Show publication content!

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie
Pedagogika
2013, t. XXII
ElĪbieta KORNACKA-SKWARA
Wykorzystanie sprzĊĪenia zwrotnego do udzielania
pomocy rodzinie w sytuacji emigracji
Wprowadzenie
W niniejszym artykule autorka analizuje zastosowanie mechanizmu sprzĊĪeĔ
zwrotnych jako sposobu pomocy rodzinom znajdującym siĊ w sytuacji trudnej –
z punktu widzenia procesów akulturacyjnych.
Zjawisko emigracji z Polski – gáównie do krajów Europy Zachodniej i Ameryki Póánocnej – pokazaáo, Īe przed badaczami z róĪnych dyscyplin naukowych
pojawiáo siĊ wiele nowych, nieanalizowanych dotychczas problemów. KaĪda sytuacja, w której zaistniaáa rozbieĪnoĞü miĊdzy potrzebami lub zadaniami a moĪliwoĞcią ich realizacji ze wzglĊdu na dziaáanie czynników zakáócających, moĪe
byü, wedáug T. Tomaszewskiego, sytuacją trudną. Masowy wrĊcz exodus Polaków, rozáąka z rodziną (a czasem wyjazdy caáych rodzin) stwarzają wiele sytuacji nowych, które doĞwiadczane są przez emigrujących jako sytuacje trudne.
1. Sytuacje trudne
Sytuacje trudne w koncepcji T. Tomaszewskiego1 są sytuacjami stresowymi:
w znaczeniu subiektywnym, gdy naruszenie równowagi miĊdzy skáadowymi
czĊĞciami struktury czynnoĞci spowodowane jest stanem organizmu czáowieka,
oraz w znaczeniu obiektywnym – wówczas wnioskujemy o tym z cech zadania
lub warunków zewnĊtrznych, w jakich zadanie jest wykonywane. Zazwyczaj
wymieniane są nastĊpujące rodzaje sytuacji trudnych: sytuacja deprywacji, sytu1
T. Tomaszewski, Czáowiek i otoczenie, [w:] Psychologia, red. T. Tomaszewski, Warszawa
1979, s. 94.
166
ElĪbieta KORNACKA-SKWARA
acja przeciąĪenia, sytuacja utrudnienia, sytuacja konfliktowa i sytuacja zagroĪenia. Ta sama sytuacja moĪe byü jednoczeĞnie kaĪdą z wymienionych. „Sytuacja
trudna zawiera czynniki, które stanowią zagroĪenie dla jednostki, sygnalizowane
lub bezpoĞrednio doznawane – zakáócają, bądĨ uniemoĪliwiają dziaáanie zmierzające do osiągniĊcia celu (zaspokojenie potrzeby, rozwiązania zadania), bądĨ
powodują pozbawienie cennych wartoĞci; sytuacja trudna wyzwala stan wzmoĪonej aktywizacji i obciąĪa lub przeciąĪa system regulacji zachowania”2. WĞród
nastĊpstw sytuacji trudnych wymieniane są:
— nastĊpstwa fizjologiczne – mogą prowadziü do nastawienia lĊkowego, nastawienia rezygnacyjnego i nastawienia odnoszącego;
— urazy psychiczne róĪniące siĊ strukturą, nasileniem i czasem oddziaáywaniem;
— nastĊpstwa korzystne – zgodnie z zaáoĪeniem, Īe sytuacje trudne mogą prowadziü do zmian pozytywny (teoria kryzysu G. Caplana, teoria dezintegracji
pozytywnej K. Dąbrowskiego).
W badaniach nad sytuacjami trudnymi i stresowymi w rodzinie najczĊĞciej
uĪywane są nastĊpujące pojĊcia:
— stresory rodzinne – czyli silne zdarzenia wywoáujące zmiany w systemie rodzinnym,
— stres rodzinny – czyli reakcja rodziny na napiĊcia wywoáane przez stresory,
— kryzys rodzinny – czyli taki poziom zakáóceĔ funkcjonowania rodziny, który
wiąĪe siĊ z brakiem adekwatnoĞci stosowanych Ğrodków i posiadanych zasobów rodziny3.
