Pobierz - Portal Promocji Eksportu

1
Spis treści
I.
Sytuacja społeczno-gospodarcza Uzbekistanu w 2015 roku
str. 4
II.
Sytuacja społeczno-gospodarcza Tadżykistanu w 2015 roku
str. 10
III.
Uzbekistański rynek kosmetyków do pielęgnacji skóry i włosów
str. 14
IV.
Informacje bieżące
str. 16















Nowe Kodeks celny Uzbekistanu
Uzbekistan i Tadżykistan w Indeksie Percepcji Korupcji 2015
Przedłużenie pozwolenia na eksport uzbekistańskich owoców i warzyw transportem
samochodowym
Protokół o zastosowaniu Umowy o Strefie Wolnego Handlu z 18 października 2011 roku
pomiędzy jej stronami a Republiką Uzbekistanu
Zakaz wjazdu do Uzbekistanu innych, niż będące własnością tego kraju krytych wagonów,
wagonów-izoterm i wagonów-chłodni
Nowy zakład produkcji nawozów azotowo-fosforowo-potasowych w Samarkandzie
Pozycji krajów Azji Środkowej w rankingu wolności gospodarczej 2016
Kredyt ABR dla Uzbekistanu
Zadłużenie zagraniczne Tadżykistanu
Zwolnienia celne dla sprzętu stomatologicznego w Uzbekistanie
Plany wprowadzenia kontroli przesyłek kurierskich w RU
Restrukturyzacja przemysłu spożywczego RU
Ulgi podatkowe dla małych podmiotów uzbekistańskich branży mięsnej i mleczarskiej
Dostawy uzbekistańskiego gazu do Rosji
Ekspertyzy importowanych do RU urządzeń tekstylnych
2
3
I.
1.
Sytuacja społeczno-gospodarcza Uzbekistanu w 2015 roku
Produkt Krajowy Brutto
Wg wstępnych danych Państwowego Komitetu ds. Statystyki RU, w 2015 roku PKB tego kraju
osiągnął poziom 171.369,0 mld UZS i był o 8,0% wyższy niż w 2014 roku. Wg kursu na koniec
2015 r., gdzie 1 USD = 2.809,98 UZS, PKB wyniósł ok. 60.985,8 mln USD. 82,9% PKB
wygenerował sektor niepaństwowy (2014 r. – 82,6%), a 17,1 – sektor państwowy (2014 r. –
17,4%). W strukturze PKB 54,5% stanowiły usługi (2014 r. – 54%), 36,7% – produkcja towarów
(37%) oraz 8,8% – wpływy z podatków na towary i operacje eksportowo-importowe (9%),
co ma związek ze zmniejszeniem brzemienia podatkowego. W przekroju terytorialnym największy
wzrost PKB odnotowano w Taszkencie (111,6%), w Karakałpacji (110,7%), w obwodzie
Samarkandzkim (110,5%), Chorezmskim (110,1%), Surchandaryńskim (109,2%), Dżyzakskim
(109,1%), najmniejszy – w obwodach Nowoijskim (103,9%) i Andiżańskim (103,6%).
W przeliczeniu na osobę wzrost PKB w Uzbekistanie wyniósł 106,2% (w 2014 r. – 106,2%).
Największy wzrost PKB per capita odnotowano w Karakałpacji (109%), najmniejszy – w obwodzie
Andiżańskim (101,7%). Wzrost PKB w przeliczeniu na osobę w Taszkencie wyniósł 110,6%.
2.
Budżet Państwa
W roczniku statystycznym za 2015 rok dane nt. realizacji budżetu nie zostały opublikowane.
Wg informacji z posiedzenia Rady Ministrów RU, dotyczącego wyników rozwoju społecznogospodarczego Uzbekistanu w 2015 roku i priorytetów programu gospodarczego na 2016 rok
(odbyło się 15 stycznia 2016 r.) Budżet Uzbekistanu w 2015 r. został zrealizowany z proficytem
w wysokości 0,1% PKB.
Wcześniej, 13 listopada 2014 r. portal www.trend.az informował, powołując się na „oficjalne źródła
uzbekistańskie”, że dochodowa część Budżetu Uzbekistanu wzrośnie w 2015 r. w stosunku do PKB
o 20,2%, zaś wydatki z Budżetu o 21,2% w stosunku do PKB. Przewidywany deficyt Budżetu miał
wynieść 1,8 tryliona UZS i 1% wielkości PKB. Planowane wydatki z Budżetu miały wynieść 38
trylion UZS, z czego 59,2% zamierzano przeznaczyć na cele socjalne. Inne informacje nt. Budżetu
nie zostały opublikowane.
3.
Zadłużenie zagraniczne
Oficjalnie dane dotyczące zadłużenia zagranicznego Uzbekistanu nie są publikowane.
Wg informacji z przytoczonego powyżej posiedzenia Rządu RU z dn. 15.01.2016 r. zadłużenie
zagraniczne Uzbekistanu na dzień 31 grudnia 2015 r. nie przewyższało 18,5% wielkości PKB
(na dzień 1 stycznia 2015 r. – 16%).
4.
Inflacja
W okresie styczeń – grudzień 2015 roku oficjalna inflacja osiągnęła poziom 5,6% (w 2014 r –
6,1%, a w 2013 r.– 6,8%), a średnia miesięczna inflacja – 0,5%.
Zgodnie z prognozami Azjatyckiego Banku Rozwoju opublikowanymi w raporcie „Asian
Development Outlook 2015” w marcu 2015 r. inflacja w Uzbekistanie w roku ubiegłym miała
wynieść 9,5% (we wrześniu 2015 r. bank skorygował swoją prognozę do 10%).
Ceny producentów produkcji przemysłowej wzrosły o 13,8% (w 2014 r. – 14,8%), zmiany taryf
na usługi łączności dla osób prawnych w odróżnieniu od lat ubiegłych nie zostały opublikowane
(w 2014 r. – 11,7%, w 2013 r. – 17,1%). Na wzrost cen producentów produkcji przemysłowej
największy wpływ miał wzrost cen w przemyśle maszynowym i obróbki metali (123,6%),
4
w metalurgii metali kolorowych (115,6%), w metalurgii żelaza (115,4%), w przemyśle
chemicznym i petrochemicznym (115,4%) w elektroenergetyce (114,9%), w przemyśle lekkim
(111,7%), w przemyśle spożywczym (111,4%), w przemyśle paliwowym (107,7%), w przemyśle
materiałów budowlanych (105,7%), w przemyśle drzewnym i celulozowo-papierniczym (104,1%).
W omawianym okresie bez zmian pozostały ceny w przemyśle młynarskim.
5.
Bezrobocie, zatrudnienie i dochody ludności
a/ Wg danych uzbekistańskich, liczba ludności Uzbekistanu na dzień 1 stycznia 2016 r. wynosiła
31.576,4 tys. osób i zwiększyła się od początku 2015 roku o 553,9 tys. osób (dynamika 101,8%).
Liczba osób zarejestrowanych w urzędach zatrudnienia jako osoby poszukujące pracy wynosiła na
koniec grudnia 2015 r. 2,7 tys. (na koniec grudnia 2014 r. – 3,4 tys. osób). W okresie I-XII 2015 r.
liczba osób poszukujących pracy (liczona zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów RU nr 106
z dn. 24.05.2007 r.) osiągnęła 709,4 tys. osób, czyli 5,2% ludności aktywnej zawodowo. Informacje
nt. poziomu bezrobocia w poszczególnych regionach nie zostały opublikowane.
b/ Liczba aktywnej zawodowo ludności w okresie I-XII 2015 r. wynosiła średnio 13.767,7 tys. osób
(44% ogółu ludności), natomiast liczba osób zatrudnionych w gospodarce Uzbekistanu w okresie
I-XII 2015 r. wynosiła wg. wstępnych danych 13.058,3 tys. i wzrosła w porównaniu z 2014 r.
o 1,9%. 82,2% zatrudnionych pracowało w sektorach innych niż państwowy. Wg informacji
z przytoczonego powyżej posiedzenia Rady Ministrów RU z dn. 15 stycznia 2016 roku, w 2015 r.
powstało ponad 980 tys. miejsc pracy, z czego ponad 60% – na terenach wiejskich. W ciągu roku
zatrudniono ponad 480 tys. absolwentów szkół średnich zawodowych i ogólnokształcących.
Sytuację na rynku pracy Uzbekistanu charakteryzują również procesy migracyjne. Wg wstępnych
danych, w okresie od stycznia do grudnia 2015 r. do Uzbekistanu przybyło 139,6 tys. osób,
a opuściło kraj – 168,6 tys. osób. Migracja zarobkowa obywateli Uzbekistanu odbywa się
głównie do Rosji i Kazachstanu. W związku z kryzysem w Rosji i zmniejszeniem ilości robót
budowlanych w tym kraju, w 2015 roku część pracowników najemnych z Uzbekistanu powróciła
do kraju. Przewiduje się, że w 2016 roku w Uzbekistanie powstanie 990 tys. nowych miejsc pracy.
c/ Informacje nt. dochodów ludności w 2015 r. - podobnie jak wcześniej - nie zostały
opublikowane. Zgodnie ze zmianami z dn. 26.08.2015 roku, od 1 września br. minimalna
pensja w Uzbekistanie wynosiła 130.240 UZS (46,3 USD wg. oficjalnego kursu Banku
Centralnego Runa koniec roku), minimalna emerytura i zasiłek dla inwalidów od urodzenia
wynosiły 254.730 UZS (90,6 USD), zasiłek dla osób starych i niezdolnych do pracy, nie mających
odpowiedniego stażu pracy – 156.310 UZS (55,6 USD).
