[rec.] Wanda Malko, 70 lat Orkiestry Symfonicznej w Częstochowie

ZIEMIA CZĉSTOCHOWSKA
T. XLII, s. 169–179
http://dx.doi.org/10.16926/zc.2016.42.14
Beata URBANOWICZ
AJD CzĊstochowa
[rec.] Wanda Malko, 70 lat Orkiestry Symfonicznej
w CzĊstochowie. Filharmonia CzĊstochowska im.
Bronisáawa Hubermana 1945–2014, CzĊstochowa
2015, ss. 620
Filharmonia CzĊstochowska jako wiodąca instytucja muzyczna w mieĞcie
nie doczekaáa siĊ dotąd caáoĞciowego opracowania naukowego, stąd wiĊc próba
podjĊta przez dr WandĊ Malko uzupeánienia luki w tym zakresie. Opracowanie
ukazuje caáoĞü rozwoju tej instytucji – od powstania Miejskiej Orkiestry Symfonicznej po wspóáczesnoĞü czĊstochowskiej Filharmonii.
Kultura muzyczna CzĊstochowy nie byáa dotąd zbyt popularnym obiektem
badaĔ. Autorka, przygotowując powyĪszą publikacjĊ, zgromadziáa rozlegáą i bogatą bazĊ Ĩródáową. W związku z tym wykorzystaáa wiele materiaáów archiwalnych zgromadzonych w Archiwach PaĔstwowych w Warszawie – Akta Ministerstwa Kultury i Sztuki, Kielcach – Zespoáy Urząd Wojewódzki Kielecki II
Wydziaá Kultury i Sztuki, Orkiestra Symfoniczna w CzĊstochowie, Sprawozdania z dziaáalnoĞci referatu muzyki, Zespoáy orkiestrowe zawodowe i amatorskie,
Katowicach – Akta Prezydium Rady Narodowej w Katowicach – Protokoáy
z kontroli Orkiestry Symfonicznej w CzĊstochowie, àodzi – Rząd Guberni
Piotrkowskiej, Wydziaá Administracyjny, CzĊstochowie – Akta Prezydium
Miejskiej Rady Narodowej, Wydziaá Kultury i Komisja Kultury. Cennym uzupeánieniem materiaáów Ĩródáowych byá równieĪ zasób Archiwum Zakáadowego
Filharmonii CzĊstochowskiej, w tym: Sprawozdania Finansowe, KsiĊgi Kasowe,
Informacje, Dokumentacja, Recenzje, Programy dziaáania Sprawozdania Orkiestry Symfonicznej, Dokumenty Impresariatu. Szczególnie istotne, zarówno dla
wagi naukowej publikacji, jak i dziejów regionalnych, są spuĞcizny prywatne
związane z historią Īycia muzycznego miasta. Zbiory archiwów rodzinnych,
miĊdzy innymi Wandy Malko i Barbary Kowalczyk, posáuĪyáy dla celów naukowych recenzowanego opracowania i stanowią cenny wkáad, doskonale wpi-
170
Beata URBANOWICZ
sujący siĊ w lokalny nurt dziejów „naszej maáej Ojczyzny” – CzĊstochowy. Materiaáy te stanowią waĪny element poznawczy pracy, wprowadzając czytelnika
w klimat opisywanych wydarzeĔ, w duĪym stopniu decydując o jego lokalnej specyfice. Dlatego teĪ pragnĊ podkreĞliü zasáugi W. Malko w kwestii zachowania
i opracowania naukowego czĊĞci zasobów archiwów prywatnych, które mogą sáuĪyü kolejnym pokoleniom badaczy dziejów Īycia muzycznego CzĊstochowy.
Ta róĪnorodna i obszerna baza Ĩródáowa zostaáa jeszcze uzupeániona przez
autorkĊ publikacjami zwartymi i artykuáami dotyczącymi interesującej nas problematyki autorstwa miĊdzy innymi: L.T. Báaszczyka, E. Grabowskiej-Lis,
D. Jarosza, L. Jelonka, B. Máynarczyk, M. Renat, P. Szalszy i W. Malko. W tym
miejscu naleĪy podkreĞliü, iĪ autorka powyĪszego opracowania jest znakomitą
znawczynią problematyki zwianej z kulturą muzyczną naszego miasta, poniewaĪ
opracowaáa znaczące prace odnoszące siĊ zarówno do Īycia, jak i szkolnictwa
muzycznego CzĊstochowy. Wydawnictwa te spotkaáy siĊ zarówno z uznaniem
czytelników, jak i bardzo dobrymi recenzjami profesorów: Marii NartonowiczKot, Ryszarda Szweda oraz ks. Jana Związka. To solidne przygotowanie merytoryczne pozwala W. Malko na skonstruowanie pracy o szerokim tle historycznym i faktograficznym, co niewątpliwie wzmacnia jej walory naukowe i poznawcze. Interesujący materiaá uzupeániający i porównawczy stanowią recenzje
prasowe autorstwa: T. Wawrzynowicza, L. Kucharskiego, E. Mąkoszy, R. Twardowskiego, Z. ĩmigrodzkiego, H. Czarniawskiego, J. KaĔskiego, B. Piersiaka,
B. Ulickiej, M. Szczodrowskiej, W. àukaszewskiego, R. Piersiaka, A. PoznaĔskiej, Z. Czajkowskiej, Z. SierpiĔskiego, M. BrzeĨniaka, W. Malko, B.M. Jankowskiego, A. Kujawskiej, T. Piersiaka, L. Jelonka i innych. Wywiady, relacje,
recenzje przyczyniáy siĊ do wzrostu popularnoĞci Filharmonii CzĊstochowskiej,
poniewaĪ z reguáy ukazywaáy siĊ one w czasopismach ogólnopolskich i regionalnych, takich jak: „24 Godziny”, „Dziennik Zachodni”, „Gazeta CzĊstochowska”, „Gazeta Wyborcza”, „ĩycie CzĊstochowy”, „Gáos Narodu”, „Trybuna Robotnicza”, „Kurier CzĊstochowski”, „Goniec CzĊstochowski”, „Trybuna Opolska”, „Nad Wartą”, „Sáowo Powszechne”, „Sáowo Ludu”, „ĩycie Warszawy”,
„Pespektywy” itp.
