Cz. 2

Podstawy rachunków narodowych
I rok AG 2014/2015
1
Rachunki akumulacji:
- rachunek kapitałowy (akumulacja rzeczowa),
- rachunek finansowy (akumulacja finansowa),
- rachunek innych zmian wolumenu aktywów,
- rachunek przeszacowań.
Rachunek finansowy zawiera informacje na temat operacji
dotyczących aktywów (zapisywanych po stronie rozchodów)
i pasywów finansowych (zapisywanych po stronie przychodów),
dokonywanych między krajowymi jednostkami instytucjonalnymi
oraz między tymi jednostkami a zagranicą.
2
Rachunek finansowy może być:
- skonsolidowany,
- nieskonsolidowany.
Nieskonsolidowany rachunek finansowy sektora instytucjonalnego pokazuje zmiany
aktywów i pasywów finansowych wynikające ze wszystkich transakcji finansowych,
w których uczestniczą zarówno jednostki zaklasyfikowane do różnych sektorów
instytucjonalnych, jak i jednostki zaliczone do tego samego sektora.
Na rachunku skonsolidowanym przedstawia się zmiany aktywów i pasywów
finansowych wynikające tylko z transakcji pomiędzy jednostkami zaliczonymi do
danego sektora a jednostkami należącymi do innych sektorów instytucjonalnych lub
zagranicy (zatem bez transakcji między jednostkami należącymi do tego samego
sektora instytucjonalnego).
Od 1998 roku rachunki finansowe opracowywane są jako rachunki nieskonsolidowane.
3
Rachunek finansowy jest rachunkiem kończącym całą sekwencję
rachunków i dlatego nie posiada pozycji bilansującej. Suma netto
transakcji (różnica między nabyciem aktywów finansowych
a zaciągnięciem zobowiązań) dla poszczególnych sektorów
instytucjonalnych i gospodarki narodowej szczegółowo zapisanych
na tym rachunku ma tę samą wartość, co pozycja bilansująca
rachunek kapitałowy, tzw. wierzytelności (zadłużenie) netto.
4
Klasyfikacja aktywów finansowych
Kategoria
Złoto monetarne i
specjalne prawa
ciągnienia
Gotówka i
depozyty
Podkategorie
Złoto monetarne
Specjalne prawa ciągnienia
Gotówka
Depozyty na żądanie
Pozostałe depozyty
Papiery
Papiery wartościowe inne niż akcje, poza
wartościowe inne
instrumentami pochodnymi
niż akcje
Krótkoterminowe
Długoterminowe
Instrumenty pochodne
Pożyczki
Krótkoterminowe
Długoterminowe
Akcje i inne
Akcje i inne udziały kapitałowe, poza udziałami
udziały kapitałowe w funduszach wspólnego inwestowania
Akcje notowane
Akcje nie notowane
Pozostałe udziały kapitałowe
Udziały w funduszach wspólnego inwestowania
Rezerwy
Udziały netto gospodarstw domowych
technicznow rezerwach ubezpieczeń na życie i w rezerwach
ubezpieczeniowe
funduszy emerytalnych
Udziały netto gospodarstw domowych
w rezerwach ubezpieczeń na życie
Udziały netto gospodarstw domowych
w rezerwach funduszy emerytalnych
Przedpłaty składek ubezpieczeniowych i rezerwy
na nie uregulowane roszczenia
Pozostałe kwoty do Kredyty handlowe i zaliczki
otrzymania /
Pozostałe kwoty do otrzymania / zapłacenia, poza
zapłacenia
kredytami handlowymi i zaliczkami
5
Rachunek finansowy 2008 - zmiany pasywów (w mln zł)
Sektory
Transakcje
Wierzytelności netto (+)/Zadłużenie
netto (-)
Zaciągnięcie netto zobowiązań
Ogółem Zagranica
Gospodarka
narodowa
Instytucji
Instytucji
Instytucji
Przedsię- finansowych
Gospodarstw
rządowych
nonbiorstw i ubezpiecz.
domowych
i samorząd.