Ogółem, w 2015 roku zarobki w sferze budżetowej, emerytury i stypendia studenckie wzrosły
o 21,9%; realne dochody ludności miały wzrosnąć w tym czasie o 9,6%.
6.
Przemysł, podmioty gospodarcze
a/ Produkcja przemysłowa Uzbekistanu w 2015 roku osiągnęła poziom 91.705,3 mld UZS i była
większa o 8% w porównaniu z 2014 r. Na wzrost produkcji przemysłowej miał m.in. wpływ 6,3procentowy wzrost wydajności pracy, realizacja programu „lokalizacji produkcji gotowych
towarów, elementów i materiałów” (w jej ramach w 2015 r. wyprodukowano towarów na kwotę
4.007,5 mld UZS) i inne działania podejmowane przez rząd Uzbekistanu.
Wspieranie przez władze przedsiębiorczości prywatnej (jeden z priorytetów polityki gospodarczej
rządu) pomogło zwiększyć udział małych firm w produkcji przemysłowej do 38,9% wobec 34,8%
w 2014 r.
5
Całkowita produkcja towarów konsumpcyjnych osiągnąła 36.192,6 mld UZS (109,7% w stosunku
do analogicznego okresu roku 2014), w tym artykułów spożywczych – 16.561,9 mld UZS
(117,8%), produkty nieżywnościowe – 19.630,7 mld UZS (103,6%). Udział towarów
konsumpcyjnych w ogólnej wielkości produkcji przemysłowej wyniósł 39,5%.
W omawianym okresie elektroenergetyka wygenerowała 6.892,8 mld UZS (dynamika 105,3%),
przemysł paliwowy – 12.154,4 mld UZS (104,8%), metalurgia żelaza – 2.075,6 mld UZS (111,1%),
metalurgia metali kolorowych – 7.579,4 mld UZS (103,1%), przemysł chemiczny i petrochemiczny
– 4.686,7 mld UZS (107,5%), przemysł maszynowy i obróbki metali – 15.065,7 mld USD (97%),
przemysł drzewny i celulozowo-papierniczy – 1.460,1 mld UZS (115,6%), produkcja materiałów
budowlanych – 4.603,8 mld USD (114,1%), przemysł lekki – 15.318,1 mld USD (116,6%),
przemysł spożywczy – 16.729,2 mld UZS (114,4%). Udział poszczególnych sektorów w produkcji
przemysłowej Uzbekistanu kształtował się następująco: elektroenergetyka – 7,5% (w 2014 r. –
6,9%), przemysł paliwowy – 13,3% (12,9%), metalurgia żelaza – 2,3% (2,3%), metalurgia metali
kolorowych – 8,3% (8,3%), przemysł chemiczny i petrochemiczny – 5,1% (5,3%), przemysł
budowy maszyn i obróbki metali – 16,4% (19,3%), przemysł drzewny i celulozowy – 1,6% (1,5%),
przemysł materiałów budowlanych – 5% (5,4%), przemysł lekki – 16,7% (15,5%), przemysł
spożywczy – 18,2% (17,1%), inne sektory – 5,6% (5,5%). Najwięcej produkcji przemysłowej
wyprodukowano w Taszkencie (17.758,3 mld UZS – dynamika 116,8%), w obwodzie Taszkenckim
(13.540,7 mld UZS – 110,9%), w obwodzie Andiżańskim (9.226,1 mld UZS – 88,7%), w obwodzie
Nawoijskim (8.711,4 mld UZS – 102,5%) i w obwodzie Kaszkadaryńskim (8.277,9 mld UZS –
103,9%) najmniej – w Karakałpacji (2.115,1 mld UZS – 121,6%) i w obwodzie Dżizakskim
(1.311,7 mld UZS – 113,8%).
b/ Wg stanu na dzień 1 stycznia 2016 roku w Uzbekistanie ogółem było zarejestrowanych
(bez udziału gospodarstw farmerskich) 278,5 tys. przedsiębiorstw i organizacji. W okresie
sprawozdawczym powstało 27,9 tys. nowych podmiotów gospodarczych, a 23,7 zostało
zlikwidowanych. Z 278,5 tys. zarejestrowanych osób prawnych, aktywną działalność prowadziło
257,8 tys. przedsiębiorstw i organizacji, tj. 92,6%. 14% podmiotów stanowiło własność skarbu
państwa, 86% – własność niepaństwową, z których 30,4% – własność prywatną przedsiębiorstw,
1,8% – przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego, 53,8% – inne przedsiębiorstwa. 76,6
tys. zarejestrowanych przedsiębiorstw prowadziło działalność w sektorze handla i żywienia
zbiorowego, 48,9 tys.–w przemyśle, 25 tys. – w budownictwie, 22,6 tys.–w rolnictwie i gospodarce
leśnej, 22 tys.–w edukacji, nauce i kulturze, 11,7 tys.–w transporcie i łączności, 11,6 tys.
w ochronie zdrowia, kulturze fizycznej i sporcie oraz sferze socjalnej, a także 4,3 tys. – w sektorze
nieprodukcyjnych usług socjalno-bytowych. Na dzień 1 stycznia 2016 roku zarejestrowanych było
225.998 małych podmiotów gospodarczych i tzw. mikro firm (w 2015 r. powstało 26,9 tys. małych
podmiotów i mikrofirm, zlikwidowano – 22,6 tys. podmiotów). Generująca 56,5% PKB mała
przedsiębiorczość w 2015 roku wypracowała 38,9% uzbekistańskiej produkcji przemysłowej,
98,4% produkcji rolnej, zapewniła realizację 67,2% prac budowlanych, 87,1% usług handlu
detalicznego, 50,8% płatnych usług oraz zrealizowała 36,3% ogółu inwestycji.
7.
Działalność inwestycyjna i budownictwo
a/ Ogółem w 2015 roku nakłady inwestycyjne w Uzbekistanie osiągnęły wartość 40.737,3 mld
UZS tj. o 9,6% więcej niż w 2014 roku. W ekwiwalencie dolarowym nakłady inwestycyjne
wyniosły ponad 15,7 mld USD. W stosunku do PKB Uzbekistanu inwestycje stanowiły 23,8% jego
wielkości, czyli o 0,7% więcej niż w 2014 roku. 4,8% inwestycji było finansowanych z Budżetu
Państwa (w 2014 r. – 4,7%), 52,1% – ze środków przedsiębiorstw i ludności (52,71%), 11,7% –
z kredytów bankowych i innych (11,4%), 20,1% – z inwestycji i kredytów zagranicznych
6
(20,2%) oraz 11,3% – z funduszy pozabudżetowych, w tym z Funduszu Rekonstrukcji i Rozwoju
(10,7%).
26.644,6 mld UZS środków inwestycyjnych (65,4% ogółu nakładów inwestycyjnych) przeznaczono
na cele produkcyjne, w tym 38,8% zainwestowano w przemyśle (23,7% – przemysł paliwowoenergetyczny, 2,4% – metalurgia, 2,6% – przemysł chemiczny i petrochemiczny, 2,4% – przemysł
budowy maszyn, 2,5% – przemysł lekki, 1,4% – przemysł spożywczy, 1% - produkcja materiałów
budowlanych), 3,7% zainwestowano w rolnictwo, 4% – w budownictwo, 11,2% – w transport
i łączność, 5,6% – w handel i żywienie zbiorowe, 0,1% – w prace geologiczno-poszukiwawcze oraz
2% - w inne dziedziny. Do sektorów pozaprodukcyjnych skierowano 14.092,7 mld UZS środków
inwestycyjnych (34,6%), z której to kwoty 20,5% przeznaczono na budownictwo mieszkaniowe,
4,2% – na gospodarkę komunalną, 2,2% – na ochronę zdrowia, 2,4% – na edukację, 0,7% –
na kulturę i sztukę oraz 4,6% – na inne dziedziny. Z 8.182,7 mld UZS inwestycji zagranicznych
5.323,2 mld UZS stanowiły kredyty. Największymi beneficjentami środków pochodzących
z inwestycji zagranicznych były: Karakałpacja (34,9%), obwód Bucharski (17,8%), obwód
Kaszkadaryński (10,3%), Taszkent (13,4%); natomiast najmniejszymi – obwód Dżyzakski (0,2%)
oraz obwód Nawoyiński (0,6%). 59,1% inwestycji i kredytów zagranicznych wykorzystano
w sektorze paliwowo-energetycznym, 1,4% – w przemyśle chemicznym i petrochemicznym, 1,2%
– w sektorze budowy maszyn, 3,6% – w przemyśle lekkim, 0,5% – w przemyśle spożywczym,
0,8% – w rolnictwie, 19,2% – w transporcie i łączności, 6,1% – w gospodarce komunalnej oraz
8,1% – w innych dziedzinach.
b/ W 2015 roku wykonano robót budowlanych na sumę 25.329,1 mld UZS, czyli o 17,8% więcej
niż w 2014 roku. 79,2% robót przypadało na nowe budownictwo, rekonstrukcję, rozbudowę
i przekształcanie przedsiębiorstw (w 2014 r. – 80,6%), 17,9% – na remonty kapitalne i bieżące
(19%), 1,9% – na inne prace podwykonawcze (1,5%). 94% prac budowlanych zrealizowano
w sektorze niepaństwowym (44,8% w podmiotach stanowiących prywatną własność obywateli,
29,9% – własność stowarzyszeń gospodarczych, 15,3% – własność przedsiębiorstw typu joint
venture, przedsiębiorstw i obywateli zagranicznych, 4% – inną własność), 6% –
w państwowym.