2. Sytuacje trudne doĞwiadczane przez emigrantów
Podstawowa, a zarazem charakterystyczna, cecha funkcjonowania osób
przebywających na emigracji to Īycie w nowym – zmienionym Ğrodowisku spoáecznym; czĊsto zmiana polega na osáabieniu dotychczasowych relacji z osobami
pozostającymi w kraju macierzystym (osoby, które pozostawiáy swoich najbliĪszych w kraju, mają trudnoĞci z czĊstymi odwiedzinami) oraz na doĞwiadczaniu
procesu stabilizowania relacji w nowym otoczeniu. Oba te zjawiska rozciągniĊte
w czasie zaleĪą od róĪnorodnych czynników – począwszy od cech indywidualnych (osobowoĞci, emocjonalnoĞci, motywacji, oczekiwaĔ, systemu wartoĞci),
poprzez cechy Ğrodowiska, wáaĞciwoĞci nowej spoáecznoĞci bądĨ caáoksztaát
systemu kulturowego, aĪ po sieü uwarunkowaĔ (w tym prawnych), związanych
z moĪliwoĞciami osiedlania siĊ, zarobkowania i rozwoju. „Osoby, które zdecydowaáy siĊ na emigracjĊ, czĊsto mówią o poczuciu wyobcowania. Wynika ono
z bariery jĊzykowej oraz trudnoĞci z nawiązaniem kontaktów z lokalnymi
2
3
M. Jarosz, Psychologia lekarska, Warszawa 1988, s. 145.
M. RadochoĔski, Choroba a rodzina, Rzeszów 1987, s. 57–65.
Wykorzystanie sprzĊĪenia zwrotnego…
167
mieszkaĔcami danego kraju, którzy czĊsto winią Polaków za zabieranie im
miejsc pracy”4. Jeszcze inna trudnoĞü wiąĪe siĊ z aspektem materialnym Īycia
emigrantów. Stresorem jest teĪ czĊsto sama praca, która nie speánia oczekiwaĔ
pracowników, zwykle jest poniĪej ich moĪliwoĞci i kwalifikacji. Taka sytuacja
rodzi frustracjĊ, rzutuje na obraz siebie, powoduje poczcie zewnątrzsterownoĞci
i bezradnoĞci.
CzĊsto z decyzjami o wyjeĨdzie áączą siĊ zarówno motywy ekonomiczne,
jak i psychologiczne. „Brak bliskiej wiĊzi w maáĪeĔstwie, brak rozmów, wzajemne rozczarowanie, nieumiejĊtnoĞü budowania staáej i silnej relacji, gdy okres
zakochania i fascynacji juĪ minąá, tkwienie w nierozwiązanych kryzysach i
báĊdnych koáach wzajemnych oskarĪeĔ. MaáĪonkom w takich sytuacjach wydaje
siĊ, Īe wyjazd partnera za granicĊ do pracy to zbawienny pomysá. DziĊki temu
nie muszą podejmowaü otwarcie trudnych spraw, nawet nie próbują uczyü siĊ
komunikacji, dopasowywania siĊ do siebie, mówienia o swoich potrzebach,
rozwiązywania konfliktów”5. Wyjazd za granicĊ jest wiĊc ucieczką rozumianą
jako najlepsze wyjĞcie z juĪ zaistniaáej trudnej sytuacji.
MoĪna zatem przyjąü, Īe pobyt na emigracji moĪe byü trwale bądĨ okresowo
sytuacją trudną dla osób bezpoĞrednio i poĞrednio w nią zaangaĪowanych (a zatem i dla systemów rodzinnych tych osób). B. de Barbaro6 mówi o kilku Ĩródáach stresu doĞwiadczanego przez rodzinĊ. Mogą one pochodziü spoza rodziny
lub braü swój początek z wnĊtrza rodziny. Z drugiej strony, mogą oddziaáywaü
bezpoĞrednio lub poĞrednio na caáą rodzinĊ. Gdy Ĩródáo stresu jest pozarodzinne, moĪemy mówiü o stresie:
— dziaáającym na caáą rodzinĊ, np. w przypadku zmiany miejsca zamieszkania,
emigracji, zaáamania gospodarki;
— dziaáającym na jednego czáonka rodziny, a mogącym rozprzestrzeniü siĊ na
konkretny podsystem, jak i na caáy system rodzinny.
NaleĪy stwierdziü w kontekĞcie psychologii akulturacji, Īe migracja oraz
emigracja to przykáady sytuacji, w której znaczenie dominujące mają czynniki
zewnĊtrzne.
