PDF (In Polish)

Transkrypt

PDF (In Polish)

Diametros nr 8 (czerwiec 2006): 13 – 55
Przezwyci anie dualizmu kartezja skiego w wietle
problemu „innych umysłów” w uj ciu Ludwiga
Wittgensteina
Iwona Gładysiewicz
Wst p
1. „Sk d wiemy, e inny człowiek jest rozgniewany?”, „Czy w ogóle co wiemy o
prze yciach innych ludzi?”, „Czy mo emy co na ten temat wiedzie ?” i „Jak
mo emy wiedzie o my lach, uczuciach, wyobra eniach, doznaniach – umysłach
innych istot?”. Oto pytania, które frapowały filozofów od dawna. Składaj si one
na tzw. problem „innych umysłów”1.
Problem innych umysłów – jak go tutaj rozumiem – jest problemem epistemologicznym (bo dotycz cym wiedzy i poznania innych umysłów) i ontologicznym czy te metafizycznym (bo dotycz cym ich istnienia). Tradycyjnie rzecz
ujmuj c, problem ten wyrasta z tych stanowisk – głównie ze stanowiska kartezja skiego – dla których podstawow jest pierwszoosobowa perspektywa poznawcza,
tzn. które próbuj odtworzy obraz wiata zewn trznego i umysłów innych istot
na podstawie własnych do wiadcze i stanów mentalnych.
Dla doktryn tych podstawowe jest przekonanie, e poznanie zawarto ci
własnego umysłu odznacza si wyj tkow pewno ci (jest bezpo rednie), co wi cej, e jest ono podstaw wiedzy o wszystkich innych rzeczach. Wraz z przyj ciem
takiego pogl du wszystkie rzeczy staj si relatywnie problematyczne. Nawet je li
uda nam si jako usankcjonowa nasze poznanie wiata, to przekonanie, e inne
Przez termin „umysł” zazwyczaj współcze nie rozumiemy dziedzin zjawisk psychicznych:
stanów, zdarze i procesów mentalnych (podział według kategorii ontologicznych), do której
oprócz przekona , uczu , intencji, wyobra e (przedstawie ) itd., nale równie dane zmysłowe,
wra enia, qualia (odczuwane czy te zjawiskowe jako ci zwi zane z do wiadczeniami) i spostrzeganie zmysłowe. A to znaczy, e termin ten obejmuje równie wszystkie te zjawiska, które s
zapo redniczonymi przez ciało zjawiskami wiadomymi. Problem stanowi to, e fenomen
psychiczny nie musi by wiadomy (np. mo emy posiada przekonania, których nie jeste my
wiadomi). W definicji fenomenu psychicznego nie mo emy odwoływa si do jego aktualnego
pojawienia si dla umysłu. Jako mo liwe rozwi zanie tej trudno ci przyjmuje si , e zjawiska
umysłowe (cho obecnie nie s ) mog zosta u wiadomione.
1
13
Iwona Gładysiewicz
Przezwyci anie dualizmu kartezja skiego...
istoty maj umysł podobny do mojego, jest przekonaniem teoretycznym, którego
podstawy oka
si bardzo szybko niepewne.
Punktem ci ko ci tego problemu jest sceptycyzm dotycz cy poznania
innych umysłów oraz próba jego przezwyci enia. Ów sceptycyzm b dzie si
znajdował w centrum naszych rozwa a .
2. Podstaw dla rozumowania sceptyka, co do poznania innych umysłów jest
zało enie – b d ce spu cizn po kartezja skim dualizmie – e nie ma logicznego
zwi zku pomi dzy wyra eniami mentalistycznymi a odpowiednimi wyra eniami
opisuj cymi zachowania. Wittgenstein w swej pó nej filozofii atakuje sceptycyzm,
podwa aj c to zało enie. Próbuje on mianowicie pokaza ,
e istnieje zwi zek
logiczny pomi dzy pewnymi zachowaniami a zdaniami o procesach, zdarzeniach
i stanach mentalnych. W ten sposób pokazuje równie , e nasza wiedza o cudzych
stanach psychicznych nie opiera si jedynie na obserwowalnych, empirycznych
korelacjach (które sceptyk łatwo podwa a), ale opiera si na pewnego rodzaju
zwi zku koniecznym. Jest wi c ona, raczej kwesti logiczn – tj. gramatyczn w
sensie Wittgensteina, bo zwi zan z regułami rz dz cymi naszym j zykiem – ni
empiryczn .
Jeden z podstawowych problemów przybiera wi c form pytania: na czym
polega ów logiczny – konieczny zwi zek, który zdaniem Wittgensteina zachodzi
pomi dzy np. zachowaniem bólowym a wyra eniem „odczuwa ból”? Nie polega
on na tym, e zdania opisuj ce zachowania poci gaj (logicznie) odpowiednie
zdania o stanach mentalnych. Wittgenstein u ywa terminu kryterium na okre lenie
tego specjalnego zwi zku.
W niniejszym artykule spróbujemy przedstawi przede wszystkim rol jak
to poj cie odgrywa w przezwyci aniu sceptycyzmu i dualizmu kartezja skiego.
W tym te celu prze ledzimy to, jak wedle Wittgensteina uczymy si i jak u ywa
si wyra e
psychologicznych w pierwszej i trzeciej osobie oraz jaki pomi dzy
tymi wyra eniami zachodzi zwi zek. Dodajmy, e pogl d Wittgensteina zostanie
zaprezentowany na tle innych, konkurencyjnych doktryn.
3. Zazwyczaj filozofi Wittgensteina dzieli si na wczesny okres, którego kulminacj stanowi słynny Tractatus Logico - Philosophicus oraz okres pó ny (od 1929 r.
14
Iwona Gładysiewicz
a do mierci), z którego pochodz wydane po miertnie (w 1953 r.) Dociekania
filozoficzne. W obu okresach dominuj c rol odgrywa pytanie o natur j zyka, o to
w jaki sposób j zyk przedstawia wiat i jakie s tego konsekwencje m.in. dla
logiki, matematyki, filozofii, umysłu, etyki. Nas b dzie interesował okres pó ny.
Filozofia zawarta w Dociekaniach filozoficznych jest jednak inna ni
Traktacie. Jaka wła ciwie – jest kwesti
sporn
do dzi . Rzecz
w
niew tpliw
natomiast jest to, e oba te dzieła odmieniły bieg współczesnej filozofii, cho w
ró nych kierunkach. Traktat przede wszystkim – trudno wymieni wszystkie jego
dokonania – wywołał wraz z Principia Mathematica Russella i Whiteheada „przewrót logiczny”, tak charakterystyczny dla analitycznej filozofii dwudziestego
logiki i jej
wieku i skierował badania filozoficzne i metodologiczne w stron
zastosowa . Dociekania za (wraz z filozofi Austina) odpowiadaj za „przewrót
lingwistyczny”, zawieraj
now
koncepcj
filozofii, zarysowuj
nie znane
wcze niej podej cie do bada w filozofii j zyka oraz proponuj oryginaln filozofi
umysłu.
Zanim przyst pimy do omawiania wła ciwego przedmiotu niniejszego
artykułu, rzecz nieodzown jest zapoznanie si z podstawowymi i kluczowymi
dla naszych rozwa a pogl dami Wittgensteina w jego pó nej filozofii.
4. W uj ciu autora Docieka filozoficznych filozofia nie przypomina nauki, ale raczej
pewnego rodzaju terapi . Filozofia nie jest dyscyplin dostarczaj c wiedzy, która
tak jak nauka odkrywa prawd , buduje teorie (które umo liwiaj nam wyja nienie
i przewidywanie zdarze ) oraz dokonuje post pów daj cych si
dostrzec we
wzro cie wiedzy i upowszechnieniu potwierdzonych teorii.
Problemy filozoficzne maj charakter poj ciowy, a nie empiryczny. Powstaj głównie pod wpływem zwodniczych cech naszego j zyka potocznego. J zyk
potoczny bowiem przedstawia zupełnie ró ne poj cia pod t sam , myl c form .
W wi kszo ci przypadków s one wynikiem zapl tania si umysłu ludzkiego w
regułach u ycia naszego j zyka (DF, § 123, § 125)2.
2 Dzieła
Wittgensteina oznaczam skrótami, których lista znajduje si w bibliografii.
15
Iwona Gładysiewicz
Celem filozofii jest wprowadzenie przejrzysto ci i pewnego porz dku –
jednego z wielu mo liwych, a nie jedynego okre lonego porz dku – do wiedzy o
u yciu j zyka (DF, § 122, § 132). Filozofia nie mo e naruszy faktycznego u ycia
naszego j zyka potocznego (DF, § 124), dlatego ma charakter deskryptywny.
Zadaniem filozofii jest, negatywnie mówi c, odkrywanie przykładów niedorzeczno ci, które s wynikami nie rozumienia granic naszego j zyka (DF, § 119);
pozytywnie za mówi c, dokonanie jasnego przegl du (DF, § 122) i opisywanie
rzeczywistego u ycia j zyka.
Filozof nie rozwi zuje problemów, ale raczej doprowadza do ich znikni cia
– „rozpuszczenia” – niejako leczy nas z nich, jak lekarz leczy chorob , b d jak
psychoterapeuta leczy nerwice (DF, § 133, § 255). St d te bierze si porównanie
filozofii do pewnego rodzaju terapii. W swej pó nej filozofii Wittgenstein zmienia
wi c radykalnie pogl d na „sam j zyk oraz na metod filozofowania.
5. Wła ciwa metoda filozofowania – zdaniem Wittgensteina – w niczym nie przypomina tej stosowanej w naukach cisłych, empirycznych3. By rozwikła zagadki
filozoficzne posługuje si on analiz j zyka potocznego4.
Polega ona na odsłanianiu poj ciowych zwi zków, które stanowi
graln cz
inte-
naszych praktyk j zykowych; na uporz dkowaniu reguł u ycia słów.
Charakteryzuje si
wnikliwymi, zwi złymi opisami rzeczywistych sposobów
u ycia wyra e (NBZ, s. 84), poszanowaniem dla jednostkowych przypadków i
trafnie dobranymi i zestawionymi przykładami, przeplatanymi frapuj cymi
pytaniami. Przede wszystkim jednak, unikaniem uogólnie i teoretyzowania (DF,
§ 109)5.
Pozostaj c pod pewnym wzgl dem wiernym tradycji filozofii analitycznej,
Wittgenstein odrzuca cało
spekulatywnej metafizyki. Problemy metafizyczne
powstaj na skutek bezkrytycznego, niewła ciwego posługiwania si j zykiem.
3
Zob. np. D mbska [1967] s. 106.
W odró nieniu do analizy formalnej, jak Wittgenstein uprawiał we wczesnej filozofii, czy
analizy poj ciowej jako eksplikacji (definicja poj i s dów, polegaj ca na odkryciu poj cia równowa nego, charakteryzuj cego si jednak wi ksz precyzj ni poj cie dawne), czy wreszcie analizy
jako definicji realnej.
5 Ten aspekt filozofii Wittgensteina wydaje si
by jawnie irracjonalny. Bł dem jest przeciwstawienie j zyka potocznego teorii, tak jakby był on całkowicie wolny od teorii.
4
16
Iwona Gładysiewicz
Metafizyka wygenerowała mnóstwo pseudozda
i nonsensów6. Na przykład
zdania „Istniej rzeczy same w sobie” podobnie jak „Nie istniej rzeczy same w
sobie”, zazwyczaj nie maj zastosowania w naszym potocznym j zyku. Ponadto
metafizyka, formułuj c swoje problemy (tezy), wiele sposobów u ycia wyra e
pozbawiła swych przeciwie stw (antytez) (NBZ, s. 83). W naszym codziennym
dyskursie to si nie zdarza; jasno
jest przeciwstawiona ciemno ci, dobro – złu,
istnienie – nieistnieniu itd. Zadaniem filozofa jest wi c, m. in. „sprowadzenie słów z
ich zastosowa metafizycznych z powrotem do codziennego u ytku” (DF, § 116).
6. Autor Docieka filozoficznych odrzuca augustia sk teori j zyka, która głosi, e
słowa nazywaj rzeczy, a zdania s splotami nazw.
J zyk nie jest równie spójnym systemem formalnym, który mo na by uj
w cisłe prawidła rachunku logicznego, jak chcieli Frege i Russell, a tak e sam
Wittgenstein w okresie Traktatu. Prawda na jego temat jest bardziej zło ona:
ró norodne sposoby u ycia j zyka nie musz posiada jakiego decyduj cego i
wspólnego im wszystkim czynnika. J zyk jest niezliczon
mnogo ci
form i
funkcji, jakie spełnia w naszym yciu.
Wittgenstein wprowadza pojecie gry j zykowej. Gra j zykowa to „cało
zło ona z j zyka i działa , w które jest on wpleciony” (DF, § 7). Wzorzec czynnoci i praktyk zwi zany z jak
szczególn rodzin wyra e j zykowych. Gry s
wyznaczone przez reguły7 (DF, § 567). Gry j zykowe s cz ci pewnej (działalno ci – jak Wittgenstein mówi – pewnego sposobu ycia (DF, § 19, § 23, § 241, § 243,
§ 317). Sposób ycia jest tym, co musi by wspólne dwu zbiorowo ciom, aby j zyki,
jakimi si
posługuj , mogły by
dla nich zrozumiałe. S
to ustalone wzorce
działania podejmowanego wspólnie przez członków jakiej grupy. Gr j zykow i
sposób ycia ł cz nie reguły, ale zakładany przez nie szerszy kontekst codziennego
ycia i codziennej pewno ci. Warunkiem koniecznym istnienia pewnego j zyka
jest istnienie pewnego sposobu ycia, cho odwrotny zwi zek nie musi zachodzi .
6
Na przykład wszystkie stosowne zdania z TLF.
Reguła to przepis post powania, wypowied mówi ca, e tak a tak nale y lub wolno post powa . O regułach nie mówi si , e s prawdziwe lub e s fałszywe, tzn. regułom nie przysługuje
warto logiczna. Mówi si o nich natomiast, e s słuszne lub niesłuszne, poprawne albo
niepoprawne, zawodne b d niezawodne itp.
7
17
Iwona Gładysiewicz
Ponadto, gry j zykowe s powi zane ze sob ró norodnymi stosunkami „pokrewie stwa” i uj cie ich w jeden system nie jest mo liwe.
7. Punktem centralnym jego zainteresowa
funkcja, jak pełni działalno
staje si aspekt pragmatyczny8, tj.
j zykowa w naszym yciu. W Traktacie wskazywał
za , e mi dzy j zykiem a wiatem zachodzi statyczny, formalny zwi zek; j zyk
był rozpatrywany we wzgl dnej abstrakcji od działa istot ludzkich; semantyka9
dominowała tam nad pragmatyk . W Dociekaniach filozoficznych zwraca uwag na
u ycie j zyka w zwykłych, społecznych kontekstach. Musimy przyjrze
si
j zykowi, aby zobaczy , czym on naprawd jest. Oto j zyk staje si narz dziem
okre lonego u ytku (DF, § 329, § 342, § 491, § 492, § 569). Wittgenstein przyrównuje wyra enia do narz dzi (DF, § 11), a znaczenia wyra e do funkcji, jak pełni
