Bartłomiej Walczak Ścieżki wtórnej socjalizacji: od kształtowania

Bartłomiej Walczak
Ścieżki wtórnej socjalizacji: od kształtowania postaw po respektowanie norm
Ewaluacja zewnętrzna wskazuje na bardzo wysokie osiągnięcia badanych szkół i przedszkoli w
zakresie kształtowania postaw oraz respektowania norm społecznych. 78,4% ewaluowanych w
roku szkolnym 2011/2012 szkół i przedszkoli spełnia wszystkie kryteria z poziomu „D” i „B”
w wymaganiu „Respektowane są normy społeczne”, 77,2% szkół spełnia analogiczne kryteria
w wymaganiu „Kształtuje się postawy uczniów”. W socjalizacji najskuteczniejsze są szkoły
ponadgimnazjalne (licea i technika zebrały ponad 81% poziomów „A” i „B”), najmniej
skuteczne – gimnazja (niespełna 74% szkół na tym poziomie osiągnęło „A” lub „B”).
Poziom spełniania wymagania „respektowane są normy” spada wraz z przechodzeniem przez
kolejne etapy edukacji (od 86% najwyższych poziomów spełniania w przedszkolach do 74,5%
w gimnazjach), w szkołach ponadgimnazjalnych trend zależy od typu szkoły – technika i licea
mają większy udział poziomów „A” i „B” niż gimnazja (odpowiednio 76% i 86%), zasadnicze
szkoły zawodowe osiągają najsłabsze wyniki ze wszystkich typów placówek (łącznie 60% „A”
i „B”).
Ponad jedna trzecia badanych gimnazjalistów wskazuje na nierówne traktowanie uczniów
przez nauczycieli. Ogółem siedmiu na dziesięciu uczniów w ewaluowanych szkołach czuje się
traktowanych sprawiedliwie. Podobnie jak w roku ubiegłym, blisko jedna trzecia
gimnazjalistów nie czuje się traktowana sprawiedliwie
Najczęściej wykorzystywane sposoby wzmacniania właściwych zachowań uczniów to system
nagród i wyróżnień 77,5% wypowiedzi dyrektorów), profilaktyka (71,5%), włączenie uczniów
w działania wychowawcze (65,5%). W jednej trzeciej wypowiedzi dyrektorów pojawiły się
wskazania na atmosferę, w mniej niż jednej czwartej - na współpracę z rodzicami.
14% nauczycieli uprzedmiotawia uczniów, nie biorąc pod uwagę ich inicjatyw i opinii w
zakresie działań wychowawczych – odsetek ten jest niższy wśród nauczycieli okrótszym
(poniżej 11 lat) stażu oraz wśród wychowawców.
Zdecydowana większość rodziców zauważa, że nauczyciele dostrzegają (blisko 87%
odpowiedzi) i wzmacniają (niespełna 84%) pozytywne zachowania uczniów. Ośmiu na
dziesięciu rodziców czuje się informowanych o zagrożeniach występujących w szkole –
odsetek ten spada w liceach, gdzie na brak informacji wskazuje ¼ badanych.
Wśród badanych rodziców, którzy uważają, że w szkołach ich dzieci występują zachowania
niewłaściwe (95% próby) i ryzykowne (80%) szybkość reakcji nauczycieli pozytywnie oceniło
87,6% w odniesieniu do niewłaściwych zachowań uczniów, a 86,5% w odniesieniu do
zachowań ryzykownych. Ocena zmienia się w zależności od poziomu kształcenia: najwyższe
odsetki negatywnych ocen reakcji na zachowania ryzykowne uzyskano w liceach zaś na
niewłaściwe - w gimnazjach, co może wskazywać na pola do poprawy.
Odsetek uczniów, którzy nie czują się bezpiecznie na lekcjach wyniósł w szkołach
podstawowych 4,4% badanych, w gimnazjach 6,6%, w liceach 5,6%, w technikach 4,2%,
wreszcie w zasadniczych szkołach zawodowych 5,2%. W porównaniu z poprzednim rokiem
szkolnym widać istotne statystycznie zmiany – wzrosło poczucie bezpieczeństwa w szkołach
podstawowych (o 0,8 p.p.), liceach (1 p.p), technikach (1,2 p.p.).
W szkołach podstawowych odsetek uczniów, którzy nie czują się bezpiecznie w trakcie przerw
wyniósł 6,4%, w gimnazjach 7,4%, liceach oraz technikach – 3,8%, w zasadniczych szkołach
zawodowych 5,3 zaś szkołach policealnych 1,2%. Nie pojawiła się tu żadna istotna
statystycznie zmiana w porównaniu z rokiem poprzednim.