3. Procesy akulturacji
W definicji akulturacji psychologicznej zwraca siĊ uwagĊ na wystąpienie na
skutek tego procesu zmian – zarówno w jednostce, jak i w kulturze. Zmiany te
dokonują siĊ na 2 wyodrĊbnionych poziomach: na poziomie grupowym (np.
w zakresie struktury grypy, organizacji, zasobów ekonomicznych) i na poziomie
indywidualnym (w zakresie postaw, wartoĞci, poczucia toĪsamoĞci czy zacho4
5
6
L. Piekarska, Emigracja… coraz mniej chĊtnych?, www.startpeople.pl, stan z 7.11.2008.
B. SmoliĔska, Tata na emigracji, www.charaktery.eu, stan z 1.07.2008.
B. de Barbaro, Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, Kraków 1999, s. 53.
168
ElĪbieta KORNACKA-SKWARA
waĔ indywidualnych)7. John Berry wyraĨnie zwraca uwagĊ na rozróĪnienie miĊdzy akulturacją a asymilacją8. W podstawowym znaczeniu akulturacja to adaptacja zarówno psychologiczna (dobrostan psychiczny i fizyczny) i spoáeczno-kulturowa (skutecznoĞü funkcjonowania i osiągania wáasnych celów w nowym otoczeniu). W wyniku procesu akulturacji moĪe nastąpiü integracja, asymilacja, separacja bądĨ marginalizacja:
— integracja, która oznacza wspóápracĊ z przedstawicielami kultury pochodzenia i osiedlenia; pracy towarzyszą pozytywne emocje, poczucie adekwatnoĞci, satysfakcji, skutecznoĞci; w sferze prywatnej satysfakcjonujące kontakty
towarzyskie z przedstawicielami obu kultur, poczucie obustronnego zrozumienia; przeáączanie siĊ z jednego systemu kulturowego na drugi bez
uszczerbku dla kondycji psychicznej;
— asymilacja, czyli ograniczanie kontaktów z osobami wáasnej kultury jako
Ĩródáa negatywnych odczuü i przeĪyü; gáównym Ĩródáem satysfakcji i pozytywnych emocji są relacje z czáonkami grupy przyjmującej; dąĪenie do realizacji siebie i osiągania celów w nowym otoczeniu; zachowanie, ubieranie,
mówienie jak w grupie przyjmującej; niechĊü wobec kultury pochodzenia,
negatywna jej ewaluacja, nieuĪywanie jĊzyka, zaprzeczanie pochodzeniu;
— separacja oznaczająca kontakty z kulturą przyjmującą na poziomie koniecznego minimum z przewagą negatywnych emocji; przewaga kontaktów z jednostkami z kultury pochodzenia jako satysfakcjonujących;
— marginalizacja jako sytuacja, w której kontakty z obydwoma Ğrodowiskami
są Ĩródáem negatywnych emocji, brak kompetencji do funkcjonowania
w nich; brak satysfakcji w pracy; wycofanie z kontaktów; zachowania destruktywne.
Badania nad procesami akulturacji i ich związkiem z dobrostanem psychicznym pokazują, Īe ani caákowita asymilacja dominującej kultury, ani oddzielenie
od kultury dominującej nie przyczyniają siĊ do lepszego funkcjonowania. Czynniki takie, jak: pochodzenie etniczne, kultura, páeü, pozycja socjo-ekonomiczna,
pozwalają nam zrozumieü, na czym polegają ogólne prawidáowoĞci rządzące naszym zachowaniem i procesami poznawczymi. „Gdy pominiemy te czynniki,
mamy do czynienia z pewnym rdzeniem osobowoĞci – potencjaáem, o którego
sposobie realizacji decydują te wáaĞnie czynniki”9. Przebieg procesów akulturacyjnych wiąĪe siĊ ze specyficznymi czynnikami, wĞród których pod uwagĊ naleĪy wziąü: tryb Īycia spoáecznoĞci danego kraju i grup napáywowych, rodzaj relacji miĊdzy tymi grupami (dobrowolna, wymuszona), status grupy (czy jest to
grupa dominująca, czy podporządkowana), a w odniesieniu do kraju docelowego
pobytu: wiedza i znajomoĞü norm i zasad panujących w danym kraju, wczeĞniej7
8
9
J. Berry, D. Sam, The Cambridge handbook of acculturation psychology, Cambridge 2006, s. 14.
AsymilacjĊ J. Berry postrzega jako jedną z 4 strategii moĪliwych do przyjĊcia przez osobĊ
w procesie akulturacji. TamĪe, s. 12.
R. Spencer, Psychologia wspóáczesna, GdaĔsk 2004, s. 508.
Wykorzystanie sprzĊĪenia zwrotnego…
169
sze doĞwiadczenie, decyzja o pobycie/powrocie, wsparcie psychospoáeczne
w docelowym kraju, podobieĔstwo do kultury pochodzenia, osobowoĞü migrantów, a takĪe strategia coping stosowane w sytuacjach trudnych10.