narz dzia. Zna znaczenie zdania, to wiedzie jak go u ywa , czyli wiedzie , w
jakich okoliczno ciach jego u ycie jest poprawne, a w jakich niepoprawne.
J zyk słu y nie tyle do formułowania i przekazywania wiedzy i informacji
oraz porozumiewania si , ile do działania i oddziaływania na innych; bez niego
nie mo na by na ludzi wpływa ; nie mo na by budowa domów, elektrowni,
maszyn itd. (DF, § 490). Słowa s
narz dziami słu cymi do wywoływania
pewnych zachowa (werbalnych i niewerbalnych) i pewnych działa .
Takie instrumentalne podej cie do j zyka nie jest czym zupełnie nowym10,
nowy był natomiast jego naturalistyczny i ekspresyjny aspekt. Podej cie to, posłuyło Wittgensteinowi do zakwestionowania tzw. „asocjacyjnej” czy „mentalistycznej” teorii znaczenia. Według tej teorii znaczeniem słowa jest jaki skojarzony ze
słowem twór mentalny: my l, przedstawienie wewn trzne czy inny fenomen
psychiczny, który słowu tylko towarzyszy i mógłby istnie tak e bez niego, a
który przez to słowo wzbudzany jest w wiadomo ci.
Pragmatyka opisuje stosunki zachodz ce mi dzy j zykiem (znakami) a tymi, którzy si nim
posługuj . Takim stosunkiem jest komunikowanie, wyra anie, rozumienie itp.
8
Semantyka opisuje stosunki zachodz ce mi dzy znakami a rzeczywisto ci , do której znaki si
odnosz : oznaczanie, denotowanie, prawdziwo itp.
9
Ju staro ytni greccy my liciele zdawali sobie spraw z tego, jak niebagatelnym narz dziem
działania i oddziaływania na innych jest j zyk.
10
18
Iwona Gładysiewicz
8. Kluczowym poj ciem w pó nej filozofii Wittgensteina jest poj cie gramatyki.
Gramatyka w uj ciu Wittgensteina nie obejmuje głównie składni – jak to zwykli my
przyjmowa – ale wszystkie reguły u ycia wyra e j zykowych. W tym przede
wszystkim te, które ustalaj znaczenia słów (DF, § 496, § 497). A znaczeniem
słowa – zdaniem Wittgensteina – w „wielkiej klasie przypadków”, lecz nie we
„wszystkich, jest sposób jego u ycia w grze j zykowej (DF, § 43). Zauwa my, e
trudno
stanowi tutaj to, e Wittgenstein w swym unikaniu teoretyzowania nie
okre la, w jakich przypadkach tak jest, a w jakich nie.
Reguły gramatyczne, mo na by rzec posługuj c si
wyznaczaj
„przestrze
pewn
metafor ,
logiczn ” naszego j zyka; okre laj , co jest (logicznie)
mo liwe, a co nie jest takowe (DF, § 520). Tzn. okre laj , co ma sens, a dokładniej
mówi c, co sensownie mo na powiedzie , co jest poprawne a co niepoprawne; ale
nie okre laj , co jest prawdziwe lub fałszywe (DF, § 499, § 500). Odt d, je li b dziemy si posługiwa terminem „gramatyka”, to wła nie w takim Wittgensteinowskim sensie.
Ostatecznie, zadaniem filozofa jest zrozumienie gramatyki naszych codziennych praktyk j zykowych. Wydaje si , e sam j zyk potoczny jest narz dziem przedstawiania. Jego wewn trzna struktura – gramatyka, któr
reguły okre laj ce u ycie wyra e
tworz
j zyka, jest form przedstawiania; jest sieci
poj ciowych zwi zków, za pomoc której działamy w wiecie.
***
9. Po tym do
ogólnym przybli eniu pó nej filozofii Wittgensteina mo emy
przyst pi do naszych rozwa a .
Jak wi kszo
problemów filozoficznych, tak te problem innych umysłów
jest, według Wittgensteina, wynikiem pewnego zam tu poj ciowego, bior cego
si m. in. z bł dnego i bezkrytycznego posługiwania si j zykiem potocznym (DF,
§ 109, § 122, §194). To znaczy, e sposób w jaki filozof – tu przede wszystkim
sceptyk – formułuje swoje przekonania, w jaki u ywa on j zyka, narusza podstawowe reguły gramatyczne naszego potocznego dyskursu.
Na wst pie dodajmy jeszcze,
e głównym argumentem przeciw scepty-
cyzmowi co do poznania innych umysłów jest, paradoksalnie, sławny argument
19
Iwona Gładysiewicz
sceptyczny przeciw j zykowi prywatnemu11. Wittgenstein pokazał, e taki j zyk,
którego z konieczno ci nie mo na by si uczy , przy znanych nam faktach empirycznych dotycz cych znaczenia słowa „j zyk”, w ogóle nie byłby j zykiem12.
Argumentu tego nie b dziemy omawia , gdy brak tu na to miejsca, ponadto nie
znajduje si on w centrum naszych rozwa a . Natomiast b dziemy tutaj przyjmowa trafno
i moc tego argumentu wraz z jego konsekwencjami.
10. Wittgenstein twierdzi, e sceptycyzmu nie mo na odeprze dowodz c, e tak
naprawd wiemy to, w co sceptyk w tpi. Trzeba raczej pokaza , e w tpliwo ci
sceptyka s pozbawione sensu. Wedle Wittgensteina doktryna sceptycyzmu nie
ma spójnych podstaw. Nie znaczy to jednak,
e wynika z niej sprzeczno
logiczna: p i nie-p. Ale raczej znaczy to, e sceptyczne spojrzenie opiera si na
dewiacyjnych formach reguł u ycia kluczowych terminów. Wydaje si , e tak
sam
taktyk
stosuje on wobec sceptycyzmu dotycz cego poznania innych
umysłów13; co jest implicite zawarte w jego filozofii.
Jak wi kszo
problemów filozoficznych, tak te i ten problem – zdaniem
Wittgensteina – trzeba rozwi za , tzn. doprowadzi do jego eliminacji (znikni cia)
(DF, § 133), poprzez analiz naturalnego j zyka, którym posługujemy si , na co
dzie , odsłanianie poj ciowych zwi zków, które stanowi integraln cz
naszej
praktyki j zykowej i opis sposobów u ycia wyra e . Nie tworz c w zamian
adnej teorii (NBZ, s. 84).
J zyk prywatny to j zyk, który na mocy definicji nie mo e (w sensie logicznym) by zrozumiały
dla nikogo poza jedn osob : mówi cym. Słowa tego j zyka odnosz si bowiem do prywatnych
do wiadcze , dost pnych jedynie mówi cemu (DF, § 243). Sceptyczny argument przeciw j zykowi
prywatnemu ma dalekosi ne i wielorakie konsekwencje dla filozofii lingwistycznej i filozofii
umysłu. Literatura na ten temat jest tez niezwykle obszerna.
11
Sceptycyzm teoretyczny to pewne stanowisko w epistemologii, zmierzaj ce do wykazania
bezpodstawno ci poznawczych kryteriów prawdy w zakresie sadów o rzeczywisto ci
transcendentnej. Przedmiot poznania pojmowali sceptycy jako autonomiczny i transcendentny
wobec poznaj cego podmiotu. Tym samym Wittgenstein podwa ył tradycyjny sceptycyzm
teoretyczny uniewa niaj c jego zało enia przy pomocy innego rodzaju sceptycyzmu. To, co dot d
zasadniczo było uznawane za niew tpliwe, to znaczy wiedza o naszych subiektywnych
do wiadczeniach, za spraw Wittgensteina stało si iluzj . Sprowadził on, niejako, doktryn
sceptycyzmu do niedorzeczno ci i pokazał, e taki pogl d jest niespójny, i nie mo na go utrzyma .
12
13
To, czy stosuje j konsekwentnie jest ju inn kwesti .
20
Iwona Gładysiewicz
U ycie wyra e mentalistycznych
11. Tradycja kartezja ska i spora cz
tradycji empirycznych głosz , e zdania
psychologiczne wyra one w pierwszej osobie opieraj
konstatacjach, s
Wi kszo
si na introspekcyjnych
sprawozdaniami czy opisami tego, co dane
filozofów te
si
zgadza,
wiadomo ci.
e stosujemy je w sposób nie oparty na
obserwacji. Deskrypcjami, czy sprawozdaniami s
równie
ich trzecioosobowe
odpowiedniki, lecz tych u ywamy na podstawie obserwacji.
12. Zwykło si te przyjmowa , e zachodzi logiczna symetria pomi dzy zdaniami
psychologicznymi w pierwszej i trzeciej osobie:
(1)
e zdania te s
wzajemnie ze sob
powi zane znaczeniowo, o ile
stwierdzaj o pewnej osobie dokładnie to samo. Oraz,
e zdanie w pierwszej
osobie jest podstaw dla stwierdze w trzeciej osobie dlatego, e opisuje ono, jak
si sprawy maj z mówi cym, dostarczaj c tym samym dobrego wiadectwa na
rzecz zdania w trzeciej osobie.
(2) A tak e dlatego, e zdania te s logicznie (materialnie) równowa ne,
tzn. wzajemnie z siebie wynikaj (czyli maj t sam warto
logiczn , tj. oba s
zarazem prawdziwe lub oba fałszywe). To znaczy, wypowied osoby A: „Jestem
rozgniewana” jest prawdziwa wtedy i tylko wtedy, gdy wypowied kogo o A
„Ona jest rozgniewana” jest prawdziwa. To znaczy, e zdania te wyra aj ten sam
s d, opisuj ten sam stan rzeczy i s prawdziwe na mocy tego samego faktu.
Jak zobaczymy, Wittgenstein podwa y ten epistemologiczny obraz i symetryczny charakter pierwszo- i trzecioosobowych (czy drugoosobowych) wypowiedzi psychologicznych.
13. Asymetria. Po raz kolejny musimy przyjrze si dokładnie temu, jak u ywa si
wyra e
mentalistycznych w grze j zykowej. W naszym potocznym dyskursie
istnieje pewna asymetria pomi dzy stosowaniem predykatów mentalistycznych do
nas samych a stosowaniem ich do innych osób. W wi kszo ci wypadków, kiedy
u ywamy poj
mentalistycznych do nas samych, nie potrzebujemy i nie
odwołujemy si do obserwacji naszego wygl du cielesnego i naszego zachowania.
Natomiast, stosuj c takie poj cia do innych ludzi, opieramy si
21
na takich
Iwona Gładysiewicz
obserwacjach i dysponujemy w takich wypadkach kryterium weryfikuj cym.
Takiego asymetrycznego charakteru nie maj (lub te ich asymetria nie jest tak
wyra na)
adne poj cia mentalne, np. poj cia silnie dyspozycyjne: miło ,
odwaga. Taki asymetryczny sposób u ycia terminów mentalistycznych wygenerował wiele filozoficznych trudno ci. Je li bowiem uznamy za podstawowy czy
samowystarczalny jeden aspekt ich u ycia, to drugi b dzie jawił si nam jako
problematyczny.
Dla naszych rozwa a szczególnie interesuj ce jest to, e je li za podstawowy uznamy ten sposób u ycia poj
mentalnych, polegaj cy na przypisywaniu ich
sobie samym nie na podstawie obserwacji – jak to czyni tradycja kartezja ska – to
powstaje wówczas przepa
logiczna pomi dzy tym u yciem a kryteriami, na
mocy których przypisujemy je innym podmiotom. W pierwszym wypadku bowiem znaczenie wypowiedzi nie jest zwi zane z kryteriami behawiorystycznymi,
a w drugim tak. Powstaje wówczas przepa
logiczna pomi dzy np. rzeczywistym
odczuwaniem bólu a tym, e ból odczuwa kto inny. Fakt ten skłonił niektórych
filozofów do twierdzenia, e tak naprawd to nie mamy tu do czynienia z jednym
i tym samym odczuwaniem bólu, ale e mamy tu do czynienia z dwoma ró nymi
znaczeniami terminu „ból”: z jednym, gdy to ja go odczuwam i z drugim, gdy
odczuwa go kto inny. Takie uj cie sprawy prowadzi do filozoficznego sceptycyzmu – a cz sto nawet do skrajnego i paradoksalnego stanowiska zwanego solipsyzmem14 – z jednej strony; z drugiej do logicznego behawioryzmu.
Aby takim trudno ciom zaradzi niektórzy filozofowie proponuj pewnego
rodzaju kompromis.
Teoria podwójnego aspektu – Strawson
14. Konkurencyjnym stanowiskiem wobec kartezja skiego dualizmu ontologicznego jest współcze nie teoria podwójnego aspektu, któr – zdaje si – głosił
Solipsyzm metafizyczny głosi, e istniej tylko ja i moje do wiadczenia, czyli, e jedynym
istniej cym umysłem jest mój umysł, oraz e wszystkie my li i uczucia s moimi my lami i
uczuciami (NBZ, s. 102-103). Do solipsyzmu dochodzimy wtedy, gdy uwa amy, e wiedza musi
si opiera na osobistych do wiadczeniach wewn trznych, ale nie potrafimy zbudowa pomostu,
dzi ki któremu te do wiadczenia informowałyby nas o czymkolwiek innym ni one same.
14
22
Iwona Gładysiewicz
P.F. Strawson15. Uznaje ona, e pewnego rodzaju byty, mianowicie osoby mo na,
logicznie bior c, opisa zarówno w terminach mentalistycznych jak i cielesnych
(fizycznych)16. Przyjrzyjmy si sposobowi, w jaki radzi ona sobie z problemem
innych umysłów.
Strawson twierdzi, e pewna klasa predykatów mentalistycznych, tzw. „P –
orzeczników”, tj. „orzeczników przypisuj cych stany wiadomo ci”17, odznacza
si swoistym charakterem: ma jednakowo wa ne dwa sposoby swojego u ycia.
Mo emy je jednoznacznie i adekwatnie przypisywa :
(a) nam samym i innym podmiotom na podstawie obserwacji i kryteriów
zachowaniowych oraz
(b) na podstawie nieobserwacyjnej, gdy przypisujemy je sobie samym18.
Przy czym, owe kryteria zachowaniowe, na mocy których przypisujemy je
innym, wcale nie s oznakami obecno ci tego, co rozumiemy przez predykaty mentalistyczne, lecz s logicznie odpowiednim rodzajem kryteriów
stosowania takich predykatów19.
Notabene, logiczny charakter tych kryteriów jest wynikiem swoistej metafizyki
osoby. Twierdz c tak mamy, e sceptycyzm co do poznania innych umysłów w
ogóle nie powstaje. Co wi cej, te dwa aspekty u ycia terminów mentalnych s
wzajemnie od siebie zale ne i
aden z nich nie mo e istnie
bez drugiego.
Strawson równie utrzymuje:
e warunkiem koniecznym przypisywania przez nas sobie stanów wiadomo ci,
do wiadcze w sposób, w jaki to czynimy, jest to, by my przypisywali je równie ,
czy byli przygotowani do przypisywania ich innym, którzy nie s nami20.