Z ogólnej wielkości nakładów inwestycyjnych na cele pozaprodukcyjne
(14.092,7 mld UZS), 8.360 mld UZS czyli 20,5% przeznaczono na budownictwo mieszkaniowe.
W okresie od stycznia do grudnia 2015 roku oddano do eksploatacji domów o łącznej powierzchni
11.663,9 tys. m2 (wzrost o 3,2% w porównaniu z 2014 r.), z czego 8.561,8 tys. m2 na terenach
wiejskich (dynamika 102,2%). Z tej samej grupy środków inwestycyjnych na cele
pozaprodukcyjne 396,8 mld UZS przeznaczono na budowę i remonty szpitali i przychodni
(co stanowi 45,4% ogółu inwestycji w ochronę zdrowia), na budowę i remonty obiektów
edukacyjnych wydano 299,6 mld UZS (30,7% wydatków inwestycyjnych na edukację),
a na budowę szkół ogólnokształcących i specjalnych – 265,3 mld USD (27,2% inwestycji na cele
edukacyjne), na budowę sieci wodociągowych – 378,4 mld UZS, na budowę sieci gazowych – 13,6
mld UZS. Najwięcej robót budowlanych, na sumę 4.136,8 mld UZS, wykonano w stolicy kraju –
Taszkencie, najmniej – w obwodzie Syrdarińskim (437,4 mld UZD).
8.
Transport
a/ W 2015 r. wielkość przewozów towarowych wszystkimi rodzajami transportu wyniosła ogółem
1.534 mln ton (dynamika 105,1%), w tym: transportem samochodowym – 1.398,5 mln ton
(105,4%), transportem kolejowym – 67,7 mln ton (103%), rurociągami – 67,8 mln ton (103%) oraz
lotniczym – 24,5 tys. ton (106,2%).
Z opublikowanych w roczniku statystycznym informacji wynika, że w przypadku przewozów
kolejowych zwiększyły się przewozy następujących ładunków: materiały budowlane (dynamika –
114,8%), metale żelazne (110,5%), złom żelaza (dynamika 107,3%), cement (100,4%), ropa
7
naftowa i towary pokrewne (100,2%); natomiast zmniejszyły się przewozy takich ładunków jak:
ziarno i mąka (96,1%), nawozy chemiczne i mineralne (94,2%), węgiel kamienny (dynamika
85,9%), drewno (43,5%).
b/ Wszystkimi środkami transportu przewieziono ogółem 7.589,4 mln pasażerów (dynamika
103,6%), w tym: transportem samochodowym – 7.502,5 mln osób (103,7%), koleją – 20,2 mln osób
(105,9%), transportem lotniczym – 2,2 mln osób (93,3%) oraz elektrycznymi środkami transportu
miejskiego – 64,5 mln osób (92,8%).
9.
Handel detaliczny i usługi
a/ Obroty handlu detalicznego w 2015 roku wyniosły ogółem 71.025,6 mld UZS i były o 15,1%
wyższe w porównaniu z 2014 rokiem. W obrotach handlu detalicznego 95,4 mld UZS przypadało
na przedsiębiorstwa państwowe (dynamika 95,1%), a 70.930,2 mld UZS na pozostałe
przedsiębiorstwa (115,1%), z czego 51.949,0 mld UZS zrealizowały firmy stanowiące prywatną
własność obywateli (119,3%). Struktura handlu detalicznego: obroty handlu detalicznego tzw.
dużych przedsiębiorstw wyniosły 9.185,7 mld UZS i wzrosły o 9% w porównaniu z 2014 r., obroty
małych firm wzrosły o 16% i wyniosły 61.839,9 mld UZS czyli 87,1% obrotów handlu
detalicznego, W obrotach detalicznych małych przedsiębiorstw, sprzedaż towarów w ramach tzw.
handlu niezorganizowanego wynosiła 10.843,6 mld UZS (15,3%) czyli o 9,8% więcej niż
w analogicznym okresie 2014 r.
W obrotach handlu detalicznego największy udział miał Taszkent (15.691,4 mld UZS – dynamika
117%), obwód Taszkencki (7.424,3 mld UZS – dynamika 115,2%), obwód Fergański (6.037,6 mld
UZS – dynamika 114,6%), obwód Samarkandzki (6.028,6 mld UZS – dynamika 114,8%) i obwód
Andiżański (5.590,2 mld UZS – dynamika 114%), najmniejszy – obwód Syrdariński (1.264,2 mld
UZS – dynamika 117%). W przeliczeniu na mieszkańca, największy udział w handlu detalicznym
miał Taszkent (6.585,5 tys. UZS – dynamika 116%), najmniejszy – Karakałpacja (1.334,9 tys. UZS
– dynamika 111,2%).
b/ Wartość zrealizowanych płatnych usług na rzecz ludności wyniosła w okresie sprawozdawczym
27.346,2 mld UZS (dynamika 110,8%), natomiast ogólna wartość usług rynkowych – 89.326,3 mld
UZS (dynamika 114%). 26,7% wszystkich usług stanowiły usługi transportowe (dynamika
105,1%), 23,3% – usługi w sektorze handlu i żywienia zbiorowego (118,1%), 9,2% – usługi
finansowe (130%), 6% – usługi budowlane (118,6%), 5,3% – usługi łączności i informatyczne
(115,4%), 4,2% – usługi komunalne (117,5%), 2,9% – usługi edukacyjne (108,9%), 1,2% – usługi
medyczne (117,3%), 0,9% – usługi remontowe urządzeń technologicznych (109,8%), 0,6% – usługi
rolnicze (114,7%), 0,5% – usługi turystyczne, w tym hotelarskie (115,9%), 0,2% – usługi
związane z oprogramowaniem sprzętu komputerowego (dynamika 113,4%), 0,1% – usługi
remontowe sprzętu rolniczego (114,7%) oraz 18,9% - inne usługi (113%). 13,5% płatnych usług dla
ludności świadczyły podmioty państwowe, 86,5% – niepaństwowe, z czego 45,6% stanowiły
podmioty będące własnością prywatną obywateli. Najwięcej płatnych usług na rzecz ludności
świadczono w Taszkencie (6.341,7 mld UZS – dynamika 111,7%; w przeliczeniu na osobę –
2.661,6 tys. UZS – dynamika 110,8%), najmniej – w obwodzie Syrdarińskim (369,6 mld UZS –
dynamika 110,3%; w przeliczeniu na osobę – 471,5 tys. UZS – dynamika 108,4%).
10. Rolnictwo
Wartość produkcji rolnej brutto w okresie styczeń - grudzień 2015 roku wyniosła 42.280,4 mld
UZS i była wyższa o 6,8% niż w 2014 r. Produkcji roślinnej wyprodukowano na sumę 25.084,8
mld UZS (dynamika 106,7%) co stanowi 53,9% łącznej produkcji rolnej, a produkcji zwierzęcej –
8
na sumę 17.195,6 mld UZS (dynamika 106,8%). W strukturze produkcji rolnej dominowały
indywidualne gospodarstwa rolne (65,4%), gospodarstwa farmerskie (32,6%) oraz przedsiębiorstwa
rolne (2%). Całkowita powierzchnia zasiewów w 2015 r. wynosiła 3.695,1 tys. ha, z których
1.671,6 tys. ha stanowiły zboża (dynamika 101%), w tym pszenica – 1.445,7 tys. ha (99,4%), 1.298
tys. ha – bawełna (99,8%). Uprawy warzyw wzrosły o 1,1%, basztanowych – 0,9%, roślin
pastewnych – 0,5%, ziemniaków – 0,4%. W okresie od stycznia do grudnia 2015 r. we wszystkich
rodzajach gospodarstw rolnych zebrano 8.176,6 tys. ton kultur ziarnowych (dynamika 101,6%),
z czego 7.206,5 tys. ton zbóż (100,3%), w tym 6.966,9 tys. ton pszenicy (100,2%). Ponadto zebrano
3.361,3 tys. ton surowej bawełny (98,9%), 2.696,7 tys. ton ziemniaków (110%), 10.128,1 tys. ton
warzyw (109,1%), 1.853,1 tys. ton roślin basztanowych (109,3%), 2.746,2 tys. ton owoców
(110,3%) oraz 1.579 tys. ton winogron (109,6%). Udział produkcji zwierzęcej w produkcji rolnej
brutto wynosił 40,7% (w 2014 r. – 41%). Na dzień 1 stycznia 2016 r. pogłowie bydła rogatego
we wszystkich rodzajach gospodarstw wynosiło 11.637,2 tys. szt. (dynamika 105,8%), w tym krów
– 4.173,2 (102,2%), owiec i kóz – 19.096,1 tys. szt. (104,1%), trzody chlewnej – podobnie
jak w roku ubiegłym brak danych, koni – 216,6 tys. szt. (101,5%) oraz drobiu – 61.070,5 tys. szt.