Analizując decyzje emigracyjne Polaków, zgodnie z uzyskanymi wynikami
badaĔ, najczĊĞciej podawanym powodem wyjazdu jest záa sytuacja materialna
rodziny11. CzĊsto osoby z taką motywacją deklarują chĊü powrotu do Polski, jeĞli tylko zarobią wystarczającą kwotĊ pieniĊdzy. Zatem wyjeĪdĪając, nie biorą
pod uwagĊ moĪliwoĞci osiedlenia siĊ w kraju wyboru. Poczucie tymczasowoĞci
sprawia, Īe przyjmują oni 2 niekorzystne strategie akulturacyjne – separacjĊ
bądĨ marginalizacjĊ (np. nie szukają przyjacióá, grupy wsparcia, nie poznają jĊzyka, kultury danego kraju). W ten sposób sytuacja trudna staje siĊ jeszcze bardziej uciąĪliwa, a strategia „wytrwania za wszelka cenĊ” moĪe powodowaü, Īe
koszty poniesione na emigracji są znacznie wyĪsze niĪ ewentualne zyski.
4. Emigracja w Polsce – stan aktualny
Aby unaoczniü, jak powaĪnym problemem moĪe byü radzenie sobie z sytuacją trudną na emigracji, warto przyjrzeü siĊ statystykom pokazującym rozmiary
wspóáczesnej emigracji z Polski. Stan na 2012 r. w zakresie ruchu emigracyjnego przedstawiają tabele 1–3. Analizy statystyczne ruchów migracyjnych pokazują, Īe mamy do czynienia z jedną z najwiĊkszych fal emigracji po 1990 roku.
W tabeli 1 przedstawione są zbiorcze dane na temat emigracji Polaków
w 2012 r.
10
11
P. Boski, Kulturowe ramy zachowaĔ spoáecznych, Warszawa 2009, s. 516.
Przeprowadzone badania 150 osób studiujących w CzĊstochowie, regionie o przeciĊtnej stopie
bezrobocia pokazują, Īe gáównym powodem wyjazdu z Polski máodych osób moĪe byü chĊü
znalezienia pracy, w tym satysfakcjonującej finansowo, oraz potrzeba dokonania zmiany
w swoim Īyciu. Badani pochodzili z peánych rodzin, posiadali zazwyczaj 1 lub 2 rodzeĔstwa,
byli najczĊĞciej najstarszymi lub najmáodszymi dzieümi w swojej rodzinie pochodzenia. Rodzice osób badanych mieli zawodowe/Ğrednie wyksztaácenie i w wiĊkszoĞci byli osobami pracującymi. Badani najczĊĞciej deklarowali chĊü powrotu do Polski, bądĨ jeszcze nie mieli w tym
wzglĊdzie podjĊtej ostatecznej decyzji. Jako kraj docelowy badani najchĊtniej wskazywali AngliĊ (20%), w drugiej kolejnoĞci kraje skandynawskie (17,3%) oraz Niemcy i AmerykĊ Póánocną (ok.15%), co po czĊĞci potwierdzają dane statystyczne (np. dane GUS) – w niniejszych
badaniach wiĊkszym zainteresowaniem w porównaniu do wyników opracowaĔ GUS cieszyáa
siĊ Ameryka Póánocna (USA i Kanada) oraz kraje skandynawskie. Motywem wyboru tych krajów byáy dobre warunki ekonomiczne, a takĪe znajomoĞü jĊzyka danego kraju. Istotnym motywem wyboru danego kraju byáy panujące tam warunki atmosferyczne (klimat). W zakresie strategii akutluracyjnych dominuje w deklaracjach badanych studentów strategia integracyjna. JednakĪe, mimo takich deklaracji, powodzenie zastosowania tej strategii zaleĪne jest od wielu
czynników, z których – oprócz wymienionych wczeĞniej – niezwykle istotnymi są cechy psychologiczne badanych (osobowoĞü, umiejĊtnoĞci uczenia siĊ) oraz style i strategie radzenia sobie ze stresem. Por. E. Kornacka-Skwara, Decyzje migracyjne máodych Polaków, art. w druku.
