przeglad_seks_14 - Przegląd Seksuologiczny
Transkrypt
przeglad_seks_14 - Przegląd Seksuologiczny
PODATNOÂå NA SUGESTIE DZIECKA WYKORZYSTANEGO SEKSUALNIE dr Monika Zielona-Jenek Streszczenie Istotnà determinantà wiarygodnoÊci dziecka – Êwiadka jest jego podatnoÊç na sugestie. Informacje dostarczane dziecku na temat jego w∏asnych doÊwiadczeƒ powodowaç mogà zniekszta∏canie wspomnieƒ, a tym samym – zeznaƒ. Ocena prawdopodobieƒstwa zniekszta∏cenia zeznaƒ dziecka przez sugestie osób trzecich, to zadanie, jakie cz´sto stawiane jest bieg∏ym w sàdzie, mi´dzy innymi w sprawach o nadu˝ycia seksualne. Artyku∏ zawiera podstawowe informacje na temat podatnoÊci dzieci na sugestie oraz strategii i metod diagnozy, przydatnych w pracy bieg∏ego. S∏owa kluczowe: podatnoÊç na sugestie, wiarygodnoÊç Êwiadka, nadu˝ycie seksualne SUGGESTIBILITY OF SEXUALLY ABUSED CHILD Summary Suggestibility is one of child – witness credibility’s essential determinant. Information given to child about his/her own experiences, can cause distortions of memory, and in consequence – of testimony. Assessment of testimony distortions by other people’s suggestions is a task given to court experts, among the others in sexual abuse cases. Article contains basic data about suggestibility of child – witness, strategies and diagnostic methods, useful in court expert work. Key words: suggestibility, witness credibility, sexual abuse PRACA RECENZOWANA Wprowadzenie dr Monika Zielona-Jenek Terenowy Komitet Ochrony Praw Dziecka ul. Garbary 97/8 Poznaƒ 20 Nadu˝ycie seksualne dziecka jest doÊwiadczeniem niekorzystnym i niosàcym ryzyko zaburzenia jego rozwoju. Wskazujà na to liczne badania, nad negatywnymi konsekwencjami wykorzystania seksualnego, obserwowane u dzieci i m∏odzie˝y (Friedrich 2002, Beisert 2004). Ponadto jest zachowaniem przekraczajàcym spo∏eczne normy, równie˝ normy prawne, które zakazujà kontaktów seksualnych doros∏ych i dzieci. W Polskim Kodeksie Karnym zakaz ten obejmuje: w∏àczanie dziecka w aktywnoÊç seksualnà (art. 200 §1), prezentacj´ dziecku materia∏ów pornograficznych (art. 202 §2), produkcj´ i rozpowszechnianie materia∏ów pornograficznych z udzia∏em dziecka (art. 200 §2, art. 202 §3), prostytucj´ dzieci´cà (art. 203, 204 §3). Dodatkowo artyku∏ 201 k.k. zawiera zakaz podejmowania kontaktów seksualnych mi´dzy cz∏onkami najbli˝szej rodziny. Prawny zakaz kontaktów seksualnych z dzieckiem powoduje, i˝ zachowanie to jest przedmiotem zainteresowania wymiaru sprawiedliwoÊci, a w toku dzia∏aƒ procesowych dokonywana jest ocena, czy nadu˝ycie seksualne mia∏o istotnie miejsce. Ocena ta stanowi podstaw´ do wymierzenia kary osobie oskar˝onej o nadu˝ycie. Specyficznà cechà tego rodzaju czynów jest ich sekretnoÊç, bowiem dokonywane sà najcz´Êciej w odosobnieniu, np. w domu. Konsekwencjà jest ma∏a iloÊç Êladów materialnych, brak innych ni˝ dziecko Êwiadków zdarzenia. W tych momentach wzrasta znaczenie Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14 dowodów, które organy procesowe posiadajà, mi´dzy innymi zeznania dziecka. W procesie wyjaÊniania oskar˝enia o nadu˝ycia seksualne, cz´sto