Czystsza Produkcja GIG Katowice

Główny Instytut Górnictwa
Zakład Oszczędności Energii
i Ochrony Powietrza
Krajowe Centrum WdroŜeń
Czystszej Produkcji
Czystsza Produkcja – nowoczesna strategia ochrony środowiska
Wprowadzenie
KaŜda działalność człowieka wiąŜe się z korzystaniem z zasobów środowiska, a jej skutkiem
ubocznym jest wytwarzanie odpadów stałych, ciekłych i gazowych. Coraz większa
świadomość zagroŜeń, wynikających z zanieczyszczania środowiska, spowodowała, Ŝe jego
ochrona stała się pojęciem strategicznym.
1. Strategie ochrony środowiska
Rosnące problemy związane z ochroną środowiska skłaniają do refleksji, Ŝe nie mogą być one
rozwiązywane wyłącznie w oparciu o strategie ochrony środowiska stosowane do końca lat
osiemdziesiątych XX wieku. Zasada podziału na tych, którzy wytwarzają odpady i tych,
którzy „chronią środowisko” przez „unieszkodliwianie odpadów” jest powszechna, z czego
wynika, Ŝe dominującymi strategiami ochrony środowiska w Polsce są: strategia
rozcieńczania i strategia filtrowania, sprowadzająca się głównie do budowy oczyszczalni
ścieków, elektrofiltrów, systemów odsiarczania spalin, spalarni odpadów itp. JednakŜe
wytworzone odpady nie mogą samoistnie zniknąć. Są przemieszczane z miejsca na miejsce,
zmieniają swoją postać, są składowane lub ulegają rozproszeniu. Ponadto, stosowanie
wymienionych strategii ochrony środowiska jest bardzo kosztowne i ma negatywny wpływ na
efekty ekonomiczne przedsiębiorstwa. PoniŜej przedstawiono analizę róŜnych strategii
ochrony środowiska, stosowanych w XX wieku.
Do podstawowych strategii ochrony środowiska naleŜą:
• strategia rozcieńczania - polegająca na zmniejszaniu stęŜenia zanieczyszczeń
(odpadów) odprowadzanych do środowiska w nadziei, Ŝe przyroda jest w stanie
asymilować zanieczyszczenia o mniejszym stęŜeniu. Typowymi przykładami
postępowania
według
tej
strategii
są:
rozcieńczanie
ścieków
wodą
lub
rozprzestrzenianie zanieczyszczeń gazowych i pyłów na większym obszarze przez
budowę wysokich kominów. Jak nietrudno zauwaŜyć, ten sposób postępowania
stracił sens, o ile kiedykolwiek był sensowny, poniewaŜ koncentracja przemysłu
przekroczyła stopień krytyczny, w wyniku czego istotny stał się ładunek
zanieczyszczeń a nie jego stęŜenie.
• strategia filtrowania - polegająca na stosowaniu róŜnego rodzaju urządzeń
filtrujących w celu oddzielenia i zatrzymania części lub całości zanieczyszczeń ze
strumienia odpadów. Przykładami najczęściej stosowanych układów filtrujących są
oczyszczalnie ścieków oraz instalacje odpylające lub odsiarczające spaliny.
Skuteczność takiego sposobu postępowania jest ograniczona i bardzo kosztowna,
gdyŜ odpady pofiltracyjne wymagają składowisk i często dodatkowej obróbki
neutralizującej, a więc problem zanieczyszczania środowiska nie został rozwiązany,
a jedynie przesunięty w czasie.
• strategia recyrkulacji - polegająca na zawracaniu powstałych odpadów do tego
samego procesu wytwórczego lub innych procesów wytwórczych, jako materiałów
wsadowych lub ich wykorzystaniu w postaci produktów. Ten sposób postępowania
jest bliski idei Czystszej Produkcji, ale stosowany jako jedyny sposób ochrony
środowiska będzie nieskuteczny,
poniewaŜ
nie wszystkie odpady moŜna
recyrkulować, a ponadto jego koszty mogą okazać się zbyt wysokie. Wspomniane
koszty obejmują: koszty transportu, koszty związane z przejściem materiałów przez
proces technologiczny, koszty ewentualnej obróbki odpadów.
• strategia zapobiegania - polegająca na takim postępowaniu, które prowadzi do
zapobiegania powstawaniu odpadów u źródła ich generowania w procesach
wytwórczych. Jest to sposób, który stanowi istotę Czystszej Produkcji gdyŜ
prowadzi do oszczędności materiałów wsadowych i energii, jednocześnie
zmniejszając lub zupełnie redukując strumienie odpadów.