profit
0
55 967
-55 966
-24 585
52 038
-46 779
-38 984
2 344
357 587
-21 656
379 243
41 319
168 337
55 519
113 447
621
0
0
0
0
0
0
0
0
Depozyty
15 837
76 847
-182
-29 536
16 019
106 383
0
0
16 019
106 383
0
0
0
0
0
0
Papiery wartościowe inne niż akcje
98 834
22 343
76 491
-4 795
42 223
39 063
0
0
244 837
-14 254
259 091
85 421
52 004
9 542
111 503
621
-137 620
2 054
-139 673
-92 818
-46 855
0
0
0
-284
0
-284
0
-284
0
0
0
59 135
-2 081
61 216
53 510
-1 152
6 913
1 945
0
Złoto monetarne i SDR-y
Gotówka
Pożyczki
Akcje i inne udziały kapitałowe
Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe
Pozostałe kwoty do
otrzymania/zapłacenia
Wartości dodatnie oznaczają, że wartość zaciągniętych w danym roku zobowiązań była wyższa niż wartość spłaconych zobowiązań, np.:
111503 – gospodarstwa domowe w 2008 roku zaciągnęły netto zobowiązania w postaci pożyczek o wartości 111503 mln zł,
106383 – depozyty zapisywane są na rachunku finansowym jako pasywa instytucji finansowych
Wartości ujemne oznaczają, że wartość zaciągniętych w danym roku zobowiązań była niższa niż wartość spłaconych w tym roku zobowiązań, np.:
-2081 – wartość pozostałych kwot do zapłacenia (np. kredytów handlowych i zaliczek) będących zobowiązaniami zagranicy względem krajowych
sektorów instytucjonalnych zmniejszyła się w 2008 roku o 2081 mln zł, wartość spłaconych kredytów handlowych o 2081 mln zł była wyższa niż
wartość zaciągniętych kredytów handlowych w tym roku.
6
Rachunek finansowy 2008 - zmiany aktywów (w mln zł)
Sektory
Transakcje
Wierzytelności netto (+)/Zadłużenie
netto (-)
Nabycie netto aktywów finansowych
Ogółem Zagranica
Gospodarka
narodowa
Instytucji
Instytucji
Instytucji
Przedsię- finansowych
Gospodarstw
rządowych
nondomowych
biorstw i ubezpiecz.
i samorząd.
profit
357 587
34 311
323 276
16 734
220 375
8 740
74 464
2 965
0
-1
1
0
1
0
0
0
Gotówka
15 837
0
15 837
-2 048
4 180
-114
12 692
1 127
Depozyty
76 847
11 147
65 700
12 142
-24 420
5 842
70 048
2 090
Papiery wartościowe inne niż akcje
98 834
8 266
90 568
766
87 283
1 192
1 327
0
244 837
67 705
177 132
6 231
166 573
1 358
2 971
-1
-137 620
-51 354
-86 265
-33 996
-31 557
-1 756
-18 719
-237
-284
-819
535
826
186
34
-511
0
59 135
-632
59 767
32 813
18 129
2 184
6 656
-14
Złoto monetarne i SDR-y
Pożyczki
Akcje i inne udziały kapitałowe
Rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe
Pozostałe kwoty do
otrzymania/zapłacenia
7
Aktywa i pasywa sektorów instytucjonalnych
Sektor
instytucjonalny
Instytucje
niekomercyjne
Gospodarstwa
domowe
Przedsiębiorstwa
niefinansowe
Instytucje
rządowe i
samorządowe
Aktywa finansowe
Pasywa finansowe
Gotówka, depozyty, papiery wartościowe
(w tym akcje i inne udziały kapitałowe)
Gotówka, depozyty, papiery wartościowe
(w tym akcje i inne udziały kapitałowe),
pożyczki (udzielone innym jednostkom),
rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe,
pozostałe kwoty do otrzymania
Gotówka, depozyty, papiery wartościowe
(w tym akcje i inne udziały kapitałowe),
pożyczki (udzielone innym jednostkom),
przedpłaty składek ubezpieczeniowych
i rezerwy na nieuregulowane roszczenia,
pozostałe kwoty do otrzymania
Gotówka, depozyty, papiery wartościowe
(w tym akcje i inne udziały kapitałowe),
pożyczki (udzielone innym jednostkom),
przedpłaty składek ubezpieczeniowych
i rezerwy na nieuregulowane roszczenia,
pozostałe kwoty do otrzymania
8
Pożyczki
Pożyczki, pozostałe kwoty do
zapłacenia
Papiery wartościowe (wyemitowane
obligacje przedsiębiorstw, akcje w
obrocie), pożyczki, pozostałe kwoty
do zapłacenia
Papiery wartościowe inne niż akcje
(wyemitowane obligacje) pożyczki,
pozostałe kwoty do zapłacenia
Rachunek innych zmian wolumenu aktywów – na tym rachunku rejestrowane
są zmiany w stanie aktywów i pasywów spowodowane odkryciami złóż
naturalnych lub ich wyczerpaniem, przyrostem lub ubytkiem zasobów
połowowych, zniszczeniami wojennymi, wydarzeniami politycznymi, klęskami
żywiołowymi, a także zmiany w klasyfikacji jednostek instytucjonalnych
i zmiany zaklasyfikowania aktywów w ramach jednostek instytucjonalnych.