powo∏ywani sà biegli, których wiedza pomóc ma w rozstrzygni´ciu zasadnoÊci oskar˝enia. Bieg∏ym zadawane jest mi´dzy innymi pytanie o to, czy informacje podawane przez dziecko odzwierciedlajà jego rzeczywiste doÊwiadczenia, czy te˝ mo˝e ich zg∏aszanie jest skutkiem oddzia∏ywania osób trzecich. Odpowiedê bieg∏ego ma dostarczyç danych, czy zeznanie dziecka uznaç mo˝na za wiarygodne. Pytanie o mo˝liwy wp∏yw osób trzecich, na zeznania dziecka ujawniajàcego wykorzystanie seksualne jest pytaniem i starym i zasadnym. Starym, bo tradycja naukowych badaƒ nad wiarygodnoÊcià dzieci w sàdzie si´ga koƒca XIX wieku, a rozwa˝ania i teoretyczne dyskusje – jeszcze wczeÊniej (Ceci, Bruck 1993, Polczyk 1999, Rosen, Sageman, Loftus 2004). O tym, ˝e jest pytaniem zasadnym Êwiadczy wiele wspó∏czesnych badaƒ nad fa∏szywymi oskar˝eniami. Kuehnle (1996 za: Akerman 2005) wymienia m.in. nast´pujàce sytuacje stawiania fa∏szywego oskar˝enia: ● dziecko nie doÊwiadczy∏o nadu˝ycia, ale takie przekonanie zosta∏o mu mimowolnie wpojone przez zaniepokojonego lub przewra˝liwionego opiekuna, ● dziecko nie doÊwiadczy∏o nadu˝ycia, ale zosta∏o celowo zmanipulowane przez opiekuna, ● dziecko nie doÊwiadczy∏o nadu˝ycia, ale celowo i Êwiadomie fa∏szywie oskar˝a pod naciskiem opiekunów przekonanych, ˝e to mia∏o miejsce. Prawdopodobieƒstwo wy˝ej wymienionych sytuacji wymaga rozwa˝enia, m.in. gdy oskar˝enie o kazirodcze nadu˝ycie pojawia si´ w kontekÊcie rozpadu zwiàzku rodziców dziecka. Mo˝liwe jest, i˝ nadu˝ycie rzeczywiÊcie mia∏o miejsce, a rozpad zwiàzku jest jego efektem, lub ˝e zmieniona sytuacja rodzinna sk∏oni∏a dziecko do ujawnienia wykorzystania. Warto jednak rozwa˝yç równie˝ sytuacj´, gdy jeden z rodziców doprowadza do fa∏szywego oskar˝enia ma∏˝onka z powodu konfliktu trwajàcego mi´dzy nimi (Ney 1995). Argument ten pada zresztà cz´sto z ust samych oskar˝onych i jako taki domaga si´ rozstrzygni´cia. PodatnoÊç dziecka na sugestie Problematyka oddzia∏ywaƒ sugestywnych jest zagadnieniem szerokim, obejmujàcym wp∏yw na procesy percepcji bodêców, ich interpretacji, na motoryk´ czy procesy pami´ciowe. Badania szeroko poj´tej sugestii i podatnoÊci na sugestie prowadzone sà z inspiracji problematyki medycznej, hipnozy oraz psychologii sàdowej, z u˝yciem zró˝nicowanych narz´dzi (przeglàd metod w: Augustynek 1989, Polczyk 2000). PodatnoÊç na sugestie, to okreÊlenie indywidualnej ∏atwoÊci, z jakà mo˝na u jednostki spowodowaç zmian´ sàdów, opinii, zachowaƒ poprzez oddzia∏ywanie sugestywne. Termin ten traktowany jest jako cecha indywidualna i w∏àczany w szerszy konstrukt osobowoÊci (Steller 1995, Enders 1997). Badania wskazujà, i˝ istnieje prawdopodobnie kilka rodzajów sugestii i podatnoÊci na nie, a b´dàca przedmiotem niniejszych rozwa˝aƒ gotowoÊç do zmiany wspomnieƒ jest jednà z nich. PodatnoÊç na sugestie dotyczàce wspomnieƒ, definiowana jest jako „stopieƒ, w którym osoba akceptuje i w∏àcza informacj´ dostarczonà po wydarzeniu do wspomnienia z tego wydarzenia” (Gudjonsson 1986, Ceci, Bruck 1993). Szersze sposoby definiowania podatnoÊci na sugestie uwzgl´dniajà równie˝ udzia∏ czynników