Omawiana praca mieĞci siĊ caákowicie w zasadniczych obszarach badawczych autorki i stanowi syntezĊ jej zainteresowaĔ naukowych. Z uznaniem wiĊc
naleĪy przyjąü wybór tematu związanego z dziejami Filharmonii CzĊstochowskiej, który – chociaĪ poruszany w artykuáach i przyczynkach – nie doczekaá siĊ
dotąd naukowej syntezy. Przedstawiana praca ma z pewnoĞcią pionierski charakter. Obszerna publikacja (620 ss.) skáada siĊ ze wstĊpu, jedenastu rozdziaáów,
merytorycznie zaprezentowanych w porządku chronologiczno-rzeczowym, zakoĔczenia, bibliografii, obszernych aneksów, spisu fotografii, indeksu nazwisk
oraz wykazu skrótów. Struktura formalna nie budzi Īadnych zastrzeĪeĔ, jest starannie przemyĞlana i merytorycznie uzasadniona. Ponadto dokonano wáaĞciwego chronologiczno-rzeczowego podziaáu dysertacji. Cezury czasowe takĪe nie
[rec.] Wanda Malko…
171
budzą Īadnych wątpliwoĞci. Poprawnie sformuáowano równieĪ cele przedsiĊwziĊcia badawczego. Jak zaznaczyáa autorka we wstĊpie swojego opracowania,
gáównym zadaniem jest ukazanie kultury muzycznej miasta w latach 1945–
2014, bez jej konotacji politycznych. Dlatego teĪ szczególnie podkreĞliáa czĊstochowskie tradycje muzyczne, związki muzyki z miastem, klasztorem jasnogórskim i regionem, osobowoĞci muzyczne, stowarzyszenia i związki muzyczne,
towarzystwa Ğpiewacze. W odniesieniu do Orkiestry Symfonicznej w CzĊstochowie nakreĞliáa dwa gáówne cele jej dziaáalnoĞci: „podniesienie poziomu artystycznego oraz szerokie upowszechnienie dobrej muzyki w dobrym wykonaniu,
by zdobyü szerokie grono sáuchaczy” (s. 43).
Te zamierzenia starano siĊ realizowaü od pierwszego sezonu artystycznego
1945/1946, dlatego pomimo braków kadrowych, logistycznych i sprzĊtowych
odbywaáy siĊ koncerty symfoniczne, kameralne, szkolne i recitale, którym towarzyszyáa duĪa frekwencja. Zdecydowanie wyróĪniaáo to CzĊstochowĊ na tle innych ówczesnych oĞrodków muzycznych, a pierwszy rok dziaáalnoĞci filharmoników czĊstochowskich zamknąá siĊ ogólną liczbą 20 koncertów. W latach piĊüdziesiątych XX wieku w repertuarze tej instytucji dominowaáy imprezy okolicznoĞciowe, popularne, plenerowe, audycje szkolne i koncerty dla Ğwiata pracy. Ta
ostatnia forma wystĊpów, dla Ğrodowisk robotniczych, byáa wynikiem ogólnej
polityki ówczesnych wáadz, związanej z krzewieniem kultury socrealistycznej.
Poziom artystyczny nie byá uznawany przez wáadze za cechĊ priorytetową, poniewaĪ: „Upowszechnieniem sztuki naleĪy objąü wszystkie krĊgi czĊstochowskiego spoáeczeĔstwa, káadąc akcent na wartoĞci humanistyczne. PowinniĞmy
w sztuce upowszechniaü wszystko to, co sáuĪy zgodnie z dyrektywami XIII Plenum KC PZPR wychowaniu nowego czáowieka, przepojonego oddaniem dla
sprawy budownictwa socjalizmu w Polsce Ludowej” (s. 137) (Plany sprawozdania, analizy Wydziaáu Kultury APCZ Akta Prezydium MRN w CzĊstochowie).
Dlatego teĪ odbywaáy siĊ koncerty dla pracowników drukarni, fabryki „CzĊstochowianka”, PaĔstwowych Gospodarstw Rolnych, Huty im B. Bieruta (obecnie
ISD Huta CzĊstochowa), Powszechnej Spóádzielni SpoĪywców, PrzedsiĊbiorstw
„Warta” i „Stradom”. Natomiast od 1968 rozpoczĊto cykl „Niedzielne poranki
z muzyką”, adresowany do zakáadów pracy.