(108,7%). We wszystkich rodzajach gospodarstw rolnych wyprodukowano 2.033,5 tys. ton mięsa
w żywej wadze (dynamika 106,7%), 9.028,2 tys. ton mleka (107,1%), 5.526 mln szt. jaj (111,6%),
36 tys. ton wełny (104,8%), 1.035 tys. szt. skór karakułowych (97,3%). Najwięcej produkcji rolnej
wyprodukowano w obwodzie Taszkenckim (5.343,6 mld UZS – dynamika 107%), Samarkandzkim
(4.997,2 mld UZS – dynamika 107,3%) i Andiżańskim (4.559,8 mld UZS - dynamika 108%),
najmniej – w Karakałpacji (1.230,4 mld UZS – dynamika 106,5%).
11. Handel zagraniczny
a/ Obroty handlu zagranicznego Uzbekistanu w 2015 roku osiągnęły poziom 25.286,1 mln USD
(w 2014 r. – 28.067 mln USD), w tym eksport – 12.870,6 (w 2014 r. - 14.108,7) mln USD oraz
import – 12.415,5 (w 2014 r. - 13.959,2) mln USD. 39% obrotów, 43,1% eksportu i 34,8% importu
przypadało na kraje WNP. Saldo bilansu handlowego Uzbekistanu było dodatnie i wynosiło 455,1
mln USD, z czego 1.227 mln USD przypadało na kraje WNP oraz (-) 771 mln USD na pozostałe
kraje. Wg rocznika dynamika obrotów handlowych RU z krajami WNP wynosiła 81,6% (eksportu –
81,9%, importu – 81,2%), z pozostałymi krajami – 99,9% (eksportu – 108,1%, importu 93,4%).
Z ogółu uzbekistańskiego eksportu 1.863,9 mln USD przypadało na przedsiębiorstwa z udziałem
kapitału zagranicznego (dynamika 78,3%), w imporcie – 4.622,8 mln USD (dynamika 86,9%).
W strukturze uzbekistańskiego eksportu dominowały: nośniki energii i produkty ropopochodne –
25,9% (w 2014 r. – 26%), usługi – 24,5% (21,5%), artykuły spożywcze – 10,2% (11,9%), metale
żelazne i kolorowe – 6,4% (6,9%), włókno bawełniane – 5,7% (7,4%), produkty chemiczne
i wyroby z nich – 4,8% (4,6%), maszyny i urządzenia – 1,2% (3,9%) oraz inne – 21,3% (17,8%);
w strukturze importu: maszyny i urządzenia – 40,5% (w 2014 r. – 39,6%), produkcja chemiczna –
17% (16%), artykuły spożywcze – 12,8% (10,8%), usługi – 7,7% (7,8%), metale żelazne i kolorowe
– 7,4% (8%), nośniki energii i produkty ropopochodne – 5,8% (6,2%) oraz inne – 8,8% (11,6%).
Największymi partnerami handlowymi Uzbekistanu były: Chiny (19,9% – dynamika 111,2%),
Rosja (17,5% obrotów – dynamika 75,3%), Kazachstan (12% – dynamika 86,4%), Korea Płd.
(6,8% – dynamika 84,3%), Turcja (4,7% – dynamika 79,6%), Niemcy (2,1% – dynamika 75,3%),
Afganistan (1,8% – dynamika 73,9%), Iran (1,5% – dynamika 100,6%), Ukraina (1,3% – dynamika
54,9%), Turkmenistan (1,3% – dynamika 77,4%), Indie (1,3% – dynamika 100,6%), Brazylia (1,3%
– dynamika 123,1%), Francja (1,2% – dynamika 103%), Litwa (1,1% – zwiększenie 2,8 razy), USA
(1% – dynamika 90,5%), Japonia (1% – dynamika 133,1%), Łotwa (0,7% – dynamika 69,3%),
Tadżykistan (0,7% – dynamika 104,4%), Włochy (0,7% – dynamika 87,7%), Bangladesz (0,6% –
dynamika 171,1%), Kirgizja (0,6% – dynamika 65,6%), Polska (0,5% - dynamika 87,6%),
Szwajcaria (0,4% – dynamika 64,8%), Białoruś (0,4% – dynamika 61,2%), Zjednoczone Emiraty
9
Arabskie (0,4% – dynamika 92,5%), Wielka Brytania (0,4% – dynamika 90,9%), Gruzja (0,4% –
dynamika 47,9%), Grecja (0,4% – dynamika 98,3%), Malezja (0,4% – dynamika 112,9%),
Holandia (0,3% – dynamika 79,1%), Czechy (0,3% – dynamika 74,7%), Belgia (0,3% – dynamika
91,8%), Austria (0,3% – dynamika 72,7%), Singapur (0,3% – dynamika 102,1%), Węgry (0,2% –
dynamika 70,2%), Finlandia (0,2% – dynamika 104,2%), Izrael (0,2% – dynamika 61,2%),
Słowenia (0,2% – dynamika 97,9%), Bułgaria (0,2% – dynamika 162,2%).
b/ Wg polskich (wstępnych) danych statystycznych obroty handlowe pomiędzy Polską
a Uzbekistanem osiągnęły poziom 139,16 mln USD (dynamika 83%), z czego polski eksport –
110,7 mln USD (dynamika 81%), polski import – 28,46 mln USD (dynamika 92%).
12. Kursy walut
Oficjalne kursy walut (wg danych Banku Centralnego RU) na dzień 6 stycznia 2015 roku
kształtowały się następująco: 1 USD = 2.424,23 UZS, 1 Euro = 2.960,23 UZS, a na dzień 31
grudnia 2015 roku: 1 USD = 2.809,98 UZS, 1 Euro = 3.074,19 UZS.
II.
Sytuacja społeczno-gospodarcza Tadżykistanu w 2015 roku
1. Produkt Krajowy Brutto
Według szacunków, PKB Tadżykistanu w 2015 r. osiągnął wartość 48.401,6 mln TJS
i wzrósł, w stosunku do 2014 roku w porównywalnych cenach o 6% (w 2014 – 45.605,2 mln TJS,
w 2013 – 40.524,5 mln, w 2012 – 36.161,1 mln). Największy udział w strukturze PKB miało
rolnictwo – 21,9% (w 2014 r. – 23,5%), handel, usługi remontowe, hotelarskie i gastronomiczne –
14,2% (14,4%), przemysł – 12,8% (12,0%), dochody z podatków – 12,3% (13,7%), budownictwo –
11,8% (10,0%) oraz transport i łączność – 10,8% (13,2%).
2. Budżet państwa. Dług publiczny i zadłużenie zagraniczne
a/ Wg szacunkowych danych Ministerstwa Finansów RT, budżet Tadżykistanu w 2015 r. osiągnął
wielkość 16.630,1 mln TJS, czyli 100,4% sprecyzowanego planu budżetowego. Natomiast wg stanu
na dzień 1.12.2015 r. wykonanie budżet państwa wyniosło 13.711,6 mln TJS tj. 98% planu.
b/ Informacje nt. zadłużenia zagranicznego Tadżykistanu w roczniku statystycznym za 2015 rok nie
zostały opublikowane. Wg portalu www.news.tj wysokość zadłużenia zagranicznego Tadżykistanu
w stosunku do PKB wzrosła w 2015 r. z 22,5% do 27,9%. Wielkość zadłużenia zagranicznego kraju
na koniec 2015 r. wyniosła ponad 2 mld USD, z czego ponad 1,8 mld USD przypadało
na zadłużenie państwowe. Wielkość zadłużenia gwarantowanego przez rząd w strukturze
zadłużenia zagranicznego wyniosła 20 mln USD, około 30 mln USD stanowiło zadłużenie
przedsiębiorstw państwowych, które nie posiadały gwarancji rządowych. Natomiast
wg kazachstańskiego dziennika „The Open Asia”, w ciągu pierwszych dziewięciu miesięcy 2015 r.
łączna kwota długu publicznego Tadżykistanu osiągnęła 2,3 mld USD (237 USD na jednego
mieszkańca). Głównymi zagranicznymi wierzycielami Tadżykistanu w tym okresie były: chiński
Eximbank (950 mln USD, czyli prawie połowa całkowitego zadłużenia zagranicznego
Tadżykistanu), Bank Światowy (312 mln USD) oraz Azjatycki Bank Rozwoju (262,5 mln USD).
10
3. Inflacja
a/ W grudniu 2015 r. dynamika wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych wyniosła – 100,4%,
w tym na artykuły rolno-spożywcze – 100,3%, przemysłowe – 100,8% i płatne usługi na rzecz
ludności – 99,6%, w porównaniu do grudnia 2014 r. dynamika wzrostu cen towarów i usług
konsumpcyjnych wyniosła 105,1%, (w tym artykułów rolno- spożywczych – 104,3%,
przemysłowych – 107,8% i płatnych usług na rzecz ludności – 102,3%). W okresie styczeń –
grudzień 2015 r. w stosunku do okresu styczeń – grudzień 2014 r. indeksu wzrostu cen towarów
i usług konsumpcyjnych wyniósł 105,8%.