Stosowanie
Czystszej
Produkcji
nie
tylko
skutecznie
chroni
środowisko
przez
wyeliminowanie lub minimalizację strumieni odpadów, lecz takŜe jest opłacalne, poniewaŜ
prowadzi do zwiększania zyskowności i produktywności głównie przez minimalizację
kosztów wytwarzania.
Czystsza Produkcja (CP) nie lansuje podejścia „czarno - białego”, czyli zasady - albo
zapobieganie albo nic. Wprost przeciwnie, chodzi o podejście elastyczne, które w pierwszej
2
kolejności zaleca rozwaŜenie moŜliwości uniknięcia powstawania odpadów, następnie
minimalizacji ich ilości, a gdy jest to niemoŜliwe recyrkulacji odpadów. Dopiero na samym
końcu naleŜy rozwaŜać moŜliwość usuwania odpadów, co oznacza, Ŝe stosowanie takiej
sekwencji postępowania w większości przypadków będzie prowadziło do minimalizacji
odpadów, które muszą być usuwane.
2. Istota Czystszej Produkcji
W stosunku do terminu „Czystsza Produkcja” zamiennie stosowane są terminy: Czystsze
Technologie (Cleaner technologies), Czyste Technologie (Clean technologies), Zapobieganie
Zanieczyszczeniom (Pollution prevention) i Czysta Produkcja.
Termin „Czystsza Produkcja” zawiera w sobie zasadę, Ŝe jeŜeli jest czysta produkcja zgodnie
z jakimiś formalnie ustalonymi kryteriami, to zawsze moŜna doprowadzić do stanu czystszej
produkcji, zgodnie z zasadą, Ŝe skoro jest czysto to moŜe być czyściej. Z innych załoŜeń
wychodzą przeciwnicy tego terminu twierdząc, Ŝe produkcja powinna być czysta, ale to
oznacza albo czystość umowną, albo modelową (nieosiągalną) produkcję bezodpadową. Jak
widać nie ma zasadniczej róŜnicy w pojmowaniu zasad i celów CP, choć róŜne instytucje,
działające w tym zakresie mogą posługiwać się innymi terminami na określenie tego typu
działalności. W tym świetle słuszne wydaje się stwierdzenie, Ŝe CP jest skuteczną drogą
naprzód, gwarantującą dalszy zrównowaŜony rozwój.
Czystsza Produkcja jest terminem powszechnie stosowanym, ale róŜnie definiowanym. W
niniejszym materiale przyjęto definicję opracowaną w ramach programu Czystszej Produkcji
UNEP.
Definicja Czystszej Produkcji
Czystsza Produkcja oznacza ciągłe stosowanie, w odniesieniu do procesów i wyrobów
zintegrowanej prewencyjnej strategii ochrony środowiska, w celu zmniejszenia zagroŜenia
ludzi i środowiska:
•
w zakresie procesów produkcyjnych Czystsza Produkcja oznacza oszczędzanie
surowców i energii, eliminację surowców toksycznych oraz obniŜenie ilości i
toksyczności wszystkich emitowanych substancji i odpadów zanim zostaną usunięte
z procesu;
•
w zakresie wyrobów strategia skupia się na ustaleniu związku oddziaływań w całym
cyklu Ŝycia wyrobu, od wydobycia surowca do ostatecznego pozbycia się wyrobu.
Czystszą Produkcję uzyskuje się przez stosowanie know-how, doskonalenie technologii i/lub
poprzez zmianę postaw.
Źródło: Lindhqvist and Rodhe, 1994
3
Podstawowym celem Czystszej Produkcji jest restrukturyzacja przemysłu przeprowadzana w
sposób ekonomicznie korzystny z jednoczesną poprawą wyników przemysłu w zakresie
ochrony środowiska. Programy Czystszej Produkcji powinny zmierzać do zwiększenia
rentowności przemysłu przez zmniejszenie zuŜycia wody i energii, emisji zanieczyszczeń i
ilości odpadów, przy równoczesnej poprawie jakości wyrobów oraz bezpieczeństwa w
miejscu pracy. W ten sposób, przedsięwzięcia Czystszej Produkcji wytworzą dwojakie
korzyści: ekonomiczne i ekologiczne (środowiskowe).