spo∏ecznych oraz emocjonalnych, dzia∏ajàcych przed powstaniem wspomnienia i w sytuacji, gdy osoba jest Êwiadoma ró˝nic w informacjach ze wspomnienia i sugestii. Zdefiniowana powy˝ej w∏aÊciwoÊç jest przedmiotem zainteresowania psychologii zeznaƒ Êwiadków (dzia∏u psychologii sàdowej). Bruck i Melnyk (2004) opisujà cztery komponenty podatnoÊci na sugestie, którym poÊwi´cane sà badania: ● efekt b∏´dnej informacji, czyli w∏àczania zasugerowanych informacji do posiadanych wspomnieƒ (misinformation effect, postevent information effect), ● b∏´dne monitorowanie êróde∏ informacji (source misattribution), w efekcie czego osoba jest przekonana, i˝ informacje posiadane przez nià ze êróde∏ zewn´trznych np. od innych osób pochodzà z jej w∏asnego doÊwiadczenia, ● tworzenie fa∏szywych wspomnieƒ (false memories), ● podatnoÊç na sugestie zwiàzana z wp∏ywem czynników spo∏ecznych, Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14 21 dzia∏ajàcych w trakcie przes∏uchania i powodujàcych sk∏adanie zeznaƒ w okreÊlonej formie (interrogative suggestibility). Zaragoza (1987) twierdzi, ˝e mo˝na mówiç o dwóch rodzajach podatnoÊci na sugestie. Pierwszy rodzaj zwiàzany jest z procesami pami´ciowymi (suggestibility of memory) i odnosi si´ do zmian we wspomnieniach pod wp∏ywem b∏´dnych informacji. Drugi rodzaj to podatnoÊç na sugestie dotyczàca sk∏adanego zeznania (suggestibility of testimony), a wi´c tego, co osoba mówi (choç niekoniecznie pami´ta) w zeznaniu. Gudjonsson i Sigurdsson (2003) zwracajà uwag´, ˝e podatnoÊç na sugestie jest cechà odmiennà od uleg∏oÊci, poniewa˝ wià˝e si´ z osobistà akceptacjà informacji zawartej w sugestii. Analiza modeli teoretycznych wyjaÊniajàcych podatnoÊç na sugestie, jak równie˝ wyników szeregu badaƒ, pozwala na ogólnà konkluzj´, ˝e w∏aÊciwoÊç ta uwarunkowana jest wieloma czynnikami podmiotowymi oraz sytuacyjnymi. SpoÊród cech indywidualnych nale˝y wymieniç: inteligencj´, kompetencje j´zykowe, posiadanà wiedz´, twórczoÊç, kompetencje metapoznawcze (Bruck, Melnyk 2004, Clarke-Stewart, Malloy, Allhusen 2004, Gudjonsson 1993). Wiele badaƒ wskazuje na zwiàzki podatnoÊci na sugestie z wiekiem, wynikajà one jednak prawdopodobnie ze stopnia rozwoju szczegó∏owych kompetencji. Warto równie˝ podkreÊliç brak systematycznych ró˝nic p∏ciowych w zakresie podatnoÊci na sugestie, widoczny we wspó∏czesnych badaniach. Istotnymi sytuacyjnymi determinantami podatnoÊci na sugestie sà: cechy zapami´tywanego zdarzenia, cechy sugestii, sytuacji, w której jest ona podawana oraz osoby sugerujàcej. Uleganiu sugestiom sprzyjajà: brak wyrazistego wspomnienia (gdy wydarzenie mia∏o miejsce w warunkach utrudniajàcych percepcj´, gdy by∏o krótkie, niejasne), podawanie sugestii tu˝ przed lub w trakcie relacjonowania zdarzenia, w∏àczanie sugestii w zró˝nicowane zamkni´te pytania, instrukcja prowadzàca do przekonania Êwiadka, i˝ musi znaç odpowiedê na ka˝de pytanie lub, ˝e ma dzieliç si´ tak˝e swymi przypuszczeniami, wysoka pozycja spo∏eczna prowadzàcego rozmow´. W najwi´kszym stopniu zniekszta∏22 ceniom pod wp∏ywem sugestii ulegajà informacje dotyczàce