Wśród produktów spożywczych najbardziej wzrosły ceny żywych ryb (27,3%), wódki (25%), kaszy
gryczanej (19,5%), cukru (19,3%), makaronów (17,1%), masła (15,4%), grochu (15%), mąki
pszennej (7,8%), chleba z mąki pierwszego gatunku (7,1%). W tym samym okresie zmniejszyły się
ceny: ziemniaków (42,4%), cebuli (37,7%), wołowiny (14,4%) i baraniny (10,4%). Wśród
artykułów przemysłowych znacznie wzrosły ceny butów skórzanych męskich (40%), kremu
do golenia (25,3%), leków (24,7%), tygodników (15,8%), środków czyszczących (15,5%),
jednocześnie miał miejsce spadek cen benzyny (11,5%). Wśród płatnych usług na rzecz ludności
wzrosły ceny usług szewskich (55,7%), usług krawieckich dla kobiet (28,4%), usług
ambulatoryjnych (14%), usług pralni chemicznych (13,6%), usług fryzjerskich (10,1%), biletów
kolejowych (3,9%). Odnotowany spadek cen biletów lotniczych (14,5%).
b/ W okresie styczeń – grudzień 2015 r. w stosunku do analogicznego okresu 2014 roku ceny
producentów produkcji przemysłowej wzrosły o 4%, ceny producentów produkcji rolnej zmalały
o 0,9%, indeks cen sprzedanych materiałów budowlanych wyniósł 101,4%, a indeks taryf
na przewozy towarowe – 102,7%.
4. Bezrobocie. Rynek pracy. Płace
a/ Na koniec listopada 2015 r. liczba oficjalnie zarejestrowanych w urzędach pracy bezrobotnych
wyniosła 57,1 tys. (spadek o 1,5% w porównaniu z październikiem 2015 r.),
co stanowi 2,5% ludności aktywnej zawodowo (2.306,8 tys. osób).
b/ W styczniu – listopadzie 2015 r. nominalne dochody ludności wyniosły 22.921,5 mln TJS
i wzrosły w stosunku do analogicznego okresu 2014 r. o 5% (w 2014 r. – 11,2%), a wydatki –
24.103,2 mln TJS (w 2014 – 30.596,3 mln TJS). Realne dochody ludności w okresie I – XI
w porównaniu z tym samym okresem 2014 r. zmniejszyły się o 2,9%.
c/ W listopadzie 2015 r. minimalna płaca w gospodarce narodowej wynosiła 250,00 TJS
i nie zmieniła się od listopada 2014 r., zaś średnia nominalna płaca w listopadzie 2015 r. – 920,97
TJS i wzrosła w stosunku do listopada 2014 r. o 8,1%. W listopadzie 2015 r. najniższy poziom płac
w realnym sektorze gospodarki odnotowano w rolnictwie (302,31 TJS), a najwyższy
w budownictwie (2.308,63 TJS), w przemyśle wydobywczym (1.882,4 TJS) i w energetyce
(1.214,88 TJS). W sektorze usług najwyższe płace dotyczyły branży pośrednictwa finansowego
(2.040,39 TJS) oraz w logistyki i łączności (1.918,83 TJS).
d/ Na koniec listopada 2015 r. łączne zadłużenie z tytułu niewypłaconych
wynagrodzeń (z uwzględnieniem ubiegłych lat) wyniosło ogółem 19.484,8 tys. TJS (w 2014 r. –
41.949,4 tys. TJS), w tym za 11 miesięcy 2015 r. 16.722,0 tys. TJS (w 2014 r. – 32.745,3 tys. TJS).
11
5. Przemysł
W okresie I-XII 2015 r. wartość produkcji przemysłowej wyniosła ogółem 12.173,4 mln TJS
(dynamika 111,2%). W strukturze przemysłu dominował przemysł przetwórczy z udziałem 65,6%
(7.985 mln TJS), a następnie – energetyka (20,9% - 2.548 mln TJS) i przemysł wydobywczy
(13,5% - 1.639 mln TJS,). Najwyższą dynamikę w 2015 r. odnotowano w przemyśle
wydobywczym – 116,5%, w tym surowców energetycznych (85%) i nieenergetycznych (122,9%).
Dynamika w przemyśle przetwórczym wyniosła 110,2%, a w energetyce 111,4%. Najlepsze
wyniki odnotowano w sektorach: produkcji urządzeń elektrycznych (wzrost 1,7 razy), produkcji
maszyn i urządzeń (145,0%), w przemyśle chemicznym (143,3%), w przemyśle celulozowopapierniczym (141,9%), w produkcji innych niemetalowych produktów mineralnych (138,1%),
w metalurgii (131,5%), w produkcji skór, wyrobów ze skór i obuwia (123,4%) oraz w produkcji
tworzyw sztucznych i wyrobów gumowych (116,6%); najsłabsze wyniki dotyczyły branż:
paliwowej (56,7%) i produkcja odzieży i artykułów tekstylnych (96,6%).
6. Działalność inwestycyjna i budownictwo
a/ W 2015 r. ogólna wartość nakładów inwestycyjnych wyniosła 9.077,4 mln TJS (121,2%
w porównaniu z 2014 r.). Z powyższej kwoty, 2.536,6 mln TJS, czyli 27,9% stanowiły wydatki
na budownictwo, 2.731,1 mln TJS – na produkcję i dystrybucję energii elektrycznej, gazu i wody
(30%), 995,7 mln TJS – na przetwórstwo (11%), 951,1 mln TJS – na transport i łączność (10,5%)
oraz 214,4 mln TJS (2,4%) – na branżę wydobywczą. W tym samym okresie, wartość
zrealizowanych inwestycji w sektorze produkcyjnym wyniosła ogółem 5.139,7 mln TJS (56,6%
ogółu nakładów inwestycyjnych).
b/ Przekazano do użytku między innymi: budynków mieszkalnych o łącznej powierzchni 1.202,9
tys. m2 (dynamika 108,2%), 38 szkół średnich, 4 szkóły podstawowe, 21 przychodni medycznych,
1 szpital, 4 przedszkola itd. Wartość zrealizowanych robót budowlano-montażowych wyniosła
4.764,7 mln TJS (w 2014 r. – 4.047,6 mln TJS).
7. Transport
a/ W okresie 2015 r. wszystkimi rodzajami transportu przewieziono ogółem 75.987,8 tys. ton
ładunków (dynamika 102,1%), w tym: transportem samochodowym – 69.864,7 tys. ton (103,3%),
koleją – 6.121,0 tys. ton (89,9%) i transportem lotniczym 2,1 tys. ton (81,6%).
W strukturze przewozów towarowych dominował transport samochodowy – 91,9%.
b/ Wszystkimi rodzajami transportu przewieziono ogółem 568.988,3 tys. pasażerów (102,1%),
w tym: 557.533,5 tys. osób transportem autobusowym (102,3%), 10.243,4 tys. osób – tzw.
elektrycznymi środkami transportu (100,0%), 426,8 tys. osób – koleją (95,0%) oraz 784,6 tys. osób
– transportem lotniczym (71,8%).
8. Handel i usługi
a/ Obroty handlu detalicznego w styczniu – grudniu 2015 r. (w tym remonty samochodów i AGD)
wyniosły 14.676,7 mln TJS i były wyższe o 5,5% niż w 2014 r. W przeliczeniu na 1 mieszkańca
obroty handlu detalicznego wyniosły 1.738,7 TJS. W strukturze obrotów 49% stanowiły artykuły
spożywcze (7.035,3 mln TJS), 51% - przemysłowe (7.322,3 mln TJS). W grupie artykułów
spożywczych największy udział miały mięso i wyroby wędliniarskie (17,3%), mąka i pieczywo
(10,3%), cukier i wyroby cukiernicze (6,7%) oraz warzywa i ziemniaki (5,7%); natomiast w grupie
towarów przemysłowych: materiały budowlane (25,5%), samochody i części zamienne (13%),
12
tkaniny (11,4%), obuwie, wyroby z dzianiny, ubrania i bielizna (9,2%), wyroby ropopochodne
(7,3%), artykuły elektryczne (3,9%), leki (2,7%). 49,7% obrotów handlu detalicznego zrealizowano
za pośrednictwem bazarów.
b/ Wartość zrealizowanych płatnych usług wyniosła 9.606,7 mln TJS (mniej o 7,1%). 39,4%
ogólnej wartości usług stanowiły usługi socjalno-bytowe, 18% – transportowe, 13,9% –
telekomunikacyjne, 10,3% – edukacyjne, 4,2% – ochrony zdrowia i 13,5% – pozostałe. Największą
dynamikę odnotowano w grupie usług: gospodarki mieszkaniowej (108,5%), komunalnych
(105,3%), edukacyjnych (102,4%); najmnejszą w grupie usług: łączności (88,9%) oraz transportu
pasażerskiego (81%).
9. Rolnictwo
Ogólna wartość produkcji rolnej w cenach bieżących wyniosła 21.577,8 mln TJS
(dynamika 103,2%), w tym: produkcji roślinnej –14.623,7 mln TJS (101,4%), zwierzęcej – 6.954,1
mln TJS (107,2%).
W 2015 r. we wszystkich kategoriach gospodarstw rolnych wyprodukowano ogółem: 1.667.855 ton
warzyw (wzrost o 7,6%), 1.392.755 ton zbóż (wzrost o 5,7%), 887.399 ton ziemniaków (wzrost
o 3,9%), 592.436 ton roślin basztanowych (wzrost o 8,6%), 203.771 ton winogron (wzrost o 7,9%).
Plony owoców wyniosły 299.257 ton i były niższe o 12,5% w porównaniu z 2014 rokiem, bawełny
surowej – 270.041 tony (spadek o 26,9%).
Według stanu na 1.01.2016 r. pogłowie bydła rogatego wyniosło 2.188,0 tys. szt. (dynamika
102,7% ), pogłowie owiec i kóz – 5.201,4 tys. szt. (103,4%). Wyprodukowano ogółem 217.701 ton
mięsa w żywej wadze (109,5%), 888.960 ton mleka (104%), 357,2 mln szt. jaj (102,1%), 3.852,9
tony miodu (103,7%), 2.023,3 tony ryb (105,8%), 7.033 tony wełny (103,8%) i 835,2 tony
kokonów jedwabników (76%).