3. Czystsza Produkcja jako niesformalizowany system zarządzania środowiskowego
Ocenia się, Ŝe powstawaniu 70% wszystkich odpadów i emisji substancji szkodliwych z
procesów przemysłowych moŜna zapobiec u źródła poprzez stosowanie właściwych
technicznie i ekonomicznie korzystnych procedur (UNEP, 1994). Doświadczenia uzyskane w
150 przedsiębiorstwach produkcyjnych w Polsce, reprezentujących ponad 20 gałęzi
przemysłu wskazały, Ŝe moŜliwe jest obniŜenie o 20 ÷ 40% ilości odpadów przy zerowych
lub niewielkich nakładach inwestycyjnych (tam, gdzie inwestycje są niezbędne, nie ma
zwykle potrzeby finansowania z zewnątrz, a okres spłaty ogranicza się często do kilku
tygodni lub miesięcy). Dalsza redukcja o 30% jest moŜliwa poprzez inwestowanie w
technicznie sprawdzone i wydajne wyposaŜenie lub zmiany procesów.
Procedurę Czystszej Produkcji opracowaną i propagowaną przez UNEP przedstawia rysunek.
4
Uświadomiona potrzeba minimalizacji odpadów
PLANOWANIE I ORGANIZACJA
- Uzyskanie poparcia ze strony kierownictwa
- Ustalenie ogólnych celów programu oceny
- Zorganizowanie zespołu do realizacji programu oceny
Organizacja oceny i zaangaŜowanie
w realizację
FAZA OCENY
-
Zgromadzenie danych dotyczących procesu i urządzeń
Ustalenie priorytetów i wybór celów oceny
Dobór składów zespołów oceny
Przegląd danych i wizja lokalna
Generowanie wariantów
Przegląd i wybór wariantów do dalszego opracowania
Wybór nowych celów
podlegających ocenie
i powtórna analiza
poprzednich wariantów
Raport z oceny
wybranych wariantów
FAZA ANALIZY WYKONALNOŚCI
- Ocena techniczna
- Ocena ekonomiczna
- Wybranie wariantów do realizacji
Raport końcowy zawierający
zalecane rozwiązania
WDROśENIE
-
Powtórzenie procesu
Uzasadnienie projektów i uzyskanie funduszy
Instalacja (wyposaŜenie)
WdroŜenie (procedura)
Ocena skuteczności
Pomyślnie wdroŜony projekt
minimalizacji odpadów (CP)
Procedura CP opisuje sposób postępowania zmierzający do uzyskania efektu minimalizacji
odpadów rozumianych bardzo szeroko: jako odpadów stałych, ścieków i zanieczyszczeń
pyłowo-gazowych oraz pośrednio poprzez na przykład oszczędność wody, paliw i energii.
Jest ona zintegrowaną, uniwersalną metodą projektowania procesów lub przekształcania
zakładu produkcyjnego, zakładu usługowego, linii produkcyjnej, technologii, stanowisk pracy
w bezodpadowe lub niskoodpadowe systemy produkcyjne lub usługowe.
Wymagane jest nie tylko wdroŜenie pojedynczego projektu, ale przede wszystkim ciągłe
stosowanie czteroetapowej procedury minimalizacji odpadów, przedstawionej powyŜej.
5
Stosując procedurę naleŜy doprowadzić do takiej modyfikacji i ulepszenia istniejącego
systemu zarządzania, aby w sposób ciągły stosowane były zasady Czystszej Produkcji. W ten
sposób osiąga się skuteczną ochronę środowiska - ale równieŜ - przez redukcję i
minimalizację odpadów, poprawę produktywności.
Przystępując do wdraŜania procedury minimalizacji odpadów naleŜy pamiętać, Ŝe podstawą
jest uświadomiona potrzeba minimalizacji odpadów.
4. Działalność Krajowego Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji Głównego Instytutu
Górnictwa
Do rozpowszechnienia wiedzy o Czystszej Produkcji, jako prewencyjnej strategii ochrony
środowiska w znacznym stopniu przyczyniły się, zrealizowane przez Krajowe Centrum
WdroŜeń Czystszej Produkcji w latach 1996 ÷ 2010, edukacyjno - wdroŜeniowe Programy
Czystszej Produkcji, dofinansowywane przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i
Gospodarki Wodnej.
