Kościoły wschodnie w państwie polsko-litewskim w procesie przemian i adaptacji: Metropolia kijowska w latach 1458-1795, Lublin-Lwów 2014, s. 325-342; D. Ciołka, Latynizacja Kościoła unickiego w Rzeczypospolitej po synodzie zamojskim, Białystok 2014.
39
APL, ChKGK, sygn. 110, s. 422.
40
Tamże, sygn. 122, k. 265; sygn. 123, k. 9.
41
APL, ChKGK, sygn. 127, k. 169v.
Osiemnastowieczne dzieje cerkwi unickiej Świętego Ducha w Wasylowie
313
połowy arkusza i jego części. Miejscem wydania tych ksiąg mogły być
Lwów, Wilno, Supraśl, Unw lub Poczajów, gdyż tylko w tych miastach
funkcjonowały drukarnie unickie42. Jak pokazuje poniższa tabela w przebadanych źródłach dla parafii w Wasylowie stwierdzono 5 wykazów ksiąg.
Tab. 1. Księgi cerkiewne w świątyni wasylowskiej w XVIII w.
Data odnotowania w źródłach
1761
1775
1777
1780
x
x
x
x
Ewangelia
x
Służebnik
x
x
x
x
Trefołoj
x
x
x
x
Triod cwietnaja
x
x
x
x
Triod postnaja
x
x
x
x
Apostoł
x
x
x
Psałterz
x
x
x
x
x
Trebnik
x
x
x
x
x
Czasosłów
x
x
x
x
x
Oktoich
x
3x
3x
3x
Mszał
x
x
Kazusy
x
Irmołoj
Źródła: APL, ChKGK, sygn. 103, k. 86; sygn. 110, s. 422; sygn. 122, k. 265; sygn.
123, k. 9; sygn. 127, k. 169v
1732
x
x
x
x
x
x
Wspomniane wyżej źródła dostarczają nie tylko informacji o ilości
i rodzajach ksiąg, ale także szerszych danych dotyczących wyglądu ich
oprawy, wielkości czy też stanu zachowania. Pierwszy wykaz oprócz ilości
ksiąg zawiera także opis techniki ich wykonania i miejsce wydania. Poza
napisanym ręcznie mszałem pozostałe księgi były drukowane, 7 było wydanych we Lwowie, natomiast w przypadku czasosłowa i trebnika nie podano
miejsca druku. W wykazie z 1761 r. zapisano, że Ewangelia była oprawiona
w srebro, a na jej okładkach znajdowało się 17 srebrnych „sztuczek”. Ponadto znajdujemy tam informację, że służebnik był wydany w Uniowie. Kolejne 2 protokoły wizytacji nie wnoszą nic nowego poza wyliczeniem ksiąg.
Dopiero relacja z 1780 r. przynosi nowe dane, które dotyczą głównie zdobienia Ewangelii. Być może była to już inna księga, lub stara na nowo
oprawiona, ale wiadomo, że była oprawiona w różowy aksamit. Na jednej
42
O. Narbutt, dz. cyt., s. 41.
314
Janusz A. Frykowski
okładce było 4 „sztuk większych” i koronka „wokoło”, na drugiej zaś
4 „pukle”, a całość była zamykana zaszczepkami ze srebrnymi przyklauzurkami. Natomiast spośród trzech wymienionych mszałów jeden był w rękopisie.
Jak pokazuje tabela w księgozbiorze cerkwi wasylowskiej następowały zmiany zarówno ilościowe, jak i rzeczowe. Należy zaznaczyć, że nie
było to zjawisko odosobnione i podobnie działo się także w innych cerkwiach, zarówno w samym dekanacie tyszowieckim, jak też i w pobliskim
tomaszowskim43.
Szaty liturgiczne, zwane także paramentami (od paramenta – szaty
ozdobne), to rodzaj odzieży stosowanej w czasie liturgii, mającej na celu
określenie i zaznaczenie funkcji osoby je noszącej. W tradycji bizantyjskiej
wyróżnia się pięć kolorów szat liturgicznych44. Pierwsze wiadomości o szatach liturgicznych w omawianej cerkwi pochodzą z protokołu wizytacji
z 1732 r.45 Według tego źródła paroch miał do dyspozycji 4 aparaty, 5 alb,
humerał i 2 paski. Wśród aparatów pierwsze 3, tj. zielony z adamaszku, trawiasty z kitajki oraz pomarańczowo-bławatny, były z narękawkami i patrachelami, natomiast ostatni ˗ grubrynowy w kolorze czerwonym nie posiadał
tych dodatków. Jak pokazuje protokół wizytacji z 1761 r. w zakrystii znajdowało się 6 aparatów i tyle samo alb46. Wśród aparatów w stosunku do poprzedniego wykazu przybył żałobny, uszyty z kałamajki oraz kolejny – z kitajki w paski. W kolejnych dwóch wykazach, z 1775 i 1777 r. liczbę aparatów określono na 5, alb na 4, humerałów zaś na 3. Z wcześniej wymienionych aparatów ubył trawiasty kitajkowy. Podczas kontroli w 1775 r. wizytator musiał zastać nieporządek wśród utensyliów, skoro w dekrecie powizytacyjnym nakazał, „aby korporały i alby były porządnie poukładane”. Ostatnie dane w tym zakresie pochodzą z protokołu wizytacji z 1780 r., w którym
43
Zob.: J.A. Frykowski, Dzieje parafii unickiej w Pienianach, Radzyński Rocznik Humanistyczny 12 (2014), s. 23-49; tenże, Z dziejów Diecezji Unickiej w Chełmie. Parafia unicka
w Łaszczowie do 1863 r., Rocznik Chełmski 17 (2013), s. 53-69; tenże, Parafia unicka
w Podlodowie w XVII-XVIII wieku, Rocznik Tomaszowski 1(2) (2013), s. 33-43; tenże, Parafie prawosławne i unickie w Tyszowcach XVI-XVIII wieku, Radzyński Rocznik Humanistyczny 10, (2012), s. 33-48; tenże, Parafia unicka w Rachaniach do 1811 roku, Annales
UMCS, Sectio F, „Historia”, 67 (2012), nr 2, s. 7-24; tenże, Dzieje parafii unickiej w Jarczowie w XVIII wieku, Nasza Przeszłość 122 (2014), s. 67-85.