15
Zob. Strawson [1980].
Dodajmy, e teorii tej nie udaje si w pełni unikn problemów dualizmu kartezja skiego:
prowadzi ona, bowiem do dualizmu własno ci i zagadnienia wzajemnego oddziaływania mi dzy
tymi ró nymi własno ciami.
16
Dokładniej mówi c, orzeczników, które „poci gaj za sob istnienie wiadomo ci ze strony tego,
czemu je przypisujemy” – Strawson [1980] s. 102.
17
18
Ibid., s. 105.
19
Ibid., s. 103.
20
Ibid., s. 96.
23
Iwona Gładysiewicz
A którzy nale
do tego samego typu logicznego, jak rzecz której przypisy-
wali my własne do wiadczenia i stany psychiczne. Czyli, warunkiem koniecznym
przypisywania ich sobie w nieoparty na obserwacji sposób jest to, e mo emy je
przypisywa na podstawie obserwacji innym osobom. Warunkiem uznania siebie
za podmiot predykatów mentalistycznych jest uznanie innych za podmioty takich
predykatów. Warunkiem mo liwo ci tego jest za
zdolno
rozpoznawania,
identyfikowania ró nych podmiotów takich predykatów, ró nych indywiduów
danego typu. Natomiast warunkiem mo liwo ci tego, jest to, e dane indywidua,
z nami samymi wł cznie, powinny nale e do pewnego typu, takiego mianowicie,
e ka de indywiduum tego typu musi by
opisane zarówno w terminach
mentalistycznych jak i cielesnych (czy fizykalistycznych)21.
Terminy mentalistyczne nie maj
przez to dwóch rodzajów znaczenia,
innego w zdaniach psychologicznych w pierwszej sobie, a innego w zdaniach
psychologicznych w drugiej czy trzeciej osobie, ale maj ten sam sens. Oba sposoby ich przypisywania s całkowicie poprawne. Ucz c si stosowania terminów
psychologicznych uczymy si obydwu sposobów ich u ycia. Predykaty te nie
mogłyby mie jednego aspektu swojego u ycia, nie maj c drugiego. Nie uznanie
tego szczególnego charakteru przynajmniej niektórych poj
mentalnych prowa-
dzi – zdaniem Strawsona – do wy ej przedstawionych trudno ci filozoficznych.
Fundamentaln
rzecz
jest tu pierwotno
poj cia osoby, przez które
Strawson rozumie poj cie bytu pewnego typu, takiego e zarówno terminy mentalistyczne, jak i predykaty przypisuj ce pewne własno ci cielesne czy fizykalne
stosuj si w równej mierze do pewnego indywiduum tego jednego typu. Bo to
wła nie osobie przypisujemy my li i uczucia, wra enia, działania i intencje, a
tak e poło enie: umiejscowienie, postaw oraz zwykłe własno ci fizyczne, jakie
zazwyczaj przypisujemy ciałom materialnym: ci ar, wysoko , kształt itd.
Poj cie osoby jest – wedle Strawsona – pierwotne w takim sensie, e nie
mo na go analizowa w pewien sposób. Warunkiem koniecznym przypisywania
własno ci psychologicznych jest to,
e mo emy je przypisywa
tym samym
rzeczom, którym przypisujemy własno ci cielesne, pewne sytuacje fizyczne itd. A
21
Ibid., s. 101.
24
Iwona Gładysiewicz
to znaczy, e własno ci psychicznych w ogóle nie mo na by przypisywa , je li nie
byłyby przypisywane osobom (w Strawsonowskim sensie)22. To za si wi e ze
sposobem u ycia zaimka „ja” w naszym potocznym schemacie poj ciowym, który
to denotuje dokładnie t
predykatów. (Poprzez tak
sam
rzecz – osob
koncepcj
– przy wszystkich rodzajach
osoby Strawson rozwi zuje problem
„innych umysłów”, o czym b dzie jeszcze mowa.)
15. Rozwi zanie zaproponowane przez Strawsona nadal jednak nie usuwa
zasadniczej trudno ci, któr
mo na wyrazi
w pytaniu: jak mo na mówi
o
zasadnym przypisywaniu tego samego zjawiska psychicznego w nieobserwacyjny
sposób nam samym, co do którego inni dysponuj
logicznie wystarczaj cymi
kryteriami, by nam je przypisywa ? Na gruncie teorii zaproponowanej przez
Strawsona nigdy nie mogliby my rozstrzygn
kwestii: czy przypisywaliby my
sobie to samo zjawisko psychiczne, które inni przypisywaliby nam na podstawie
zachowania. Oraz, jak w ogóle mo na trafnie, słusznie przypisywa sobie zjawiska
psychiczne nie na podstawie obserwacji?
Trudno ci wy ej wymienione skłoniły filozofów do odrzucenia tego
pogl du i pój cia w ró nych kierunkach. Tak wła nie czyni Wittgenstein, co
zobaczymy dalej.
Dodajmy, e filozofowie cz sto twierdzili, e argument transcendentalny
Strawsona przypomina argument transcendentny Wittgensteina, który sformułował w zwi zku z argumentem przeciwko j zykowi prywatnemu. Nic bardziej
myl cego. Takie twierdzenie bierze si z niezrozumienia roli, jak odgrywaj psychologiczne twierdzenia sformułowane w pierwszej osobie w j zyku potocznym. I
zwi zane jest z bł dn ide przypisywania do wiadcze
sobie samym i u ycia
zaimka osobowego „ja”, oraz z identyfikuj cym odniesieniem do konkretów.
Zagadnieniami tymi zajmiemy si teraz.
22
Ibid., s. 99.
25
Iwona Gładysiewicz
Ekspresje i deskrypcje w uj ciu Wittgensteina
Wittgenstein tylko cz ciowo podziela tradycyjny filozoficzny pogl d na temat
wyra e psychologicznych i ich roli, jak spełniaj w grach j zykowych.
Deskrypcje
16. Zdaniem autora Docieka
filozoficznych wypowiedzi psychologiczne sformu-
łowane w trzeciej (czy drugiej) osobie rzeczywi cie s pewnymi deskrypcjami.
Zdanie „A si gniewa” opisuje pewn osob i charakteryzuje jej stan umysłowy
(K, § 472). W tym przypadku, dysponujemy wszystkim tym, co jest charakterystyczne dla deskrypcji. Mo emy tutaj mówi o uzasadnieniu przez postrzeganie,
przez obserwacj , czyli o weryfikacji, o kwestii kompetencji percepcyjnej, o
organach zmysłowych i warunkach obserwacji. Mo emy te pyta : „Sk d wiesz?”,
„Dlaczego tak my lisz?”, poniewa mo na w tym przypadku poda uzasadnienie
danego opisu. Natomiast w przypadku zda psychologicznych sformułowanych
w pierwszej osobie sprawa ma si zupełnie inaczej.
Ekspresje
17. Jedn
z konsekwencji argumentu z j zyka prywatnego była rewizja
tradycyjnych pogl dów na temat roli, jak odgrywaj psychologiczne twierdzenia
sformułowane w pierwszej osobie w grach j zykowych. Jak wspominali my, bardzo cz sto w tradycji filozoficznej twierdzenia te były uznawane za niezawodne
prawdy, stanowi ce fundament naszej wiedzy.
Wyja nijmy w wielkim skrócie, na czym ich rola polega. Zdaniem
Wittgensteina, wi kszo
wypowiedzi psychologicznych w pierwszej osobie o
naszych aktualnych stanach i do wiadczeniach nie jest rzeczywistymi zdaniami,
sprawozdaniami czy opisami tego, co dzieje si w naszym własnym umy le; ich
zasadnicz
rol
nie jest poinformowanie innych o tym, co wiemy dzi ki
uprzywilejowanemu dost powi do jakich informacji; w wi kszo ci przypadków
nie zawieraj one adnych informacji, tre ci psychologicznych. Kiedy mówi „Boli
mnie głowa”, „Chc st d wyjecha ”, „Jestem znu ona” itd., to nie konstatuj i nie
opisuj
adnych faktów psychicznych, które dane mi s introspekcyjnie czy te
26
Iwona Gładysiewicz
dzi ki wgl dowi; nie przypisuj te poj
mentalistycznych pewnemu podmio-
towi? Wypowiedzi te s raczej – wedle autora Docieka filozoficznych – formami
ekspresji: okrzykami, sygnałami, ostrze eniami, których funkcj
jest wywołanie
odpowiedniej reakcji u innych osób (if any) (DF, § 199, § 180). Wypowiedzi takie s
lingwistycznymi sposobami zachowa
i cz sto zast puj
nasze naturalne, nie-
werbalne („pierwotne” – przedj zykowe) formy zachowa (K, § 545). Na przykład
szczególny charakter wyra enia „Czuj straszny ból” nie polega na tym, e przekazuj swemu słuchaczowi wiedz na swój temat, ale polega na tym, e wyra enie
to jest pewnym substytutem dla j ku (czy innego naturalnego zachowania
bólowego), i kiedy ja j cz , to nie odnosz si do adnego bytu, ani nie przypisuj
adnych własno ci psychologicznych jakiemu obiektowi; nie stosuj pewnego
predykatu do obiektu zwanego „mn ”.
Dziecko skaleczyło si i krzyczy; doro li do niego przemawiaj ucz c je wykrzykników, a pó niej zda . Ucz oni dziecko nowego zachowania si w bólu. „Powiadasz zatem,
e wyraz »ból« wła ciwie oznacza krzyk?” – Wprost przeciwnie;
słowny wyraz bólu nie opisuje go, lecz zast puje (DF, § 244).
Podobnie jest w przypadku innych zda . Kiedy mówi : „Jestem zaintrygowana
tym problemem”, to zazwyczaj nie informuj innych o swoich wewn trznych
prze yciach i stanach. Wypowied ta jest raczej wyrazem zaintrygowania, mo e
mówi po prostu „Ten problem jest intryguj cy”.
18. Nale y sobie równie zda spraw z tego, e wypowiedzi psychologiczne w
pierwszej osobie b d spełniały najró niejsze funkcje w zale no ci od kontekstu i
okoliczno ci; niemał rol b dzie tu odgrywał sam sposób ich wyra enia i cel
naszych przemówie
wyjecha ” mog
(DF, § 262). Na przykład poprzez wypowied „Chc st d
wyra a
moj
decyzj
(nieodwołalne postanowienie, zamiar,
pragnienie) oczekuj c od słuchacza pewnej reakcji (np. chc by mnie kto od tego
zamiaru odwiódł); mog te wyra a swoj uraz i zniech cenie do miejsca, w
którym akurat si znajduj ; mog te chcie tylko sprawi komu przykro
(DF, § 264, § 588, § 592).
27
itd.
Iwona Gładysiewicz
S te bardziej zło one przypadki wypowiedzi: „My l , e b dzie pada ”,
„S dz , e Jan si pomylił”, które równie nie s opisami naszych wewn trznych
przekona . Pierwsza wypowied jest raczej informacj o pogodzie – sposobem
zakomunikowania, e b dzie pada . Druga, sposobem zakomunikowania, e Jan
si pomylił. W takich przypadkach słowa „my l ”, „s dz ”, które poprzedzaj
pewne nasze przekonania, s raczej form zasygnalizowania (zastrze enia), e nie
jestem w stanie zagwarantowa tego, co oznajmiam; e nie mówi tego w oparciu
o wiedz ; e nie jestem pewna tego, co oznajmiam lub uznaj w tpienie w to, co
mówi , za racjonalne23.
19. Wittgenstein zrywa z tradycyjn koncepcj j zyka, wedle której zasadnicz
funkcj
wypowiedzi psychologicznych w pierwszej osobie jest opis sytuacji,
faktów psychicznych, o których wiemy dzi ki uprzywilejowanemu dost powi (tj.
za pomoc introspekcji czy wgl du), by informowa innych o tre ciach naszych
własnych umysłów (DF, § 363). I w ten sposób
[...] zerwiemy radykalnie z ide , jakoby j zyk funkcjonował zawsze w jeden
sposób; jakoby zawsze słu ył temu samemu celowi: przekazywaniu my li – czy
b d to my li o domach, bólach, dobru, złu, czy czymkolwiek (DF, § 304).
Mo na by rzec, e zamiast takiej koncepcji j zyka – o czym ju wspominali my –
Wittgenstein proponuje wizj naturalistyczn i ekspresyjn (DF, § 317, § 363; K, §
545). Odrzucaj c odwieczny pogl d, e wi kszo
słów co denotuje, a wi kszo
Trzeba tutaj powiedzie , e Wittgenstein zupełnie inaczej traktował funkcje umysłu, jak np.
my lenie, rozumienie i odró niał je od stanów umysłu, od typowych zjawisk psychicznych (DF, §
339, 574-576, 693). Zjawiska wewn trzne nie konstytuuj ani my lenia ani rozumienia. Rozumienie
(zdania, teorii) wedle Wittgensteina nie jest zjawiskiem psychicznym. Rozumienie jest bliskie
posiadaniu jakiej umiej tno ci, wyra aj cej si w okre lonych sposobach zachowania (werbalnego
i niewerbalnego). Rozumie dane wyra enie, to umie je wła ciwie stosowa w grze j zykowej.
Kto zna j zyk polski, je li wła ciwie reaguje na wypowiedzi formułowane w tym j zyku. Wittgenstein, tym samym, oponuje przeciw kartezja skiemu dualizmowi umysłu i ciała, który zaliczał
rozumienie słów do zdarze zachodz cych w umy le (tzn. w wewn trznym prywatnym wiecie,
niedost pnym dla obserwacji z zewn trz), zewn trzne za reakcje na słowa zaliczał do zdarze
zachodz cych w fizycznym, publicznie obserwowalnym wiecie. Uto samienie rozumienia z
pewn reakcj na wypowiedzi, z posiadaniem pewnej umiej tno ci wyra aj cej si w okre lonych
sposobach zachowania, przekre la ów dualizm tak e w odniesieniu do procesów j zykowych.
My lenie za jest bli sze działaniu ni posiadaniu jakichkolwiek prze y (DF, § 296-297).
23
28
Iwona Gładysiewicz
zda
oznajmuj cych co opisuje, Wittgenstein zwraca nasz
uwag
na poza-
opisowe własno ci naszego potocznego j zyka24.
Czy jednak wypowiedzi w pierwszej osobie o naszych stanach i do wiadczeniach psychicznych nigdy nie s
u ywane jako opisy czy sprawozdania z
naszych wewn trznych do wiadcze ? Przecie wyst puj równie w takiej roli, a
my nie u ywamy ich wówczas na mocy kryteriów zachowaniowych, na przykład
opisuj c swoje sny, wra enia, emocje itd.
20. Na taki zarzut Wittgenstein odpowiada, e zwodzi nas tutaj bezkrytyczny
sposób u ycia słowa „opisywa ” (DF, § 290). Musimy sobie zda spraw , w jak
ró nym sensie u ywamy tego słowa, np. w zdaniach (1) „Opisuj swój komputer”
oraz (2) „Opisuj swoje emocje”. Te dwa zdania nale
do dwóch ró nych gier
j zykowych. W pierwszym przypadku, mo emy mówi o: uzasadnieniu przez