Drugim staáym cyklem byáy koncert dydaktyczne i umuzykalniające adresowane dla dzieci i máodzieĪy zwiane z misją edukacyjną Filharmonii. Od 1959
byáy one prowadzone w nowej formule „Poranków muzycznych dla dzieci”, ze
wspaniaáymi prelekcjami Andrzeja Schmidta (1959–1964). Natomiast od roku
1975, w wyniku awansu administracyjnego i powstania województwa czĊstochowskiego, ta forma popularyzacji muzyki objĊáa nie tylko miasto, ale i caáy
region. SáuĪyáo temu porozumienie zawarte pomiĊdzy Wydziaáem Kultury
i Sztuki UrzĊdu Wojewódzkiego a Kuratorium OĞwiaty i Wychowania w CzĊstochowie. Z kolei w 1976 roku rozszerzono ofertĊ edukacyjną i po raz pierwszy
w kraju zorganizowano koncerty dla przedszkolaków. Tym przedsiĊwziĊciom
172
Beata URBANOWICZ
towarzyszyáo od 1980 roku specjalne wydawnictwo Filharmonia dla máodych,
upowszechniające muzykĊ i efekty koncertów edukacyjnych. W roku 1984 zainicjowano ponownie program dla przedszkolaków – „Wesoáe poranki w Filharmonii”, którego pomysáodawcą byá Z. Hassa, a realizatorem i prelegentem
Tadeusz Gorzelak.
JednakĪe najwaĪniejszym obszarem dziaáalnoĞci charakteryzowanej instytucji byáa kwestia ustabilizowania siĊ poziomu artystycznego, wzrost ogólnej liczby koncertów do ponad 265 rocznie, rozwój zespoáu i ksztaátowanie siĊ jego oblicza muzycznego, róĪnorodnoĞü repertuaru, wzrost zainteresowaĔ muzyką
mieszkaĔców miasta. Idee te przyĞwiecaáy wszystkim dyrygentom i kierownikom artystycznym Filharmonii. Zgodnie z zaáoĪeniami zawartymi we wstĊpie,
autorka skrupulatnie przedstawiáa osobowoĞci artystyczne i ich wpáyw na rozwój
kultury muzycznej w poszczególnych okresach. W związku z tym wskazano na
zasáugi w tym wzglĊdzie Edwarda Mąkoszy, Wacáawa Gajgera, Krzysztofa Missona, Leona Jelonka, Czesáawa Orsztynowicza, Zygmunta SzczepaĔskiego,
Zygmunta Hassy, Piotra Warzechy, Jerzego Koska, Leszka Hadriana, Jerzego
Swobody, Jerzego Salwarowskiego, Adama Klocka, Ireneusza Kozery i innych.
W repertuarze dominowaáa muzyka polska, klasyczna i wspóáczesna, miĊdzy innymi F. Chopina, S. Moniuszki, S. Nawrockiego, S. Niewiadomskiego, E. Mąkoszy i innych. Koncerty jubileuszowe poĞwiĊcono twórczoĞci Karola Szymanowskiego, Mieczysáawa Karáowicza, Fryderyka Chopina, Franciszka Liszta,
Stanisáawa Moniuszki, Ludwika Van Beethovena, Henryka Wieniawskiego i innych. Wykonaniom tym towarzyszyli soliĞci i muzycy: Halina CzernyStefaĔska, ElĪbieta StefaĔska, Jerzy àukowicz, Irena Sijaáowa, Halina Mickiewiczówna, Krystyna Szostek- Radkowa, Marian WoĨniczko, Lidia Grychtoáówna, Andrzej JasiĔski, John Perry, Klara Langer-Danecka, Tadeusz KrawczyĔski
Adam Harasiewicz, Krystna Pachulska, Krzysztof Goraj, Jan àukowicz, Antoni
Wolak, Alina Bolechowska, Józef Sompel, Piotr Paleczny, Jelena Obrazcowa,
Bella Dawidowicz, Maksym Szostakowicz, Kaja Danczowska i Piotr Janowski,
Konstanty Andrzej Kulka, Wanda Wiákomirska, Agnieszka Duczmal, Jerzy
Maksymiuk, Krystian Zimerman, Ewa PodleĞ i inni. Ponadto w CzĊstochowie
wystĊpowaáy takĪe: Chór Mieszany „Chopin” z Buffalo (USA), Orkiestra Symfoniczna Filharmonii GruziĔskiej z Tbilisi pod batutą DĪansunga Kachidze, Moskiewska Orkiestra Kameralna pod kierunkiem Rudolfa Barszaja, BukaresztaĔska Orkiestra Kameralna z Ionem Voicu w roli dyrygenta i solisty, Teatr Opery
i Baletu Teatru Wielkiego z Moskwy, a takĪe Tallina i Tbilisi, Orkiestra Filharmonii DrezdeĔskiej. ĝwiadczyü to moĪe o znaczeniu Filharmonii CzĊstochowskiej w Ğrodowisku muzycznym w kraju i poza jego granicami. CzĊsto organizowano równieĪ koncerty, w których braáy udziaá ówczesne gwiazdy muzyki
popularnej i jazzowej, a mianowicie Halina Kunicka, Joanna Rawik, Tadeusz
WoĨniakowski, Olgierd Buczek, Jerzy Michotek, Sáawa Przybylska, Trio
Krzysztofa Komedy oraz Kwintet Janusza ZabiegliĔskiego.
[rec.] Wanda Malko…
173
Wykonywano czĊsto utwory muzyków związanych z CzĊstochową –
S. Czarneckiego, J. àuciaka, W. àukaszewskiego, R. Twardowskiego, P. Warzechy, propagując ich twórczoĞü, co znamionowaü moĪe udane próby propagowania regionalnej twórczoĞci i lokalny patriotyzm.