Odsetek uczniów, którzy nie czują się bezpiecznie na terenie szkoły po godzinach jej zajęć w
szkołach podstawowych wyniósł 8,5% ważnych wskazań, w gimnazjach 9,8%, w liceach 5,6%,
technikach – 5,9%, w zasadniczych szkołach zawodowych – 10,3%. Zmiany w porównaniu z
poprzednim rokiem szkolnym są nieistotne statystycznie, z wyjątkiem istotnego podniesienia o
3,9p.p. poczucia bezpieczeństwa w zasadniczych szkołach zawodowych i o 1,6 p.p. w
gimnazjach. Biorąc pod uwagę wiek uczniów – tereny przyszkolne w zasadniczych szkołach
zawodowych wydają się obszarem wymagającym zwiększonej uwagi – poczucie zagrożenia
wykazuje tam proporcjonalnie więcej uczniów niż w gimnazjach czy szkołach podstawowych,
nie wspominając o innych szkołach ponadgimnazjalnych.
Brak poczucia bezpieczeństwa na terenie przyszkolnym jest istotnie związany z płcią ucznia.
Na zagrożenie wskazało 6,4% uczennic i 9,7% uczniów, którzy bywają na terenie szkoły po
zakończeniu zajęć.
Niemal co trzeci uczeń szkoły podstawowej i ponad co czwarty gimnazjum i szkoły
ponadgimnazjalnej doświadczył w roku szkolnym 2011/2012 agresji słownej. Przemocy
fizycznej ze strony innych uczniów doświadczył jeden na dwudziestu badanych w szkołach
podstawowych i jeden na pięćdziesięciu starszych uczniów. 102 uczniów szkół podstawowych
(0,5% próby) i 932 starszych badanych (1,1%) wskazało, że było w trakcie roku szkolnego było
ofiarą agresji z użyciem ostrego przedmiotu.
Ofiarami wymuszenia (rozumianego jako zmuszanie do kupowania innym rzeczy za własne
pieniądze)
było 2% uczniów szkół podstawowych i 1,9% gimnazjów i szkół
ponadgimnazjalnych. Ofiarami kradzieży padło 7,3% respondentów z pierwszej i 5,4% z
drugiej grupy; odpowiednio 12,7% oraz 12,6% badanych doświadczyło kradzieży w swojej
klasie.
Wymagania „Kształtuje się postawy” i „Respektowane są normy społeczne” tworzą
całość, pokazując drogę socjalizacji wtórnej ucznia w systemie edukacyjnym. W wymaganiu
„Kształtuje się postawy” na poziomie podstawowym („D”) podkreślona jest zależność
oddziaływań wychowawczych od potrzeb uczniów oraz spójność tych działań. Na tym
samym poziomie charakterystyka wskazuje na udział uczniów w działaniach
wychowawczych, rozwinięty na poziomie B w planowanie tych działań. Szkoła lub placówka
spełniająca to wymaganie na poziomie wysokim powinna analizować własną pracę i
implementować wypływające z analizy wnioski.
Wymaganie „Respektowane są normy społeczne” na poziomie podstawowym („D”)
odwołuje się do znajomości norm obowiązujących na terenie szkoły lub placówki przez
uczniów i ich poczucia bezpieczeństwa. Od szkoły/placówki oczekuje się monitorowania
zachowania uczniów/wychowanków, tak aby korygować zachowania uznane za niewłaściwe i
wzmacniać te pożądane. W rozporządzeniu nie określa się definicji pożądanego i
niepożądanego zachowania, określenie tych zachowań jest zrelatywizowane do systemu norm
przyjętego przez społeczność danej szkoły lub placówki.
Na poziomie „B” uczniowie powinni nie tylko znać, ale i zachowywać się w sposób
zgodny z przyjętym systemem norm i wartości. Z kolei szkoła/placówka analizuje i – w razie
potrzeb – modyfikuje własne działania wychowawcze. Dychotomia podziału uczeń – szkoła
zostaje przełamana w zdaniu charakterystyki, mówiącym o konieczności uwzględniania
inicjatyw uczniów podczas modyfikacji działań wychowawczych.
Poziomy spełniania wymagań Zacznijmy od ogólnych statystyk poziomów spełniania wymagań. W roku szkolnym
2011/2012 wizytatorzy do spraw ewaluacji przypisali 2388 poziomów spełniania1 wymagania
„Respektowane są normy społeczne”. Blisko dwie trzecie ewaluowanych szkół i przedszkoli
osiągnęło wysoki („B”) poziom spełniania tego wymagania, 14,4% uzyskało bardzo wysoki
poziom. 19,4% szkół i przedszkoli nie spełniło przynajmniej jednego kryterium z poziomu B,
uzyskując poziom C, zaledwie 2,1% zatrzymało się na poziomie D, 0,1% (dwie szkoły podstawowa i gimnazjum) spełniły to wymaganie na niskim poziomie. Jedyną wyraźną
zmianą w porównaniu z poprzednim rokiem jest stosunkowo niewielki spadek dla poziomu
„A” (z 16,5 do 13,5%) oraz wzrost „B” (z 59% do 63%) w szkołach. W przeciwieństwie do
poprzedniego roku szkolnego pojawiły się pojedyncze poziomy „E” w szkołach i „D” w
przedszkolach. Stan polskiej oświaty ocenianej przez pryzmat badanych szkół/placówek w
zakresie respektowania norm społecznych z tej perspektywy należy uznać za bardzo dobry.