Zadaniem rachunku jest rejestrowanie zmian w majątku narodowym
związanych z odkryciami bogactw naturalnych lub z faktem wytworzenia lub
zakupu pewnych aktywów (np. znaków towarowych) lub aktywów
finansowych, którym nie towarzyszy powstanie żadnych zobowiązań.
Pozycją bilansującą tego rachunku są zmiany wartości netto wynikające
z innych zmian wolumenu aktywów.
9
Na rachunku przeszacowań rejestrowane są zyski lub straty z tytułu posiadania
majątku (aktywów niefinansowych i finansowych oraz pasywów finansowych)
uzyskane przez właścicieli. Zyski te prezentowane są w podziale na neutralne i realne
zyski z tytułu posiadania majątku (odnoszącego się zarówno do aktywów, jak
i pasywów).
Nominalne zyski z tytułu posiadania określonego aktywa definiowane są jako korzyści
finansowe uzyskane przez jego właściciela w wyniku zmiany ceny aktywa. Zysk
z tytułu posiadania określonego pasywa jest równy zmianie ceny tego zobowiązania,
ale z odwrotnym znakiem.
Z neutralnymi zyskami mamy do czynienia wtedy, gdy cena danego składnika majątku
zmieniła się w takim samym stopniu, co ogólny poziom cen.
Realny zysk to różnica między zyskiem nominalnym a neutralnym.
10
Rachunek typu „bilans”
Bilans jest zestawieniem wartości posiadanych aktywów oraz zobowiązań
finansowych na dany dzień. Zestawienie bilansowe może być sporządzane dla
jednostek instytucjonalnych, sektorów instytucjonalnych oraz dla całej gospodarki.
Dla każdego sektora instytucjonalnego bilans jest źródłem informacji na temat jego
majątku finansowego i niefinansowego.
Bilans dla całej gospodarki pokazuje tzw. Bogactwo narodowe – sumę aktywów
niefinansowych i należności netto w stosunku do zagranicy.
BILANS - AKTYWA
Aktywa niefinansowe
Aktywa finansowe
BILANS - PASYWA
Pasywa finansowe
Wartość netto
(aktywa – pasywa fin.)
Pozycją zamykającą bilans jest wartość netto sektora instytucjonalnego.
11
Bilans jest sporządzany na początek roku obrotowego i na jego koniec.
Można zapisać następujący ciąg operacji łączących bilans otwarcia z bilansem zamknięcia:
Bilans otwarcia
plus
zmiany w bilansie
Bilans zamknięcia
wartość danego aktywa
wartość transakcji rejestrowanych na rachunku kapitałowym
(dotyczące aktywów niefinansowych) i finansowym (wartość
nabytych minus wartość sprzedanych aktywów finansowych)
zmiany rejestrowane na rachunku innych zmian wolumenu
aktywów
zmiany rejestrowane na rachunku przeszacowań (wartość zysków
i strat w tytułu posiadania danego aktywa)
wartość danego aktywa
12
Przykład
Bilans
otwarcia
Aktywa przedsiębiorstw (2008)
Papiery wartościowe inne niż akcje
zmiany
w bilansie
z tego:
rachunek finansowy – zmiany aktywów
inne zmiany wolumenu
nominalne zyski/straty
Bilans
zamknięcia
13
44 994,6
- 1 953,7
765,9
- 2 392,9
- 326,7
43 040,9
Macierze rachunkowości społecznej
Powiązania między poszczególnymi rachunkami, prezentowane w systemie rachunków narodowych,
można przedstawić w formie macierzowej. Macierze rachunkowości społecznej (SAM), nazywane
też macierzami rachunków narodowych przedstawiają syntetyczne ujęcie przepływów dochodów
w gospodarce.
