1 OD ROZBICIA DO ZJEDNOCZENIA. POLSKA W XII – XIV WIEKU

OD ROZBICIA DO ZJEDNOCZENIA. POLSKA W XII – XIV WIEKU
BOLESŁAW KRZYWOUSTY I JEGO CZASY
Po śmierci Władysława Hermana w 1102 r. doszło do ostrego konfliktu między dwoma jego synami
Zbigniewem i Bolesławem Krzywoustym. Zbigniew został wypędzony przez młodszego brata.
Podjęta w jego obronie interwencja cesarza Henryka V zakończyła się klęską wojsk cesarskich (1109
- Głogów, Psie Pole). Bolesław oficjalnie wybaczył bratu, a następnie kazał go oślepić i
prawdopodobnie zamordować. Sprawca tej zbrodni musiał odbyć pokutę i uzyskać przebaczenie
Kościoła przez złożenie licznych darów. Krzywousty musiał również zmagać się z opozycją wewnątrz
kraju i stłumić bunt palatyna - Skarbimira w 1117 r. Nowy władca doprowadził
za swego
panowania
do podboju i chrystianizacji Pomorza. Było ono wcześniej częścią państwa
polskiego, ale wykorzystując słabość polskich książąt Pomorzanie uniezależnili się. Wyprawy na te
ziemie Bolesław rozpoczął już w latach 1103-1105 i wkrótce opanował dolinę Noteci. W 1116 r.
wcielił do Polski Pomorze Gdańskie. Odnowiono biskupstwo kruszwickie ze stolicą we Włocławku i
podporządkowano
mu tę część Pomorza. Pomorze Zachodnie (Szczecińskie)
było stopniowo
podbijane i ostatecznie w latach 1122-1124 Bolesław Krzywousty zbrojnie zmusił do uległości
księcia Warcisława I Gryfitę. Od tego czasu książęta zachodniopomorscy byli lennikami polskimi.
Przyjęli oni również chrześcijaństwo. W 1136 r. udało się Bolesławowi obronić niezależność polskiej
prowincji kościelnej przed zakusami
arcybiskupstwa magdeburskiego. Nie chcąc dopuścić do
walki o władzę pomiędzy synami podzielił państwo między synów i jednocześnie uregulował zasady
dziedziczenia tronu (zasada senioratu) . Testament (statut) wszedł w życie w 1138 r. i zapoczątkował
tzw. rozbicie dzielnicowe na ziemiach polskich. Trwało ono około 200 lat.
DZIEJE POLITYCZNE ROZBICIA DZIELNICOWEGO
Pierwszym seniorem był najstarszy syn Bolesława Krzywoustego - Władysław. Rychło okazało
się, że zasada senioratu nie spełniła swojego zadania. Władysław dążył do jej obalenia, chcąc
samodzielnie rządzić państwem. Jego młodsi bracia - Bolesław, Mieszko, Henryk i Kazimierz
dążyli do obalenia go siłą. W wyniku wojny domowej, Władysław w 1146 r. został wygnany z
kraju, a jego miejsce zajął Bolesław Kędzierzawy. Po początkowym sprzeciwie jego władzę uznali
cesarz Fryderyk Barbarossa i papież, który wcześniej rzucił nań nawet klątwę. Kolejny władca,
Mieszko Stary (1173-1177), musiał opuścić Kraków, ponieważ prowadził politykę niezgodną
z interesami możnych. Za panowania Kazimierza Sprawiedliwego (1177-1194) zwiększyła się
niezależność dzielnic i wzrosła rola możnowładztwa dzielnicowego. Zachował on jednak władzę
zwierzchnią. Rozrastanie się dynastii piastowskiej i walki o tron w Krakowie pogłębiały rozbicie
dzielnicowe, co ostatecznie spowodowało utratę przez księcia krakowskiego władzy zwierzchniej.
Kolejni książęta nie potrafili odzyskać swej pozycji, tocząc wojny i walcząc z pretendentami. Podjęte
przez książąt śląskich, Henryka Brodatego i Henryka Pobożnego , w I połowie XIII w. próby
zjednoczenia nie powiodły się. W drugiej połowie XIII w. rozbicie jeszcze bardziej się pogłębiło.