postrzeganie, kwestii kompetencji percepcyjnej, organach zmysłowych i warunkach obserwacji. Mo emy te pyta : „Sk d wiesz?”, „Dlaczego tak my lisz?”,
poniewa
mo na w tym przypadku poda
uzasadnienie danego opisu. Tym
wszystkim w drugim przypadku zazwyczaj nie dysponujemy. W naszym
codziennym yciu, opisywanie do wiadcze
któr gramy do
wewn trznych o gra j zykowa, w
rzadko i tylko w bardzo szczególnych kontekstach. Rzadziej
jednak ni zazwyczaj si s dzi. A takie opisy – twierdzi Wittgenstein – równie s
narz dziami okre lonego u ytku (DF, § 263). Taka odpowied autora Docieka
Idea ta została rozwini ta przez J.L Austina w teorii wypowiedzi performatywnych i teorii
ludzkich zachowa j zykowych. Austin mówił o działaniach, jakie wykonujemy w j zyku: (a)
czynno ci lokucyjnej, tj. wypowiadaniu zda wyposa onych w jaki sens i jakie odniesienie, któr
pomijamy w przypadku wypowiedzi performatywnych (wypowiedzi performatywne to wypowiedzi w pierwszej osobie liczby pojedynczej, które niczego nie opisuj , nie s sprawozdaniami z
pewnych czynno ci; lecz s wypowiedziami, w których wykonuje si dan czynno ); (b)
illokucyjnej czynno ci j zykowej, tj. wypowiadaniu zda maj cych pewn konwencjonaln moc, np.
zda informuj cych, rozkazuj cych, ostrzegaj cych, któr pomijamy w przypadku wypowiedzi
konstatuj cych itd.; oraz o (c) czynno ci perlokucyjnej, która jest wypowiadaniem zda , które
wywołuj skutki dotycz ce emocji, my li lub działa tych, którzy słuchaj mówi cego. Zob. Austin
[1993]. Próbuj c zastosowa powy sz terminologi Austina do wypowiedzi psychologicznych w
pierwszej osobie w uj ciu Wittgensteina mo na by powiedzie , e wypowiedzi te byłyby przede
wszystkim, czynno ciami illokucyjnymi i perlokucyjnymi. (Składnik illokucyjny wydaje si , e
mo na przypisa wszystkim poprawnym – spełniaj cym reguły gramatyczne – wypowiedziom
j zykowym.) Natomiast wypowiedzi dotycz ce zjawisk psychicznych wyra one w pierwszej
osobie zasadniczo nie byłyby aktami lokucyjnymi (cho oczywi cie jakie znaczenie, w Wittgensteinowskim sensie posiadaj ).
24
29
Iwona Gładysiewicz
filozoficznych jest jednak mało zadowalaj ca Za jej pomoc
podstawowej trudno ci, wyra aj cej si
nie mo na usun
w pytaniu: jaki status maj
zdania
sformułowane w pierwszej osobie, w których opisujemy swoje własne prze ycia i
stany psychiczne? I na czym polega to opisywanie? (Do tego problemu powrócimy omawiaj c poj cie kryterium.)
Ponadto, cz sto s dzono, e znaczenie, a raczej rola jak odgrywaj ekspresje w grach j zykowych jest zale na – u Wittgensteina – od istnienia pewnych
naturalnych form zachowa , które to (zachowania) ekspresje maj zast powa . Z
tym za wi e si pewna trudno , o której powiemy w dalszej cz ci.
Co wi cej, Wittgenstein pokazuje, i wła ciwie ulegamy jedynie złudzeniu
j zykowemu mniemaj c, e przypisujemy „czemu ” nasze własne do wiadczenia
i stany wiadomo ci,
e istnieje jaki wła ciwy podmiot terminów mentalisty-
cznych w wypowiedziach psychologicznych w pierwszej osobie. To za si wi e
z do
osobliw rol jak słowo „ja” – zdaniem Wittgensteina – pełni w j zyku
potocznym.
Zaimek „Ja”25
21. Tradycyjny filozoficzny pogl d głosi,
e słowo „ja”, b d ce wyra eniem
okazjonalnym26, odnosi si do tej osoby, która je wymawia. Wedle Wittgensteina
jednak, zaimek osobowy „ja” w zdaniach psychologicznych sformułowanych w
pierwszej osobie niczego nie denotuje (DF, § 420):
„Ja” nie nazywa adnej osoby, „tu” – adnego miejsca, „to” nie jest adn nazw .
Ale pozostaj w zwi zkach z nazwami; za ich pomoc nazwy s obja niane.
Wittgenstein twierdzi,
e istniej
dwa ró ne sposoby u ycia zaimka „ja” (lub
„mój”), które nazywa: (a) „u yciem jako przedmiotu” i (b) „u yciem jako podmiotu” (NBZ, s. 113-117).
Filozoficzna problematyka dotycz ca wyra e okazjonalnych jest niezwykle zło ona i obszerna.
W pracy tej brak jednak miejsca na jej przedstawienie, dlatego poprzestaniemy na do ogólnych
stwierdzeniach po to, by wyja ni pewne pogl dy Wittgensteina w interesuj cej nas kwestii.
25
Wyra enie okazjonalne – wyra enie kontekstowo zale ne, które nie ma w j zyku stałego
przyporz dkowania do okre lonego przedmiotu, a zyskuje to przyporz dkowanie tylko wtedy,
gdy jest u yte w konkretnej sytuacji (okazji).
26
30
Iwona Gładysiewicz
Przykłady pierwszego sposobu zastosowania tego słowa s nast puj ce: „Ja
mam złoty z b”, „Moje włosy s potargane”. A przykłady drugiego rodzaju to: „Ja
widz to a to”, „Ja słysz to a to”, „Ja my l to a to” itd. Ogólnie rzecz ujmuj c,
drugi sposób u ycia dotyczy zda psychologicznych, zda w których mówimy o
swoich własnych do wiadczeniach i stanach wiadomo ci.
Ró nica pomi dzy tymi kategoriami wyra e jest ró nic gramatyczn (w
sensie Wittgensteina) i sprowadza si do tego, e przypadki pierwszej kategorii
wi
si zawsze z rozpoznawaniem i odnoszeniem si do pewnej konkretnej
osoby, z konieczno ci odnoszenia si do ciała ludzkiego oraz z tym, e rozpoznanie (odniesienie) takie mo e by bł dne.
Natomiast w przypadku drugiego sposobu u ycia słowa „ja”: w zdaniach
psychologicznych w pierwszej osobie w ogóle nie pojawia si problem rozpoznawania (identyfikowania, odnoszenia, wskazywania) konkretnej osoby jak i
równie mo liwo
pomyłki. W zwykłej sytuacji, gdy mówi „Boli mnie głowa”,
nie odnosz si do adnego obiektu, a pytanie „Czy to mnie wła nie boli głowa?”
jest pozbawione sensu. W takich przypadkach nie jest mo liwe, bym mówi c „Boli
mnie głowa” wzi ła jak
inn
osob
za siebie sam , podobnie jak nie jest
mo liwe, bym j kn ła z bólu przez pomyłk . A tam, gdzie nie mo na mówi o
poprawnym czy niepoprawnym odnoszeniu si (identyfikowaniu, rozpoznawaniu, wskazywaniu itd.), tam w ogóle nie ma sensu mówi
o jakimkolwiek
odnoszeniu si do czegokolwiek. Inaczej mówi c, w przypadku (a) sensownie jest
powiedzie „Nie wiem (w tpi ), czy moje włosy s
potargane”, natomiast w
przypadku (b) powiedzenie „Nie wiem (w tpi ), czy to ja mam ból głowy”
zazwyczaj sensowne nie jest. Co takiego mo na by powiedzie tylko w bardzo
szczególnych okoliczno ciach, a nie w przypadkach zwykłych.
22. Skoro słowo „ja” niczego w zdaniach psychologicznych w pierwszej osobie nie
denotuje, jak wi c spełnia funkcj ? Wydaje si , e słowo „ja” w takich wypowiedziach jest redundantne (zb dne) i spełnia jedynie funkcj gramatyczn (w
zwykłym sensie tego słowa)27.
Pogl d taki wydaje si mie swoje gł bsze uzasadnienie. Wittgenstein z aprobat odnosił si do
znanego powiedzenia Lichtenberga, e zamiast mówi : „Ja my l ”, powinni my mówi : „My li
27
31
Iwona Gładysiewicz
Nale y sobie tutaj równie zda spraw , e ró nica pomi dzy: „Mam ból
głowy” i „On ma ból głowy”, nie polega na ró nym sensie wyra enia „ból głowy”
w tych zdaniach (o czym b dzie jeszcze mowa).
Mo na by tu jednak oponowa i powiedzie , e sposób u ycia zaimka „ja”,
zaproponowany przez Wittgensteina, jest do
paradoksalny. Bo inaczej słowo to
funkcjonuje w zdaniach psychologicznych w pierwszej osobie, a inaczej w zdaniach nie-psychologicznych w pierwszej osobie, dotycz cych jednak tego samego
obiektu. W jednym zastosowaniu denotuje ono co , czego w drugim u yciu nie
denotuje.
A wydaje si , e w naszym schemacie poj ciowym, którego rzeczywi cie
u ywamy – jak np. twierdzi Strawson – zaimek „ja” denotuje dokładnie ten sam
obiekt – osob , czyli mnie, przy wszystkich rodzajach predykatów. Co wi cej,
je eli osoba A stwierdza o osobie B: „B ma ból”, a osoba B mówi „Mam ból”, to
mówi one o tym samym obiekcie i do tego stwierdzaj o nim ten sam fakt.
Na taki zarzut mo na odpowiedzie ,
e celem Wittgensteina nie było
wyszydzanie naszego schematu poj ciowego, którego u ywamy. A takie rzekome
paradoksy bior si z bł dnych wyobra e i przekona o tym, czym nasz j zyk
powinien by , a nie czym naprawd jest i jak spełnia funkcj .
23. Słowo „ja” w naszym potocznym j zyku nie spełnia tej samej funkcji, co nazwy
(imiona) własne28 czy deskrypcje okre lone29. „Ja” nie znaczy to samo, co „I.G.”,
si ” („Es denkt”). To, co Wittgenstein mówi – cho nie explicite - na temat podmiotu do wiadcze , z
perspektywy pierwszoosobowej, przypomina tzw. doktryn podmiotu bez wła ciciela, która
odrzuca model jednego integralnego wła ciciela naszych do wiadcze . Głosi ona, e nasze stany i
akty mentalne nie s własno ciami czy modyfikacjami czegokolwiek, ale po prostu zachodz i to
ani w umy le ani w ciele, chocia wchodz w zwi zki przyczynowe (lub inne) z tym co dzieje si
w naszym ciele. Do wiadczenia niejako stwarzane byłyby z niczego, niejako same by si
generowały. Doktryna ta nastr cza wiele trudno ci (którymi nie b dziemy si tu zajmowa ). W
gruncie rzeczy zrywa ona z kartezja sk koncepcj podmiotu, na rzecz jakiej wersji „wi zkowej
teorii umysłu”, której sztandarowy przykład dał Hume.
Zazwyczaj przyjmuje si , e N jest imieniem własnym, gdy N pełni funkcj nazywania lub
wskazywania jakiego indywiduum, w celu odró nienia go spo ród innych. Dodajmy, e wedle
pó nej filozofii Wittgensteina, nazw własnych u ywamy w do osobliwy sposób, a mianowicie:
„bez stałego znaczenia” (DF, § 79). Tzn., np. nazwa „Moj esz” u yta w ró nych kontekstach,
przypadkach, mo e mie ró ne znaczenia. Pogl d ów ró ni si zasadniczo od tradycyjnych
filozoficznych stanowisk, dotycz cych nazw własnych. Przypomnijmy, e m.in. według Milla, imi
własne w ogóle nie posiada konotacji (nie ma adnego znaczenia); oznacza jedynie jednostk , nim
nazwan . W uj ciu Kripkego za , nazwa własna jest tzw. sztywnym desygnatorem i denotuje ten sam
28
32
Iwona Gładysiewicz
nawet, je li to ja jestem I.G., nie znaczy te to samo, co wyra enie „osoba, która
napisała niniejszy artykuł”. Nie znaczy to jednak – jak mówi Wittgenstein – e
nazwy własne (czy deskrypcje okre lone) i zaimek „ja”, w tych samych
kontekstach, znacz dwie ró ne rzeczy. Znaczy to raczej tyle tylko, e wyra enia
te s dwoma ró nymi narz dziami w naszym j zyku. Kiedy mówi „Ja mam ból
głowy”, „Ja mam wra enie czerwono ci” itd., nie mam zamiaru i nie odnosz si
do adnej konkretnej (zidentyfikowanej) osoby, nie mówi przecie „I.G. ma ból
głowy”, tylko mówi „Mam ból głowy”. Nie przypisuj te
adnego predykatu
obiektowi, zwanemu mn (DF, § 404-411).
Kto
mógłby nadal oponowa
i powiedzie ,
e jednak słowo „ja” w
wypowiedzi „Ja mam bóle”, ma odró nia mnie od innych ludzi, dzi ki temu
słowu odró niamy stwierdzenie, e ja mam bóle od stwierdzenia, e to inni je
maj . Istotnie, mo na by rzec, e u ycie słowa „ja” w takich wypadkach jest jakby
sposobem zwrócenia uwagi na siebie. Kiedy jednak mówi
kieruj
uwagi innych na konkretn , zidentyfikowan
„Mam bóle”, nie
osob . Jak ju
zostało
powiedziane, nie mówi „I.G. ma bóle”, tylko „Mam bóle”. Znaczy to – twierdzi
Wittgenstein –
e kieruj uwag
innych na siebie w taki sam sposób, w jaki
kierowałabym j na siebie gdybym np. j czała.
Stwierdzenie: „Mam bóle” nie jest wypowiedzi o konkretnej osobie, podobnie jak
nie jest ni j k (NBZ, s. 114).
Konsekwencj takiego pogl du jest to, e kiedy mówi „Boli mnie głowa”, to
mówi to samo, co inna osoba, kiedy mówi o sobie, e boli j głowa. Inaczej
mówi c, wyra eniami psychologicznymi sformułowanymi w pierwszej osobie,
posługujemy si w tym samym sensie, niezale nie od osoby mówi cego. Takie s
– wedle Wittgensteina – reguły u ycia tych wyra e .
obiekt we wszystkich mo liwych wiatach lub we wszystkich wiatach, w których dany obiekt
istnieje.
Deskrypcja okre lona, to wyra enie kwalifikuj ce co (domniemane) jako jedynego posiadacza
pewnej własno ci np. „człowiek, który odkrył Ameryk ” (wyra enie ró ne od imion własnych,
maj ce nie wi cej ni jeden desygnat). Russell [1905] przedstawił teori deskrypcji okre lonych,
która pokazywała jak rozumie s dy formułowane z zastosowaniem terminów pustych i
uniwersalnych (tzn. nie odnosz cych si do niczego b d opisuj cych wszystko) bez postulowania
tajemniczych czy zast pczych przedmiotów fikcyjnych jako ich odniesie .
29
33
Iwona Gładysiewicz
Wypowiedzi psychologiczne sformułowane w pierwszej osobie zostaj
zasymilowane do pewnych form zachowa (i tworz nowe lingwistyczne kryteria,
na podstawie których mo emy przypisywa
terminy mentalistyczne innym).
Pomysł taki zdaje si usuwa wspomniane wcze niej trudno ci, dotycz ce m.in.