170
ElĪbieta KORNACKA-SKWARA
Tab. 1. Emigracja w 2012 roku, caáa Polska (wg miasto/wieĞ poprzedniego pobytu, páeü, stan cywilny)
Páeü
MĊĪczyzna
Kobieta
Stan cywilny
Miasto
WieĞ
Razem
Nieustalony
752
271
1023
Kawalerowie (panny)
3417
1124
4541
ĩonaci (zamĊĪne)
2723
965
3688
Wdowcy (wdowy)
46
12
58
Rozwiedzeni (rozwiedzione)
527
114
641
Nieustalony
768
333
1101
Kawalerowie (panny)
3176
1050
4226
ĩonaci (zamĊĪne)
3570
1224
4794
Wdowcy (wdowy)
230
75
305
Rozwiedzeni (rozwiedzione)
686
137
823
15895
5305
21200
Razem
ħródáo: opracowanie wáasne, na podstawie danych: GUS, http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/
Dane GUS wskazują, Īe Īonaci mĊĪczyĨni bądĨ zamĊĪne kobiety z miast są
drugą pod wzglĊdem liczebnoĞci grupą (po kawalerach i pannach) najczĊĞciej
decydującą siĊ na wyjazd z kraju. JednoczeĞnie warto zauwaĪyü, Īe czĊĞciej Īony niĪ mĊĪowie decydują siĊ na emigracjĊ. Dla sytuacji rodzinnej dzieci, wyjazd
matki – szczególnie w naszej kulturze – moĪe byü dotkliwiej odczuwany niĪ wyjazd ojca.
W tabeli 2 przedstawione są dane na temat dzieci, które wyemigrowaáy z rodzicem/rodzicami bądĨ doáączyáy do rodzica/rodziców w 2012 r. W zdecydowanej wiĊkszoĞci są to dzieci zamieszkujące miasta.
Tab. 2. Emigracja w 2012 roku, caáa Polska (wg miasto/wieĞ poprzedniego pobytu, stan cywilny)
– osoby niepeánoletnie (do 19 r.Ī.)
Grupa wieku – 5 lat
0–4 lat
5–9 lat
Miasto
WieĞ
Razem
Nieustalony
Stan cywilny
60
17
77
Kawalerowie (panny)
706
218
924
ĩonaci (zamĊĪne)
—
—
0
Wdowcy (wdowy)
—
—
0
Rozwiedzeni (rozwiedzione)
—
—
0
Nieustalony
70
19
89
Kawalerowie (panny)
887
287
1174
ĩonaci (zamĊĪne)
—
—
0
Wdowcy (wdowy)
—
—
0
Rozwiedzeni (rozwiedzione)
—
—
0
171
Wykorzystanie sprzĊĪenia zwrotnego…
Tab. 2. Emigracja w 2012 roku… (cd.)
Grupa wieku – 5 lat
10–14 lat
15–19 lat
Stan cywilny
Miasto
WieĞ
Razem
Nieustalony
119
31
150
Kawalerowie (panny)
710
228
938
ĩonaci (zamĊĪne)
—
—
0
Wdowcy (wdowy)
—
—
0
Rozwiedzeni (rozwiedzione)
—
—
0
Nieustalony
215
58
273
Kawalerowie (panny)
704
295
999
4
2
6
ĩonaci (zamĊĪne)
Wdowcy (wdowy)
—
—
0
Rozwiedzeni (rozwiedzione)
—
—
0
ħródáo: opracowanie wáasne, na podstawie danych: GUS, http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/
Wyjazd rodzica za granicĊ jest zawsze zmianą funkcjonowania caáego systemu rodzinnego. NajwiĊcej dzieci wyjeĪdĪających jest w okresie przedszkolnym i máodszym szkolnym.
Tabela 3 prezentuje statystykĊ emigracji osób od osiągniĊcia peánoletnoĞci
(od 20 r.Ī. do okresu okoáoemerytalnego – 60 r.Ī. W grupie osób Īyjących
w związkach maáĪeĔskich najczĊĞciej na wyjazd decydują siĊ osoby miĊdzy 30
a 40 r.Ī.
Tab. 3. Emigracja w 2012 roku, caáa Polska (wg miasto/wieĞ poprzedniego pobytu, stan cywilny)
– osoby w wieku produkcyjnym
Grupa wieku – 5 lat
20–24 lat
25–29 lat
30–34 lat
Miasto
WieĞ
Razem
Kawalerowie (panny)
Stan cywilny
741
233
974
ĩonaci (zamĊĪne)
135
48
183
Wdowcy (wdowy)
—
—
0
Rozwiedzeni (rozwiedzione)
6
5
11
Nieustalony
254
95
349
Kawalerowie (panny)
1055
326
1381
ĩonaci (zamĊĪne)
712
251
963
Wdowcy (wdowy)
1
—
1
Rozwiedzeni (rozwiedzione)
63
18
81
Nieustalony
187
55
242
Kawalerowie (panny)
842
237
1079
ĩonaci (zamĊĪne)
1263
362
1625
Wdowcy (wdowy)
5
—
5
191
33
224
Rozwiedzeni (rozwiedzione)
172
ElĪbieta KORNACKA-SKWARA
Tab. 3. Emigracja w 2012 roku… (cd.)