Na ile jest to prawdziwe twierdzenie, przekonamy się analizując wybrane kryteria operacyjne.
1
Łącznie dla przedszkoli, punktów przedszkolnych, szkół podstawowych, gimnazjów, liceów
ogólnokształcących i profilowanych, techników, zasadniczych szkół zawodowych. Liczba 2388 jest mniejsza niż
łączna liczba ewaluacji w tym roku szkolnym (2756 do 24 sierpnia) z uwagi na dość liczne ewaluacje
problemowe w obszarze „Procesy”. Ponadto ewaluacje przeprowadzone w tym roku szkolnym ale opublikowane
po 30 czerwca 2012 nie zostały uwzględnione w analizie.
A B C D E razem 64,0 zasadnicze szkoły zawodowe 19,4 50,0 technika 34,5 61,3 licea ogólnokształcące** gimnazja 65,3 szkoły podstawowe 67,6 2,5 12,7 0,9 22,3 64,9 przedszkola* 5,2 21,5 59,5 2,1 19,8 3,0 1,7 12,6 1,2 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Wykres 1 Poziomy spełniania wymagania „Respektowane są normy” w przekroju przez typy placówek. *
razem z punktami przedszkolnymi (pięć przypadków) ** razem z liceami profilowanymi (trzy przypadki).
Analiza danych w przekroju przez typy szkół/placówek pokazuje, że poziom
spełniania tego wymagania utrzymuje się w tendencji spadkowej wraz z przechodzeniem
przez kolejne etapy edukacji (od 86% „A” i „B” w przedszkolach do 74,5% w gimnazjach), w
szkołach ponadgimnazjalnych trend zależy od typu szkoły – technika i licea mają większy
udział poziomów „A” i „B” niż gimnazja (odpowiednio 76% i 86%), zasadnicze szkoły
zawodowe osiągają najgorsze wyniki ze wszystkich typów placówek (łącznie 60% „A” i
„B”).
Wymaganie „Kształtuje się postawy uczniów” ewaluowano w 487 szkołach. Ogólnie
rzecz biorąc ponad dwie trzecie szkół (66%) osiągnęło poziom „B”, podczas gdy ponad 11% „A”. W nieco ponad 18% szkół wizytatorzy przypisali poziom „C”, w niespełna 4% „D”.
Wymagania nie spełniły cztery szkoły, co dało 0,8% ewaluacji.
Podobnie jak przy wymaganiu „Respektowane są normy społeczne”, możemy
zaobserwować spadek udziału skrajnie pozytywnych poziomów w porównaniu z poprzednim
rokiem szkolnym (z 15,4% do 11,3%) przy wzroście udziału poziomu „B” (z 62,4% w
poprzednim roku szkolnym do 65,9%).
A razem 11,3 zasadnicze szkoły zawodowe 8,7 technika licea ogólnokształcące* 9,5 18,2 gimnazja 8,1 szkoły podstawowe 12,1 B C D E 65,9 18,3 3,7 0,8 69,6 21,7 0,0 0,0 71,4 63,6 65,8 65,2 16,7 2,4 0,0 18,2 0,0 0,0 19,5 5,4 1,3 17,4 4,3 1,0 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Wykres 2 Poziomy spełniania wymagania „Kształtuje się postawy uczniów” w przekroju przez typy
placówek. * razem z liceami profilowanymi (jeden przypadek).
W przekroju przez typy szkół możemy dostrzec interesujący trend – w socjalizacji
najskuteczniejsze są szkoły ponadgimnazjalne (licea i technika zebrały ponad 81% poziomów
„A” i „B”), najmniej skuteczne – gimnazja (niespełna 74% szkół na tym poziomie osiągnęło
„A” lub „B”).
Podsumowując tę część należy zauważyć, że ewaluacja zewnętrzna wskazuje na
bardzo wysokie osiągnięcia polskich szkół i przedszkoli w zakresie „urabiania
wychowanków”, by przywołać klasyka polskiej socjologii oraz respektowania norm
społecznych. 78,4% ewaluowanych w roku szkolnym 2011/2012 szkół i przedszkoli spełnia
wszystkie kryteria z poziomu „D” i „B” w wymaganiu „Respektowane są normy społeczne”,
77,2% szkół spełnia analogiczne kryteria w wymaganiu „Kształtuje się postawy uczniów”. W
sumie powyżej poziomu D lokuje się w pierwszym wymaganiu 97,8% szkół i przedszkoli, w
drugim 95,5%.
Równość i sprawiedliwość Niespójność oddziaływań wychowawczych jest najczęstszym powodem niespełniania
wymagania „Kształtuje się postawy uczniów” na podstawowym poziomie. Jednym ze
wskaźników spójności jest poczucie równego i sprawiedliwego traktowania uczniów przez
nauczycieli. Mimo ogólnie wysokiego poziomu spełniania analizowanych wymagań możemy
tutaj zauważyć kilka interesujących prawidłowości.