10. Handel zagraniczny
a/ Wg tadżykistańskich danych statystycznych, łączne obroty handlu zagranicznego w okresie
styczeń-grudzień 2015 r. wyniosły 4.325,5 mln USD (dynamika 82%), w tym: eksport – 890,6 mln
USD (91,1%), a import – 3.434,9 mln USD (79,9%). Deficyt bilansu handlowego wyniósł (-)
2.544,3 mln USD, w tym z krajami WNP – (-) 1.591,7 mln USD. Udział krajów WNP w ogólnych
obrotach handlu zagranicznego Tadżykistanu wyniósł 47,3%, a pozostałych krajów – 52,7%.
Struktura eksportu kształtowała się następująco: metale nieszlachetne i wyroby z metali
nieszlachetnych – 26,1% (spadek o 4,5%), metale szlachetne i kamienie szlachetne – 23,3%
(wzrost o 41,9%), środki transportu oraz maszyny i urządzenia – 2,8% (spadek
o 29,4%), materiały i wyroby włókiennicze – 19,2% (wzrost o 3%), produkty mineralne – 22,9%
(spadek o 10,1%), produkty roślinne – 4,4% (spadek o 2,3%) oraz pozostałe – 1,3%. Struktura
importu: środki transportu oraz maszyny i urządzenia – 21,7% (środki transportu – spadek o 54,2%,
maszyny i urządzenia – wzrost o 20,9%), produkty mineralne – 16,6% (spadek o 31,9%), produkty
przemysłu chemicznego – 9,5% (spadek o 13,7%), produkty pochodzenia roślinnego – 11,2%
(spadek o 6,2%), metale nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych – 9,7% (spadek o 1%),
drewno i wyroby z drewna – 6% (spadek o 29,2%), gotowe artykuły spożywcze – 7,1% (spadek
o 16,7%) oraz pozostałe – 18,2%.
Najważniejszymi partnerami handlowymi Tadżykistanu w eksporcie były: Turcja – 28,7%,
Szwajcaria – 23,1%, Kazachstan – 16,4%, Iran – 6,7%, Rosja – 6,4%, Afganistan – 6,3%, Chiny –
3,3%, Pakistan – 2,6%, Włochy – 1,2%, Kirgistan – 1,1%, Holandia – 1%, Uzbekistan – 0,7%
i inne; w imporcie: Rosja – 30,5%, Chiny – 22,2%, Kazachstan – 16,2%, Turcja – 3,9%, Iran –
3,6%, Szwajcaria i Turkmenistan – po 3,1%, Litwa – 2,4%, Afganistan – 1,6%, Niemcy – 1,3%,
13
Pakistan i Zjednoczone Emiraty Arabskie – po 1,2%, USA i Ukraina – po 1,1%, Białoruś– 0,9%,
Kirgistan – 0,7%, Jamajka i Włochy – po 0,6%, Indie i Łotwa – po 0,5%, Holandia i Francja–
po 0,3% i inne.
Obroty handlowe z Polską wyniosły 5.088,5 tys. USD (dynamika 63,1%), w tym tadżykistański
eksport 661 tys. USD i import 4.427,5 tys. USD.
b/ Wg polskich (wstępnych) danych statystycznych obroty handlowe pomiędzy Polską
a Tadżykistanem osiągnęły poziom 12,12 mln USD (dynamika 61%), z czego polski eksport –
11,13 mln USD (dynamika 59%), polski import – 0,99 mln USD (dynamika 99%).
III.
Uzbekistański rynek kosmetyków do pielęgnacji skóry i włosów
Około 50% rynku kosmetycznego Uzbekistanu stanowią kosmetyki dekoracyjne
i wyroby perfumeryjne. Reszta to produkty kosmetyczne do pielęgnacji skóry i włosów. Poniżej
omówiono dwa segmenty uzbekistańskiego rynku kosmetycznego: 1 – kremy, balsamy, mleczka
i inne środki do twarzy i ciała; 2 – szampony i odżywki do włosów. Ze względu na dostępność
danych statystycznych materiał, przygotowany na bazie artykułu „Kosmetyki po uzbekistańsku”
(Przegląd ekonomiczny nr 11/2015), ma charakter bardziej opisowy, niż przywołujący konkretne
cyfry.
Kosmetyki do pielęgnacji skóry:
Wielkość uzbekistańskiego rynku kosmetyków do pielęgnacji skóry w roku 2014 oceniana
była na około 15,6 mld UZS (przy kursie na koniec 2014 roku 1 USD = 2.422,40 UZS), z czego
39,4% stanowiły kremy i balsamy do skóry produkcji krajowej, 60,6% – artykuły zagraniczne.
W ujęciu ilościowym w 2014 r., na lokalny rynek dostarczono 984 tony produktów
kosmetycznych do pielęgnacji skóry. W okresie od 2009 r., średni roczny wzrost wielkości rynku
wynosił około 20%. Obecnie rynek środków do pielęgnacji skóry nadal zachowuje duży potencjał
wzrostu, co wynika z rosnących dochodów ludności, szczególnie w stolicy kraju Taszkencie
i innych dużych miastach oraz ze stosunkowo małego wykorzystania kremów w przeliczeniu
na osobę. Wg danych statystycznych, w 2014 r. na jedną kobietę w Uzbekistanie przypadało
średnio 65 gramów sprzedawanych kremów do skóry. Dla porównania w Rosji liczba ta jest 10krotnie większa. Wielkość dostaw na rynek uzbekistańskich kosmetyków do pielęgnacji skóry
osiągnęła w roku 2014 320 ton, czyli 2,8 razy więcej niż w 2009 r. W tym samym czasie
odnotowano 2-krotny wzrost importu kosmetyków, który osiągnął wartość 664 ton na koniec 2014
roku. W rezultacie udział ilościowy kosmetyków do pielęgnacji skóry rodzimej produkcji wzrósł
z 26% w roku 2009 do 32% w 2014 r. Import produktów kosmetycznych wzrósł z 11% w roku
2013 do 44% w roku 2014 (pochodzenia pozostałych 24% wyrobów autorzy artykułu
nie precyzują).
Przy względnie stabilnie rosnącym rynku kosmetyków do pielęgnacji skóry
w Uzbekistanie w ciągu ostatnich lat, miały miejsce poważne fluktuacje udziału kosmetyków
krajowych i importowanych. W czasie spadku sprzedaży kosmetyków w 2010 r., wzrósł udział
w rynku produkcji krajowej, jednak już w 2011 roku nastąpił znaczny wzrost dostaw kremów
importowanych, a dostawy uzbekistańskich kremów na rynek zmniejszyły się prawie o 40%. Jedną
ż możliwych przyczyn takiego stanu rzeczy był 1,9-krotny wzrost średniej ceny jednej tony kremów
rodzimej produkcji, podczas gdy średnia cena importowanych kremów wzrosła o 1,6 razy.
Taka zmiana cen doprowadziła do sytuacji, w której uzbekistańskie kremy stały się o 1,5 razy
droższe od kremów importowanych (dla porównania: w 2009 r. uzbeckistańskie kremy były średnio
o 4% tańsze niż importowane, a w 2010 r. - średnio o 30% droższe). Tendencja wzrostu średnich
cen produktów lokalnych doprowadziła do tego, że w roku 2011, udział miejscowych kremów
14
w rynku Uzbekistanu spadł do 16% wobec 84% kremów importowanych. Władzom nie udało się
uratować sytuacji nawet poprzez wprowadzenie barier celnych i akcyzowych. W 2012 r. krajowi
producenci wyciągnęli wnioski ze zmniejszenia sprzedaży i obniżyli średnią cenę produkowanych
kremów o 20%, doprowadzając tym samym do obniżki detalicznej ceny kremów w stosunku
do importowanych o 17%, w 2013 roku o 27% i w 2014 roku o około 34%. Eksperci są zdania,
że sytuacji takiej nie uda się utrzymać w dłuższym okresie czasu ze względu na wzrost cen
surowców w Uzbekistanie, konieczność ich zakupu za walutę, wzrost cen nośników energii
i wynagrodzeń itd., w związku z czym już na początku 2016 roku udział kremów produkcji
uzbekistańskiej może spaść do poziomu 2011 roku. Powstanie w ten sposób nisza do wejścia
na rynek nowych kremów z importu lub zwiększenia sprzedaży już obecnych na rynku towarów.
Kosmetyki do pielęgnacji włosów
Mniejszy niż w przypadku kremów jest udział w rynku szamponów i produktów
do pielęgnacji włosów produkcji uzbekistańskiej. Wielkość rynku tych produktów w roku 2014
oceniana była na około 68,9 mld UZS (przy kursie na koniec roku 1 USD = 2.422,40 UZS), z czego
około 22% przypada na szampony i środki do pielęgnacji włosów produkcji uzbekistańskiej, a 78%
– produkcji zagranicznej. Ogółem, w 2014 roku na rynek trafiło ponad 15,8 tys. ton szamponów
i produktów do pielęgnacji włosów, czyli o 1,6 razy więcej niż w 2009 r. Pomimo stałego wzrostu
dostaw na miejscowy rynek szamponów i kosmetyków do pielęgnacji włosów, w 2014 r.
w przeliczeniu na 1 mieszkańca w Uzbekistanie zużyto 356 gr tych wyrobów. W Rosji średnia ilość
szamponów i odżywek do włosów wynosi na jednego mieszkańca około 1,5 kg.