zasadno ci przypisywania predykatów mentalistycznych nie na podstawie
obserwacyjnej w pierwszej osobie.
24. Szczególny charakter wypowiedzi psychologicznych w pierwszej osobie, tak
zdecydowanie ró ny od psychologicznych wypowiedzi w drugiej czy trzeciej
osobie, nadal mógłby przyczynia si do twierdzenia (o czym ju wspominałam),
e istniej dwa znaczenia – sposoby u ycia – terminów mentalistycznych. Jedno,
gdy stosujemy je w pierwszej osobie (jako form
ekspresji) oraz drugie, gdy
stosujemy je do innych na podstawie obserwacji (jako deskrypcji). Tak jednak nie
jest. By w pełni zda
sobie z tego spraw , Wittgenstein zach ca nas by my
zastanowili si , jak uczymy si j zyka, jak dziecko uczy si stosowa wyra enia
mentalistyczne. Ta kwesta zwi zana jest za z kluczowym dla naszych rozwa a
poj ciem kryterium.
Poj cie kryterium
25. Zacznijmy od takiego oto ogólnego twierdzenia. Jakikolwiek dyskurs o yciu
psychicznym zakłada zewn trzne odniesienie.
„Zjawisko wewn trzne” wymaga zewn trznych kryteriów (DF, § 580)30.
Stwierdzenie to jest fundamentalne dla naszych rozwa a nad problemem innych
umysłów i w ogóle dla Wittgensteinowskiej filozofii umysłu.
Zazwyczaj, przez termin „kryterium”31 rozumie si : (1) wystarczaj c oznak wyst powania okre lonego stanu rzeczy lub (2) oznak nie b d c wprawdzie
warunkiem dostatecznym jakiego stanu rzeczy, ale uznan a priori za jego dobre
Dodajmy, e twierdzenie to przyczyniło si do ywej dyskusji nad argumentem przeciwko
j zykowi prywatnemu. Niektórzy uznali, e stanowi on o przesłank tego argumentu, a tym
samym uznali, e argument ten opiera si na przesłankach weryfikacjonistycznych. Inni za ,
twierdzili, e stanowi ono raczej jego konsekwencj .
30
31
Blackburn [1997] s 204-205.
34
Iwona Gładysiewicz
wiadectwo. Tak np. radosne zachowanie, cho nie daje logicznej gwarancji, e
osoba tak si
zachowuj ca prze ywa rado , mo na a priori uzna
za dobre
wiadectwo rado ci. Drugi z wymienionych pogl dów cz sto przypisywano Wittgensteinowi, cho sprawa jest kontrowersyjna. Poj cie kryterium nale y bowiem
do najbardziej niejasnych i wieloznacznych poj
w pó nej filozofii Wittgensteina.
Spróbujmy wi c rzuci na t spraw nieco wiatła i zbada , czy taka interpretacja
jest poprawna.
Pomo e nam w tym przeciwstawienie poj cia kryterium poj ciu symptomu
(NBZ, s. 54-55). „Symptomem” nazywamy zjawisko (np. mokry chodnik jest
symptomem deszczu, zaognione gardło jest symptomem anginy) wykrywalne
dzi ki do wiadczeniu, czyli empirycznie, b d ce wiarygodn
oznak
jakiego
innego zjawiska, obiektu, lub czego podobnego. Współwyst puje ono w taki czy
inny sposób ze zjawiskiem, które stanowi dla nas kryterium (definicyjne). Inaczej
mówi c, zdania „Kiedy pada deszcz chodnik robi si mokry”, „Je li kto ma
zaognione gardło, to ma angin ”, nie s zdaniami o charakterze czysto gramatycznym (w sensie Wittgensteina), czyli nie s dane przez reguły rz dz ce gr
j zykow (nie s z nich dedukowalne). S zdaniami empirycznymi32, s pewnymi
hipotezami.
26. Inaczej ma si sprawa z poj ciem kryterium. Podanie kryterium pewnego
zjawiska, tego np.,
e kto
odczuwa rado , jest podaniem gramatycznego
wyja nienia wyra enia „odczuwa
rado ” i w tym sensie jest wyja nieniem
dotycz cym znaczenia tego wyra enia (NBZ, s. 53). Kryterium anginy jest na
przykład stwierdzenie, e w wymazie z gardła wykryto takie to a takie zarazki.
Kryterium „logicznym”33 zjawisk psychicznych s
pewne formy zachowa
34.
przede wszystkim
Inaczej mówi c, terminy mentalistyczne s „logicznie”
Zdanie empiryczne (w szerszym sensie) to zdanie obserwacyjne lub zdanie sprawdzalne
empirycznie, tj. uzasadnione w pewien sposób przy pomocy zda obserwacyjnych.
32
Słowo „logiczny (-m)” w sensie Wittgensteina zostało uj te w cudzysłów, by odró ni je od
tradycyjnego sensu tego terminu.
33
34 Rewizji wymaga jednak samo poj cie zachowania. Zachowanie ludzkie – wedle Wittgensteina –
nie sprowadza si do zwykłych ruchów ciała powodowanych od wewn trz przez skurcz mi ni i
przejawiaj cych si jako poruszenia członków i grymasy twarzy, jak utrzymywała tradycja
kartezja ska i współczesny dualizm mózgu i ciała oraz behawioryzm. Zachowanie ludzkie nie jest
35
Iwona Gładysiewicz
(w szczególnym znaczeniu tego słowa) powi zane z pewnymi formami zachowa
– takie s bowiem gramatyczne reguły rz dz ce ich u yciem.
27.
ywa istota ludzka. Dokładniej mówi c, kryterium i paradygmatem (proto-
typem) dla stosowania predykatów mentalistycznych jest
umiej ca manifestowa
ywa istota ludzka,
swoje uczucia i my li w swym zachowaniu (niewer-
balnym i werbalnym). To ywa istota ludzka – pewna jedno
jest „logicznie” istotna dla naszych poj
psychofizyczna –
psychologicznych.
Tylko o ywej istocie ludzkiej i o tym, co j przypomina (podobnie si zachowuje),
mo na powiedzie ,
e ma doznania;
e widzi; e jest lepa;
e słyszy;
e jest
głucha; e jest wiadoma czy nie wiadoma (DF, § 281).
Terminy mentalistyczne maj swój sens dosłowny tylko, gdy przypisuje si je
ywym istotom ludzkim – cało ciom psychofizycznym – oraz temu, co te istoty
przypomina (DF, § 583). Kryterium „logicznym” ich stosowania s pewne formy
zachowania, które s gł boko osadzone w naszych codziennych praktykach –
sposobach ycia. (Ró norodne formy zachowa s „pierwotne”, w takim sensie, e
s
przedj zykowe:
e na nich opiera si
gra j zykowa,
e s
one „prototypem
pewnego my lenia, a nie wynikiem my lenia”) (K, § 540-541). Rewizji zostało te
poddane – jak widzieli my wcze niej – samo poj cie zachowania.
28. Wittgenstein utrzymuje, e je li kryterium pewnego zjawiska jest spełnione to
istnienie tego zjawiska le y poza wszelk w tpliwo ci . Nie znaczy to jednak, e
zdania, które opisuj kryterium np. stanu rado ci (czyli opisuj radosne zachowanie) implikuj logicznie zdanie „On odczuwa rado ”. Na czym wi c polega
ten „logiczny” – konieczny zwi zek?
jedynie fizycznym zjawiskiem tego typu, co ruchy robota przemysłowego, które mo na opisa
wył cznie w terminach cielesnych (czy fizykalistycznych). Trzeba sobie u wiadomi to, jak
niezwykle trudno byłoby nam opisa zachowanie człowieka wył cznie w takich terminach, a cały
ten zabieg wydałby si nam sztuczny. Wedle Wittgensteina – zachowanie, to pewne działanie
yj cej istoty ludzkiej, które zazwyczaj opisujemy w terminach zarazem mentalistycznych i
cielesnych (fizykalistycznych). Ujawniaj si w nim nasze my li, uczucia, postanowienia itd.; i jako
takie je wła nie postrzegamy. Oczywi cie nieszczero i udawanie mog si przytrafi , to, co
ujawnione mo e wprowadza nas w bł d. Zawsze jednak dowodem nieszczero ci i udawania b d
pewne dalsze zachowania.
36
Iwona Gładysiewicz
Tradycyjnie spraw ujmuj c, wydaje si , e konieczno , z któr mamy tu
do czynienia jest czym , co przysługuje równie zdaniom nieanalitycznym, ale
ró ni cym si od typowych zda empirycznych (np. zdaniu „Co nie mo e by
równocze nie w cało ci czerwone i zielone”)35. Jest te czym innym, mocniejszym, ni konieczno
czym
innym ni
Konieczno
przyjmowana jedynie na mocy konwencji j zykowych, i
konieczno
zwi zana z s dami syntetycznymi a priori36.
jest tu poj ta jako co , co dotyczy sposobów przedstawiania, które s
konstytuowane przez reguły gramatyki. (Pami tajmy, e – wedle Wittgensteina –
nie mo emy inaczej si skonfrontowa ze wiatem ni poprzez gr j zykow !)37.
Próbuj c zbli y si do zrozumienia tego poj cia, mo na by powiedzie , e
zwi zek ten – o którym mówi Wittgenstein – jest konieczny w takim sensie, e jest
relacj
wewn trzn
38
jaka zachodzi pomi dzy zdaniem a pewnym zjawiskiem
(zachowanie, okoliczno ci itp.). To znaczy, gdyby pomi dzy zdaniami mentalistycznymi a odpowiednimi sposobami zachowa ta relacja nie zachodziła, to ani te
zdania, ani sposoby zachowa , nie mogłyby by tym, czym s . To znaczy, e
gdyby zdanie: „A si cieszy” jej nie zawierało, to nie byłoby ju tym samym
zdaniem.
Ponadto, Wittgenstein utrzymuje,
e kryterium jest spełnione tylko w
pewnych warunkach (okoliczno ciach). Nie zawsze „pogodna mina” jest
kryterium pogody ducha, czasem radosne zachowanie nie pokazuje tego, e kto
rzeczywi cie odczuwa rado . Co wi cej, poj cie kryterium odznacza si te tym,
e w ró nych okoliczno ciach stosujemy ró ne kryteria tego np., e kto si cieszy
Tradycyjnie za była ona uto samiana z poj ciem zdania analitycznego (b d syntetycznego a
priori). Zdanie (s d) jest konieczne, je eli nie mo e by fałszywe. Na czym polega konieczno
charakteryzuj ca zdanie nieanalityczne? Zazwyczaj w takim przypadku konieczno wi e si z
tym, czego zdanie dotyczy: przysługuje ona zdaniu wówczas, gdy stwierdza si w nim zwi zki o
charakterze koniecznym, np. pomi dzy cech istotn rzeczy a cechami wzgl dem niej pochodnymi; lub te przysługuje ona zdaniu za spraw konwencji j zykowych.
35
Poj cie s dów syntetycznych a priori wprowadził Kant. S to s dy przyj te bez powoływania si
na do wiadczenie, wyprzedzaj ce wszelkie do wiadczenie zmysłowe, a zawieraj ce przy tym
informacj o realnym wiecie.
36
Oczywi cie , je li reguła jest pewn norm przedstawiania, to mo na by zapyta , na czym polega
to przedstawianie? W pó nych tekstach Wittgensteina trudno jednak znale odpowied na to
pytanie czy chocia by wskazówki, jak nieco rozja ni t kwesti .
37
Zwolennik relacji wewn trznej uwa a, e je li miedzy dwoma przedmiotami zachodzi pewna
relacja, to gdyby ta relacja nie zachodziła, nie mogłyby one by tym czym s .
38
37
Iwona Gładysiewicz
(DF, § 164). A zatem dysponujemy wieloma ró nymi kryteriami dla danego
zjawiska psychicznego.
W praktyce jednak nieraz trudno nam rozstrzygn , które zjawiska s
symptomami, a które kryteriami, co mo e stwarza
pozór,
e istniej
tylko
symptomy (DF, § 354; K § 465-466). Nie ma w tym jednak niczego niepokoj cego –
twierdzi Wittgenstein, o ile b dziemy pami ta , e wyra e j zyka potocznego nie
u ywa si wedle ci le okre lonych reguł. Nasz j zyk nie przypomina rachunku
logicznego! (NBZ, s. 58).
Ale gdyby nie istniały kryteria zjawisk psychicznych, to nie mogliby my
mówi , e istniej ich symptomy. A to znaczy, e gdyby pewne formy zachowania
były tylko przypadkowo zwi zane z pewnymi zjawiskami umysłowymi, to w
ogóle nie mogliby my takich zwi zków wykry . Trzeba wi c uzna , e pewne
relacje zachodz ce pomi dzy zdaniami opisuj cymi zachowania i zdaniami
psychologicznymi nie maj charakteru przygodnego, albowiem nie opieraj si
jedynie na empirycznych korelacjach.
29. Podsumowuj c, wydaje si zatem, e nie mo na przypisa Wittgensteinowi ani
pierwszego, ani drugiego z wcze niej przedstawionych pogl dów dotycz cych
znaczenia terminu „kryterium”. Odrzucenie pierwszego pogl du, głosz cego, e
zachowanie jest wystarczaj c
psychicznego, jest do
oznak
wyst powania okre lonego zjawiska
oczywiste. Co do drugiego pogl du, mówi cego, e cho
np. radosne zachowanie nie daje logicznej gwarancji, e osoba tak si zachowuj ca
prze ywa rado , to mo na je uzna a priori, za dobre wiadectwo rado ci, to
w tpliwo
dotyczy tu przede wszystkim u ycia poj cia a priori. Zapytajmy wi c,
czy i jak poj cie to stosuje si do zda gramatycznych w sensie Wittgensteina, nie
b d cych zdaniami analitycznymi?
30. W tpliwo . Co wła ciwie za pomoc Wittgensteinowskiego poj cia kryterium
mo emy osi gn ? Czy rzeczywi cie jest ono przydatne w przezwyci aniu sceptycyzmu, co do poznania zawarto ci cudzej psychiki? Sprawa jest do
niejasna.
Istniej racje, by na powy sze pytanie odpowiedzie negatywnie.
Skoro ze zda opisuj cych np. kryterium (zachowania i okoliczno ci) radoci nie wynika zdanie „On odczuwa rado ”, to spełnienie kryteriów charaktery38
Iwona Gładysiewicz
zuj cych stan rado ci nie stanowi wystarczaj cego dowodu w sensie logicznym
dla rado ci. Sk d wi c wiemy i jak mo emy by pewni tego, e kto manifestuj cy
zachowanie radosne rzeczywi cie odczuwa rado ? Sceptyczna konkluzja wydaje
si nieuchronna. Nie powinni my si jednak tak łatwo poddawa . Wittgenstein
mówi, e cudzych fenomenów psychicznych mo emy by tak pewni bezpo rednio, jak wielu innych faktów.
31. Wittgenstein twierdził, e trzeba zbada to, jak w tpienie pojawia si w grze
j zykowej. Zastanówmy si wi c, dlaczego zacz li my pow tpiewa o czyich
zjawiskach psychicznych. Odk d uznali my,
e zwi zek pomi dzy formami