44
B. Snela, Kolory liturgiczne, W: Red. B. Migut, A. Szostek, R. Sawa, K. Gwóźdź,
J. Herbut, S. Olczak, R. Popowski, Encyklopedia katolicka, Lublin 2002, t. 9, kol. 385-386.
45
APL, ChKGK, sygn. 103, k. 185v.
46
Tamże, sygn. 110, s. 422.
Osiemnastowieczne dzieje cerkwi unickiej Świętego Ducha w Wasylowie
315
wyliczono 4 aparaty, 4 alby i 3 humerały47. Z opisu wynika, że z wcześniej
występujących aparatów pozostały tylko 2, tj. zielony adamaszkowy i żałobny, a i te musiały być w nie najlepszym stanie, skoro w obydwu przypadkach szaty zostały określone jako „stare”. Pozostałe 2 aparaty zostały
uszyte z drodetu; pierwszy był kompletny (o czy świadczy określenie „ze
wszystkim”) i był w kolorze żółtym, zaś drugi, w kolorze fioletowym, miał
stułę i narękawki.
Uposażenie duchowieństwa
Wraz z erekcją parafii powstawały beneficja kościelne, które stanowiły podstawę wyposażenia plebana. Beneficja cerkiewne w odróżnieniu od
łacińskich były nie tylko znacznie skromniejsze, ale też i obszary cerkiewnych parochii były niewielkie. Parafie wschodnie obejmowały nie tylko
mniejszą ilość wsi, ale i wyznawców tego obrządku przypadających na jedną parafię było mniej. Przeciętny areał ziemi cerkiewnej wynosił 2-3 ćwierci łana ziemi wolnej od podatków, a ponadto paroch pobierał daniny od ludności z całego okręgu parafialnego. Jedynie biskupstwa miały uposażenie
większych rozmiarów48. W skład beneficjów wchodziły różnego rodzaju
dobra nieruchome i prawa majątkowe. Podstawowym źródłem dochodów
parochów unickich były gospodarstwa rolne, prowadzące gospodarkę zbożową i hodowlaną; one też dostarczały plebanom najwięcej dochodów. Ponadto proboszczowie korzystali z wpływów pieniężnych od administrowania sakramentami – skopszczyzny (iskopu) i proskurnego (odpowiednik
dziesięciny i mesznego w Kościele łacińskim). W przypadku jednej z opłat
– iura stolae ze względu na brak unormowania często występowały pewne
nadużycia, przejawiające się w zbyt wysokich sumach pobieranych przez
niektórych kapłanów49. Wpływy do cerkwi od wyznawców obrządku
47
Tamże, sygn. 127, k. 169v.
Katolicki biskup chełmski w XVII w. posiadał 3 miasteczka, 9 wsi oraz dochody z domów w mieście, gdy tymczasem unickie biskupstwo chełmskie dysponowało tylko sześcioma wioskami. Zob.: AGAD, ASK, sygn. 71, k. 69-71, 507-507v.
49
Prawo do pobierania opłat iura stolae wynikało ze spełniania przez duchownych określonych posług religijnych, takich jak chrzest, zapowiedzi, ślub, pogrzeb i błogosławieństwa kobiety po ślubie i chrzcie dziecka, tzw. wywody. Zob.: M. Karbownik, Ofiary iura
stolae na ziemiach polskich w latach 1285-1918, Lublin 1995; tenże, Opodatkowanie duchowieństwa i dóbr kościelnych na ziemiach polskich w okresie zaborów 1772-1918, Lublin 1998, s. 49-52. W 1818 r. Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wydała taksy wysokości opłat iura stolae. Ich wysokość była zależna od jednej
48
316
Janusz A. Frykowski
wschodniego były na ogół niższe niż w parafiach łacińskich ze względu na
małe obszary parochii, a tym samym niewielką liczbę wiernych. Oprócz tego parochowie mogli korzystać ze służebności dworskich w postaci wolnego wyrębu w lasach (na opał i budowę), korzystania z pastwisk oraz połowu
ryb w stawach i rzekach.
Niestety, nieznane jest pierwotne uposażenie parafii w Wasylowie.