Szerokie spektrum dziaáalnoĞci Filharmonii w Īyciu kulturalnym miasta i regionu wyraĪone zostaáo miĊdzy innymi koncertami zamiejscowymi w: Zawierciu, Myszkowie, Wieluniu, Gliwicach. Odbywaáy siĊ takĪe koncerty letnie
w parku jasnogórskim, plenerowe oraz okolicznoĞciowe, związane z rocznicami
wkroczenia Armii Czerwonej do miasta, rewolucji paĨdziernikowej, powstania
ORMO. Inną kategoriĊ stanowiáy koncerty charytatywne na rzecz PCK – Oddziaá CzĊstochowa, czy teĪ dla powodzian.
Wyrazem troski czĊstochowskiego Ğrodowiska muzycznego o stale podnoszący siĊ poziom muzyczny byáa organizacja przez tutejszą FilharmoniĊ trzech
festiwali: w latach 1966–1989 odbyáy siĊ 24 MiĊdzynarodowe Festiwale „Jeunesses Musicales”, w latach 1969–1989 – 21 Polskich Festiwali Skrzypcowych
im GraĪyny Bacewicz, a w latach 1984–1990 – 5 Festiwali Muzyki Chóralnej
„ARS CHORI”. W przedsiĊwziĊciach tych brali udziaá soliĞci i zespoáy muzyczne z Austrii, Francji, WĊgier, Anglii, Grecji, Hiszpanii, Japonii, Niemiec i Polski. Festiwalom patronowaáo 26 zakáadów pracy i instytucji czĊstochowskich,
a goĞciem jednego nich byáa siostra GraĪyny Bacewicz – poetka Wanda. Imprezom tym towarzyszyáy wystawy instrumentów lutniczych, fotograficzne, bĊdące
retrospekcją poprzednich festiwali, kiermasz ksiąĪki muzycznej i festiwale
w OleĞnie, Praszce, Koniecpolu, Káobucku, LubliĔcu, KoszĊcinie i innych miejscowoĞciach regionu.
Ponadto wspóápracowano ze studentami wyĪszych szkóá muzycznych. Czesáaw Orsztynowicz nawiązaá wspóápracĊ ze szkoáą muzyczną w CzĊstochowie.
W związku z tym od roku 1968 w Filharmonii prezentowano koncerty studenckie we wspóápracy z placówkami w Warszawie i CzĊstochowie. Odbywaáy siĊ
one w cyklu „Wieczory muzyki i poezji”, „Prezentujemy máode talenty”, czy teĪ
„Maáy konkurs chopinowski”. Spotkaáo siĊ to, z duĪym zainteresowaniem publicznoĞci.
CzĊstochowscy filharmonicy na stale wpisali siĊ w krajobraz muzyczny miasta, proponując publicznoĞci koncerty jazzowe i sylwestrowe, tak pisaáa o nich
ówczesna prasa:
Tego jeszcze nie byáo w CzĊstochowie. Orkiestra Symfoniczna na swój sposób powitaáa
Nowy Rok 1959, urządzając atrakcyjny muzyczno-wokalny wieczór sylwestrowy
(s. 132).
Poprzez swoje cenne inicjatywy związane ze Ğrodowiskiem lokalnym CzĊstochowska Filharmonia staáa siĊ instytucją zaufania spoáecznego, dlatego teĪ
wspólnie z mieszkaĔcami lokalne wáadze w latach 1955–1965 podjĊáy trud budowy jej nowej siedziby. Powoáano spoáeczny komitet budowy Domu Ludowego w CzĊstochowie. W projekcie tym wziĊáy udziaá wáadze miejskie, czĊsto-
174
Beata URBANOWICZ
chowskie uczelnie, uczniowie, rzemiosáo, zakáady pracy, lekarze, spóádzielczoĞü,
handlowcy, przedstawiciele lokalnych mass mediów. Poprzez czyny spoáeczne
mieszkaĔców, wsparcie finansowe z zakáadów pracy, celowe loterie, koncerty, cegieáki zgromadzono okoáo 2 mln zá z planowanego ogólnego kosztu inwestycji 20
milionów, co stanowiáo niewątpliwie znaczący wkáad ze strony lokalnej spoáecznoĞci i Ğwiadczyü moĪe o roli, jaką odgrywaáa Filharmonia w jej Īyciu kulturalnym.
Na rozwój i poprawĊ warunków pracy Orkiestry miaá wpáyw nowy podziaá
administracyjny i utworzenie w roku 1975 województwa czĊstochowskiego.
Koncerty muzyki wspóáczesnej takich twórców jak: W. Kilar, W. Lutosáawski,
K. Penderecki. CzĊsto wspomnianym koncertom towarzyszą wystawy malarskie
i kiermasze ksiąĪek muzycznych, co pozwala realizowaü misjĊ Filharmonii dotyczącą upowszechniania i popularyzacji muzyki.