miar, np. czasu, odleg∏oÊci, szczegó∏y poboczne dla opisu zdarzenia, dane statyczne (opisy) w porównaniu z danymi dotyczàcymi zmian, ruchu (Bruck, Ceci 1999, Ceci, Bruck 1993, Ceci, Ross, Toglia 1987, Gudjonsson 1993, Loftus 1979). Przeprowadzone badania wskazujà równie˝ na znaczenie czynników relacyjnych dla podatnoÊci dziecka na sugestie. Czynniki te odzwierciedlajà cechy relacji ∏àczàcej dziecko (osob´ poddawanà sugestii) i sugerujàcego. Jackson i Crockenberg (1998) twierdzà, ˝e zakres przyjmowanych sugestii od w∏asnych rodziców i osób obcych jest ró˝ny ze wzgl´du na zró˝nicowany poziom poczucia bezpieczeƒstwa i zaufania. Zauwa˝alne sà równie˝ ró˝nice w wielkoÊci wp∏ywu sugestywnego zwiàzane z jakoÊcià relacji z rodzicami. W badaniach eksperymentalnych z udzia∏em szeÊcioletnich dziewczynek i ich matek zaobserwowano, i˝ jednym z czynników modyfikujàcych wielkoÊç zmian na skutek sugestii by∏a jakoÊç relacji dziecka z matkà (osobà sugerujàcà). Uleganiu sugestii sprzyja∏a relacja bliska, oparta na bezpieczeƒstwie i zaufaniu. Zaznaczyç przy tym nale˝y, i˝ wÊród matek zaobserwowano ró˝nice w gotowoÊci do spontanicznego w∏àczania zniekszta∏cajàcych sugestii w tok komunikacji o zdarzeniach z udzia∏em ojca. Style komunikacji matek okaza∏y si´ byç uwarunkowane przez sposób, w jaki spostrzega∏y w∏asnà relacj´ z dzieckiem. Drugim istotnym czynnikiem modyfikujàcym wielkoÊç zniekszta∏ceƒ okaza∏a si´ jakoÊç relacji z ojcem (bohaterem wspomnieƒ i sugestii). Czynnik ten pe∏ni∏ funkcj´ bufora wobec wyolbrzymiajàcych zagro˝enie sugestii matki. Oznacza to, ˝e jeÊli relacja z ojcem by∏a relacjà bezpiecznà – zmniejsza∏a wielkoÊç dokonywanych przez dziecko zmian we wspomnieniach pod wp∏ywem niekorzystnych informacji od matki (Zielona-Jenek 2006). Diagnoza podatnoÊci dziecka na sugestie Rozwa˝ajàc prawdopodobieƒstwo wp∏ywu osób trzecich na zeznanie dziecka ujawniajàcego wykorzystanie seksualne, warto jest objàç diagnozà kilka obszarów. Schematycznie przedstawione zosta∏y one na rycinie 1. Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14 kompetencje spo∏eczne dziecka ➝ ➝ podmiotowa podatnoÊç dziecka na sugestie sugestie êród∏o I sugestie êród∏o II ➧ ➧ Przeprowadzenie wnioskowania o mo˝liwym wp∏ywie osób trzecich na zeznania dziecka wymaga, jak ju˝ zasygnalizowano, kompetencje poznawcze dziecka ➧ Metody oceny podatnoÊci dziecka na sugestie kompetencje emocjonalne dziecka ➝ Indywidualna podatnoÊç na sugestie jest kluczowà w∏aÊciwoÊcià dziecka warunkujàcà mo˝liwe zniekszta∏cenia wspomnieƒ w sytuacji ujawniania nadu˝ycia seksualnego. W∏aÊciwoÊç ta wynika z intelektualnych, emocjonalnych i spo∏ecznych kompetencji dziecka. To, na ile sta∏a w∏aÊciwoÊç uwidoczni si´ w sytuacji ujawniania wykorzystania seksualnego, zale˝y od zdarzeƒ w otoczeniu. Istotne znaczenie b´dà mia∏y tu w pierwszym rz´dzie reakcje osób, z którymi dziecko podzieli si´ swym doÊwiadczeniem. Mogà to byç (i tak jest najcz´Êciej) najbli˝si opiekunowie, rodzina. Ich reakcja oraz sposób prowadzenia rozmowy, ma du˝e znaczenie, poniewa˝ ju˝ na tym etapie dojÊç mo˝e do przekazywania dziecku zniekszta∏cajàcych