We wspomnianym
okresie doszło jeszcze do dwóch ważnych
wydarzeń politycznych.
Pierwszym było sprowadzenie do Polski członków zakonu krzyżackiego ( Krzyżaków ) przez księcia
Konrada Mazowieckiego (1226 r.) i budowa państwa krzyżackiego nad Bałtykiem, drugim zaś najazdy
Tatarów na ziemie polskie. W XIII w. Tatarzy trzykrotnie pustoszyli ziemie polskie (1240-41, 1259,
1287).
1
SPOŁECZEŃSTWO OKRESU ROZBICIA DZIELNICOWEGO
Przemiany społeczne i gospodarcze
na ziemiach polskich w dobie
rozdrobnienia
dzielnicowego
doprowadziły
do wzrostu liczby mieszkańców ziem polskich oraz do
wyodrębnienia się nowych struktur społecznych - stanów. Niestety, dla interesujących nas
czasów brak danych pozwalających
zobrazować liczbę mieszkańców
i gęstość zaludnienia.
Dopiero w odniesieniu do XIV w. zachowały się pewne źródła pozwalające na uchwycenie
tego zjawiska. Na ich podstawie
liczbę mieszkańców archidiecezji gnieźnieńskiej około 1340 r.
oblicza się w przybliżeniu na 1840 tysięcy, czyli 8,8 osoby na km2. Należy jednak zauważyć, że
w owym czasie tylko połowa tego obszaru wchodziła w skład świeżo zjednoczonego Królestwa
Polskiego. Udział ludności miejskiej wśród ogółu mieszkańców określany jest na około 14-18%.
Ziemie polskie były o wiele słabiej zaludnione niż ówczesna Europa Zachodnia, co powodowało, że
były one terenem osadnictwa dla ludności zachodnioeuropejskiej. Wzorem zachodnioeuropejskim
na ziemiach polskich w XIII-XIV w. pojawiły się stany, czyli grupy społeczne różniące się między sobą
położeniem prawnym. Były to stany: duchowny, rycerski (szlachecki), mieszczański i chłopski.
Wyrazem różnic stanowych było posiadanie odrębnego sądownictwa. Właśnie wyodrębnienie
kategorii stanu wraz z wprowadzeniem barier między stanami wyższymi a niższymi uważamy za jedną
z cech charakterystycznych społeczeństwa średniowiecznego.
PRÓBY ZJEDNOCZENIA
Jednym z motywów konfliktów między książętami z dynastii Piastów była chęć zjednoczenia ziem
dawnego państwa polskiego pod własnym panowaniem. W pierwszej połowie XIII w. bliscy
zrealizowania tego celu byli książęta śląscy: Henryk Brodaty i jego syn Henryk Pobożny . Klęska i
śmierć Henryka Pobożnego w bitwie z Tatarami pod Legnicą (1241) położyła kres tym planom. Pod
koniec XIII w. ku temu celowi zmierzało kilku panujących na ziemiach polskich. Byli to: książę
wrocławski Henryk Probus, książę poznański Przemysł II, książę głogowski Henryk oraz książę
brzesko-kujawski
Władysław Łokietek . Walczyli oni między sobą o panowanie na ziemiach
polskich. Do rywalizacji tej dołączył się także król czeski Wacław II oraz jego syn Wacław III. Dążenia
zjednoczeniowe popierane były przez różne warstwy społeczeństwa, które widziało w nich
zaporę przed negatywnymi zjawiskami politycznymi (utrata części ziem, najazdy obcych wojsk) i
ekonomicznymi (utrudnienia w handlu, konflikty lokalne). Początkowo pewne sukcesy odniósł
Henryk Probus, lecz zmarł otruty w 1290 r. W 1295 r. na króla Polski koronował się Przemysł II, ale
zamach wyeliminował go z dalszych starań o zjednoczenie ziem polskich. Po krótkim epizodzie
z panowaniem królów czeskich (1300-1306) zasadniczą część ziem polskich zjednoczył w toku
ciężkich walk Władysław Łokietek. Jego koronacja w 1320 r. jest uważana za datę
zakończenia rozbicia dzielnicowego w Polsce.