zachowania a odpowiednimi zjawiskami psychicznymi ma charakter przypadkowy, odpowiedzi mog by ró norodne. Kto skrywa przed nami swe prze ycia;
udaje, manifestuj c w zachowaniu co zgoła odmiennego od tego, co rzeczywi cie
czuje; jest pod wpływem narkotyków i zachowuje si w dziwaczny sposób itd.
Wittgenstein jednak zach ca nas, by my w normalnych sytuacjach, w naszym codziennym, yciu przedstawili sobie wszystkie te w tpliwo ci, a zobaczymy, e jest w nich co absurdalnego (DF, § 303). To znaczy, e w tpliwo ci tego
rodzaju najcz ciej si nie pojawiaj . I wiele warunków musi by spełnionych, by
były one zasadne. Spróbujmy pow tpiewa o cierpieniu człowieka, który wła nie
złamał nog i który j czy i wije si w konwulsjach. Człowiek, który pow tpiewałby o jego bólu, musiałby by niespełna rozumu, musiałby by kim , kto zupełnie
stracił poczucie rzeczywisto ci. Na marginesie, po raz kolejny Wittgensteinowska
idea filozofii jako terapii, walki z chorob umysłow , okazuje si wa na.
Kto nadal mógłby oponowa i powiedzie , e cho wniosek sceptyka odbiega od normy, to nadal jest on logicznie poprawny. Na co mo na by odpowiedzie w duchu Wittgensteina, e je li uznamy wniosek sceptyka za odbiegaj cy od
normy , to nie mo emy powiedzie , e jest on logicznie poprawny, dlatego, e nie
spełnia on reguł gramatycznych u ycia pewnych wyra e
j zyka potocznego,
które to (reguły) wyznaczaj nasze standardy poprawno ci.
Zachodzi ró nica pomi dzy pomyłk czy bł dem, dla których – jak mówi
Wittgenstein – „miejsce w grze j zykowej jest przygotowane” (bo mówimy
komu , „ e si myli”, ” e czego nie zrozumiał”, „ e popełnił bł d”), „a zupełn
39
Iwona Gładysiewicz
nieprawidłowo ci , która zdarza si jako wyj tek” (OP, § 647). Tak oto – mo na by
rzec – si gamy granic naszego j zyka!39
32. Wydaje si , e ka da gra j zykowa – zwłaszcza gramatyka – wyznacza jak
przestrze sensowno ci dla w tpienia (która b dzie ró na w zale no ci od rodzaju
gry). Ale przypadki wyj tkowe, nienormalne nie nale
sytuuj
do gier j zykowych;
si one poza sposobami u ycia naszego j zyka, poza regułami u ycia
słów.
A gdyby sprawy miały si zupełnie inaczej ni si faktycznie maj – gdyby np. nie
było charakterystycznego wyrazu bólu, l ku, rado ci; gdyby to, co jest reguł , było
wyj tkiem, a co jest wyj tkiem, było reguł ; albo gdyby oba były zjawiskami o
mniej wi cej jednakowej cz stotliwo ci – to nasze normalne gry j zykowe straciłyby tym samym swój sens (DF, § 142).
Gdyby kto zawsze widz c zachowanie bólowe pow tpiewał o czyim bólu, to
znaczyłoby to, e nie dysponuje on adnym kryterium tego, e kto inny czuje ból.
Trzeba by wówczas przyj , e nie uznał on niczego jako zachowania charakterystycznego dla bólu (K, § 571, s. 131). Co by wi c znaczyło powiedzenie, e on
posiada poj cie bólu kogo innego? Bezsensownie byłoby przypuszcza , e on
takie poj cie posiada i zawsze w tpi. Gdyby jednak nadal kto
oponował i
powiedział: ale sceptyk nie posiada poj cia bólu kogo innego i dlatego wła nie
nie wie jak stosowa predykaty psychologiczne do innych istot. To mo na by mu
Trzeba powiedzie , e koncepcja „wyznaczania granic j zyka” (typowa dla Traktatu, a znajduj ca
pewnego rodzaju kontynuacj w Dociekaniach) generuje pewien paradoks, w który był ju
uwikłany logiczny pozytywizm. A który w uj ciu np. Rorty’ego brzmi nast puj co: „gdy mówisz,
e co jest poza granicami j zyka, to nie masz literalnie na my li tego, e nie mo na nic o tym
powiedzie , musisz przez to rozumie , e to nie ma sensu. Lecz musiałe to dobrze zrozumie , by
stwierdzi , e to nie ma sensu, a zatem musiało mie jaki sens, je li tak dobrze to zrozumiałe ”
(Rorty [1998] s. 66). Kategoria nonsensu wprowadzona w Dociekaniach – zauwa a Rorty – mo e si
zatem wyda równie nieuzasadniona jak np. nazywanie przez pozytywizm logiczny zda
dotycz cych metafizyki i religii nonsensami. W tym miejscu nale y si jednak pewne wyja nienie.
Wydaje si , e wyra enie nonsensowne wedle pó nej filozofii Wittgensteina, to nie tyle wyra enie
pozbawione znaczenia, które jest dla nas niezrozumiałe (bezładne semantycznie), czy niespójne
syntaktycznie, lub te pozbawione sensu empirycznego (jak utrzymywał neopozytywizm) czy
wreszcie, wyra enie, w którym ulegaj pomieszaniu pewne kategorie (np. w zdaniu „Biały jest
liczb pierwsz ”). Ale raczej, to takie wyra enie, które narusza reguły u ycia j zyka potocznego. A
zatem powy szy paradoks mo e si wyda nieco powierzchowny. Ponadto uj cie rozumienia
przez Wittgensteina jako umiej tno ci wydaje si równie osłabia ten zarzut.
39
40
Iwona Gładysiewicz
odpowiedzie ,
e taki pogl d jest niespójny. Wszak sceptyk wówczas nie
dysponowałby adnym poj ciem bólu.
Problem ujawni si w pełni, kiedy zdamy sobie spraw z tego, jak uczymy
si i nauczamy j zyka, a przede wszystkim jak uczymy si stosowa wyra enia
psychologiczne.
Jak uczymy si wyra e mentalistycznych?
33. Wittgenstein zrywa z pogl dem, który głosi, e istnieje jaki pierwotny proces
uczenia si
znacze
terminów mentalistycznych (czy otrzymywania poj
mentalnych) na podstawie naszych wewn trznych i prywatnych do wiadcze
i
stanów psychicznych. A nast pnie wtórny proces uczenia si stosowania takich
terminów do innych ludzi na podstawie rozumowania przez analogi , czy te na
mocy pewnych innych korelacji (np. asocjacji nie maj cych charakteru zwi zku
przyczynowego), ustalonych we własnym przypadku z pewnymi formami
zachowania, ostatecznie w oparciu o kryteria zachowaniowe.
Nie jest prawd , e uczymy si u ywa terminów psychologicznych przez:
(1) rozpoznanie w nas samych pewnych zjawisk psychicznych (proste ich uj cie;
odró nienie od innych zjawisk) i ich zapami tanie; (2) nast pnie uchwycenie ich
to samo ci wyra one przez aksjomat: a=a (czyli przedpredykatywne stwierdzenie
ich identyczno ci); i (3) z kolei opatrzenie ich odpowiednim terminem (nazw ).
Co wi cej, nie jest tak, e cała ta „procedura” – jak utrzymuj jej zwolennicy
– zapewnia nam to, e kiedy b d rozumie dany termin, to wła nie odpowiednie
zjawisko psychiczne czy jego obraz, wzorzec ów „stanie przed oczami mojej
duszy”. Taka „procedura” jest u samych podstaw bł dna.
34. Wy ej wymieniony pogl d, dotycz cy tego jak uczymy si wyra e mentalistycznych prowadzi do solipsyzmu i sceptycyzmu. Sceptyk uznaje, e stosowanie
predykatów mentalistycznych do innych ludzi jest nieuzasadnione; nie wiemy,
czy inni co my l i czuj (DF, § 272). Wittgenstein odrzucił ten pogl d, pokazuj c,
e jest on u samych podstaw bł dny. Słu y temu, przede wszystkim, argument z
j zyka prywatnego. Sceptyk podwa a (pogwałca) reguły u ycia terminów
psychologicznych; jego pogl d jest dodatkowo niespójny. Prowadzi bowiem do
41
Iwona Gładysiewicz
absurdalnej konsekwencji,
e nigdy nie mogliby my si
nauczy
znaczenia
(u ycia) terminów mentalistycznych. A zatem nie wiedzieliby my równie jak je
stosowa do nas samych (tzn. w pierwszej osobie).
35. Krytyczny namysł nad wy ej wymienionym pogl dem i trudno ciami, które
on generował przyczyni si mo e do pojawienia si innego pogl du
Takiego mianowicie, e istnieje jaki pierwotny proces uczenia si stosowania predykatów mentalistycznych do innych ludzi, na podstawie kryteriów
zachowaniowych, a nast pnie, proces wtórnego uczenia si techniki nowych form
zachowa , czyli stosowania wypowiedzi psychologicznych w pierwszej osobie.
Pogl d taki prowadzi do słabszej wersji behawioryzmu logicznego40. Je li bowiem
uznamy za podstawowy czy samowystarczalny ten sposób u ycia predykatów
mentalistycznych, który polega na przypisywaniu ich innym (i nam samym) na
podstawie obserwacji, w oparciu o kryteria zachowaniowe, wówczas mo na by
przyj , e całe ich znaczenie, mie ci si w kryteriach, na mocy których stosujemy
je do innych.
Pod adresem behawioryzmu logicznego mo na wytoczy w tym kontek cie
nast puj cy kontrargument: powiedzenie,
e kryteria zachowaniowe, na mocy
których stosujemy predykaty mentalistyczne do innych (i do nas samych), s
logicznie wystarczaj ce dla ich stosowania, nie jest tym samym co twierdzenie, e
te kryteria s wszystkim, co mie ci si w znaczeniu predykatów mentalistycznych.
Zwolennik tej doktryny zapomina, e dla znaczenia predykatów mentalistycznych
Forma logicznego behawioryzmu zale y, przede wszystkim, od zasi gu logicznych zwi zków
pomi dzy zdaniami o zjawiskach psychicznych a odpowiednimi zdaniami opisuj cymi zachowania. Silna wersja utrzymuje, e wszystkie zdania o stanach mentalnych s przekładalne na zdania
obserwacyjne, opisuj ce zachowania. Nie wiem, czy istniej jeszcze obecnie zwolennicy silnej
wersji behawioryzmu logicznego, której rzecznikiem był Carnap (Psychology in Physical Language),
a która głosi, e przypisywanie predykatów mentalistycznych nam samym jak i innym jest
symetryczne, i w obydwu przypadkach opiera si na metodzie weryfikacyjnej. I tak, zdanie typu
„Czuj si podekscytowany” opiera si na obserwacjach, które mog zosta wyra one w zdaniach:
„Widz , e trz s mi si r ce”, „Słysz jak mój głos dr y” itd. Niezale nie jednak od tego, czy
istniej zwolennicy tej doktryny, czy te nie, pogl d, który doktryna ta głosi wydaje si daleki od
prawdy, le bowiem zdaje spraw z tego jak u ywa si terminów mentalistycznych w odniesieniu
do nas samych. Sytuacja, o której mówi Carnap ma miejsce niezwykle rzadko. Tylko w bardzo
szczególnych okoliczno ciach obserwujemy ruchy i wygl d swojego ciała po to, by przypisa sobie
dany stan mentalny – zazwyczaj jednak nie. Nie potrzebuj obserwowa swoich działa , ruchów
swojego ciała, wyrazu swojej twarzy, by np. powiedzie „Chc st d wyjecha ”.
40
42
Iwona Gładysiewicz
istotne jest równie to, e mo emy je stosowa do nas samych w sposób nie oparty
na obserwacji. Zapomina on o reszcie struktury naszego j zyka.
Dodajmy jeszcze, e drugi pogl d cz sto przypisywano Wittgensteinowi
twierdz c, e głosił on jak
słabsz wersj behawioryzmu. Tak jednak nie jest.
Wittgenstein nie głosił logicznego behawioryzmu. Nigdy nie twierdził, e zdania
dotycz ce do wiadcze
wewn trznych s
redukowalne do zda
opisuj cych
pewne formy zachowa , nie utrzymywał te , e deskrypcje mentalne s prawdziwe wył cznie za spraw faktów dotycz cych zachowania41.
36. Niektórzy filozofowie za uznali oba te obrazy za fałszywe. Np. zdaniem
Strawsona opieraj si one na niezrozumieniu szczególnego logicznego charakteru
wi kszo ci predykatów mentalistycznych.
Ucz c si bowiem stosowania wi kszo ci predykatów mentalistycznych –
twierdzi Strawson – uczymy si zarazem obu aspektów ich u ycia, tzn. stosujemy
je do siebie samych nie na podstawie obserwacyjnej oraz stosujemy je do innych
na podstawie kryteriów zachowaniowych. aden z tych sposobów u ycia nie jest
bardziej podstawowy od drugiego;
aden z nich nie mógłby te
drugiego. Ponadto istotn
jest to,
wyra e
ich cech
istnie
bez
e u ywamy ich w charakterze
przypisuj cych w pierwszej i trzeciej (czy drugiej) osobie. Predykaty
mentalistyczne nie maj przez to dwóch rodzajów znaczenia: innego w zdaniach
psychologicznych w pierwszej osobie, a innego w zdaniach tego typu sformułowanych w trzeciej osobie, ale maj ten sam sens; i czerpi swe znaczenie z całej
struktury naszego potocznego j zyka.
Jak widzieli my jednak wcze niej, rozwi zanie „problemu innych umysłów” zaproponowane przez Strawsona nadal nie usuwało zasadniczej trudno ci,
która m.in. skłoniła filozofów do odrzucenia tego pogl du i pój cia w ró nych
kierunkach.
37.
adnego z wy ej wymienionych pogl dów na temat tego, jak uczymy si
j zyka i jak stosuje si terminy mentalistyczne w naszym potocznym j zyku, nie
41
Jak widzieli my, Wittgenstein poddał rewizji samo poj cie zachowania.
43
Iwona Gładysiewicz
mo na przypisa Wittgensteinowi. Po raz kolejny zrywa on z tradycyjnymi filozoficznymi zapatrywaniami w tej sprawie i proponuje swój własny pogl d.
Przede wszystkim musimy zda sobie spraw z tego, e j zyka uczymy si
zawsze w pewnych okoliczno ciach, w pewnym szeroko rozumianym kontek cie,
na który składaj si m.in.: sytuacja, kontekst j zykowy, zachowanie.
Dla Wittgensteina uczenie si
i nauczanie j zyka odbywa si
poprzez
szkolenie, to znaczy w sposób analogiczny do tego, w jaki uczy si zwierz ta, by
wykonywały pewne czynno ci (NBZ, s. 127); odbywa si
prowadz cego do powstania po
metod
treningu
danej dyspozycji (umiej tno ci), nie za metod