Zazwyczaj zasadniczą część SAM stanowią tablice input-output1, w tym bilans przepływów
międzygałęziowych. Składa się on z trzech części (ćwiartek): w pierwszej (I) zawarte są informacje
dotyczące zużycia pośredniego (według produktów lub działalności), w drugiej ćwiartce (II)
znajdują się dane o popycie finalnym (według kategorii popytu finalnego lub sektorów
instytucjonalnych), zaś w trzeciej części (III) znajduje się wartość dodana (według klasyfikacji
przyjętej w pierwszej ćwiartce).
Macierze rachunkowości społecznej odzwierciedlają zasadę podwójnego zapisu każdej transakcji
w systemie rachunków narodowych, co zapewnia bilansowanie się wierszy i kolumn, przy czym
elementy każdego wiersza są przychodami na danym rachunku, a elementy kolumny – wydatkami.
Oznacza to, że wydatki każdego sektora instytucjonalnego są równe jego przychodom osiągniętym
w danym okresie i jednocześnie każdy wydatek jednego podmiotu jest przychodem innego. Podobna
równość zachodzi w odniesieniu do rachunków przedmiotowych. Utworzona na powyższych
zasadach macierz pokazuje zatem cyrkulację dochodów w gospodarce.
1
Dla gospodarki polskiej corocznie budowane są tablice podaży i wykorzystania wyrobów i usług. Co 5 lat publikowane są przez GUS szersze opracowania pt. Bilans przepływów
międzygałęziowych w bieżących cenach bazowych.
14
SAM 2008 (mała) z Excela
rachunek
S A M 2008
produktu
rachunek produktu
P
R
czynniki
Z
produkcji
Y
C
476 010
nadw.operacyjna
630 833
podatki od produc.
dochody
podatki
z tyt.
instyt.
gospod.
instyt.fin.
przedsię-
instyt.rząd.
pracy
operacyjna
od produc
od prod.
własności
non-prof.
domowe
i ubezp.
biorstwa
i samorz.
11 293
rachunki
D
bieżące
Y
125
485 616
935
4 396
313 219
53 575
2 626
49 083
77 275
16 409
instyt.rząd.i sam.
33 840
559 521
18 853
5 432
3 933
16 252
156 353
17 531
-6 619
2 603
52 073
instyt.non-profit
217 585
1 630
72 884
84 801
non-prof.
domowe
i ubezp.
biorstwa
i samorz.
492
70 784
7 138
169 005
zagranica
zadłużenie
SUMA
netto
57 429
3 362 048
489 549
28 362
12 773
2 422
2 352
15 537
26 777
1 099 852
25 204
5 970
186 865
400
725
2 391
4 138
2 716
4 874
32 792
5 824
11 339
217 798
167 930
1 829
265 378
1 882
492 448
9 887
628 852
2 489
82
265
27 663
2 836
4 564
38 984
71 210
7 712
24 585
169 005
60 105
przedsiębiorstwa
60 105
136 708
instyt.rząd.i sam.
17 070
zagranica
344
929
4 848
60 813
wierzyteln/zadł.netto
SUMA
instyt.rząd.
9 633
38 056
instyt.fin.i ubezp.
przedsię-
158 956
240 286
kapitałowe
instyt.fin.
9 633
instyt.fin.i ubezp.
gosp.dom.
508 887
gospod.
630 833
przedsiębiorstwa
rachunki
236 103
wierzytelności
instyt.
158 956
gosp.dom.
zagranica
773 822
zagranica
13 539
instyt.non-profit
O
rachunki kapitałowe
podatki
doch.z tyt.własności
H
rachunki bieżące
nadwyżka
1 527 095
koszty pracy
podatki od prod.
czynniki produkcji
koszty
2 344
3 362 048
489 549
630 833
9 633
158 956
217 798
15 537
1 099 852
167 930
15
265 378
492 448
628 852
46 779
1
2 836
52 038
71 210
60 105
55 967
169 005
69 970
69 970
60 814
60 814
110 348
110 348
Analizy mnożnikowe typu input-output prowadzone są w celu zmierzenia efektów –
w postaci wzrostu przychodów na rachunkach endogenicznych – wynikających ze wzrostu
wydatków na innych rachunkach – rachunkach egzogenicznych (Miller, Blair 2009, s. 244).