Pierwsza informacja na ten temat pojawiła się w 1732 r., kiedy to dokonujący wizytacji odnotował, że „funduszu nie ma, tylko prezenta”50. Zapis
w tym protokole: „Gruntu cerkiewne na 3 ręce” świadczy, że paroch w swoim gospodarstwie stosował trójpolówkę. Pierwszy grunt o wielkości 6 staj
i znajdujący się przy nim „przymiarek” o obszarze wysiewu na 3 korce zboża ciągnął się od gruntu nieznanego z imienia Minkowca51. Drugie pole,
wielkości 5 staj, przy którym był „poletko” na 3 korce, położone było niedaleko wsi Łykoszyn. Ostatni, niewielki kawałek zwany „obszarem zapust”
(pojęcie zapust może świadczyć, że grunt ten był położony blisko rzeki)
miał wielkość na 3 korce. Ponadto do cerkwi należała łąka koło wsi Radostów, której wielkość określono na czterech kosiarzy oraz 2 ogrody (jeden
na dole przed cerkwią, na drugim zaś stała plebania)52. W przypadku dziesięciny znajdujemy informację, że w Wasylowie „nie jest wybierana, a powinna być” (inne protokoły w ogóle nie wspominają o dziesięcinie). Kolejny wykaz gruntów pochodzi dopiero z wizytacji z 1775 r., (w protokole wizytacji z 1761 r. M. Ryłło zanotował tylko: „Grunty według dawnych wizytacji”)53. Według zamieszczonego tam wykazu gruntów paroch posiadał
3 ćwierci gruntu ornego, łąkę i 2 ogrody. W źródle tym oprócz określenia
obszaru gruntu podano także jego lokalizację (na ówczesny użytek dość dokładną). Pierwsza ćwierć ciągnęła się od drogi biegnącej z Łaszczowa do
granicy wsi Nowosiółki i przez miedze graniczyła z polami Hrycia Korczuka i Józka Prokopa. Druga ćwierć także zaczynała się przy drodze łaszczowskiej, a kończyła przy granicy Telatyna. Trzecia ćwierć, zwana „Obszarz 3 klas, na jakie zostali podzieleni parafianie. Z kolei przynależność do klas zależała od
majętności wiernego. Zob.: APL, ChKGK, sygn. 604, s. 438-439.
50
APL, ChKGK, sygn. 103, k. 185-185v.
51
Staja – staropolska rolna miara powierzchni równa 14.364 m2. Zob.: I. Ihnatowicz, Miary
staropolskie, W: Red. A. Mączak, Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 r.,
t. 1, Warszawa 1981, s. 520. Według J. Szymańskiego staj liczyła 1,39 ha (13.900 m2), tenże, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2005, s. 167.
52
Powierzchnia łąki określona na ilość dni koszenia oznaczała, w ciągu ilu dni kosiarz
mógł ją skosić, kosząc od wschodu do zachodu słońca. Szerzej zob.: J. Szymański, dz. cyt.,
s. 182-183.
53
APL, ChKGK, sygn, 110, s. 422; sygn. 122, k. 265.
Osiemnastowieczne dzieje cerkwi unickiej Świętego Ducha w Wasylowie
317
kiem”, o wielkości na 10 dni orki, z jednej strony przez miedzę graniczyła
z polem Witka Charka, z drugiej z „polami ludzkimi” (zapewne ze względu
na dużą ilość tych pól wizytator nie wymienił ich właścicieli) 54. Ponadto było jeszcze pole na 2 dni orki, nazwane „Polanką” (być może na skraju lasu),
przy którym znajdowała się łąka o wielkości na trzech kosiarzy. Wizytator
wspomniał także o niewielkim „sadku” i wcześniej wymienionych ogrodach, jednym w dole cerkwi i drugim z zabudowaniami cerkiewnymi.
W ostatnim przebadanym XVIII-wiecznym przekazie, tj. w protokole wizytacji z 1780 r. prawie wszystkie dane dotyczące użytków pokrywają się
z poprzednimi55. Nową informacją jest tylko to, że przy ogrodzie położonym w dole cerkwi znajdował się pastewnik o wielkości na jednego kosiarza – zapewne zapis kolatora lub wdzięcznego parafianina.