Poczucie równego traktowania w przekroju przez typy szkół rysuje się następująco:
zdecydowanie nie Zasadnicza szkoła zawodowa 9,4 Technikum 6,5 Liceum ogólnokształcące Gimnazjum Szkoła podstawowa razem 10,2 8,2 11,4 7,5 raczej nie raczej tak 19,4 16,4 47,7 49,7 19,7 23,4 27,4 49,5 19,0 51,3 21,7 15,5 zdecydowanie tak 20,6 21,5 47,2 40,3 19,6 36,6 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Wykres 3 Czy czujesz się traktowany(a) w równy sposób z innymi uczniami?, w przekroju przez typy
placówek. Dane dla liceów profilowanych (n=20) pokazano razem z liceami ogólnokształcącymi. N=23888.
Widać zróżnicowanie pomiędzy szkołami W szkołach podstawowych i zasadniczych
szkołach zawodowych odsetek uczniów, którzy czują się traktowani równo z innymi uczniami
wyniósł łącznie 77%. W liceach odsetek ten spada do niespełna 73%, w technikach równo
traktowanych czuje się siedmiu na dziesięciu badanych uczniów. Najmniej korzystnie
sytuacja przejawia się w gimnazjach, gdzie ponad jedna trzecia uczniów nie czuje się
traktowana równo. W sumie we wszystkich typach szkół równo traktowanych czuje się 71,2%
badanych. Dane zachowują stabilność – w poprzednim roku szkolnym odsetek ten wyniósł
70,1%.
Szkoła
podstawowa
Gimnazjum
Liceum
Technikum
ZSZ
Razem
raczej nie
raczej tak
N
zdecydowanie
nie
296
612
1590
zdecydowanie
tak
1444
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
7,5
1004
11,4
641
8,2
252
10,2
56
6,5
2249
9,4
15,5
1909
21,7
1487
19,0
489
19,7
141
16,4
4638
19,4
40,3
4155
47,2
4005
51,3
1227
49,5
428
49,7
11405
47,7
36,6
1726
19,6
1680
21,5
510
20,6
236
27,4
5596
23,4
razem
3942
100,0
8794
100,0
7813
100,0
2478
100,0
861
100,0
23888
100,0
Tabela 1 Czy czujesz się traktowany(a) w równy sposób z innymi uczniami?
Różnica pomiędzy typami szkół jest istotna statystycznie (χ2(15)=584, p<0,001), choć
należy zwrócić uwagę, że na wartość statystyki χ2 wpłynęła duża liczebność próby.
Istotna jest także zależność pomiędzy płcią ucznia a poczuciem równego traktowania
(χ (3)=15, p<0,002). Jednak różnice wynoszą maksymalnie trzy punkty procentowe
(uczennice nieco rzadziej zdecydowanie czują się traktowane równo), wydaje się zatem, że na
test istotności wpłynęła wielkość próby i różnice są pozorne.
2
udział ważnych odpowiedzi uczennica 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% uczeń 47% 46% 23% 20% 19% 26% 10% 10% zdecydowanie nie raczej nie raczej tak zdecydowanie tak Wykres 4 „Czy czujesz się traktowany(a) w równy sposób z innymi uczniami?” w przekroju przez płeć
respondenta, n=15073
Kolejny wskaźnik w tym kryterium to poczucie sprawiedliwego traktowania. Rozkład
odpowiedzi uczniów w przekroju przez różne typy szkół został pokazany na poniższym
wykresie.
zdecydowanie nie raczej nie raczej tak Ogółem 9,4% 19,7% 50,8% Zasadnicza szkoła zawodowa 7,8% 17,5% 52,6% Technikum 9,8% 21,2% Liceum 8,6% 23,0% Gimnazjum 11,7% 21,8% Szkoła podstawowa 7,4% 11,7% zdecydowanie tak 22,1% 54,4% 14,6% 60,9% 16,1% 50,2% 38,8% 20,1% 16,3% 42,1% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Wykres 5 Czy nauczyciele traktują Was sprawiedliwie?
Ogółem siedmiu na dziesięciu uczniów w ewaluowanych szkołach czuje się
traktowanych sprawiedliwie. W szkołach podstawowych łączny udział uczniów, którzy
udzielili pozytywnej odpowiedzi na to pytanie wyniósł 80,9%, w zasadniczych szkołach
zawodowych – 74,7%. Warto zwrócić uwagę, że jedynie w szkołach podstawowych
dominanta przypadła na skrajnie afirmatywną wartość „zdecydowanie tak”. W pozostałych
typach szkół uzyskano zbliżone rozkłady – w technikach sprawiedliwe traktowanych czuje się
69% uczniów, którzy wzięli udział w badaniu, w liceach o pół punktu procentowego mniej –
68,5%, wreszcie w gimnazjach nieco ponad dwie trzecie (66,5%). Różnice pomiędzy
poszczególnymi typami szkól są istotne statystycznie (χ2(15)=1583, p<0,000001).