W ramach wspóápracy z CzĊstochowskim Towarzystwem Muzycznym zainicjowano nowy cykl koncertów kameralnych. NowoĞcią byá takĪe cykl „Monografii narodowych”. W jego ramach prezentowano muzykĊ francuską, nieniecką, rosyjską. Kontynuowano tradycjĊ koncertów poprzedzających DzieĔ Zaduszny. Jak pisze autorka:
koncerty z „Īaáobną” muzyką byáy piĊkną i wieloletnią juĪ tradycją, rzadką w owych
czasach, stroniących od jakichkolwiek skojarzeĔ oficjalnej, publicznej dziaáalnoĞci paĔstwowych instytucji z tradycją religijną. Nawet nazwa tych dobroczynnych koncertów
musiaáa byü „zeĞwiecczona”. Nie moĪna byáo stosowaü na afiszach koncertowych, programach czy w prasie sformuáowania koncert z okazji uroczystoĞci Wszystkich ĝwiĊtych
czy Dnia Zadusznego, nie zezwalaáa na to cenzura. Stąd koncerty odbywaáy siĊ z okazji
Dnia Zmaráych. Tradycja kultywowana przez czĊstochowską FilharmoniĊ byáa zjawiskiem unikalnym w polskim Īyciu muzycznym (s. 339).
Jak wynika z powyĪszego tekstu, pomimo zamierzeĔ autorki dotyczących
unikania konotacji politycznych, niestety Filharmonia jako instytucja kultury
podlegaü musiaáa w okresie Polski Ludowej mniejszej lub wiĊkszej indoktrynacji politycznej, związanej z realizacją okreĞlonej przez ówczesne wáadze polityki
kulturalnej. W związku z tym, w wyniku kryzysu lat osiemdziesiątych, trudnoĞci
finansowych, wielu muzyków wyjechaáo do pracy za granicą. Ponadto wskutek
wybuchu stanu wojennego zawieszono dziaáalnoĞü omawianej instytucji. Na
uwagĊ zasáuguje jednak fakt, iĪ Filharmonia wznowiáa pracĊ koncertem symfonicznym dla máodzieĪy szkolnej w dniu 22 stycznia 1982 roku. Jest to szczególnie
godne podkreĞlenia, gdyĪ placówka ta pomimo trudnoĞci staraáa siĊ realizowaü
swoje zadania artystyczne. Dlatego w roku 1982, ogáoszonym przez UNESCO rokiem Karola Szymanowskiego, filharmonicy czĊstochowscy aktywnie wáączyli
siĊ w muzyczne obchody jego setnych urodzin.
Orkiestra Symfoniczna doceniana byáa nie tylko w CzĊstochowie, lecz
w kraju i poza jego granicami. Koncertowaáa w Kudowie, Katowicach, wspóápracowaáa z WOSPRiTV w Katowicach i Kwintetem DĊtym z Bratysáawy, inaugurowaáa Katowickie Dni Muzyki Organowej, Kieleckie Dni Wokalne oraz Za-
[rec.] Wanda Malko…
175
mojskie Dni Muzyki. Po raz pierwszy w roku 1977 PaĔstwowa Orkiestra Symfoniczna w CzĊstochowie nagraáa koncert w warszawskim studiu telewizyjnym
Rzecz Muzyczna CzĊstochowa.
CzĊstochowscy Filharmonicy nie tylko byli znani ze swej dziaáalnoĞci
w kraju, lecz takĪe poza jego granicami. Odbywali swoje muzyczne podróĪe
miĊdzy innymi do: Buágarii, Czechosáowacji, Związku Sowieckiego, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Jugosáawii, Rumunii. Pierwszy wyjazd Orkiestry Symfonicznej na Zachód, do Wáoch i Hiszpanii, zakoĔczyá siĊ wielkim sukcesem, a mianowicie nagraniem dla wáoskiego radia i telewizji (RAI). Potwierdziáo to dobrą opiniĊ o wielokrotnie nagradzanej PaĔstwowej Orkiestrze Symfonicznej w CzĊstochowie wyraĪaną miĊdzy innymi przez Piotra Palecznego
i Czesáawa Páaczka.
Kolejną bardzo cenną inicjatywą byáo powoáanie przy Filharmonii w CzĊstochowie chóru kierowanego przez Krzysztofa PoĞpiecha. Chór Kameralny
i Chór Mieszany byáy nagradzane na prestiĪowych konkursach, przykáadowo byá
laureatem Konkursu Chóralnego w Hadze oraz nagrywaá dla wáoskiej telewizji
RAI. Odbywaá równieĪ podróĪe zagraniczne do Wáoch, Austrii, Holandii, Niemiec, Belgii, Anglii.
Na skutek transformacji ustrojowej Polski po 1989 roku zmieniá siĊ znacząco profil artystyczny Filharmonii w CzĊstochowie. W związku z dynamicznym
rozwojem Orkiestry Symfonicznej, wzrostem jej poziomu wykonawczego i wysoką rangą artystyczną festiwalu „ARS CHORI” narodziáa siĊ idea festiwalu
muzyki sakralnej „Gaude Mater”. Razem z Jasną Górą, Kurią Diecezjalną
w CzĊstochowie, Prezydentem Miasta i Zarządem Regionu NSZZ „SolidarnoĞü”
podjĊto decyzjĊ o powoáaniu w 1991 roku nowego festiwalu muzyki sakralnej
„Gaude Mater”. Celem MiĊdzynarodowego Festiwalu Muzyki Sakralnej w CzĊstochowie byáo „ukazanie bogatych tradycji polskiej muzyki inspirowanej sacrum, inspirowanie nowej twórczoĞci religijnej oraz jej prezentacja podczas festiwalu”. To znaczący wkáad w proces integracji wschodniej i zachodniej sztuki
europejskiej oraz potwierdzenie znaczącej roli Polski i CzĊstochowy w tym zakresie. W I Festiwalu „Gaude Mater” wystąpiáo ponad 800 wykonawców z Polski, Estonii, Litwy, àotwy, Rosji, Ukrainy, Wáoch oraz soliĞci, m.in. Teresa ĩylis-Gara. Odbyáo siĊ równieĪ seminarium naukowe dotyczące tradycji muzyki liturgicznej. Podczas Festiwalu „Gaude Mater” obok nurtu sakralnego byáa obecna takĪe muzyka popularna, nagrania páytowe, koncerty plenerowe i widowiska
„Logos” na placu BiegaĔskiego. Natomiast PasjĊ wg Ğw. Jana J.S. Bacha w wykonaniu orkiestry i chóru Filharmonii zarejestrowaá program II Telewizji Polskiej, koncerty pasyjne staáy siĊ wiĊc tradycją czĊstochowskich filharmoników.