Grupa wieku – 5 lat
Stan cywilny
Miasto
WieĞ
Razem
131
42
173
Kawalerowie (panny)
416
111
527
ĩonaci (zamĊĪne)
1107
326
1433
Nieustalony
35–39 lat
Wdowcy (wdowy)
Rozwiedzeni (rozwiedzione)
40–44 lat
45–49 lat
50–54 lat
55–59 lat
8
1
9
229
53
282
Nieustalony
63
58
121
Kawalerowie (panny)
216
88
304
ĩonaci (zamĊĪne)
780
280
1060
Wdowcy (wdowy)
12
1
13
Rozwiedzeni (rozwiedzione)
206
32
238
Nieustalony
59
51
110
Kawalerowie (panny)
142
75
217
ĩonaci (zamĊĪne)
617
263
880
Wdowcy (wdowy)
15
2
17
Rozwiedzeni (rozwiedzione)
159
32
191
Kawalerowie (panny)
80
39
119
ĩonaci (zamĊĪne)
590
224
814
Wdowcy (wdowy)
22
5
27
Rozwiedzeni (rozwiedzione)
131
31
162
Kawalerowie (panny)
52
16
68
ĩonaci (zamĊĪne)
464
195
659
Wdowcy (wdowy)
30
15
45
Rozwiedzeni (rozwiedzione)
104
24
128
ħródáo: opracowanie wáasne, na podstawie danych: GUS, http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/
Z tab. 3 wynika, Īe w 2012 r. wyjechaáo wiĊcej osób pozostających
w związkach maáĪeĔskich z przedziaáu wiekowego 50–60 lat, niĪ pozostających
w związkach maáĪeĔskich z przedziaáu wiekowego 20–30 lat.
5. Znaczenie mechanizmu sprzĊĪeĔ zwrotnych
Mechanizm sprzĊĪenia zwrotnego opisywany byá pierwotnie w naukach Ğcisáych, nastĊpnie na staáe zagoĞciá w kanonie pojĊü wykorzystywanych w naukach spoáecznych. W psychologii pojĊcie sprzĊĪenia zwrotnego uĪywane jest
najpeániej w odniesieniu do szczegóáowych zagadnieĔ teorii systemowej (np.
w odniesieniu do procesu komunikowania, technik terapeutycznych prezento-
Wykorzystanie sprzĊĪenia zwrotnego…
173
wanych w nurcie tej koncepcji). Definiowany jest jako mechanizm udzielania
szeroko rozumianej zwrotnej informacji, która ma wróciü do osoby inicjującej
okreĞlone zachowanie. Generalnym celem „zwrócenia/powrotu” informacji jest
rozwój odbiorcy feedbacku. W tym kontekĞcie moĪna mówiü o informacji
zwrotnej pozytywnej oraz informacji zwrotnej negatywnej. Pozytywny feedback
– inaczej zwany konstruktywnym – charakteryzuje siĊ intencją wzmocnienia,
utrwalenia poĪądanego zachowania; feedback negatywny – lub inaczej korygujący – ma na celu zmianĊ, korektĊ dotychczasowych dziaáaĔ12.
Osoby doĞwiadczające sytuacji trudnych na skutek decyzji migracyjnych potrzebują dla prawidáowego funkcjonowania obydwu rodzajów informacji zwrotnych: pozytywnego feedbacku, by zostaü wzmocnionym w prawidáowym postĊpowaniu, korygującego feedbacku, by mieü nie tylko wskazówkĊ w dokonywaniu zmiany, ale równieĪ motywacjĊ do przyjĊcia odpowiedzialnoĞci za zmodyfikowane Ğwiadome dziaáanie. Feedback ze strony rodziny (w rodzinie) – wspóámaáĪonka, dzieci, rodziców – jest niezbĊdny dla utrzymania prawidáowych relacji rodzinnych, a w rezultacie jest jednym z pierwszych warunków dobrostanu.