Plebania i zabudowania gospodarcze
Pierwszą potwierdzoną w źródłach informację o plebanii przy cerkwi wasylowskiej znajdujemy w protokole wizytacji z 1732 r. 56 Jest niemal
pewne, że plebania była tam i wcześniej, być może wybudowano ją wraz ze
świątynią, trudno bowiem sobie wyobrazić brak miejsca zamieszkania dla
parocha i jego rodziny. Niestety, zapis z 1732 r. jest bardzo ogólnikowy
i ogranicza się jedynie do stwierdzenia, że plebania była. Nieco lepiej wygląda sytuacja w przypadku budynków gospodarskich, mimo że o nich
w ogóle nie wspomniano. Jednak dzięki pośrednim informacjom o zwierzętach gospodarskich i zebranych plonach można odtworzyć strukturę zabudowań gospodarczych. Z zapisu wynika, że w zagrodzie były 3 konie, krowa, jałówka i 3 owce. W źródle tym jest także informacja, że w wizytowanym roku paroch zebrał 64 kopy zboża. W związku z tym można być pewnym, że dla zwierząt hodowlanych musiały istnieć budynki, takie jak stajnia
czy chlew, zaś spichlerze, stodoły lub też inne tego typu zabudowania do
magazynowania paszy. W protokole brakuje także informacji o kurniku czy
też innym pomieszczeniu dla ptactwa domowego, które tam z całą pewnością było, gdyż trudno sobie wyobrazić gospodarstwo wiejskie bez kur, kaczek czy też gęsi. Ponadto wykazano, że duchowny posiadał 6 pni pszczół,
co świadczy o tym, że dodatkowo zajmował się pasiecznictwem. Kolejnych
54
Podobnie jak w przypadku wielkości łąki określana była powierzchnia pola ornego na
ilość dni orki, co oznaczało, w ciągu ilu dni oracz mógł je w całości zaorać, orząc od
wschodu do zachodu słońca. Szerzej zob.: J. Szymański, dz. cyt., s. 182-183.
55
APL, ChKGK, sygn. 127, k. 169v-170.
56
Tamże, sygn. 103, k. 186.
318
Janusz A. Frykowski
danych w tym zakresie dostarcza protokół wizytacji z 1775 r. Niestety, źródło to także nie przynosi zbyt wielu informacji o budynkach cerkiewnych 57.
Potwierdza jedynie, że na jednym z ogrodów stała plebania. Z protokołu
dowiadujemy się, że był to nowy, niewielki budynek. W przypadku budynków gospodarczych jest tylko jedna wzmianka informująca, że stało tam
„dobrze pokryte chruściane gumno”. Ze względu na to, że pojęcie staropolskiego gumna nie jest jednoznaczne, trudno ustalić, czy wizytator miał na
myśli podwórze wraz z budynkami gospodarczymi, czy tylko miejsce do
przechowywania zboża58. W ostatnim XVIII-wiecznym źródle – protokole
wizytacji z 1780 r. – o plebanii i zabudowaniach znajdujemy tylko jedno
zdanie: „Ogród, na którym [plebania] stoi i zabudowania folwarku. Za
gumnem piękny sadek”59. W związku z tym, że w okresie staropolskim
mianem folwarku określano także gospodarstwo rolne lub rolno-hodowlane,
musiały więc w nim znajdować się i budynki gospodarcze60.
Duchowieństwo parafii
Dla badanego okresu w cerkwi w Wasylowie stwierdzono dwóch
duchownych. Pierwsza informacja pochodzi z protokołu wizytacji z 1732
r.61 Dokonujący wówczas kontroli zanotował, że w cerkwi znajduje się prezenta dla ks. Jana Hetmanowicza, który objął tę parafię po śmierci swojego
poprzednika, ks. Hrehorego Wójtowicza. Dokument ten wystawił 26 marca
1725 r. ówczesny kolator cerkwi, Józef Gozdzki. W protokole jest także informacja, że w czasie wizytacji nowy paroch miał 37 lat. Dzięki tej wiadomości możemy ustalić przybliżona datę jego urodzin i wiek, w jakim objął
parafię wasylowską. W związku z powyższym można stwierdzić, że J. Hetmanowicz urodził się ok. 1695 r., a więc w czasie obejmowania parafii mógł
57
APL, ChKGK, sygn. 122, k. 265.
Gumno – w dawnych gospodarstwach rolnych przestrzeń pomiędzy zabudowaniami gospodarskimi; podwórze gospodarskie otoczone spichrzami, stodołami i brogami. Służyło do
składowania zwiezionego zboża i jego omłotu. Określano tak również budynek, w którym
przechowywano snopy przed wymłóceniem oraz plac w stodole o twardej, ubitej ziemi, na
którym cepami młócono zboże. Zob.: Wielka encyklopedia Polski. Red. M. KarolczukKędzierska, t. 3, Kraków 2004, s. 224.
59
APL, ChKGK, sygn. 127, k. 170.
60
„Każdy w Polszcze folwark czyli dwór, albo jest taki, że w nim sam pan mieszka, albo
też, że w nim tylko trzyma jakiego ekonoma. Pierwszy oprócz budynków gospodarskich
musi mieć mieszkanie dla pana; drugi obejdzie się bez niego. Zob.: Z. Gloger, dz. cyt.,
s. 161; M. Kamler, Folwark, W: Red. A. Mączak, Encyklopedia historii gospodarczej Polski do roku 1945, Warszawa 1981, s. 173-176.
61
APL, ChKGK, sygn. 103, k. 185.
58
Osiemnastowieczne dzieje cerkwi unickiej Świętego Ducha w Wasylowie
319
mieć ok. 30 lat. Wiek ten może sugerować, że nie było to jego pierwsze
miejsce posługi kapłańskiej, bowiem według przepisów prawa kościelnego
święcenia subdiakonatu można było przyjąć w dwudziestym drugim roku
życia, diakonatu w dwudziestym trzecim, a prezbitariatu przynajmniej
w dwudziestym piątym62. Należy jednak zaznaczyć, że nie zawsze reguła ta
była przestrzegana63. Niestety, nie wiadomo, jak długo paroch ten był w parafii; ostatni zapis źródłowy o nim pochodzi z 1780 r., co świadczy, że mógł
mieć wówczas ok. 85 lat, co na owe czasy był wiekiem sędziwym 64. Istnieje
prawdopodobieństwo, że był on ostatnim kapłanem w tej parafii, a po jego
śmierci zlikwidowano jej samodzielność.