Klasyczne mnożniki input-output w modelu input-output określają o ile wzrośnie produkcja
globalna w gospodarce, jeśli popyt finalny na określone produkty wzrośnie o jednostkę
(Tomaszewicz 2001, s. 11). Można zapisać następujące równanie macierzowe:
gdzie: – egzogeniczny wektor popytu finalnego, – endogeniczny wektor produkcji globalnej,
– macierz współczynników input-output (nakładów bezpośrednich). Macierz
w
klasycznej analizie input-output nazywana jest macierzą pełnych nakładów, ale także określa
się ją jako macierz mnożników. Element tej macierzy pokazuje jak wzrośnie produkcja
globalna gałęzi i (przychód na rachunku tej gałęzi) w związku ze wzrostem o jednostkę popytu
finalnego na produkty gałęzi j.
Globalny mnożnik produkcji jest sumą w kolumnie elementów
:
,
gdzie: – elementy kolumny j macierzy
, – wektor sumujący (wierszowy) składający
się z jedności.
16
Podobnie jak w przypadku klasycznych mnożników input-output, zastosowanie tej
metodologii dla analiz w oparciu o SAM wymaga wyróżnienia rachunków endogenicznych
i egzogenicznych, przy czym podział na rachunki egzo– i endogeniczne (przedstawiony
schematycznie w tablicy 2) zależy od celu prowadzonych analiz mnożnikowych.
Tablica 2. SAM w podziale na rachunki endogeniczne i egzogeniczne
Wydatki
Rachunki
Rachunki
endogeniczne egzogeniczne
Przychody
Razem
Rachunki
endogeniczne
…
Rachunki
egzogeniczne
…
Razem
17
Macierz o wymiarach n × n , pokazuje transakcje między rachunkami endogenicznymi. Stanowi ona
iloczyn macierzy – udziałów poszczególnych wydatków na rachunkach endogenicznych w całkowitych
wydatkach (przychodach) i wydatków (przychodów) na tych rachunkach przedstawionych w macierzy
diagonalnej . A zatem:
.
Macierz jest iloczynem macierzy – udziałów pozostałych wydatków (egzogenicznych) w
wydatkach (przychodach) na rachunkach endogenicznych i wektora przychodów na rachunkach
endogenicznych, zatem:
.
Macierz pokazuje wydatki zapisane na rachunkach egzogenicznych. Zmiana wartości elementów
macierzy jest traktowana jako impuls powodujący zmiany na rachunkach endogenicznych.
Z kolei, macierz o wymiarach s × s , przedstawia zależności między rachunkami egzogenicznymi.
Przyjmując za wektor wielkości egzogenicznych
, gdzie jest wektorem jedynkowym o wymiarach
n × 1 , można przedstawić relację:
.
Pod warunkiem istnienia macierzy odwrotnej do
można zapisać:
po wykonaniu odpowiednich przekształceń
18
.
Przyjmując oznaczenie macierzy
za
:
.
Elementy macierzy
mają interpretację klasycznych mnożników, to znaczy dają informację o tym,
jak zmienią się przychody na rachunku i pod wpływem jednostkowego wzrostu wydatków na rachunku j,
czyli jak zmieni się wartość zmiennej endogenicznej xi , jeśli zwiększy się wartość zmiennej
egzogenicznej y j o jednostkę.
Wykonanie odpowiednich działań macierzowych umożliwia dekompozycję macierzy
formie addytywnej jest następujący:
, której zapis w
.
Poszczególne składniki powyższej sumy interpretuje się w następujący sposób (Pyatt, Round 1985,
Stone 1985):
– początkowy impuls (injection),
– mnożniki wewnątrzgrupowe (intragroup multipliers),
– mnożniki międzygrupowe (intergroup multipliers),
– mnożniki uwzględniające efekt dodatkowy (extragroup multipliers).
19