G. Caplan13 wskazuje, Īe w zaleĪnoĞci od przyjĊtych Ğrodków zaradczych moĪemy wnioskowaü na temat radzenia sobie z sytuacjami o charakterze trudnym
bądĨ nawet kryzysowym. W związku z tym wyróĪniane są zachowania negatywnie i pozytywnie prognozujące14. Negatywna prognoza jest wówczas, gdy
osoba zachowuje siĊ biernie, Īyczeniowo, zaprzecza istnieniu sytuacji trudnej,
uruchamia projekcjĊ; w sferze emocji stosuje mechanizmy wyparcia lub zaprzeczenia (w przypadku emocji negatywnych). Charakteryzuje ją dezorganizacja
funkcjonowania w wiĊkszoĞci dziedzin swojego Īycia, traci kontrolĊ nad emocjami, ma trudnoĞci z regenerowaniem siá, nie szuka wsparcia ani go nie akceptuje; stosuje stereotypowe strategie radzenia sobie z problemami, które ją, w jej
subiektywnym odczuciu, przytáaczają. „Jednostki o niekorzystnym ukierunkowaniu są nie tylko skáonne do spostrzegania zdarzeĔ raczej w negatywnym Ğwietle, lecz mogą takĪe doĞwiadczaü wysokiego poziomu niepokoju, lĊku, frustracji,
niezadowolenia czy samotnoĞci i na ogóá odbierają sytuacjĊ czy dany bieg wydarzeĔ jako trudny, stresowy”15. Pozytywna prognoza jest wówczas, gdy osoba doĞwiadczająca kryzysu aktywnie mierzy siĊ z problemem, zarówno w sferze poznawczej, emocjonalnej, jak i behawioralnej. Potrafi poszukiwaü pomocy
i przyjmowaü ją, stara siĊ realistycznie postrzegaü sytuacjĊ (regenerowaü swój
organizm, kontrolowaü codzienną aktywnoĞü, uczucia – áącznie z ich ekspresją,
„rezygnowaü z tego, co niemoĪliwe, oraz akceptowaü to, co nieuniknione”). Po12
13
14
15
R. i F. Bee, Feedback, Warszawa 1998, s. 10.
G. Caplan, Principles of preventive psychiatry, New York 1964.
P. OleĞ, Zjawisko kryzysu psychicznego, [w:] Wykáady z psychologii w KUL, red. A. Januszewski, P. OleĞ, T. Witkowski, Lublin 1992, s. 404.
M. Plopa, Psychospoáeczne determinanty odpornoĞci na stres, „Psychologia Wychowawcza”
1996, nr 4, s. 308.
174
ElĪbieta KORNACKA-SKWARA
siada zaufanie co do swoich kompetencji oraz poczucie moĪliwoĞci przezwyciĊĪenia kryzysu16.
Kolejnym zagadnieniem związanym ze stosowaniem informacji zwrotnej
podczas pomocy rodzinom zaangaĪowanym w emigracjĊ jest czas jej udzielania.
Ze wzglĊdu na záoĪonoĞü i dynamikĊ funkcjonowania na emigracji, a takĪe specyfikĊ relacji rodzinnych (bliskoĞü wiąĪe siĊ z intensywną emocjonalnoĞcią
i wieloaspektowoĞcią relacji) informacja zwrotna powinna byü udzielona w takim czasie, by áatwo byáo uchwyciü ewidentny związek miĊdzy feedbackiem
a sytuacją, której dotyczy. Ten doĞü krótki czas jest zasadny nie tylko ze wzglĊdu na cechy sytuacji (Īe bĊdzie jeszcze trwaáa/istniaáa, Īe moĪna mieü na nią
wpáyw), ale równieĪ ze wzglĊdu na procesy pamiĊci, uczenia siĊ, spostrzegania
(uzyskamy mniej zakáóceĔ czy zafaászowaĔ sytuacji, która sama w sobie moĪe
byü juĪ skomplikowana).
Trudnym do rozstrzygniĊcia problemem moĪe byü decyzja, kto moĪe udzieliü konstruktywnego bądĨ korygującego feedbacku. W rodzinach doĞwiadczających emigracji feedback moĪe i powinien funkcjonowaü na róĪnych poziomach
odniesieĔ i relacji:
1. poziom indywidualny – to doĞwiadczanie specyficznego feedbacku pochodzącego od siebie samego; posiadanie kontaktu ze swoimi uczuciami, poszerzanie zakresu samowiedzy i samoĞwiadomoĞci, uczenie siĊ siebie;
2. poziom interpersonalny – to feedback w relacji z drugą osobą (najbardziej
klasyczna postaü sprzĊĪenia zwrotnego, udzielanego przez osobĊ bliską, do
której mamy zaufanie). MoĪe nią byü czáonek rodziny, moĪe byü osoba spoza rodziny – przyjaciel, coach, terapeuta;
3. poziom spoáeczny – to feedback pochodzący z szerszego systemu, obejmującego sieü uwarunkowaĔ nie tylko spoáecznych, ale i prawnych, ekonomicznych, kulturowych. Jest to kontekst Īycia osoby, nieraz dosáownie
związanej z emigracją.