Niezwykle istotne zarówno dla Orkiestry, jak i dla spoáecznoĞci lokalnej byáy koncerty w ramach Ğwiatowego dnia máodzieĪy, odbywającego siĊ w CzĊstochowie w 1991 roku. Obchody te uĞwietniáa PaĔstwowa Orkiestra Symfoniczna
w CzĊstochowie oraz o 100-osobowy Chór pod dyr. K. PoĞpiecha, który wyko-
176
Beata URBANOWICZ
naá pieĞni religijne i podarowaá PapieĪowi Janowi Pawáowi II swoją pierwszą
páytĊ CD. CzĊstochowscy muzycy nie tylko wystĊpowali przed PapieĪem, takĪe
w Jego dzieĔ pogrzebu wziĊli udziaá w mszy Īaáobnej w bazylice jasnogórskiej,
wykonując Reguiem G. Faurégo. Jak wynika z powyĪszego tekstu, czĊstochowskie Ğrodowisko muzyczne skupione wokóá Filharmonii nawiązaáo w okresie
III Rzeczpospolitej staáą i Ğcisáą wspóápracĊ z klasztorem jasnogórskim. ĝwiadczyü o tym moĪe równieĪ inicjatywa utworzenia z instrumentalistów Orkiestry
Kapeli Jasnogórskiej, reaktywowanej po 80 latach, i nawiązująca do tradycji
muzycznych klasztoru oo. paulinów, jak teĪ koncert Santo subito na waáach jasnogórskich w związku z koronacją odrestaurowanego obrazu Matki Boskiej
CzĊstochowskiej.
Jest to szczególnie warte podkreĞenia, poniewaĪ dziĊki tym projektom wzrastaáa ranga, prestiĪ i rola Filharmonii nie tylko w regionie, ale takĪe w kraju
i poza nim. Dlatego równieĪ czĊstochowscy filharmonicy uĞwietnili muzycznie
ĝwiatowe Kongresy Polonii Muzycznej, Kongres CzĊstochowian, Kongres ĩydów CzĊstochowian i ich Potomków koncertami charytatywnymi na rzecz polskiej emigracji.
Filharmonicy równieĪ aktywnie brali udziaá w promocji regionu uczestniczyli w organizowanych od roku 1993 „Dniach CzĊstochowy”. W ich ramach
proponowano publicznoĞci koncerty muzyki sakralnej, organowej chóralnej,
polskiej oraz filmowej W. Kilara, K. DĊbskiego i M. Pospieszalskiego. W wypadku tego ostatniego autora na uwagĊ zasáuguje promocja lokalnych artystów,
czemu miaá sáuĪyü miedzy innymi koncert „Muzyczne nadzieje CzĊstochowy”.
JednakĪe „Dni CzĊstochowy” miaáy takĪe wymiar szerszy poniewaĪ uczestniczyli w nich artyĞci polscy i zagraniczni miĊdzy innymi: Chór CháopiĊco-MĊski
„PoznaĔskie Sáowiki”. pod batutą Stefana Stuligrosza i soliĞci miĊdzy innymi
Wadim Brodski i Wiesáaw Ochman,. Tym ostatnim muzykiem czĊstochowscy
filharmonicy nagrali swoją 2 páytĊ CD pt.: „Ulubione bisy Wiesáawa Ochmana”.
WziĊli oni równieĪ udziaá w widowisku „CzĊstochowska Victoria” – 350 rocznica obrony Jasnej Góry, które byáo transmitowane przez 2 TVP.
Nowy system spoáeczno-polityczny i prawa rynku w pewnym stopniu zawaĪyáy na dziaáalnoĞci artystycznej Filharmonii – miaáy przewaĪaü muzyka popularna, repertuar operetkowy, musicalowy i wielkie nazwiska. Spowodowane to
byáo deficytem budĪetowym tej instytucji, związanym z utratą przez CzĊstochowĊ statusu województwa, z problemami finansowymi, upadkiem gospodarczym i bezrobociem w regionie. Proponowano wiĊc publicznoĞci koncerty plenerowe, muzykĊ z filmów i musicali, koncerty walentynkowe, kolĊdowe, sylwestrowe, zaduszkowe, gdzie wystĊpowali miĊdzy innymi: Stanisáaw Soyka, Beata
Kozidrak, Edyta Geppert, Ryszard Rynkowski, zespoáy Osjan, Trebunie Tutki
i inni. Wzrosáa liczba imprez realizowanych w systemie impresaryjnym przez
Teatr Muzyczny „Roma”, Teatr „Kwadrat”, kabarety Pod Egidą, OT.TO, Pod
Budą. Natomiast czĊstochowscy symfonicy koncertowali miĊdzy innymi z Mi-
[rec.] Wanda Malko…
177
chaáem Urbaniakiem i Leszkiem MoĪdĪerem, a spotkania te prowadziá Marcin
KydryĔski.