Poczucie bezpieczeństwa W pierwszej kolejności przyjrzyjmy się temu, w jaki sposób szkoły dbają o poczucie
bezpieczeństwa uczniów na podstawie danych zebranych w wywiadach indywidualnych z
dyrektorami2.Okazuje się, że najczęściej wykorzystywanym działaniem jest nagradzanie –
wyróżnienia, pochwały, nagrody – wskazanie na nie pojawiło się w 155 z dwustu
analizowanych wypowiedzi. Zacytujmy przykładową wypowiedź:
„Co roku przyznaje się na forum szkoły nagrody rzeczowe dla „Najlepszego z
najlepszych” a fotografie tych uczniów są eksponowane w holu szkoły przez cały rok
szkolny. Na podsumowanie roku szkolnego, podczas apelu wręczane są także brązowe,
srebrne i złote tarcze dla uczniów I-III SP, IV-VI SP i klas gimnazjum.” [IDI dyrektor]. Co
ciekawe, wykorzystanie kar jako elementu systemu wychowawczego deklaruje jedynie 29
dyrektorów (14,5% analizowanych wypowiedzi) .
Kolejna w hierarchii częstości
(146 wskazań) jest profilaktyka: udział w
zewnętrznych i wewnętrznych programach profilaktycznych, zaangażowanie partnerów (np.
Policji lub Straży Miejskiej).
„[Organizujemy] warsztaty profilaktyczne, np. związane z narkotykami, uzależnienia,
2
W analizowanym okresie przeprowadzono 1999 takich wywiadów, z których metodą doboru
systematycznego wybrano do analizy 200. Otwarte wypowiedzi dyrektorów wielokrotnie zawierały opis więcej
niż jednego typu działań, stąd łączna liczba wskazań na wszystkie typy działań przewyższa wielkość
zakodowanej próby.
współpraca ze strażą miejską i policją.” [IDI dyrektor].
Większość szkół (131) stara się upodmiotawiać uczniów poprzez włączenie ich w
działania, naukę norm przez doświadczenie. „Uczniowie współorganizują wigilię dla
samotnych z terenu gminy, cyklicznie biorą udział w akcjach charytatywnych, zajmują się
wolontariatem, otaczają opieką i życzliwością uczniów o specjalnych potrzebach
edukacyjnych nauczanych indywidualnie (upośledzenie w stopniu umiarkowanym oraz osoby
niepełnosprawne)” [IDI dyrektor].
Dla niespełna jednej trzeciej szkół (32% analizowanych wypowiedzi) ważna jest
atmosfera „budowanie życzliwego klimatu”, dobrej komunikacji pomiędzy członkami
szkolnej społeczności. Jedynie 24% szkół wykorzystuje współpracę z rodzicami.
Zdecydowana większość nauczycieli biorących udział w badaniu deklaruje, że
uwzględnia inicjatywy uczniów dotyczące procesu wychowawczego. Wskazuje na to 86%
badanych.
60 52,7 50 udział (%) 40 33,3 30 20 10 10,2 3,7 0 zdecydowanie nie raczej nie raczej tak zdecydowanie tak Wykres 6 Czy podejmowane przez Pana(nią) działania wychowawcze uwzględniają inicjatywy i/lub opinie
uczniów? N=42731
Warto zwrócić uwagę, że 14% nauczycieli uprzedmiotawia uczniów, nie biorąc pod
uwagę ich inicjatyw i opinii. Widoczny jest istotny statystycznie, choć słaby związek
pomiędzy stażem nauczyciela a analizowaną zmienną: wśród nauczycieli o stażu mniejszym
niż 11 lat odsetek odpowiedzi negatywnych jest o 2,5% mniejszy. Różnica jest istotna
statystycznie (χ2(27)=267, p<0,001. Podobna różnica jest widoczna w przypadku
wychowawstwa – wychowawcy nieco częściej uwzględniają inicjatywy i opinie uczniów.
Łączny odsetek negatywnych wyborów jest wśród wychowawców o 2% niższy niż wśród
nauczycieli nie sprawujących wychowawstwa (χ2(6)=326, p<0,001).
Przyjrzyjmy się teraz kwestii bezpieczeństwa z perspektywy rodziców. Przede
wszystkim zdecydowana większość z nich zauważa, że nauczyciele dostrzegają (blisko 87%
odpowiedzi rodziców) i wzmacniają (niespełna 84%) pozytywne zachowania uczniów.
100 86,7 83,9 90 80 udział (%) 70 60 dostrzeganie pozytywnych zachowań 50 wzmacnianie pozywynych zachowań 40 30 20 13,3 16,1 10 0 nie tak Wykres 7, Dostrzeganie i wzmacnianie zachowań pozytywnych uczniów , n=101403 dla pierwszej i 101257
dla drugiej zmiennej
Większość rodziców pozytywnie ocenia przekaz informacji dotyczących zagrożeń w
szkole. 78,7% badanych stwierdziło, że otrzymuje takie informacje. Najwyższy odsetek
rodziców, którzy nie czują się informowani o zagrożeniach wystąpił wśród rodziców
młodzieży licealnej – odsetek negatywnych odpowiedzi sięgnął tutaj niemal jednej czwartej
(24,8%).
nie 21% tak 79% Wykres 8 Czy otrzymuje Pan(i) informacje na temat zagrożeń występujących w szkole, do której uczęszcza
Pana(i) dziecko? n=100988
Ocena przekazu informacji jest związana z płcią rodzica, który wypełniał ankietę:
wśród ojców (opiekunów prawnych) odsetek osób, które nie otrzymują informacji jest o
blisko trzy punkty procentowe większy niż wśród matek3.