6. Bariery feedbacku
LeĪą one zarówno po stronie nadawcy, jak i odbiorcy informacji zwrotnej.
TrudnoĞci w stosowaniu feedbacku zaczynają siĊ juĪ na etapie jego zablokowania. Brak feedbacku lub niedopuszczanie do siebie informacji zwrotnej to sygnaá
alarmowy dla prawidáowego funkcjonowania. NajczĊstszymi barierami są: trudnoĞci w komunikowaniu, zamiana feedbacku na krytykĊ, katastrofizowanie na
temat skutków ewentualnego udzielenia informacji zwrotnej, trudnoĞü z przyjĊciem informacji zwrotnej (ciĊĪarem), jakie niesie ze sobą feedback (wymaga al16
M. Plopa, Wymiary osobowoĞci wedáug H. Eysencka a dynamika stresu w warunkach dáugotrwaáej izolacji zadaniowej, „Forum Psychologiczne” 1997, nr 2(1), s. 56.
Wykorzystanie sprzĊĪenia zwrotnego…
175
bo wytrwaáoĞci w kontynuowaniu tego, co jest pozytywne, albo pracy nad zmianą)17. W sytuacji emigracji powaĪnym zagroĪeniem dla feedbacku jest wybiórczy lub okazjonalny kontakt z osobami mogącymi braü udziaá w relacji wymiany
informacji (co moĪe byü jednym z powodów owej blokady feedbacku). W przypadku przyjĊcia nierozwojowych strategii akulturacyjnych – separacji bądĨ marginalizacji – zdecydowanie utrudniony lub nawet niemoĪliwy jest feedback od
nadawcy z kultury przyjmującej. JeĪeli kontakty bĊdą wybiorcze, tylko z okreĞlonym typem osób (inne bĊdą unikane), gdy poszukiwane bĊdą kontakty tylko
z osobami z wáasnej kultury pochodzenia, wówczas mamy do czynienie z brakiem lub jednostronnym rodzajem feedbacku. JeĪeli zaĞ dojdzie aĪ do zachowaĔ
marginalizacyjnych – wówczas efektem braku feedbacku bĊdą zachowania nieadekwatne, a nawet destruktywne.
ZakoĔczenie
W wielowymiarowej i trudnej sytuacji emigracji feedback jawi siĊ jako metoda samopomocy i pomocy wszystkim osobom zaangaĪowanym oraz doĞwiadczającym skutków emigracji. Warunkiem jej stosowania jest przede wszystkim
uczciwa i oparta na ufnoĞci i zaangaĪowaniu relacja z osobą udzielającą informacji zwrotnej. Nieodzowna – chĊü skorzystania z feedbacku wielostronnego
(w znaczeniu przyjmowania raczej strategii integracyjnej i asymilacyjnej niĪ separacyjnej i marginalizacyjnej). Wydaje siĊ, Īe im wiĊcej feedbacku, tym lepiej,
szczególnie gdy zachowana zostanie symetria zarówno w zakresie poziomów, na
których jest doĞwiadczany, jak i w odniesieniu do celów (równowaga miĊdzy
stabilnoĞcią a zmianą). Opisywany mechanizm feedbacku moĪe byü niejednokrotnie jedyną metodą pomocy, bądĨ wstĊpem do udzielenia adekwatnych,
szczegóáowych form wsparcia w sytuacji emigracji.
Summary
Feedback as a Way to Assist the Family in a Emigration Case
The author examines the importance of providing feedback to assist and support families in
a situation of going abroad. Emigration can be an example of a difficult situation, which is known
to more and more families in Poland. The author gives the latest statistics showing the extent of
the problem. A feedback mechanism is presented in relation to the problems of immigrants. It describes the process of acculturation as modifying feedback. Presents barriers feedback, depending
on the strategy of acculturation. Feedback is seen as a method of self-help and assistance to all
those involved and experiencing the negative effects of emigration. It can often be the only way to
help or be an introduction to grant adequate, specific forms of support in case of emigration.
17
R. i F. Bee, dz. cyt., s. 13.