wyja nie (DF, § 5).
Wittgenstein mówi:
Poj cie „bólu” zdobyłe wraz z j zykiem (DF, § 384).
Uwaga ta jest wa na, pomija ona bowiem czyje do wiadczenie bólu w zdobywaniu poj cia bólu. Ten nauczył si słowa „ból”, kto reaguje na to słowo w sposób
wła ciwy. Nie jest natomiast konieczne – wbrew twierdzeniu asocjacjonizmu czy
mentalizmu – by na słowo „ból” reagowa przedstawieniem sobie bólu.
Jedynie o kim , kto to a to umie, tego a tego si nauczył, mo na rzec sensownie, e
to prze ywa (DF, cz. II, s. 292).
Zrozumie jaki j zyk znaczy opanowa pewn technik (DF, § 199).
W nauczaniu i uczeniu si j zyka, w pó nej filozofii Wittgensteina, kluczow rol
odgrywa poj cie kryterium. Kryterium „logicznym” (tj. gramatycznym) przypisywania zjawisk psychicznych innym istotom jest przede wszystkim ich zachowanie
(werbalne i niewerbalne) i okoliczno ci (DF, § 666).
38. W ród fenomenów umysłowych s
takie, które maj
kryteria ci le beha-
wioralne np. pewne formy bólu, strachu. Dlatego wła nie mo emy przypisywa
pewne zjawiska psychiczne zwierz tom, mo emy mówi , e pies, kot boi si czy
czuje ból. Istniej te pewne pierwotne zachowania celowe b d ce naturalnym
wyrazem ch ci, dlatego mówimy, e pies chce uciec, a kot chce złapa ptaka (DF, §
646).
44
Iwona Gładysiewicz
S
te
bardziej zło one fenomeny mentalne, których kryteria s przede
wszystkim lingwistyczne (stany wolicjonalne, pewnego typu qualia, sny itd.). Na
przykład, l k przed tym, co przyniesie przyszło . Taki l k wydaje si , e nie
mo e istnie niezale nie od j zyka. To znaczy, nie mog go mie istoty, które nie
opanowały pewnego dyskursu (DF, § 649, cz. I. s. 243). Nie istnieje kryterium
behawioralne dla l ku przed tym, co jutro nast pi. Dlatego nie ma sensu mówi o
kocie czy psie, e l ka si (boi si ), e pan go zbije jutro (DF, § 650). To j zyk, a
dokładniej zachowanie werbalne, dostarcza kryterium dla takiego zjawiska
psychicznego. Wyra enia: „l kam si jutrzejszej rozprawy s dowej” uczymy si
dlatego, e kto inny w pewnych okoliczno ciach powiedział co takiego czy co
podobnego o sobie.
Przede wszystkim jednak, nieprawd
jest twierdzenie,
e u ycie poj
mentalistycznych w pierwszej osobie do nas samych jest niezwi zane z naszymi
zachowaniami. To prawda, e nie mówi : „Czuj ból” na podstawie obserwacji
swojego zachowania.
[...] Powiem to nie na podstawie obserwacji swojego zachowania. Ale sens b dzie
to miało tylko dzi ki temu, e tak si zachowuj (DF, § 357).
To na podstawie obserwacji mojego zachowania, które jest takie to a takie i okoliczno ci, doro li zach caj mnie do mówienia „Chc tego a tego”, „Czuj to a to”,
„Mam zamiar taki a taki”. Wypowiedzi takie s
cz sto – jak widzieli my –
przedłu eniem naszych naturalnych form zachowa . I stanowi one nowe kryteria dla przypisywania zjawisk psychicznych w trzeciej osobie.
Na podstawie odpowiednich zwi zków pomi dzy moimi zachowaniami w
pewnych okoliczno ciach i wypowiedziami inne osoby s dz , e ja nauczyłam si
j zyka, e wiem jak go u ywa . Innymi słowy, to poprawne zastosowanie pewnego wyra enia j zykowego jest kryterium tego, e zrozumiałam jego znaczenie (DF,
§ 146).
Kryteria, na mocy których inni stosuj terminy mentalistyczne do mnie,
opieraj si na moich niewerbalnych, a niekiedy na werbalnych zachowaniach.
Ale te ostatnie dostarczaj kryterium tylko dlatego, e ja w przeszło ci zachowy45
Iwona Gładysiewicz
wałam si
i reagowałam w sposób charakterystyczny dla normalnej ludzkiej
istoty. To znaczy, dlatego, e istniały naturalne kryteria zachowaniowe.
Trudno ci i próba ich przezwyci enia
39. Sprawa si jednak komplikuje, kiedy zaczynamy mówi o takich zjawiskach,
jak np. marzenia senne, pewnego typu wra enia, halucynacje itd. To znaczy, o
fenomenach, które zasadniczo posiadaj kryteria lingwistyczne i nie przejawiaj
si w naszym naturalnym zachowaniu. To prawda,
e uczymy si wyra enia
„ niło mi si ” dlatego, e kto u ył go w pierwszej osobie, i e kto o mnie powiedział, e mi si co
niło. Ale jaki wówczas ma sens mówienie o poprawno ci czy
niepoprawno ci jego u ycia?
Zasadnicz
konkluzj
argumentu przeciw j zykowi prywatnemu jest
twierdzenie, e istnienie pewnej reguły, kierowanie si pewn reguł przez dany
podmiot, zakłada zawsze mo liwo
sprawdzenia przez innych członków pewnej
społeczno ci, e podmiot ten kieruje si dan reguł poprawnie. Oznaczmy to
twierdzenie symbolem T*. W odniesieniu do poj
znaczy,
e musz
istnie
psychicznych twierdzenie T*
zewn trzne kryteria ich u ycia. To znaczy przede
wszystkim, e musz istnie pewne naturalne (niewerbalne) formy zachowania
czy okoliczno ci, na podstawie obserwacji których mogliby my stwierdzi , e kto
poprawnie kieruje si
dan
reguł . Okazuje si
jednak,
e istnieje taka klasa
fenomenów psychicznych, która takich kryteriów zazwyczaj, w codziennych
sytuacjach, nie posiada, m.in. pewnego rodzaju qualia, halucynacje, sny. I dla
której twierdzenie T* jest problematyczne. Nikt ( aden obserwator) poza indywiduum, które do wiadcza takich stanów (np. ma pomara czowy powidok) i potrafi
je rozpoznawa , nie mo e stwierdzi , e ono je posiada, dopóki ono samo nam
tego nie wyrazi42.
Wydaje si , e w takich przypadkach jeste my zdani wył cznie na szczere
wypowiedzi mówi cego, które stanowi kryteria dla u ycia wyra e
w trzeciej
Pomijamy tu przypadki, kiedy kto np. mówi przez sen, wykonuje pewne gesty, które wiadcz
o tym, e co mu si ni. A tak e wyniki bada z zakresu np. neurofizjologii czy te fizjobiologii.
Albowiem – zdaniem Wittgensteina – wyniki te, zazwyczaj, nie stanowi kryteriów zjawisk
psychicznych, którymi posługujemy si na co dzie .
42
46
Iwona Gładysiewicz
osobie. A zatem, nieuchronna wydaje si konkluzja, e istnieje uprzywilejowany
dost p w tre ci naszego własnego umysłu, oraz e nikt poza mówi cym nie mo e
wiedzie co nam si na przykład niło, czy np. mamy pomara czowy powidok.
Nigdy wi c nie wiedzieliby my, czy dany pomiot poprawnie czy niepoprawnie
kieruje si dan reguł . To znaczy, nie mogliby my sprawdzi , czy wypowiedzi
psychologiczne w pierwszej osobie, a co za tym idzie, te ich trzecioosobowe
odpowiedniki, zostały u yte poprawnie.
Dla takich wypowiedzi jedynym publicznym kryterium byłyby szczere
wyznania mówi cego. Ale zgodnie z T*, nie mo e by tak, by kryterium kierowania si pewn reguł były tylko szczere wypowiedzi psychologiczne mówi cego.
Wtedy bowiem kierowałby si on pewn reguł niejako prywatnie, cho niedokładnie w takim sensie, jak w argumencie przeciw j zykowi prywatnemu. Nie byłoby
ró nicy pomi dzy jego s dzeniem,
e si
kieruje reguł
a jego rzeczywistym
kierowaniem si reguł (DF, § 202). Innymi słowy, to co mówi cy uznałby za
poprawne byłoby poprawne (DF, § 258).
Trudno
wy ej przedstawiona dla wielu filozofów wydała si nieprzezwy-
ci ona. Uznali oni, e stanowi ona kontrargument dla twierdzenia (T*) Wittgensteina, e „zjawiska psychiczne (wewn trzne) domagaj si zewn trznych kryteriów”. Oraz e istnienie pewnej reguły zawsze zakłada mo liwo
sprawdzenia,
czy kierujemy si ni poprawnie czy te nie.
40. Wydaje si jednak, e mo liwa jest bardziej liberalna interpretacja stanowiska
Wittgensteina w tej sprawie, która pozwala unikn
wy ej wspomnianej
trudno ci, a która te wydaje si by bli sza jego duchowi. A mianowicie, mo na
by przyj , e s takie reguły u ycia wypowiedzi psychologicznych, dotycz cych
interesuj cej nas klasy zjawisk psychicznych (pewnych dozna , snów), w
odniesieniu do których to (reguł) inni nie mogliby ostatecznie sprawdzi , czy
kierujemy si nimi poprawnie lub niepoprawnie. Na przykład opowiadałabym
sny, cho nic mi si nie niło. Inni nie wiedzieliby te , kiedy takie wypowiedzi s
prawdziwe. Poprawne kierowanie si reguł w takich przypadkach polegałoby na
tym tylko,
e wyra e
tego typu u ywaliby my z powszechnie przyj tymi
47
Iwona Gładysiewicz
zwyczajami, konwencjami, tzn. na przykład opowiadaliby my o swoich snach,
wra eniach, w podobny sposób w jaki czyni to nasi bli ni43.
Taka liberalna interpretacja tego problemu polega na tym, e dopuszczamy
to, e wypowiedzi dotycz ce pewnej klasy fenomenów psychicznych nie posiadaj naturalnych kryteriów zachowaniowych, ale posiadaj jedynie kryteria j zykowe. A wtedy trzeba uzna , e wypowiedzi psychologiczne w pierwszej osobie,
b d ce pewnymi ekspresjami, nie zast puj naszych naturalnych form zachowa
(dlatego,
e takich nie ma) i same stanowi
kryteria u ycia dla podobnych
wypowiedzi w pierwszej i trzeciej osobie.
Inn spraw jest: czy tak interpretacj dałoby si rozszerzy na cał klas
na przykład dozna ?
Niezale nie od tego, czy taka interpretacja jest zadowalaj ca czy te nie,
problem jest powa ny. Przybiera on ogóln form , a mianowicie: co to znaczy
sprawdzi – na gruncie filozofii Wittgensteina –
e kto kieruje si reguł
w
odniesieniu do klasy wyra e j zykowych dotycz cych fenomenów psychicznych,
które nie manifestuj
si
w naszym naturalnym zachowaniu? Pami tajmy,
e
niejasny jest tu zwi zek pomi dzy reguł u ycia wyra enia j zykowego a jego
prawdziwo ci .
41. Quine – dygresja. Wydaje si , e sytuacj t trafnie uj ł – w odniesieniu do
pewnego fragmentu naszego j zyka – Quine44.
Uczenie si j zyka i przekazywanie go nast pnym pokoleniom opiera si –
jego zdaniem – na biegłym posługiwaniu si (przynajmniej w nieartykułowany
sposób) idiomem tzw. postawy propozycjonalnej „x postrzega,
e p”, gdzie „p”
O takich wyra eniach nie mo na by orzeka w kategoriach prawdziwo ci b d fałszywo ci, ale
mimo to mog by prawomocne lub nieprawomocne. „Kryteriami prawdziwo ci wyznania, i
pomy lałem sobie to a to, nie s kryteria zgodnego z prawd opisu zjawiska. Doniosło
prawdziwego wyznania nie polega te na tym, ze oddaje ono trafnie i pewnie jakie zjawisko.
Polega ona raczej na swoistych konsekwencjach, jakie mo na wysnuwa z wyzna , których
prawdziwo
gwarantuj specjalne kryteria prawdomówno ci” (DF, s. 311-312). W tego typu
wypowiedziach nie dysponujemy kryterium, które pozwalałoby nam na odró nianie prawdomówno ci od prawdziwo ci. W tpliwo za , e nie mo na uto samia roszczenia do szczero ci,
ze wzgl du na jej analogi do prawdy, z roszczeniem do prawdziwo ci znika gdy, przechodzimy
(jak to czyni sam Wittgenstein) z płaszczyzny semantycznej na płaszczyzn pragmatyczn , i
zamiast zda porównujemy ze sob czynno ci j zykowe.
43
44
Quine [1995].
48
Iwona Gładysiewicz
przebiega zdania obserwacyjne. Tak uczymy si
stosowa
zarówno zdania
fizykalistyczne jak i mentalistyczne. A zatem postrzeganie postrzegania zawarte
jest implicite w ka dym pocz tkowym nauczaniu j zyka. Dziecko postrzega, e
doro li w pewnych sytuacjach postrzegaj to a to, a przy tym zachowuj si w
pewien okre lony sposób, wypowiadaj pewne zdania. I w taki sposób same ucz
si j zyka. Idiom „postrzega ,
e”, po którym nast puje zdanie obserwacyjne,
zawarty jest równie w sytuacji, kiedy dziecko samo zaczyna u ywa pewnych
wyra e a doro li spełniaj nadzór, by było ono poprawne. To dlatego, e doro li
obserwuj zachowanie dziecka, jego wyraz twarzy, gesty, to w jakim kierunku jest
zwrócone i co postrzega, oraz co samo mówi; a tak e obserwuj sytuacj w jakiej
dziecko si
znajduje, mog
korygowa wypowiedzi dziecka. Jego ewentualne
odst pstwa od publicznie przyj tych reguł u ycia wyra e . Nie zadowala nas
sama poprawno
wypowiedzi dziecka. Domagamy si
by dziecko samo
postrzegało, e jest ona poprawna.
Innymi idiomami tzw. postaw propozycjonalnych słu cymi do przypisywania my li, nie stosuj cymi si ju do zda obserwacyjnych dziecka, jest: „przyszło
mu do głowy, e” (który podobnie jak „postrzega, e”, słu y raczej do opisywania
pojedynczych aktów i zdarze ni postaw) czy „my li, e”, którego u ywa si ju
do opisu pewnych postaw, stanów przekonaniowych, podobnie jak, „wierzy, e”,
„w tpi, e”, „ma nadziej , e” i wiele innych.
Istnieje jednak zasadnicza ró nica pomi dzy pogl dem Quine’a a pogl dem
Wittgensteina. W gruncie rzeczy Quine głosi jak
wersj
fizykalizmu. Stany
mentalne uznaje on za stany ciała. A terminy mentalistyczne interpretuje jako
odnosz ce si do stanów cielesnych. Dla Quine’a obserwowalne zachowania, s
jedynie objawami, oznakami stanów mentalnych, których mo emy jedynie
domniemywa . Wittgenstein za z
adn
z wła nie wymienionych tez si nie
zgodzi. O czym cz ciowo była ju mowa.