PAŃSTWO KAZIMIERZA WIELKIEGO
Panowanie Kazimierza Wielkiego to jeden z najważniejszych okresów w historii państwa polskiego.
Objął władzę po swym ojcu Władysławie Łokietku w 1333 r. i panował do 1370 r. Głównym jego
celem było umocnienie i zjednoczenie państwa po długotrwałym rozbiciu dzielnicowym. Przed
młodym władcą stanęły trudne problemy polityki zagranicznej i wewnętrznej. Najważniejsze z
nich to: rezygnacja z roszczeń do korony
polskiej króla czeskiego Jana Luksemburczyka
uważającego się za spadkobiercę
Wacława II;
uregulowanie stosunków z Krzyżakami;
odzyskanie utraconych ziem polskich - Pomorza Gdańskiego i Śląska. Bilans polityki Kazimierza był
2
w sumie pozytywny. Część tych problemów udało mu się rozwiązać. Spłacił roszczenia Jana
Luksemburczyka i zawarł pokój z Krzyżakami (1343 r.). Nie udało mu się jednak odzyskać
Pomorza i Śląska. Przyłączył natomiast Ruś Halicko - Włodzimierską, która od tego czasu stanowiła
część państwa polskiego. Podstawą polityki zagranicznej Kazimierza był sojusz z panującymi na
Węgrzech Andegawenami . W polityce wewnętrznej
Kazimierz
dążył do umocnienia
gospodarczego i politycznego państwa. Temu celowi służyło wspieranie handlu, popieranie miast i
mieszczaństwa, dbałość o spokój i porządek wewnętrzny. Wyrazem tych tendencji było pierwsze
skodyfikowanie prawa polskiego (statuty wiślicko-piotrkowskie) oraz założenie pierwszej wyższej
uczelni, Akademii Krakowskiej. Ukształtowało się wtedy pojęcie "Corona Regni Poloniae"
oznaczające wszystkie ziemie polskie, w tym także i te, które nie wchodziły aktualnie w granice
Królestwa Polskiego. Kazimierz uczynił z Polski trwały element polityki międzynarodowej,
państwo liczące się na mapie politycznej Europy.
PANOWANIE LUDWIKA WĘGIERSKIEGO
Jednym z ważnych problemów panowania Kazimierza Wielkiego był brak następcy tronu. Mimo kilku
małżeństw, Kazimierz nie doczekał się syna i na nim wygasła, panująca od początku istnienia
państwa polskiego, dynastia Piastów . Swoim następcą, na wypadek bezpotomnej śmierci, uczynił
przedstawiciela węgierskiej dynastii Andegawenów , z którymi był spokrewniony. Postanowiono
tak na zjeździe w Wyszehradzie, gdy Kazimierz miał zaledwie 28 lat. Ponieważ jednak nie posiadał
następcy i po jego śmierci w 1370 r. na tronie polskim zasiadł Ludwik Węgierski . Dwunastoletni
okres panowania Ludwika nie przyniósł
ważniejszych wydarzeń w polityce międzynarodowej.
Położył jednak podwaliny pod budowę monarchii stanowej w Polsce. Przywileje wydane w
Koszycach w 1374 r. uczyniły ze szlachty najsilniejszą grupę społeczną i nadawały jej liczne
uprawnienia. W ten sposób król dążył do zapewnienia tronu jednej ze swoich córek. Przyjęto też
zasadę elekcyjności tronu, w wyniku której na tronie znalazła się w 1384 r. Jadwiga , córka
Ludwika. Była ona zaręczona z księciem austriackim, Wilhelmem Habsburgiem, ale małżeństwo to
nie zostało zawarte z powodu sprzeciwu panów polskich. Na męża dla Jadwigi upatrzony został książę
litewski Jagiełło. Związek ten doprowadził do połączenia dwóch państw stojących w obliczu
wspólnego zagrożenia ze strony Krzyżaków.
3