Podaż kosmetyków do włosów lokalnej produkcji przez długi czas przewyższała podaż
szamponów i odżywek do włosów z importu. Jednak w roku 2014 dostawy na rynek lokalnej
produkcji spadły, głównie za sprawą zmiany preferencji konsumentów, mających miejsce
w ostatnich latach. Uzbeccy producenci długo uważali niską cenę za znaczącą przewagę
nad produktami do pielęgnacji włosów pochodzącymi z importu. To właśnie dzięki niskiej cenie
udało się im zdobyć przyczółek na rynku i stopniowo zwiększać sprzedaż. Jednak stopniowo
rosnące dochody ludności doprowadziły do zwiększenia zapotrzebowania na szampony i odżywki
ze „środkowej półki”, reprezentowane głównie przez produkty pochodzenia zagranicznego.
Z drugiej strony zmniejszyło się więc zapotrzebowanie w niższym segmencie cenowym,
reprezentowanym przez produkty producentów krajowych. Zwiększona konkurencja w niższym
segmencie cenowym zmusiła rodzimych producentów do ograniczenia lub zaprzestania produkcji,
albo też do przestawienia się na produkcję szamponów i odżywek do włosów średniej klasy.
Wynikiem tego jest spadek produkcji szamponów i zmniejszenie dynamiki wzrostu produkcji
balsamów do włosów przez miejscowych producentów (zapoczątkowany już w 2012 r.).
Obecnie w Uzbekistanie funkcjonuje 65 producentów produktów kosmetycznych
do pielęgnacji skóry i włosów, 45 z nich znajduje się w Taszkencie i obwodzie Taszkenckim.
Większość z firm powstała w ramach i uczestniczy w państwowych programach inwestycyjnych,
dających im określone ulgi (celne, podatkowe itd.).
Największym, a zarazem najstarszym w Uzbekistanie producentem wyrobów
kosmetycznych jest „Lola Atir Upa” S.A., założona w 1942 r. W roku 2009 firma, całkowicie
zrezygnowała z produkcji perfum i skupiła się na produkcji kremów, past i środków czystości.
Zmiana asortymentu i częściowa modernizacja pozwoliły spółce znaleźć swoją niszę na rynku
Uzbekistanu i rozpocząć produkcję wyrobów o stosunkowo wysokiej jakości. Produkty firmy „Lola
Atir Upa” charakteryzują się wysokim poziomem lokalizacji - ponad 60% surowców do produkcji
jest pochodzenia miejscowego (spółka może więc liczyć np. na preferencje przy realizacji
zamówień państwowych). Drugą co do wielkości firmą kosmetyczną jest JV „Navoi Beauty”,
powstała w 2010 r. we współpracy z koreańską „DK Cosmetics”. Pierwsza partia kosmetyków
spółki została wyprodukowana w 2010 r. pod marką „Estelle”. Począwszy od 2011 r. produkty
15
firmy (segmentu premium) sprzedawane są pod marką „La Core”, a od 2013 r., firma zaczęła
rozwijać produkcję kosmetyków klasy ekonomicznej pod marką „BeBeauty”. Cykl produkcyjny
w zakładzie jest kontrolowany przez koreańskich technologów. Na rynku funkcjonuje również
polsko-uzbekistańskie JV „Angeline Cosmetics”, spółka założona w czerwcu 2009 r., której
głównym przedmiotem działalności jest produkcja mydła, środków higieny i detergentów (ponad
20 pozycji). Jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających się podmiotów branży kosmetycznej
w Uzbekistanie jest założone w 2013 r. uzbekistańsko-koreańskie JV „Global Cosmetics”. Firma
koncentruje się na produkcji środków do mycia włosów i ciała, nie tylko na rynek konsumencki,
ale także na rynek usług kosmetyczno-fryzjerskich.
Producenci uzbekistańscy stosują różne modele zarządzania produkcją i sprzedażą. Część
firm kontroluje cały łańcuch produkcyjno-handlowy, a część - nie angażując się
w skomplikowane i drogie systemy marketingowe - koncentruje się wyłącznie na produkcji
masowej. W ciągu ostatnich trzech lat coraz większe uznanie zyskuje sieciowy systemy sprzedaży
opartej na katalogach handlowych.
IV.
Informacje bieżące
- Nowe Kodeks celny Uzbekistanu
20 stycznia br. prezydent Uzbekistanu podpisał ustawę „O zatwierdzeniu Kodeksu Celnego
Republiki Uzbekistanu”, która wejdzie w życie po upływie 3 miesięcy od daty opublikowania
(21 stycznia 2016 roku). W związku z przyjęciem nowego Kodeksu Celnego, częściowo zmienione
zostały ustawy: „O certyfikacji towarów i usług”, „O racjonalnym wykorzystaniu energii”,
„O zagranicznej działalności gospodarczej”, „Kodeks RU o odpowiedzialności administracyjnej”
oraz inne akty prawne. Do chwili obecnej ww. dokumenty w nowej redakcji nie są dostępne
na stronach www.lex.uz, www.norma.uz, www.customs.uz.
- Uzbekistan i Tadżykistan w Indeksie Percepcji Korupcji 2015
W opublikowanym przez Transparency International (www.transparency.org) Indeksie Percepcji
Korupcji 2015 (Corruption Perception Index – CPI) Uzbekistan zajął 153 miejsce (na 168) z liczbą
punktów 19, a Tadżykistan 136 miejsce z liczbą punktów 26. W CPI 2014 kraje te zajęły
odpowiednio 166 i 152 miejsce (na 177). W tegorocznym rankingu Polska uzyskała 62 punkty
i została sklasyfikowana na 30 miejscu (w 2014 r. – 35 miejsce). Na czele rankingu znalazły się
kolejno Dania, Finlandia, Szwecja, Nowa Zelandia i Niderlandy, zamykają go Somalia, Korea
Północna, Afganistan, Sudan i Sudan Południowy.
- Przedłużenie pozwolenia na eksport uzbekistańskich owoców i warzyw transportem
samochodowym
Jak 25 stycznia br. poinformował portal www.norma.uz, zgodnie z rozporządzeniem nr 13 Rady
Ministrów RU z dn. 20.01.2016 r. wprowadzone zostały zmiany do rozporządzenia nr 249
„O środkach dalszego doskonalenia mechanizmu regulacji eksportu produktów owocowowarzywnych, ziemniaków, roślin basztanowych i winogron” z dn. 28.08.2015 r. Zgodnie
z dokumentem, owoce i warzywa (kod 07 i 08 taryfy celnej) będą mogły być eksportowane
transportem samochodowym przez osoby prawne włączone do wykazu zatwierdzonego przez
Grupę roboczą ds. związanych z racjonalnym wykorzystaniem owoców i warzyw do dnia 1 lipca
2016 roku. Wcześniejsze pozwolenie było ważne do dnia 1 stycznia 2016 r.
- Protokół o zastosowaniu Umowy o Strefie Wolnego Handlu z 18 października 2011 roku
pomiędzy jej stronami a Republiką Uzbekistanu
Jak 27 stycznia br. poinformował portal www.uzdaily.uz, Parlament Ukrainy ratyfikował Protokół
o zastosowaniu Umowy o Strefie Wolnego Handlu z 18 października 2011 roku pomiędzy
16
jej stronami a Republiką Uzbekistanu. Ww. protokół został podpisany przez Ukrainę 31 maja 2013
roku.
- Zakaz wjazdu do Uzbekistanu innych, niż będące własnością tego kraju krytych wagonów,
wagonów-izoterm i wagonów-chłodni
Zgodnie z informacją portalu www.podrobno.uz z dnia 2 lutego br., powołującego się na rosyjską
gazetę Kommersant (ta ostatnia powołuje się na Koleje Rosyjskie S.A. i ich pismo do Dyrekcji
Rady ds. Transportu Kolejowego WNP z dn. 28 stycznia br.), „Uzbekistan Temir Jullari”
(Uzbekistańskie Linie Kolejowe) wprowadziły na nieokreślony okres konwencyjny zakaz wjazdu
do kraju krytych wagonów, wagonów-izoterm i wagonów-chłodni, za wyjątkiem wagonów,
będących własnością administracji kolejowej Uzbekistanu. Wcześniej (5-15.01.2015 r.) podobny
zakaz wjazdu dla wagonów do przewozu ziarna wprowadził Kazachstan (za wyjątkiem wagonów
należących do administracji kolejowej RK), a przed rokiem – Uzbekistan (zakaz dotyczył pustych
krytych wagonów, wagonów do przewozu ziarna i platform poruszających się z Uzbekistanu do
Kazachstanu, za wyjątkiem wagonów kazachstańskiej administracji kolejowej).
- Nowy zakład produkcji nawozów azotowo-fosforowo-potasowych w Samarkandzie
Jak 11 stycznia br. poinformował za spółką Uzbekistański Przemysł Chemiczny „Uzkimsanoat”
portal www.podrobno.uz, na koniec stycznia 2016 r., zaplanowano uruchomienie pierwszego
w Uzbekistanie zakładu produkcji na dużą skalę złożonych nawozów trójskładnikowych. W końcu
grudnia 2015 r. zakończone zostały wszystkie prace budowlane i instalacyjne w samarkandzkim
zakładzie „Samarkandkimio”. Całkowity koszt projektu przekroczył 20 mln USD, z czego 5 mln
USD stanowiły środki własne przedsiębiorstwa, a pozostałe 15 mln USD – inwestycje zagraniczne
i kredyty. Dostawcą urządzeń do nowej fabryki nawozów azotowo-fosforowo-potasowych była
chińska firma „Dżang-Su”. W pierwszym roku zakład ma produkować 100 tys. ton nawozów
rocznie, a po osiągnięciu pełnej mocy produkcyjnej – 240 tys. ton rocznie.