Podstawowym obowiązkiem duszpasterskim było odprawianie nabożeństw cerkiewnych i udzielanie posług religijnych (chrzty, śluby, grzebanie zmarłych, spowiedź). Ważnym elementem pracy księdza było także
nauczanie prawd wiary. Sprowadzało się to do niedzielnego i świątecznego
odmawiania pacierza i katechizacji ludu. Niestety, nie ma zbyt bogatego materiału źródłowego, mówiącego o pracy duszpasterskiej księży w opisywanej parafii, a pierwsze dane pochodzą dopiero z dekretu wizytacji z 1761
roku65. Odnotowano tam, że pleban powinien z wiernymi odprawiać „naukę
duchową co święta i niedziele po mszy, a katechizm po obiedzie”. Jak wykazała wizytacja nie wszyscy z tych nauk korzystali, skoro wizytujący parafię pod karą kanoniczną zabronił parochowi udzielania ślubu osobom „nieumiejącym przedniejszych artykułów wiary świętej [i] katechizmu”. W dalszej części dekretu widnieje zapis, że „paroch na egzaminie okazał się nieumiejący, [dlatego też] ma przy katedrze przez ćwierć roku rezydować,
[i] uczyć się [tam] kazusów”. Z kolei w dekrecie po wizytacji z 1775 r. wizytator nakazał parochowi „odbyć ośmiodniowe rekolekcje w klasztorze
kryłowskim księży reformatorów”66. Analizując dekret po wizytacji z 1780
r. daje się zauważyć, że ze względu na podeszły wiek paroch miał problemy
z właściwym wypełnianiem swoich obowiązków67. Stąd też pojawiają się
62
W. Bobryk, Duchowieństwo unickiej diecezji chełmskiej w XVIII wieku, Lublin 2005,
s.101-102.
63
Dla przykładu wśród duchownych w dekanacie tyszowieckim ok. 27% nie miała wymaganego wieku. Zob.: J.A. Frykowski, Duchowni unickiego dekanatu w Tyszowcach w latach 1810-1866. Charakterystyka grupy, Wschodni Rocznik Humanistyczny 10 (2014),
s. 253.
64
APL, ChKGK, sygn. 110, s. 422; sygn. 122, k. 265; sygn. 123, k. 9; sygn. 127, k. 170.
65
Tamże, sygn. 110, s. 422.
66
Tamże, sygn. 122, k. 265. Na temat rekolekcji kapłańskich zob.: W. Bobryk, dz. cyt.,
s. 72-74.
67
APL, ChKGK, sygn. 127, k. 170.
320
Janusz A. Frykowski
uwagi i zalecenia typu: „W odzieży cerkiewnej porządek zrobić”, „Parafianom swoim w dni święte i uroczyste po zakończonym nabożeństwie katechizm i nauki duchowe studiować, mając wzgląd na swój obowiązek pasterski”. Jest także polecenie, aby proboszcz wraz z wiernymi dbał o porządek
w cerkwi, a także, żeby według przepisów kanonicznych udał się na rekolekcje. W powyższym dekrecie znajdujemy także zalecenie wizytatora,
ks. J. Szponringa, do parafian „aby diaka zdolnego do usług cerkiewnych
i nabożeństw trzymali i na własny koszt utrzymywali”. Zdaje się to potwierdzać niezbyt dobrą kondycję parocha J. Hetmanowicza i wynikający
stąd nakaz zatrudnienia diaka. Diak (dziak) był pomocnikiem kapłana, który
odczytywał Biblię, śpiewał, prowadził chór i świadczył usługi w cerkwi,
a często sprawował także funkcję bakałarza i kościelnego. Do obowiązków
diaka należało również prowadzenie katechizacji i nauczania, ale wypełnianie tych powinności zależało od jego wiedzy i umiejętności. Najważniejszą
jednak powinnością była służba liturgiczna. Diacy trzymywali się ze specjalnego funduszu ustanowionego przez kolatorów lub (jak wspomniano
wyżej) ze składek wiernych.
Wierni
Pierwsze dane o unitach w Wasylowie pochodzą dopiero z XVIIIwiecznych protokołów wizytacji tej parafii. Niestety, w pierwszym tego typu źródle z 1732 r. wizytator ograniczył się jedynie do stwierdzenia, że parafię stanowili unici z tej wsi68. Kolejne trzy tego typu źródła: z 1761, 1775
i 1780 r. także nie podają dokładnej liczby wiernych; ograniczają się jedynie
do przedstawienia liczby zdolnych do przyjmowania sakramentów 69. Nie
pozwala to na określenie liczby parafian, ale może dostarczyć podstawowych informacji o stanie i dynamice zaludnienia parafii, a także nieco bliżej
przedstawić jej strukturę demograficzną.