W odpowiedzi na pytanie o szybkość reakcji nauczycieli na zachowania niewłaściwe i
ryzykowne, badani rodzice okazali się bardzo spójni. Wśród badanych rodziców, którzy
3
Może być to związane z mniejszym zaangażowaniem ojców w edukację ich dzieci: w analizowanym
okresie na 100 ankiet wypełnionych przez rodziców (opiekunów) 14 zostało uzupełnionych przez obydwoje z
nich, 73 przez same matki a 13 przez ojców. Zaangażowanie ojców wzrasta wraz z wiekiem dziecka i specyfiką
szkoły – najwięcej mężczyzn wypełniło ankiety w technikach i zasadniczych szkołach zawodowych.
uważają, że w szkołach ich dzieci występują zachowania niewłaściwe (95% próby) i
ryzykowne (80%) szybkość reakcji nauczycieli pozytywnie oceniło 87,6% w odniesieniu do
niewłaściwych zachowań uczniów, a 86,5% w odniesieniu do zachowań ryzykownych. Ocena
zmienia się w zależności od poziomu kształcenia. Odsetek rodziców niezadowolonych z
szybkości reakcji nauczycieli na zachowania niewłaściwe w szkołach podstawowych wyniósł
12,5%, w gimnazjach 13,5%, w liceach 11,4%. Najniższy odsetek negatywnych wskazań
uzyskano w zasadniczych szkołach zawodowych (9,8%) i technikach (9,6% ). Jeśli chodzi o
reakcję na zachowania ryzykowne, hierarchia jest identyczna przy nieco większym udziale
ocen negatywnych i mocniejszym zróżnicowaniu pomiędzy poszczególnymi poziomami
kształcenia: szkoła podstawowa 10,4%, gimnazjum 14,5%, liceum 16,6%, technikum 13,3%
zasadnicza szkoła zawodowa 13%.
udział (%) zachowania niewłaściwe zachowania ryzykowne 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Wykres 9 Łączny odsetek negatywnych odpowiedzi na pytanie o szybkość reakcji nauczycieli na
niewłaściwe i ryzykowne zachowania uczniów. N (zachowania niewłaściwe) =96058, n(ryzykowne)=78099
Jak widać, przy reakcji na zachowania ryzykowne wiek uczniów ma większe
znaczenie niż w przypadku zachowań uznawanych za niewłaściwe. Uwagę zwraca
proporcjonalnie wysoki odsetek wskazań negatywnych wśród rodziców uczniów liceów –
najwyraźniej jest to typ szkoły, w którym – w opinii rodziców – szybkość działań
profilaktycznych mogłaby zostać poprawiona.
Przyjrzyjmy się teraz kwestii bezpieczeństwa z perspektywy samych uczniów. Na
lekcjach bezpiecznie czuje się 94,5% uczniów, którzy wzięli udział w ankiecie „Mój dzień”.
Na przerwach bezpiecznie czuło się 94% badanych, na terenie szkoły poza godzinami zajęć –
92% z tych, którzy przebywają tam po lekcjach.
Odpowiedź
SP
Gimnazjum
Ogółem
zdecydowanie
nie
raczej nie
raczej tak
zdecydowanie
tak
N
514
544
5722
17358
24138
%
2,1%
2,3%
23,7%
71,9%
100,0%
N
738
939
7629
15841
25147
%
2,9%
3,7%
30,3%
63,0%
100,0%
Liceum
Technikum
ZSZ
N
362
440
4172
9404
14378
%
2,5%
3,1%
29,0%
65,4%
100,0%
N
108
141
1529
4110
5888
%
1,8%
2,4%
26,0%
69,8%
100,0%
N
55
75
657
1697
2484
%
2,2%
3,0%
26,4%
68,3%
100,0%
Tabela 2 Poczucie bezpieczeństwa w trakcie lekcji
Odsetek uczniów, którzy nie czują się bezpiecznie na lekcjach wyniósł w szkołach
podstawowych 4,4% badanych, w gimnazjach 6,6%, w liceach 5,6%, w technikach 4,2%,
wreszcie w zasadniczych szkołach zawodowych 5,2%. W porównaniu z poprzednim rokiem
szkolnym widać zmiany – wzrosło poczucie bezpieczeństwa w szkołach podstawowych(o 0,8
p.p.), liceach (1 p.p), technikach (1,2 p.p.). Nieistotny statystycznie jest wzrost poczucia
bezpieczeństwa w gimnazjach (o pół punktu procentowego)4. Na granicy istotności
statystycznej jest dwupunktowy spadek poczucia bezpieczeństwa w zasadniczych szkołach
zawodowych – tu ważne może być blisko dziesięciokrotne zwiększenie próby w porównaniu
z rokiem poprzednim5. Widać też, że poczucie bezpieczeństwa na lekcjach nie zmienia się
wyraźnie wraz z przechodzeniem przez kolejne szczeble edukacji.