sugestii. Jak wskazuje Loftus (1979), Êwiadkowie majà tendencj´ do powtarzania swojego zeznania w pierwszym brzmieniu, u˝ywania tych samych zwrotów i sformu∏owaƒ, równie˝ tych samych zniekszta∏ceƒ. Efekt ten, nazywany freezing effect, interpretowany jest jako konsekwencja ch´ci utrzymania wiarygodnoÊci. Alternatywne wyjaÊnienia nawiàzujà do mechanizmów pami´ci i wp∏ywu naƒ wyobra˝eƒ i s∏ownych etykiet: kiedy bodêce niejednoznaczne, nowe uzyskujà werbalnà etykiet´, ulegajà zmianie w kierunku zgodnym z jego znaczeniem. Pierwsza rozmowa z rodzicami mo˝e wi´c mieç du˝e znaczenie dla kszta∏tu kolejnych relacji dziecka. Pami´taç przy tym nale˝y, ˝e rozmowa ta odbywa si´ w bliskiej emocjonalnej relacji, co stanowi o jej niepowtarzalnym charakterze. W rodzinie równie˝ istnieje wi´ksza mo˝liwoÊç powtarzania sugestii i powracania do rozmowy na temat zaistnia∏ych zdarzeƒ. W dalszej kolejnoÊci, gdy dziecko relacjonuje doÊwiadczenia wykorzystania seksualnego organom procesowym (sàdowi, bieg∏ym), ponownie istnieje ryzyko zasugerowania b∏´dnych informacji. Dlatego te˝ relacje te, wraz z ca∏ym ich kontekstem, powinny zostaç obj´te analizà pod kàtem mo˝liwych zniekszta∏ceƒ wspomnieƒ. zniekszta∏cenia relacji dziecka na temat wykorzystania seksualnego Ryc. 1. Obszary diagnozy w ocenie wp∏ywu sugestii na zeznania dziecka. zebrania sporej iloÊci danych na temat dziecka, jego otoczenia i sytuacji, w której si´ znalaz∏o. ¸àcznie stanowiç one b´dà przes∏anki wnioskowania, czy wspomnienia dziecka mog∏y ulec zniekszta∏ceniom. Istotne informacje zbieraç mo˝na z wykorzystaniem wystandaryzowanych narz´dzi testowych oraz metod klinicznych i eksperymentalnych. W literaturze opisujàcej ró˝nice indywidualne w podatnoÊci na sugestie odnaleêç mo˝na szereg narz´dzi do badania podmiotowej gotowoÊci do dokonywania zmian we wspomnieniach. Skale te tworzone by∏y najcz´Êciej na u˝ytek praktyki sàdowej, stàd ich doÊç podobna konstrukcja: badanym podawany jest najpierw materia∏ testowy do zapami´tania, a nast´pnie zadawane sà im ró˝nego typu sugestywne pytania. Miarà podatnoÊci na sugestie jest liczba odpowiedzi zgodnych z zasugerowanymi zniekszta∏ceniami. Skale ró˝nià si´ mi´dzy sobà typem materia∏u testowego, rodzajami stosowanych pytaƒ sugestywnych oraz grupà wiekowà, dla której sà adresowane. Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14 23 Tabela 1. Wybrane skale indywidualnej podatnoÊci dzieci na sugestie. skala autor docelowa grupa wiekowa materia∏ bodêcowy miara podatnoÊci na sugestie uwagi Test of Statement Suggestibility (TAS) H. Burger 7–14 lat 30 przeêroczy i opowiadanie prezentowane ustnie odpowiedzi na pytania zawierajàce fa∏szywe informacje Wurzburg Suggestibility Test (WST) E.H. Bottenberg E.G. Wehner 12–13 lat 5 tablic TAT odpowiedzi afirmatywne na 20 stwierdzeƒ dotyczàcych treÊci tablic test standaryzowany jako grupowy Sugestibility Test (SET-S) W. Zimmermann dwie wersje: dla 9–10-latków, dla 12–16 latków 4 tablice ze scenami zabawy dzieci (czas ekspozycji 30 sekund) odpowiedzi na pytania sugestywne (18) podskala z pytaniami o konotacjach seksualnych