Wzajemny zwi zek – podsumowanie
42. Wró my teraz do wzajemnego zwi zku jaki zachodzi pomi dzy wypowiedziami psychologicznymi sformułowanymi w pierwszej i trzeciej osobie. Wypowiedzi
49
Iwona Gładysiewicz
psychologiczne w pierwszej osobie czasu tera niejszego trybu oznajmuj cego
zazwyczaj nie opieraj si na kryteriach zachowaniowych, ale ich odpowiedniki w
drugiej i trzeciej osobie – tak.
Nieprawd
jest jednak twierdzenie,
e wypowiedzi te ze wzgl du na
asymetryczny sposób u ycia (brak kryterium weryfikuj cego w wypowiedziach
psychologicznych w pierwszej osobie) maj
dwa ró ne znaczenia: jedno gdy
stosujemy je do siebie samych i drugie, gdy stosujemy je do innych. Ale nie
dlatego, jak to zwykło si przyjmowa , e zachodzi pomi dzy nimi wielokrotna
logiczna symetria. Jak widzieli my, Wittgenstein podwa ył symetryczny charakter pierwszo- i trzecioosobowych (czy drugoosobowych) wypowiedzi psychologicznych.
Jest raczej tak, e wypowiedzi psychologiczne sformułowane w pierwszej i
trzeciej osobie, pomimo tak ró nej funkcji jak
spełniaj
w naszym j zyku,
poł czone s ze sob znaczeniowo – jakby powiedział Wittgenstein – na mocy
reguł gramatycznych z racji tego, e s zwi zane w ró ny sposób z tym samym
kryterium zachowaniowym. Czyli, gdyby nie istniały kryteria zachowaniowe dla
u ycia zda mentalistycznych sformułowanych w trzeciej (czy drugiej) osobie, to
nie mogliby my mówi o poprawnym lub niepoprawnym ich stosowaniu. Ale
wtedy równie nie mogliby my mówi o poprawnym czy niepoprawnym u yciu
ich pierwszoosobowych odpowiedników. A to znaczy, e nie mogłabym o sobie
poprawnie (b d
niepoprawnie) powiedzie „Jestem rozgniewana”, gdyby nie
istniały kryteria zachowaniowe, na mocy których inni mog powiedzie o mnie
trafnie (czy nietrafnie) „Ona jest rozgniewana”. Cho wypowiedzi psychologiczne
w pierwszej osobie nie opieraj
si
(w sensie uzasadnienia) bezpo rednio na
obserwacji naszego zachowania.
Za spraw tego wła nie zwi zku z pewnym kryterium zachowaniowym nie
posiadamy dwóch ró nych znacze wypowiedzi sformułowanych w pierwszej i
trzeciej osobie. Ucz c si
stosowania wyra e
psychologicznych, uczymy si
obydwu sposobów ich u ycia, tj. jako ekspresji i deskrypcji.
Szczególny przypadek stanowi – o czym wspominali my wcze niej – te
fenomeny psychiczne, które nie przejawiaj si w naszym naturalnym zachowa50
Iwona Gładysiewicz
niu, które posiadaj jedynie kryteria werbalne. W takich przypadkach, kryterium
dla u ycia zda
psychologicznych sformułowanych w trzeciej osobie s
tylko
wypowiedzi w pierwszej osobie. A dla tych wypowiedzi w pierwszej osobie,
kryterium tym s inne, podobne wypowiedzi w pierwszej i trzeciej osobie.
43. Podsumowuj c: (1) terminy mentalistyczne s „logicznie” – gramatycznie powi zane z pewnymi formami zachowania. Inaczej mówi c, to reguły gramatyczne,
czyli reguły kompetentnego u ywania j zyka wyznaczaj kryteria dla stosowania
wyra e psychologicznych. (2) Kryteria zachowaniowe (werbalne i niewerbalne)
dostarczaj wyra eniom mentalistycznym wspólnego znaczenia. (3) Wyja niaj c
(opisuj c) kryteria, których u ywamy, wyja niamy znaczenia wyra e
j zyko-
wych.
A to znaczy,
e ucz c si znaczenia jakiego terminu mentalistycznego,
dziecko musi opanowa reguły jego u ycia i oczywi cie musi pozna kryteria jego
u ycia. Gdyby nie istniały kryteria zachowaniowe, tzn. gdyby zjawiska psychiczne w istotny sposób nie przejawiały si w naszym zachowaniu (werbalnym i
niewerbalnym), to w ogóle nie mogliby my si nauczy u ycia wyra e psychologicznych (DF, § 257).
Tak wi c, je li kto utrzymuje, e mo emy nauczy si znaczenia terminów
mentalistycznych bez uczenia si tego, e pewne formy zachowania „nale
ce” do
pewnych sposobów ycia s podstaw dla ich stosowania, to trzeba takiej osobie
wskaza , e jest co nienormalnego w takiej sytuacji. Po raz kolejny sceptyk nie ma
wi c racji. Zmiana kryterium – reguł gramatycznych – stosowania terminu
psychologicznego, wymaga zmian poj cia mentalnego, a co za tym idzie, zmian
gry j zykowej. Wprowadzaj c nowe kryterium dla wyra e psychologicznych P,
ustanawiamy nowe poj cie P.
44. Obserwacja. Warto – jak sadz – poczyni tutaj jeszcze nast puj c obserwacj .
Twierdzenie Wittgensteina, e podmiotem wszelkich terminów mentalistycznych
jest yj ca istota ludzka – cało
psychofizyczna oraz to, co j przypomina, mo e
pod pewnym wzgl dem odpowiada wnioskowi Strawsona (i jego rozwi zaniu
problemu „innych umysłów”),
e osoba jest podmiotem zarówno predykatów
psychologicznych jak i cielesnych (fizykalistycznych), które to odnosz
51
si do
Iwona Gładysiewicz
dwóch ró nych aspektów tego samego bytu. Wydaje si
jednak,
e autor
Indywiduów bezpodstawnie ograniczył zastosowanie predykatów psychologicznych do osób, tj. do przedmiotów pewnego typu logicznego i w ten sposób
niezupełnie i nieadekwatnie zdał spraw z tego, jak rzeczywi cie u ywa si ich w
j zyku potocznym. Na gruncie jego pogl du trudno wyja ni fakt, e orzeczniki
mentalistyczne przypisujemy innym, ró nym od ludzi,
ywym istotom, np.
wy szym zwierz tom.
Strawson bowiem formułuj c tez , e dla znaczenia pewnej klasy predykatów psychologicznych (P-orzeczników) istotne jest to, e dane indywiduum ma
móc przypisywa je sobie w nie oparty na obserwacji sposób, oraz e inni maj
móc przypisywa je temu indywiduum na podstawie obserwacyjnej, tym samym
przekre lił wszelk mo liwo
przypisywania ich np. małpom. Małpy nie dyspo-
nuj ludzkim j zykiem i nie przypisuj sobie w tym j zyku adnych własno ci
psychicznych45. To my je im przypisujemy, mówimy: e si boj , e czuj ból; a
przez to nie wydaje si , by np. termin „ból” czy „strach” stracił swe znaczenie.
Cho zapewne nie twierdzimy, e słowo to znaczy dokładnie to samo, co „ból” w
przypadku ludzkim.
Wittgensteinowska idea podobie stwa rodzinnego46 pozwala nam my le i
mówi o ró norodnych bólach doznawanych przez ró ne istoty. Bóle pomimo
swej ró norodno ci, ró nego zlokalizowania i „wła ciciela” stanowi
zakres
terminu „ból”. „Ból” jest bowiem terminem podobie stwa rodzinnego.
Na gruncie teorii Strawsona jednak, uniewa niaj c jeden sposób u ycia
terminów mentalistycznych uniewa nia si równie ten drugi. Mo na by rzec, e
autor Indywiduów wpada w star kartezja sk pułapk , mianowicie wprowadza
nieuzasadnion , sztuczn dychotomi pomi dzy osob a reszt
reszt
ywych istot i
wiata. (Jak pami tamy, Descartes doszedł do niedorzecznego wniosku, e
zwierz ta s
ywymi maszynami.) Zapomina on, e po pierwsze osoba jest istot
45 Cho , jak pokazuj
badania z zakresu etnobiologii, małpy mog (np. za pomoc
migowego) nauczy si u ycia wielu wyra e naszego j zyka potocznego.
j zyka
Klasyczn – plato sk – koncepcj poj cia podobie stwa Wittgenstein zast puje koncepcj
podobie stwa rodzinnego. Zjawisko to polega na tym, e przedmioty oznaczane przez jaki termin
mo e ł czy nie wspólna własno (jak to si zwykle przyjmuje), lecz sie podobie stw, taka, jaka
ł czy osoby (ich rysy twarzy) nale ce do danej rodziny (DF §, 67; NBZ, s. 48; DF, § 77).
46
52
Iwona Gładysiewicz
ludzk , a istotom ludzkim zdarzaj si „zaniki wiadomo ci” i po drugie, e istoty
ludzkie stanowi podklas istot ywych.
Wydaje si wi c, e Wittgenstein rozwi zuj c problem „innych umysłów”
przedstawił obraz bardziej zupełny – cho zapewne budz cy pewne kontrowersje
–tego, jak rzeczywi cie stosuje si terminy mentalistyczne w naszym potocznym
j zyku. Uwzgl dnił on bowiem pewn ci gło , jaka zachodzi w rodzaju istot
ywych.
45. Wittgenstein podwa ył pogl d dualizmu psychofizycznego, który głosi, e:
wygl d cielesny i zachowanie to jedno, a fenomen czego psychicznego to drugie.
Wydaje si , e wedle autora Docieka filozoficznych takiego rozró nienia na poziomie zjawiskowym nie mo na poczyni (bez sztucznego zabiegu). To za wi e si
z rozumieniem terminu „zjawisko” przez Wittgensteina (zjawisko, to wszystko to,
co postrzegamy i opisujemy w naszym codziennym yciu – DF, § 436). Poj cie
zjawiska psychicznego nabiera zupełnie innego znaczenia. To, co psychiczne i to,
co cielesne (fizyczne) zdaje si tutaj zupełnie rozpływa i wzajemnie si przenika .
Posługuj si tu terminem „wzajemnie przenikanie si ” by podkre li , e wzajemne uzale nienie, o którym jest mowa, nie jest uzale nieniem elementów, które
zawsze mo na, cho by poj ciowo oddzieli .
A zatem dualizm psychofizyczny zostaje zast piony dualizmem samych
terminów (wyra e ). O ile w ogóle jest tu sensownie mówi o jakimkolwiek
dualizmie!
Zako czenie
46. Odpowied
Wittgensteina na sceptycyzm dotycz cy poznania innych
umysłów jest nast puj ca. Nie mo na wedle uznania nakaza sobie w tpienia, jak
czyni to sceptyk. Wa ne jest to, by zbada , jak w tpienie jest wprowadzane do gry
j zykowej (OP, § 458). Sam fakt, e czasem bł dzimy w najbardziej podstawowych
kwestiach, nie mo e spowodowa tego, bym zw tpiła rzeczywi cie – w ogóle – w
przekonanie, e np. u miechni ta twarz jest zwykle wyrazem rado ci, czy w to, e
inni ludzie posiadaj umysł.
53
Iwona Gładysiewicz
Stany i prze ycia psychiczne innych ludzi mo emy i cz sto poznajemy w
sposób bezpo redni. Ujawniaj
si one bowiem w zachowaniu (werbalnym i
niewerbalnym) ludzi w ró norodnych okoliczno ciach. Zachowanie stanowi dla
nas kryterium „logiczne” istnienia fenomenów psychicznych. Poj cia mentalne s
„logicznie” zwi zane (na mocy reguł gramatycznych) z ludzkimi formami
zachowa . Cz sto wi c wiemy bez adnego wnioskowania, e my l i co my l ,
co czuj inne istoty. Po prostu to widzimy!
Zatem, wbrew sceptykowi trzeba powiedzie ,
e poznajemy zawarto
innych umysłów, cho bez absolutnej pewno ci. Trzeba pami ta , e ró norodne
gry j zykowe odznaczaj si wła ciwym dla siebie rodzajem pewno ci47. Inna jest
pewno
s dów matematycznych: wyklucza ona w tpienie, a inna s dów
empirycznych: ta odpiera w tpliwo ci, ale ich nie wyklucza, jako nie daj cych si
pomy le . „Pewno ” za psychologicznych wypowiedzi w pierwszej czy trzeciej
osobie jest jeszcze innego rodzaju.
47. Zachowania poznawcze filozofów, w tym sceptyków filozoficznych, s w duej mierze nierozwa ne, ignoruj reguły j zyka potocznego, przekraczaj c granice
jego sensu, to co nonsensowne czyni c sensownym. Prowadzi to do bł dów i
pseudoproblemów filozoficznych i odwodzi wielu filozofów od bogactwa rzeczywisto ci, jaka jest przedstawiana w naszym j zyku, na rzecz badania stworzonych
przez siebie poj
47 Dodajmy,
i wyobra e .
e idea ta została szerzej rozwini ta przez Wittgensteina dopiero w pracy O pewno ci.
54
Iwona Gładysiewicz
Bibliografia
Austin [2003] – J.L. Austin, Mówienie i poznawanie, PWN, Warszawa 1993.
Blackburn [1997] – S. Blackburn, Oksfordzki słownik filozoficzny, red. J. Wole ski, Ksi
Wiedza, Warszawa 1997.
ka i
D mbska [1967] – I. D mbska, O filozofii lingwistycznej, w: O narz dziach i przedmiotach
poznania, PWN, Warszawa 1967.
Descartes [1958] – R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii, PWN, Warszawa 1958.
Quine [1995] – W.V.O. Quine, Stany umysłu, w: Filozofia umysłu. Fragmenty filozofii
analitycznej, t. 2, red. B. Chwede czuk, Fundacja Aletheia – Spacja, Warszawa 1995,
s. 263-267.
Rorty [1998] – R. Rorty, Konsekwencje pragmatyzmu. (Eseje z lat 1972-1980), Wydawnictwo
IFiS PAN, Warszawa 1998.
Russell [1905] – B. Russell, On denoting, „Mind” (14) 1905, s. 479-493.
Strawson [1980] – P.F. Strawson, Indywidua. Próba metafizyki opisowej, PAX, Warszawa 1980.
Wykaz cytowanych dzieł L. Wittgensteina wraz z wykazem u ywanych skrótów:
TLF – Tractatus logico-philosophicus, PWN, Warszawa 1997.
DF – Dociekania filozoficzne, PWN, Warszawa 1972.
NBZ – Niebieski i br zowy zeszyt, Wydawnictwo SPACJA, Warszawa 1998.
K – Kartki, Wydawnictwo KR, Warszawa 1999.
OP – O pewno ci, Biblioteka Aletheia, Warszawa 1993.
PR – Philosophical Remarks, red. R. Rhees, Basil Blackwell, Oxford 1975.
55

PDF (In Polish)

Transkrypt

Podobne dokumenty

ZGODA NA LECZENIE ORAZ PODAWANIE LEKÓW Wyraam zgod

Ranis Spets - Prana Visions

Warsztaty kreatywnego pisania - ppp

Pusty obszar - Filmoteka Szkolna

zajęcia grupowe dla gimnazjalistów rozwijające ekspresję literacką

PDF - World Challenge

Protokół przyjęcia pojazdu na monta¿ instalacji gazowej STAG

Acta Oeconomia 11(1) 2012.indb

Spotkanie młodych EYE2014 w Strasburgu