Przyjrzyjmy się teraz poczuciu bezpieczeństwa na przerwach.
Szkoła
podstawowa
Gimnazjum
Liceum
Technikum
ZSZ
Szkoła
policealna
zdecydowanie
nie
raczej nie
raczej tak
zdecydowanie
tak
ogółem
N
604
934
7362
15239
24139
%
2,5%
3,9%
30,5%
63,1%
100,0%
N
797
1052
7482
15824
25155
%
3,2%
4,2%
29,7%
62,9%
100,0%
N
282
252
3323
10514
14371
%
2,0%
1,8%
23,1%
73,2%
100,0%
N
105
120
1425
4236
5886
%
1,8%
2,0%
24,2%
72,0%
100,0%
N
63
69
650
1702
2484
%
2,5%
2,8%
26,2%
68,5%
100,0%
N
2
3
60
379
444
%
,5%
,7%
13,5%
85,4%
100,0%
Tabela 3 Poczucie bezpieczeństwa w trakcie przerw
W szkołach podstawowych odsetek uczniów, którzy nie czują się bezpiecznie w
trakcie przerw wyniósł 6,4%, w gimnazjach 7,4%, liceach oraz technikach – 3,8%, w
zasadniczych szkołach zawodowych 5,3 zaś szkołach policealnych 1,2%. Nie pojawiła się tu
żadna istotna statystycznie zmiana w porównaniu z rokiem poprzednim. Zmiany zamykają się
w przedziale od 0,1 p.p. do 1,1 p.p. Poczucie bezpieczeństwa podczas przerw pokazuje
dobrze socjalizowanie ucznia do kultury szkolnej: obserwujemy stosunkowo wysoki poziom
dyskomfortu w pierwszych etapach edukacji, osiągający szczyt w gimnazjum a następnie
spadek.
4
Dla szkół podstawowych przy tej liczebności próby przedział ufności dla poziomu ufności 95%
wynosi +/-0,3%, dla gimnazjów +/- 0,3%, dla liceów +/- 0,4%, dla techników +/-0,5%.
5
Przedział ufności wynosi tu +/- 1%.
zdecydowanie
nie
raczej
nie
raczej
tak
zdecydowanie
tak
razem
Szkoła
podstawowa
N
350
898
5836
7646
14730
%
2,40%
6,10%
39,60%
51,90%
100,00%
Gimnazjum
N
1088
1605
11102
13650
27445
%
4,00%
5,80%
40,50%
49,70%
100,00%
Liceum
N
433
386
5007
8846
14672
%
3,00%
2,60%
34,10%
60,30%
100,00%
Technikum
N
164
200
2355
3349
6068
%
2,70%
3,30%
38,80%
55,20%
100,00%
Zasadnicza
szkoła
zawodowa
N
122
191
1242
1476
3031
%
4,00%
6,30%
41,00%
48,70%
100,00%
Szkoła
policealna
N
4
3
83
298
388
%
1,00%
0,80%
21,40%
76,80%
100,00%
nie
bywam na
terenie
szkoły
poza
godzinami
jej pracy
3641
ogółem
18371
6585
34030
6050
20722
2623
8691
1165
4196
135
523
Tabela 4 Poczucie bezpieczeństwa poza godzinami zajęć
Odsetek uczniów, którzy nie czują się bezpiecznie na terenie szkoły po godzinach jej
zajęć w szkołach podstawowych wyniósł 8,5% ważnych6 wskazań, w gimnazjach 9,8%, w
liceach 5,6%, technikach – 5,9%, w zasadniczych szkołach zawodowych – 10,3%. W
porównaniu z poprzednim rokiem szkolnym poprawiło się poczucie bezpieczeństwa w
szkołach podstawowych (o 0,9 p.p.), liceach (0,5 p.p.), spadło w technikach (o 0,1 p.p.).
Żadna z tych zmian nie jest jedna istotna – wszystkie mieszczą się w przedziale ufności7.
Wyraźnie poprawiło się poczucie bezpieczeństwa w zasadniczych szkołach
zawodowych (o 3,9 p.p.)8, może to jednak wynikać z niemal dziesięciokrotnego zwiększenia
próby badawczej. Niemniej nadal – biorąc pod uwagę wiek uczniów – tereny przyszkolne w
zasadniczych szkołach zawodowych wydają się obszarem wymagającym zwiększonej uwagi
– poczucie zagrożenia wykazuje tam proporcjonalnie więcej uczniów niż w gimnazjach czy
zkołach podstawowych, nie wspominając o szkołach ponadgimnazjalnych. Warto ponadto
zwrócić podkreślić wzrost poczucia bezpieczeństwa w gimnazjach o 1,6 p.p. przy przedziale
ufności +/- 0,4%.