The Bonn Test of Statement Suggesibility (BTSS) J. Enders O.E. Scholz 4–10 lat ilustrowana obrazkami krótka historyjka, inna dla dziewczynek i dla ch∏opców odpowiedzi na pytania sugestywne (szczegó∏owe, pytania z fa∏szywà alternatywà, pytania z niekompletnà dysjunkcjà); zmiany odpowiedzi pod wp∏ywem negatywnej informacji zwrotnej Gudjonsson Sugestibility Scale (GSS) G.H. Gudjonsson adolescenci opowiadanie odczytywane przez badajàcego lub odtwarzane z taÊmy odpowiedzi na 15 sugestywnych pytaƒ; zmiany odpowiedzi pod wp∏ywem negatywnej informacji zwrotnej Video Suggestibility Scale forChildren (VSSC) M.H. Scullin S.J. Ceci dzieci przedszkolne (3–6 lat) materia∏ video odpowiedzi na pytania sugestywne (zadawane dziecku po przerwie 1–7 dni); zmiany odpowiedzi pod wp∏ywem negatywnej informacji zwrotnej skala skonstrowana do badaƒ osób doros∏ych êród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie Enders 1997, Polczyk 2000, Scullin, Kanaya, Ceci 2002 W tabeli 1 przedstawione zosta∏y przyk∏ady testów skonstruowanych do badania dzieci. W Polsce brak jest niestety ogólnodost´pnych, wystandaryzowanych skal do oceny podatnoÊci dziecka na sugestie. Prace badawcze w tym zakresie trwajà. Stàd te˝, w praktyce sàdowej konieczne jest wnioskowanie poÊrednie o tej w∏aÊciwoÊci, na podstawie danych o kompetencjach dziecka warunkujàcych podatnoÊç na sugestie. W praktyce orzecznictwa sàdowego stosowana bywa równie˝ kliniczna metoda oceny podatnoÊci na sugestie ze strony osoby przes∏uchujàcej, tzw. próba sugestii (suggestive probing). Polega ona na sprawdzeniu przez osob´ przes∏uchujàcà reakcji dziecka na prób´ zmiany peryferycznych szczegó∏ów w jego w∏asnych zeznaniach. W ten sposób sprawdzane jest, czy dziecko odró˝nia 24 informacje z pami´ci od alternatywnych, które dostarczane sà mu w czasie przes∏uchania. Warto jednak pami´taç, ˝e metoda ta pozwala uzyskaç dane o reakcji dziecka na zniekszta∏cajàce informacje jedynie od przes∏uchujàcego i (prawdopodobnie) osób do niej podobnych zachowaniem, pozycjà spo∏ecznà. Enders (1997) postuluje ∏àczenie tej metody z badaniem za pomocà wystandaryzowanych testów. Dzi´ki temu mo˝liwe jest uzyskanie pe∏niejszego wglàdu w mo˝liwoÊci poznawcze i wspomnienia dziecka. Wymienione dotychczas metody diagnostyczne pozwalajà uzyskaç wglàd g∏ównie w zakres podatnoÊci dziecka na sugestie ze strony osób obcych – prowadzàcych przes∏uchanie, badanie. Sà to istotne dane do rozstrzygni´cia, czy relacja dziecka na temat Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14 wykorzystania seksualnego mog∏a zostaç zniekszta∏cona w toku czynnoÊci procesowych. Dziecko jednak rzadko ujawnia niepokojàce doÊwiadczenia wy∏àcznie osobom obcym. Du˝o cz´Êciej o wydarzeniu tym informuje najpierw swych najbli˝szych: rodziców, opiekunów. W toku diagnozy mo˝liwych wp∏ywów sugestywnych warto zatem osobno rozwa˝yç prawdopodobieƒstwo powstania zniekszta∏ceƒ w zeznaniach dziecka pod wp∏ywem oddzia∏ywaƒ sugestywnych jego najbli˝szych. Tym bardziej, gdy istniejà dane na temat konfliktu mi´dzy bliskimi dziecka a osobà oskar˝onà. Jak ju˝ wczeÊniej