- Pozycji krajów Azji Środkowej w rankingu wolności gospodarczej 2016
Zgodnie z informacją portalu internetowego www.news.tj z dnia 1 lutego br., amerykańska
organizacja badawcza The Heritage Foundation (http://www.heritage.org) opublikowała ranking
wolności gospodarczej 2016, w którym Tadżykistan zajął 149 miejsce na 178 sklasyfikowanych
państw. Wyniki innych krajów Azji Środkowej przedstawiają się następująco: Kazachstan – 68
miejsce, Kirgistan – 96 miejsce, Uzbekistan – 162 miejsce i Turkmenistan – 174 miejsce. Polska
znalazła się na 39 pozycji. Liderami rankingu są: Hongkong, Singapur i Nowa Zelandia; zamykają
ranking Korea Północna, Wenezuela i Kuba.
- Kredyt ABR dla Uzbekistanu
Zgodnie z informacją portalu www.podrobno.uz z dnia 11 stycznia br., powołującego się
na Azjatycki Bank Rozwoju, w 2016 r. Uzbekistan planuje pozyskać kredyt ABR w wysokości 100
mln USD na rozwój małego biznesu i prywatnej przedsiębiorczości. Środki finansowe w ramach
projektu pn. „Drugi projekt rozwoju małego biznesu i przedsiębiorczości” otrzymają banki
komercyjne i firmy leasingowe w celu finansowania działalności gospodarczej na obszarach
wiejskich i przedsiębiorczości kobiet. Decyzja o przyznaniu Uzbekistanowi kredytu ma zapaść
w lipcu 2016 r.
- Zadłużenie zagraniczne Tadżykistanu
Zgodnie z informacją portalu www.news.tj z dnia 2 lutego br., powołującego na I zastępcę ministra
Finansów RT Dżamszeda Karimzoda, łączne zadłużenie zagraniczne Tadżykistanu na początek
2016 roku wyniosło 2.182,65 mln USD, czyli 27,8% nominalnego PKB kraju (na początek 2015 r.
zadłużenie zagraniczne Tadżykistanu w stosunku do PKB wynosiło 22,5%); w ciągu 2015 roku
17
zadłużenie zagraniczne RT wzrosło o 87,8 mln USD. W 2015 r. zostało w pełni uregulowane
zadłużenie wobec Uzbekistanu (8 mln USD) i Kazachstanu (12,2 mln USD). Głównymi
wierzycielami Tadżykistanu są: Chiny (ponad 950 mln USD), Bank Światowy (ponad 325 mln
USD), Azjatycki Bank Rozwoju (277 mln USD). Na obsługę zadłużenia zagranicznego
Tadżykistanu, w tym zadłużenia NBT wobec MFW i zadłużenia gwarantowanego przez Państwo,
przeznaczono w 2015 roku 145 mln USD (z czego 113,1 mln USD na spłatę długu podstawowego
i 31,4 mln USD – na spłatę odsetek). Gwarantowane przez Państwo zadłużenie zagraniczne RT
wynosi 22,7 mln USD, a zadłużenie przedsiębiorstw państwowych – 31,5 mln USD. Zadłużenie
NBT wobec MFW wynosi 130,2 mln USD (środki przeznaczone były na zachowanie płynności
wypłat).
- Zwolnienia celne dla sprzętu stomatologicznego w Uzbekistanie
Zgodnie z informacją portalu www.norma.uz z dnia 15 lutego br., uchwałą Rady Ministrów RU nr
32 z dn. 8.02.2016 r. w Uzbekistanie wprowadzone zostały uzupełnienia do Wykazu nowego
sprzętu medycznego, komponentów, części zamiennych i materiałów eksploatacyjnych do urządzeń
medycznych, zwolnionych w imporcie z opłat celnych (z wyjątkiem opłat za odprawę celną
towarów). Do ww. wykazu włączony został sprzęt, działający na zasadzie promieniowania
rentgenowskiego i radioaktywnego, przeznaczony nie tylko do zastosowania medycznego
i chirurgicznego, ale również stomatologicznego, w tym urządzenia do radiografii i radioterapii,
tomografii komputerowej, rezonansowo-magnetycznej i pozytronowo-emisyjnej oraz środki
ochrony przed promieniowaniem.
- Plany wprowadzenia kontroli przesyłek kurierskich w RU
Wg informacji portalu internetowego www.anhor.uz z dnia 23.02.2016 r., powołującego się na RIA
Nowosti, rozporządzeniem rządu RU, w Uzbekistanie zatwierdzony został program opracowywania
aktów prawnych w 2016 r. Przewiduje on m.in. wprowadzenie zmian i uzupełnień do ustawy
„O działalności operacyjno-śledczej”, które pozwolą dokonywać kontroli przesyłek kurierskich.
- Restrukturyzacja przemysłu spożywczego RU
Jak 23 lutego br. poinformował portal www.gazeta.uz, dekretem prezydenta RU z dnia 18.02.2016
r. „O środkach dalszej poprawy organizacji zarządzania przemysłem spożywczym kraju” została
zlikwidowana Asocjacja Przemysłu Spożywczego Uzbekistanu, natomiast na jej bazie powołana
została spółka holdingowa „Uzbekozikowkatholding”. Dekret przewiduje również utworzenie
w ramach „Uzbekozikowkatholding” funduszu rozwoju, rekonstrukcji i modernizacji zakładów
przetwórstwa żywności, sformowanego z 50% dywidend państwowych firm, należące do spółki
oraz 0,5% zysku firm i instytucji, będących członkami holdingu.
- Ulgi podatkowe dla małych podmiotów uzvekistańskich branży mięsnej i mleczarskiej
Wg informacji portalu http://ru.sputniknews-uz.com z dnia 2 marca br., Prezydent Uzbekistanu
przedłużył o pięć lat ulgi podatkowe dla mikro firm i małych podmiotów gospodarczych,
specjalizujących się w przetwórstwie mięsa i mleka. Od chwili obecnej do 1.01.2021 r. firmy
przetwórcze mogą pozostawiać do swojej dyspozycji 50% wpłacanej do budżetu tzw. jednolitej
płatności podatkowej. Warunkiem uzyskania ulgi jest przeznaczenie środków na modernizację
techniczną produkcji, tworzenie nowych i wyposażanie istniejących laboratoriów, rozwój nowych
rodzajów produkcji oraz bazy surowcowej. Rocznie produkcja mięsa i mleka w Uzbekistanie
wzrasta o ok. 5 – 7%; przewiduje się, że w 2021 roku produkcja mięsa w Uzbekistanie wyniesie 2,5
mln ton, a mleka – 13 mln ton. Wg uzbekistańskich specjalistów, pomimo prawie pełnego
zaopatrzenia rynku w miejscowe produkty mięsne i mleczarskie przez 1300 funkcjonujących
zakładów przetwórczych, w Uzbekistanie należy jeszcze rozszerzyć produkcję pełnowartościowych
produktów dla dzieci i konserw mięsnych.
18
- Dostawy uzbekistańskiego gazu do Rosji
Jak 15.03.2016 r. poinformował portal www.podrobno.uz, w grudniu 2015 roku rosyjski
„Gazprom” i „Uzbekneftegaz” podpisały umowę na zakup przez stronę rosyjską 4 mld m3
uzbekistańskiego gazu w roku 2016 (poprzedni kontrakt na zakup gazu z Uzbekistanu w okresie
od 2013 do 2015 roku był podpisany przez „Gazprom” i „Uzbekneftegaz” w grudniu 2012 r).
Obecna umowa podpisana została w sytuacji narastającego konfliktu pomiędzy „Gazpromem”
i „Turkmengazem”. W styczniu br. „Gazprom” poinformował, że od 1 stycznia 2016 r. została
rozwiązana przedterminowo umowa na dostawy gazu z Turkmenistanu w związku – jak
poinformowano – z poważnymi naruszeniami kontraktu ze strony „Turkmengazu”. Wcześniej,
strona turkmeńska informowała, o zaległościach płatniczych „Gazpromu”.
- Ekspertyzy importowanych do RU urządzeń tekstylnych
Jak 22 marca br. poinformował portal www.review.uz, uchwałą Rady Ministrów RU z dnia
15.03.2016 r. zatwierdzone zostały zasady ekspertyzy i wydawania konkluzji, dotyczących
kontraktów na dostawy urządzeń tekstylnych pod kątem ich zgodności z wymogami nowoczesnych
technologii i poziomu cen.
Wprowadzano pięć kryteriów dla importowanych urządzeń tekstylnych:
- rok produkcji (nie więcej niż 2 lata w chwili badania),
- ukierunkowanie produkcji na eksport i popyt na nią, przede wszystkim na rynkach zagranicznych,
- wydajność,
- efektywność energetyczna,
- cena.
Ekspertyz dokonywać będzie Agencja ds., ekspertyz uzasadnień techniczno-ekonomicznych
projektów nowo nowopowstających i modernizowanych mocy produkcyjnych, urządzeń
i technologii przy Gabinecie Ministrów RU.
Szczegóły:http://www.norma.uz/novoe_v_zakonodatelstve/vvozimoe_tekstilnoe_oborudovanie_bu
det_sootvetstvovat_mirovym_standartam
19