Mając tego typu dane i chcąc oszacować ogólną liczbę wiernych, należy (za Cezarym Kuklo) do uprawnionych do przyjmowania Komunii św.
doliczyć co najmniej 25% wiernych, gdyż tyle było przeciętnie dzieci młodszych70. W związku z powyższym wiedząc, że w przebadanych latach sakramenty przyjmowało kolejno 120, 130 i 145 wiernych, po dodaniu do
tych wartości 25% otrzymujemy szacunkową liczbę parafian: 150, 163
i 181. Już na tej podstawie widać, że w parafii systematycznie przybywało
68
APL, ChKGK, sygn. 103, k. 186.
Tamże, sygn. 110, s. 422; sygn. 122, k. 265; sygn. 127, k. 170.
70
C. Kuklo, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009, s. 74.
69
Osiemnastowieczne dzieje cerkwi unickiej Świętego Ducha w Wasylowie
321
wiernych. Rodzi się zatem pytanie, dlaczego ją zlikwidowano, skoro w niedalekiej odległości były parafie z mniejszą ilością wiernych, chociażby
w Żulicach w gdzie w 1761 i 1780 r. było ich ok. 100, a w Klątwach w tym
samym czasie 70 i 80 zdolnych do przyjmowania sakramentów71.
Jednym z najistotniejszych aspektów charakterystyki społeczności
parafialnej pozostaje zagadnienie kształtowania się wierzeń i poziomu religijnego uświadomienia. Niestety, w przypadku parafii Wasylów niedostatek
źródeł nie pozwala na określenie poglądów religijnych tamtejszej wspólnoty
religijnej, dostępne zaś nie pozwalają na zbyt daleko idące wnioski i uogólnienia. Pierwsza tego typu, a zarazem i ostatnia pośrednia informacja pochodzi z dekretu powizytacyjnego z 1761 roku i pozwala wnioskować, że
niektórzy wierni nie znali podstaw wiary, a ponieważ wizytator (biskup
M. Ryłło) zalecił parochowi, że „osobom nieumiejącym przedniejszych artykułów wiary i katechizmu nie powinien dawać ślubu”72.
Zakończenie
Parafia unicka pw. Św. Ducha w Wasylowie od powstania do likwidacji jej samodzielności pod koniec XVIII w. była jednowioskową wspólnotą wiernych. Niestety, ze względu na niedostatek źródeł z XVII w. funkcjonowanie tej wspólnoty znane jest tylko dla stulecia XVIII. Z tego też względu można się jedynie domyślać, że parafia wasylowska, podobnie jak i inne,
w ciągu pierwszych lat istnienia otrzymała podstawy ekonomiczne i wyposażenie niezbędne do wypełniania wymaganych obrzędów. Zapewne też paramenty liturgiczne zmieniały się i były uzupełniane przez cały okres funkcjonowania parafii.
Niewiele wiadomo na temat warunków mieszkaniowych parocha,
źródła bardzo lakonicznie wspominają o tym tylko trzykrotnie. Podobnie
przedstawia się sytuacja w przypadku budynków gospodarczych. Także dane dotyczące liczby wiernych są bardzo ubogie. Określenie ilości parafian
jest szczególnie trudne dla XVIII w., kiedy to wizytatorzy nie badali szczegółowo tego zjawiska, kontentując się jedynie pobieżnymi wyliczeniami.
Podobnie przedstawia się sytuacja w zakresie obsady cerkwi, gdyż ustalono
tylko nazwiska dwóch duchownych.
71
72
APL, ChKGK, sygn. 110, s. 404, 425; sygn. 122, k. 253; sygn. 127, k. 177v.
Tamże, sygn. 110, s. 422.
322
Janusz A. Frykowski
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie:
Archiwum Skarbu Koronnego, sygn. 51, 71, 72.
Archiwum Państwowe w Lublinie:
Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, sygn. 103, 110, 122, 123, 127, 254,
604.
Opracowania
Bieńkowski L., Organizacja Kościoła Wschodniego w Polsce. W: Red.
J. Kłoczowski, Kościół w Polsce, t. 2, Kraków 1970, s. 781-1050.
Bieńkowski L., Diecezja prawosławna. W: Red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Encyklopedia katolicka, Lublin 1988, t. 3, kol. 132.
Bieńkowski L., Kultura intelektualna w kręgu Kościoła Wschodniego
w XVII-XVIII wieku. W: Red. M. Łesiów, Dzieje Lubelszczyzny, t. 6, Między Wschodem a Zachodem, cz. 1, Warszawa 1989, s. 107-125.
Bieńkowski L., Mozaika religijno-kulturalna Rzeczypospolitej w XVII
i XVIII w., W: Red. J. Kłoczowski, Uniwersalizm i swoistość kultury polskiej, t. 1, Lublin 1989, s. 241-270.
Bieńkowski L., Oświecenie i katastrofa rozbiorów (II poł. XVIII wieku).
Red. J. Kłoczowski, Chrześcijaństwo w Polsce, Lublin 1992, s. 275-373.
Bobryk W., Duchowieństwo unickiej diecezji chełmskiej w XVIII wieku, Lublin 2005.
Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1970.
Chruscewicz G., Istorija zamojskago sobora (1720 goda), Wilno 1880.
Ciołko D., Latynizacja Kościoła unickiego w Rzeczypospolitej po synodzie
zamojskim, Białystok 2014.