zasygnalizowano, przyk∏adem takiej sytuacji jest ujawnianie kazirodczego wykorzystania seksualnego na tle konfliktu ma∏˝eƒskiego rodziców. W wymienionej sytuacji diagnoza powinna objàç mo˝liwe oddzia∏ywanie sugestywne w kontaktach z rodzicami, a tak˝e osobami, które uczestniczà w rodzinnym konflikcie (np. rodzicami ma∏˝onków). Aby uzyskaç dane potrzebne do oceny rodzinnych wp∏ywów sugestywnych, konieczne jest w∏àczenie do badaƒ cz∏onków rodziny dziecka, np. matki, dziadków. Istotne informacje dotyczyç b´dà stosunku poszczególnych osób do oskar˝enia i oskar˝onego, a tak˝e ich relacji z dzieckiem. Wa˝ne okazaç si´ mogà równie˝ informacje na temat relacji dziecka i osoby oskar˝onej. Dane te zebraç mo˝na z u˝yciem standardowych narz´dzi diagnostycznych: wywiadu i obserwacji klinicznej oraz metod testowych, np. rysunków i zabaw projekcyjnych, kwestionariuszy dla rodziców. Wa˝nym êród∏em danych pozostajà równie˝ akta sprawy ukazujàce zaanga˝owanie poszczególnych osób w trwajàce post´powanie. Zakoƒczenie Oddzia∏ywania sugestywne stale obecne sà w codziennej rzeczywistoÊci sàdowej. Fakt ten potwierdzajà badania naukowe i obserwacje praktyków, wskazujà na nie równie˝ osoby bezpoÊrednio zwiàzane ze sprawà ujawnienia wykorzystania seksualnego dziecka. Dzieje si´ tak mi´dzy innymi dlatego, ˝e samo zjawisko nadu˝ycia seksualnego budzi silne emocje. Sprzyjajà one podejmowaniu dzia∏aƒ chaotycznych i przypadkowych. Sà wÊród nich reakcje niedowierzania, zaprzeczania oraz przera˝enia, wÊciek∏oÊci. Gdy kierowane sà do dziecka, stajà si´ komunikatami na temat prze˝ytych przez nie doÊwiadczeƒ. Analiza prawdopodobieƒstwa sugerowania dziecku zniekszta∏cajàcych informacji oraz ich znaczenia dla zeznaƒ nieletniego Êwiadka wymaga szczegó∏owego rozwa˝enia wielu informacji. Sà wÊród nich dane na temat podmiotowych cech samego dziecka oraz jego ˝yciowej sytuacji od momentu, gdy po raz pierwszy dosz∏o do ujawnienia nadu˝ycia seksualnego. Jest to zatem zadanie z∏o˝one, wymagajàce integracji danych. Warto przy tym pami´taç, ˝e sam fakt pojawienia si´ oddzia∏ywaƒ sugestywnych wobec dziecka nie wyklucza mo˝liwoÊci wczeÊniejszego nadu˝ycia seksualnego. Oba te zdarzenia mogà wspó∏wyst´powaç ze sobà. Dostarczenie przez bieg∏ych rzetelnej odpowiedzi na pytanie o wp∏yw osób trzecich na zeznania dziecka wymaga przeprowadzenia dok∏adnych badaƒ oraz odniesienia wyników do wiedzy o procesach pami´ci i zniekszta∏ceniach wspomnieƒ ale tak˝e dynamiki radzenia sobie ofiar z doÊwiadczeniem wykorzystania. ◗ Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14 25 PiÊmiennictwo – Akerman M.J. (2005) Podstawy psychologii sàdowej. Gdaƒsk. Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne. – Augustynek A. (1989) Kszta∏towanie specyficznych zachowaƒ ludzkich. Sugestia i hipnoza. Kraków. Wydawnictwo Naukowe WSP. – Beisert M. (2004) Kazirodztwo. Rodzice w roli sprawców. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. – Bruck M., Ceci J.S. (1999) The Suggestibility of Children’s Memory. Annual Reviews Psychology. Vol. 50, 419-439. – Bruck M., Melnyk L. (2004) Individual Differences in Children’s Suggestibility: A Review and Synthesis. Applied Cognitive Psychology. 