JednakĪe podstawową misją Filharmonii jest propagowanie muzyki klasycznej, wiĊc pomimo wszelakich trudnoĞci stale podnoszono poziom artystyczny
koncertów. Proponowano publicznoĞci miĊdzy innymi koncerty pasyjne związane z rocznicą Ğmierci J.S. Bacha, muzyczne obchody roku Szymanowskiego,
Chopinowskiego, Mozartowskiego i innych. Do koncertów symfonicznych
wprowadzono tematykĊ narodową, a mianowicie rosyjską, wiedeĔską, skandynawską i czeską. Ta wysoka pozycja artystyczna Filharmonii zostaáa potwierdzona poprzez odbywające siĊ w CzĊstochowie festiwale. W tym miejscu nadmieniü naleĪy, iĪ w roku 1997 zlikwidowano funkcjonujący w okresie PRL-u
MiĊdzynarodowy Festiwal im. GraĪyny Bacewicz i wprowadzono na jego miejsce Festiwal Wiolinistyczny im. Bronisáawa Hubermana. Warto zauwaĪyü, Īe
byáa to pewnego rodzaju promocja miasta i jego twórców, poniewaĪ patron festiwalu urodziá siĊ w 19.12.1882 roku w CzĊstochowie. Honorowy patronat nad
wydarzeniem przejĊáo Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz Ambasada Izraela
i Instytut Kultury Austriackiej w Warszawie. Solistami festiwalowymi byli miĊdzy innymi: Barbara GórzyĔska, Krzysztof Jakowicz, Konstanty Andrzej Kulka,
Maria Machowska, Kaja Danczowska oraz wybitny skrzypek Joshua Bell, co
Ğwiadczyü moĪe o wysokiej randze artystycznej czĊstochowskiego festiwalu zarówno w kraju, jak i zagranicą.
Podobna idea jak festiwalowi hubermanowskiemu towarzyszyáa Konkursowi
Wokalnemu im. Jana, Edwarda i Józefiny Reszków. DziĊki niemu równieĪ popularyzowano dokonania muzyczne twórców związanych z regionem, dlatego
aktywnie w projekt ten, obok Filharmonii, wáączyá siĊ równieĪ Urząd Miasta
CzĊstochowa, a takĪe UrzĊdy Gmin Káomnice, Mstów, Mykanów i RĊdziny.
Kolejnym nowym przedsiĊwziĊciem byá Festiwal Gitarowy, jego pomysáodawca dyrektor L. Hadrian tak argumentowaá swoje zamierzenie:
ChcĊ pokazaü, ze gitara klasyczna jest równie powaĪnym instrumentem jak skrzypce czy
wiolonczela […] LiczĊ, Īe uda mi siĊ zainteresowaü festiwalem máodzieĪ (s. 449).
Obok wspomnianych juĪ projektów organizowano takĪe MiĊdzynarodowy
Festiwal Piosenki „Majowa Nutka”, CzĊstochowski Festiwal Bluesowy, Festiwal Akordeonowej Muzyki Rozrywkowej. Szczególnie rozbudowaną formuáĊ
miaáy festiwale jazzowe, w tym: Festiwal Jazzu Tradycyjnego „Hot Jazz Spring”
i konkurs dla máodych „Swingujący Kruk”. Towarzyszyáy mu z reguáy wystawy
malarskie i fotograficzne „Jazz live”, „Hot Jazz Spring nad Wartą”.
Bohaterami festiwali jazzowych byli Henryk Majewski, Ray Smith, czĊstochowianin Daniel Pomorski, Tomasz StaĔko, Wojciech Karolak, Michaá Urbaniak. W tym miejscu naleĪy wskazaü na sukces Adama Klocka dyrektora artystycznego i dyrygenta, który otrzymaá nagrodĊ za páytĊ jazzową Night in Calisia.
Przy okazji warto nadmieniü, Īe po wyĪej wspomnianych festiwalach plac przy
Filharmonii otrzymaá imiĊ Louisa Armstronga.
178
Beata URBANOWICZ
Promocji Īycia muzycznego miasta i regionu sáuĪyáo równieĪ zainicjowane
w roku 1999 ĝwiĊto Muzyki, którego myĞlą przewodnią byáo przypomnienie postaci znanego w Ğrodowisku czĊstochowskim muzyka mającego duĪe zasáugi
w popularyzowaniu muzyki oraz odnoszącego znaczące sukcesy artystyczne. Jego bohaterami byli Krzysztof PoĞpiech, Alfred StĊpniewski, Dionizy Krzepczak,
Edward i Józefina Reszke, Andrzej JasiĔski, Wojciech àukaszewski i Paweá àukaszewski.