Czterechsetlecie zawarcia Unii Brzeskiej 1596-1996: materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Toruniu w dniach 28-29 listopada 1996 r., Red.
S. Alexandrowicz, T. Kempa, Toruń 1998.
Dydycz A.P., Opisanie odnalezienia relikwii św. Jozafata Kuncewicza na tle
jego życia oraz dziejów doczesnych szczątków. Rocznik Bialskopodlaski
20004, nr 12, s. 159-176.
Dylągowa H., Unia Brzeska i unici w Królestwie Polskim, Warszawa 1989.
Dylągowa H., Dzieje unii brzeskiej (1596-1918), Warszawa 1996.
Osiemnastowieczne dzieje cerkwi unickiej Świętego Ducha w Wasylowie
323
Dylągowa H., Unia brzeska. Geneza – dzieje – zagłada. W: Red. S. Alexandrowicz i T. Kempa, Czterechsetlecie zawarcia unii brzeskiej 1596-1996,
Toruń 1998, s. 11-24.
Dylągowa H., Kościół unicki na ziemiach Rzeczypospolitej (1596-1918).
Zarys problematyki, Przegląd Wschodni 2 (1992/93), z. 2 (6), s. 257-287.
Frykowski J.A., Parafie prawosławne i unickie w Tyszowcach w XVI-XVIII
wieku, Radzyński Rocznik Humanistyczny 2012, nr 10, s. 33-48.
Frykowski J.A., Parafia unicka w Rachaniach do 1811 roku, Annales
Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F, „Historia”2012, nr 2,
s. 7-24.
Frykowski J.A., Z dziejów Diecezji Unickiej w Chełmie. Parafia unicka
w Łaszczowie do 1863 r., Rocznik Chełmski 2013, nr 17, s. 53-69.
Frykowski J.A., Parafia unicka w Podlodowie w XVII-XVIII wieku, Rocznik Tomaszowski 2013, nr 1(2), s. 33-43.
Frykowski J.A., Dzieje parafii unickiej w Pienianach, Radzyński Rocznik
Humanistyczny 12 (2014), s. 23-49.
Frykowski J. A., Dzieje parafii unickiej w Jarczowie w XVIII wieku, Nasza
Przeszłość 2014, nr 122, s. 67-85.
Frykowski J.A., Duchowni unickiego dekanatu w Tyszowcach w latach
1810-1866. Charakterystyka grupy, Wschodni Rocznik Humanistyczny 2014,
nr 10, s. 239-269.
Gil A., Prawosławna Eparchia Chełmska do 1596 roku, Lublin-Chełm
1999.
Gil A., Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja. Studia
i materiały z dziejów chrześcijaństwa wschodniego w Rzeczpospolitej, Lublin 2005.
Gil A., Chełmskie diecezje obrządku wschodniego. Zagadnienia organizacji
terytorialnej w XVII i XVIII wieku, W: Red. S. Stępień, Polska-Ukraina.
1000 lat sąsiedztwa, t. 5, Przemyśl 2000, s. 29-61.
Gil A., Skoczylas I., Kościoły wschodnie w państwie polsko-litewskim
w procesie przemian i adaptacji: Metropolia kijowska w latach 1458-1795,
Lublin-Lwów 2014.
Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. 2, Warszawa 1985.
Górak J., Kościoły drewniane Zamojszczyzny, Zamość 1986.
Górak J., Dawne cerkwie drewniane w dawnym województwie zamojskim,
Zamość 1984.
Ihnatowicz I., Miary staropolskie, W: Red. A. Mączak, Encyklopedia historii
gospodarczej Polski do 1945 r., t. 1, Warszawa 1981.
324
Janusz A. Frykowski
Janeczek A., Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie
od schyłku XIV do początku XVII w., Warszawa 1993.
Jougan A., Słownik kościelny łacińsko-polski, Sandomierz 2013.
Kamler M., Folwark, W: Red. A. Mączak, Encyklopedia historii gospodarczej Polski do roku 1945, Warszawa 1981, s. 173-176.
Karbownik H., Ofiary iura stolae na ziemiach polskich w latach 1285-1918,
Lublin 1995.
Karbownik H., Opodatkowanie duchowieństwa i dóbr kościelnych na ziemiach polskich w okresie zaborów 1772-1918, Lublin 1998.
Kołbuk W., Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim 1835-1875, Lublin 1992.
Kołbuk W., Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin
1998.
Kołbuk W., Kościoły wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej 17721914, Lublin 1992.
Kołbuk W., Ustawy i statuty unickich bractw cerkiewnych, W: Red.
R. Dłużny, F. Ziejka, A. Kępiński, Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, Kraków 1994, s. 329-336.
Kuklo C., Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009.
Kumor B., Granice metropolii i diecezji polskich (968-1939). Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 1969, nr 19, s. 271-359.
Likowski E., Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku
uważane głównie ze względu na przyczyny jego upadku, t. 1, Warszawa
1906.
Likowski E., Unia brzeska, Warszawa 1907.
Litak S., Akta wizytacyjne parafii z XVI-XVIII wieku jako źródło historyczne, Zeszyty Naukowe KUL 5 (1962), nr 3, s. 41-58.