18, 947-996. – Ceci S.J., Bruck M. (1993) Suggestibility of the Child Witness: A Historical Review and Synthesis. Psychological Bulletin. 113, 3, 403-439. – Ceci S.J., Ross D.F., Toglia M.P. (1987) Age Differences in Suggestibility: Narrowing the Uncertainness. In: S.J. Ceci, M.P. Toglia, D.F. Ross (Eds.) Children’s Eyewitness Memory. (pp.79-91) New York. Sprinreg-Verlag. – Clarke-Stewart K.A., Malloy L.C., Allhusen V.D. (2004) Verbal ability, Self-Control, and Close Relationships with Parents Protect Children Against Misleading Suggestions. Applied Cognitive Psychology. 18, 1037-1058. – Enders J. (1997) The Suggestibility of the Child Witness: The Role of Individual Differences and Their Assessment. The Journal of Credibility Assessment and Child Witness Psychology. Vol. 1, No. 2, 44-67. – Friedrich W.N. (2002) BezpoÊrednie konsekwencje wykorzystywania seksualnego dzieci – przeglàd literatury. Dziecko Krzywdzone. Teoria Badania Praktyka. 1, 29-38. – Gudjonsson G.H. (1993) The Psychology of Interrogations, Confessions and Testimony. Chichester. John Wiley & Sons. – Gudjonsson G.H., Sigurdsson J.F. (2003) The Relationship of Compliance with Coping Strategies and Self-Esteem. European Journal of Psychological Assessment. 19, 2, 117-123. – Jackson S., Crockenberg S. (1998) A comparison of Suggestibility in 4-Year-Old Girls in Response to Parental or Stranger Misinformation. Journal of Applied Developmental Psychology. 19, 4, 527-542. – Loftus E.F. (1979) Eyewitness Testimony. Cambridge – Massachusetts, London – England. Harvard University Press. – Ney T. (red.) (1995) True and False Allegations of Child Sexual Abuse. New York: Brunner/Mazel Publishers. – Polczyk R. (1999) Psychomanipulacja w kontekÊcie ró˝nic indywidualnych: wspó∏czesne narz´dzia do badania sugestybilnoÊci. Kraków. Maszynopis niepublikowany. – Polczyk R. (2000) Wp∏yw spo∏eczny a ró˝nice indywidualne: Skale SugestybilnoÊci Interrogatywnej Gudjonssona. Kolokwia Psychologiczne nr 8. Wp∏yw spo∏eczny. Badania i praktyka. Warszawa. Instytut Psychologii PAN. – Rosen G.M., Sageman M., Loftus E. (2004) A Historical Note on False Traumatic Memories. Journal of Clinical Psychology. 60, 1, 137-139. – Scullin M.H., Kanaya T., Ceci S.J. (2002) Measurement of Individual Differences in Children’s Suggestibility Across Situations. Journal of Experimental Psychology: Applied. 8, 4, 233-246. – Steller M. (1995) Commentary: Rehabilitation of the Child Witness. In: J.Doris (Eds.) The suggestibility of Children’s Recollections (pp. 106-109) Washington DC: American Psychological Association. – Zaragoza M.S. (1987) Memory, Suggestibility and Eyewitness Testimony in Children and Adults. In: S.J. Ceci, M.P. Toglia, D.F. Ross (Eds.) Children’s Eyewitness Memory. (53-78) New York. Sprinreg-Verlag. – Zielona-Jenek M. (2006) Wp∏yw oddzia∏ywania sugestywnego matki na wspomnienia dziecka. Poznaƒ. Instytut Psychologii UAM. Niepublikowany maszynopis rozprawy doktorskiej. 26 Przeglàd Seksuologiczny, kwiecieƒ/czerwiec 2008, nr 14