Brak poczucia bezpieczeństwa na terenie przyszkolnym jest istotnie związany z płcią
ucznia. Na zagrożenie wskazało 6,4% uczennic i 9,7% uczniów, którzy bywają na terenie
szkoły poza zakończeniu zajęć. Różnica jest istotna statystycznie (χ2(5)=293, p<001).
6
Odsetek uczniów, którzy udzielili odpowiedzi na to pytanie i nie wybrali opcji „nie bywam na terenie
szkoły poza godzinami jej pracy”.
7
Dla poziomu ufności 95% przedziały wyniosły odpowiednio: dla szkół podstawowych +/- 0,45%,
liceów +/- 0,4%, techników +/- 0,6%.
8
Przedział ufności dla poziomu ufności 95% dla tej próby wynosi +/- 1%.
typ
szkoły
tak (n)
tak (%)
nie (n)
nie (%)
razem
1*
6089
32,8
12494
67,2
18583
2**
20820
24,4
64558
75,6
85378
1*
7211
38,8
11372
61,2
18583
2**
34254
40,1
51124
59,9
85378
1*
869
4,7
17714
95,3
18583
2**
1686
2,0
83692
98,0
85378
1*
2752
14,8
15831
85,2
18583
2**
8002
9,4
77376
90,6
85378
1*
102
0,5
18481
99,5
18583
2**
932
1,1
84446
98,9
85378
1*
236
1,3
18347
98,7
18583
2**
1525
1,8
83853
98,2
85378
1*
378
2,0
18205
98,0
18583
2**
1608
1,9
83770
98,1
85378
1*
459
2,5
18034
97,5
18493
2**
2675
3,1
82703
96,9
85378
1*
1350
7,3
17233
92,7
18583
2**
4584
5,4
80794
94,6
85378
1*
2357
12,7
16226
87,3
18583
2**
10777
12,6
74601
87,4
85378
Bycie ofiarą agresji psychicznej
Bycie świadkiem agresji psychicznej
Bycie ofiarą agresji fizycznej
Bycie świadkiem agresji fizycznej
Bycie ofiarą agresji z użyciem ostrego
narzędzia
Bycie świadkiem agresji z użyciem
ostrego narzędzia
Bycie ofiarą wymuszenia
Bycie świadkiem wymuszenia
Bycie ofiarą kradzieży
Bycie świadkiem kradzieży
Tabela 5 Ekspozycja na zdarzenia przemocowe. * szkoły podstawowe ** gimnazja i szkoły
ponadgimnazjalne
Ofiarą agresji słownej był w roku szkolnym 2011/2012 niemal co trzeci uczeń szkoły
podstawowej i ponad co czwarty gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej. Świadkiem agresji
werbalnej było odpowiednio 39% wychowanków podstawówek i 40% starszych uczniów.
Przemocy fizycznej ze strony innych uczniów doświadczył jeden na dwudziestu badanych w
szkołach podstawowych i jeden na pięćdziesięciu ich starszych kolegów, zaś świadkami tej
formy agresji było odpowiednio niespełna 15% i ponad 9% badanych.
Jeśli chodzi o groźne formy agresji, 102 uczniów szkół podstawowych (0,5% próby) i
932 starszych badanych (1,1%) wskazało, że w trakcie roku szkolnego było obiektem a
odpowiednio 1,3% i 1,6% - świadkiem agresji z użyciem ostrego przedmiotu. Warto zwrócić
uwagę, że wartość 0,5% jest istotna, gdyż w liczącej 18685 badanych próbie uczniów szkół
podstawowych przekracza przedział ufności, wynoszący dla poziomu ufności 95% +/- 0,1%.
Wskaźniki dla wymuszenia (rozumianego jako zmuszanie do kupowania innym rzeczy
za własne pieniądze) są spójne dla dwóch prób – ofiarami wymuszenia było 2% uczniów
szkół podstawowych i 1,9% gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych; świadkami odpowiednio
2,5% i 3,1%. Ofiarami kradzieży padło 7,3% młodszych i 5,4% starszych respondentów;
odpowiednio 12,7% oraz 12,6% badanych doświadczyło kradzieży w swojej klasie.
Jeśli zestawić wskaźniki poczucia bezpieczeństwa z ekspozycją na zdarzenia
przemocowe, można dostrzec rolę kultury uczniowskiej, w której dzieci są wtórnie
socjalizowane do zaakceptowania kulturowo specyficznych zachowań, niekoniecznie
pozostających w zgodzie z normatywnymi wzorcami kultury dominującej. Dobrym
wskaźnikiem wydaje się pytanie o ekspozycję na agresję werbalną i fizyczną – fakt, że udział
uczniów z doświadczeniem tych form przemocy obniża się nie świadczy moim zdaniem o
faktycznym sukcesie szkoły w socjalizacji do ogólnie przyjętych norm, lecz wrastaniu w
kulturę uczniowską, której integralną częścią jest specyficzny socjolekt.