Markunas A., Uczitiel T., Popularny słownik sakaralizmów polskich i ukraińskich, Poznań 2001.
Mazuryk J., Panyszko S., Ostapiuk O., Badania archeologiczne latopisiwego Uhrowieska. Archiwum Polski Środkowowschodniej 1998, nr 3, s. 175182.
Mironowicz A., Struktura organizacyjna Kościoła prawosławnego w Polsce
w X-XVIII wieku, W: Red. L. Adamczuk, A. Mironowicz, Kościół prawosławny w Polsce dawniej i dziś, Warszawa 1993, s. 48-65.
Narbutt O., Historia i typologia ksiąg liturgicznych bizantyńskosłowiańskich. Zagadnienie identyfikacji według kryterium treściowego, Warszawa 1979.
Osiemnastowieczne dzieje cerkwi unickiej Świętego Ducha w Wasylowie
325
Niedźwiedź J. i E., Stąsiek-Witkowska E., Dzieje miejscowości gminy Telatyn, powiat tomaszowski, Telatyn-Zamość 2011.
Osadczy W., Kościół i Cerkiew na wspólnej drodze. Concordia 1863.
Z dziejów porozumienia między obrządkiem greckokatolickim a łacińskim
w Galicji Wschodniej, Lublin 1999.
Pańczuk B., Księgi liturgiczne, W: Red. A. Szostek, E. Ziemann, R. Sawa,
K. Góźdź, J. Herbut, S. Olczak, R. Popowski, Encyklopedia katolicka, Lublin 2004, t. 10, kol. 110.
Poppe A., Kościół i państwo na Rusi w XI wieku, Warszawa 1968.
Seniuk B.M., Osiemnastowieczna terminologia z zakresu architektury
i sztuki cerkiewnej oraz organizacji Kościoła wschodniego. Materiały do
słownika na podstawie protokołów wizytacyjnych Eparchii Włodzimierskiej, W: Red. S. Stępień, Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 5, Przemyśl 2000, s. 309-346.
Smykowska E., Liturgia prawosławna. Mały słownik, Warszawa 2004.
Snela B., Kolory liturgiczne, W: Red. B. Migut, A. Szostek, R. Sawa,
K. Gwóźdź, J. Herbut, S. Olczak, R. Popowski, Encyklopedia katolicka, Lublin 2002, t. 9, kol. 385-386.
Swieżawski A., Wcielenie ziemi rawskiej, gostyńskiej i bełskiej do Korony
1462, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki humanistycznospołeczne 1962, seria 1, z. 27, s. 35-45.
Swieżawski A., Ziemia bełska. Zarys dziejów politycznych do roku 1462,
Częstochowa 1990.
Sygowski P., Wizytacja cerkwi unickiej diecezji chełmskiej przeprowadzona
w latach 1720-1725 przez biskupa chełmskiego i bełskiego Józefa Lewickiego. Studia archiwalne 2007, nr 2, s. 199-232.
Sygowski P., Unicka diecezja chełmska w protokołach wizytacyjnych biskupa Maksymiliana Ryłły z lat 1759-1762, W: Red. S. Stepień, PolskaUkraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 5, Przemyśl 2000, s. 233-285.
Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2005.
Trajdos T., Kościół katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Władysława II Jagiełły (1386-1434), t. 1, Wrocław 1983.
Turnau I., Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w., Warszawa 1999.
Unia brzeska. Materiały z radomskiego sympozjum. Red. A. Hejda. Radom
1998.
Unia brzeska, geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich. Red. R. Łużny, F. Ziejka, A. Kępiński. Wrocław 1994.
326
Janusz A. Frykowski
Wielka encyklopedia Polski. Red. M. Karolczuk-Kędzierska, t. 3, Kraków
2004.
Wyczawski H.E., Wprowadzenie do studiów w archiwach kościelnych,
Warszawa 1956; S. Librowski, Wizytacje diecezji wrocławskiej, cz. 1, Wizytacje diecezji kujawsko-pomorskiej, t. 1, Opracowanie archiwalnoźródłoznawcze, z. 1, Wstęp ogólny, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne
1964, 8, s. 5-186.
Бреcтская уния 1596 г. и общественно-политическая борьба на
Украине и в Белоруссии в конце XVI ˗ первой половине XVII в., ч. 1,
Бреcтская уния 1596 г. Исторические причины, отв. ред. Б. Флоря,
Москва 1996.
Турилов А., Флоря Б., К вопросу об исторической альтернативе
Брестской унии, W: Oтв. ред. Б. Флоря, Брестская уния 1596
г. и общественно-политическая борьба на Украине и в Белоруссии
в конце XVI ˗ первой половине XVII в., ч. 2, Бреcтская уния 1596
г. Исторические последствия события, Москва 1996.
Ϲлободян B., Церкви Холмскоі епархії, Львів 2005.
Janusz Adam Frykowski, dr nauk humanistycznych w zakresie historii nowożytnej Polski, dyrektor Zespołu Szkół Nr 1 im. Bartosza Głowackiego w Tomaszowie Lubelskim, zastępca redaktora „Rocznik Tomaszowski”, członek Tomaszowskiego Towarzystwa Regionalnego im. dra Janusza
Petera. Zmarł 26 listopada 2015 roku.