W okresie po transformacji ustrojowej nowym cyklem koncertowym byáy
spotkania poĞwiĊcone kolejnym rocznicom odzyskania niepodlegáoĞci. W listopadowych koncertach dominowaáa muzyka polska: S. Moniuszki, W. Lutosáawskiego, H. Wieniawskiego, H.M. Góreckiego, M. Karáowicza, K. Pendereckiego,
K. Szymanowskiego.
Natomiast kontynuowanym i znanym cyklem związanym z realizacją misji
edukacyjnej i dydaktycznej byáy koncerty przeznaczone dla dzieci i máodzieĪy
„Kto siĊ boi Filharmonii”, „Filharmonia máodym melomanom”, „OpowieĞci
muzyczne”, „Szkoáa na Parnasie”, „Muzyczne podróĪe”, „Filharmonia dzieciom”, „Filharmonia Malucha”, „W krainie baĞni”, „Feel harmony – poczuj klimat”. Przy organizacji powyĪszych audycji muzycznych stale wspóápracowano
z Samorządowym OĞrodkiem Doskonalenia Nauczycieli w CzĊstochowie, Kuratorium OĞwiaty w Katowicach Delegatura w CzĊstochowie, UrzĊdem Miasta
w CzĊstochowie.
Niezwykle interesujący byá takĪe projekt dotyczący pracy z máodymi muzykami w ramach kursu dyrygenckiego, mistrzowskiego oraz warsztatów z symfonikami czĊstochowskimi.
Po roku 1989 szczególnie rozwinĊáa siĊ wspóápraca z Instytutem Muzyki
WyĪszej Szkoáy Pedagogicznej, póĨniej Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie. W związku z tym odbywaáy siĊ koncerty inaugurujące rok akademicki,
„Koncerty muzyka przy Ğwiecach”, „Akademickie koncerty kameralne”.
Podobnie jak w okresie Polski Ludowej, w Filharmonii kontynuowano koncerty jubileuszowe, lecz ich tematyka byáa zdecydowanie inna i dotyczyáa 10-lecia NSZZ „SolidarnoĞü”, 125-lecia Banku Handlowego w Warszawie, 100-lecia Energetyki CzĊstochowskiej, 100-lecia szkolnictwa muzycznego w CzĊstochowie, 60-lecia Politechniki CzĊstochowskiej, 100-lecia szpitala chirurgicznego im. L. Rydygiera. Znakiem czasu byáy teĪ koncerty w Galerii Jurajskiej
i związane z dziejami Unii Europejskiej.
Te osiągniĊcia byáy wiĊc wynikiem staáego poszukiwania przez filharmoników czĊstochowskich nowych form popularyzacji muzyki w celu ksztaátowania
repertuaru gwarantującego wzrost poziomu artystycznego zespoáu. Ta pozytywna opinia zostaáa potwierdzona w wielu koncertach zarówno w kraju, jak i poza
jego granicami, gdyĪ czĊstochowscy muzycy wystĊpowali w Niemczech, Holandii, Korei Poáudniowej, Szwecji, gdzie jeden z krytyków, J.S. Hakanson, napisaá:
[rec.] Wanda Malko…
179
Filharmonia CzĊstochowska ma dobrą reputacjĊ w Polsce i potwierdziáa to w piątkowym
koncercie w teatrze w Halmstad. Precyzja i gra na wysokim poziomie jest zasáugą máodego dyrygenta Tomasza Chmiela, sugestywnie i entuzjastycznie prowadzącego orkiestrĊ
(s. 455).
Swój wysoki poziom artystyczny orkiestra potwierdziáa miĊdzy innymi na
wystĊpach w Filharmonii Narodowej w Warszawie w prestiĪowym cyklu
„Czwartków Muzycznych” i podczas ĝląskich Dni Muzyki Wspóáczesnej w Katowicach.
Jak wynika z powyĪszych rozwaĪaĔ, Filharmonia CzĊstochowska i orkiestra
symfoniczna trwale wpisaáa siĊ w krajobraz Īycia muzycznego miasta i regionu
i wniosáa do jego kultury wartoĞci nie tylko muzyczne, lecz takĪe edukacyjne,
patriotyczne i popularyzatorskie.
W związku z tym uwaĪam, iĪ praca dr Wandy Malko ma istotne znaczenie
nie tylko dla wąskiego grona muzyków czĊstochowskich, ale przede wszystkim
kierowana jest do spoáecznoĞci lokalnej, poniewaĪ – jak wynika z badaĔ – dziaáalnoĞü Filharmonii i związanej z nią Orkiestry, miaáa wymiar nie tylko muzyczny, lecz znacznie szerszy. Stanowi ona zatem cenne uzupeánienie dziejów muzycznych miasta i regionu. PodkreĞlam jeszcze raz, Īe praca zostaáa napisana
w oparciu o rozlegáą kwerendĊ archiwalno-biblioteczną, z widoczną erudycją,
dogáĊbną znajomoĞcią problematyki, a takĪe – co warto podkreĞliü – napisana
zostaáa áadnym, przystĊpnym jĊzykiem, pozbawionym nadmiernie „naukowej”
retoryki i maniery stylistycznej. Wykorzystano bardzo róĪnorodne Ĩródáa historyczne, poczynając od archiwalnych zespoáów aktowych, poprzez Ĩródáa narracyjne publikowane i niepublikowane. Lektura caáoĞci przekonuje, iĪ autorka dobrze wywiązaáa siĊ z podjĊtego zadania, áącząc profesjonalizm badawczy i naukowe standardy warsztatowe z wáaĞciwą formą prezentacji.
Reasumując, naleĪy stwierdziü, Īe praca speánia wymogi opracowaĔ naukowych na wysokim poziomie intelektualnym. Stanowi ona bowiem cenny wkáad
w obszarze maáo dotąd znanym i nieusystematyzowanym, a dotyczącym dziejów
Filharmonii w CzĊstochowie.