Zrealizowane dotychczas zadania „Programów CP” o charakterze głównie edukacyjnym to 44
seminaria promocyjne dla ok. 1000 uczestników, promocja w ramach 12 targów
ekologicznych oraz podczas 5 konferencji i warsztatów międzynarodowych. Przeprowadzono
teŜ 17 warsztatów dla kadry kierowniczej przedsiębiorstw, administracji i samorządów dla ok.
600 uczestników. Dotychczas opracowano 18 artykułów wydanych w prasie codziennej,
popularnej i specjalistycznej oraz czterdzieści siedem edycji „Biuletynu WdroŜeń Czystszej
Produkcji”, o nakładzie po 300 egzemplarzy kaŜda. Dwadzieścia siedem edycji „Biuletynu”,
o nakładzie 100 egzemplarzy kaŜda, ukazało się równieŜ w języku angielskim.
Podstawą do prowadzenia zajęć w „Szkołach Czystszej Produkcji i Zarządzania
Środowiskowego” były opracowane i wydane podręczniki, materiały szkoleniowe i poradniki.
Wspomniane „Szkoły Czystszej Produkcji i Zarządzania Środowiskowego” organizowane i
prowadzone przez ekspertów Czystszej Produkcji w latach 1996 - 2000 miały charakter
edukacyjno - wdroŜeniowy.
W organizacjach, których przedstawiciele uczestniczyli w „Szkołach CP” wdroŜono
niesformalizowany system zarządzania środowiskowego, oparty o Procedurę Minimalizacji
Odpadów. Przy opracowywaniu projektów CP, będących elementem systemu, stosowano
przede wszystkim techniki minimalizacji odpadów, czyli podejmowano tzw. „działania u
źródła”. Dzięki uczestnictwu w pięciu „Szkołach CP”, 60 organizacji wdroŜyło
niesformalizowany system zarządzania środowiskowego, zgodny z zasadami CP.
Opracowano i wdroŜono 73 projekty CP, które w większości nadal przynoszą wymierne
efekty ekologiczne oraz korzyści finansowe. Efekty wdroŜenia projektów CP były
6
monitorowane przez ekspertów Czystszej Produkcji. Monitorowanie przeprowadzono w 59
organizacjach.
Doświadczenie zdobyte podczas wdraŜania w róŜnych organizacjach Czystszej Produkcji,
jako niesformalizowanego systemu zarządzania środowiskowego, zachęciło ekspertów CP do
rozszerzenia swoich kwalifikacji o umiejętności niezbędne do wdraŜania sformalizowanego
systemu zarządzania środowiskowego, opartego o wymagania normy ISO 14001. Udzielono
pomocy piętnastu organizacjom we wdroŜeniu systemu zarządzania środowiskowego,
zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001. Wykorzystując elementy normy ISO 14001, z
uwzględnieniem zasad CP, opracowano podstawy i zainicjowano funkcjonowanie
regionalnego systemu zarządzania środowiskowego.
Skuteczność działań Centrum w obszarze aktywnej edukacji ekologicznej potwierdza nagroda
„Złoty Liść”, przyznana przez Ministra Środowiska oraz Prezesa NFOŚiGW.
Szczegóły dotyczące efektów rzeczowych, ekologicznych i ekonomicznych zrealizowanych
„Programów Czystszej Produkcji w Polsce”, prowadzonych w ośmiu rocznych edycjach, w
latach 1996, 1997, 1998/1999, 2000, 2001/2002, 2003, 2005/2006 oraz 2009 przedstawiono
na stronie internetowej Krajowego Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji GIG:
http://cp.gig.eu.
Aktualnie realizowane jest przedsięwzięcie „Czystsza Produkcja i zrównowaŜony rozwój”,
dofinansowane, podobnie jak poprzednie programy Czystszej Produkcji, przez Narodowy
Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Ramy czasowe przedsięwzięcia: 1 października 2011 r. ÷ 31 października 2013 r.
5. Serwis internetowy Krajowego Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji GIG
W ramach przedsięwzięcia „Czystsza Produkcja i zrównowaŜony rozwój” prowadzony jest
serwis internetowy Krajowego Centrum WdroŜeń Czystszej Produkcji GIG. Celem serwisu
jest promowanie w Internecie idei, zasad i efektów Czystszej Produkcji oraz
sformalizowanych systemów zarządzania środowiskowego.
Strona
internetowa
Centrum
prezentuje
wyniki
realizacji
poszczególnych
zadań
przedsięwzięcia oraz zawiera aktualne informacje na temat waŜnych wydarzeń w dziedzinie
ochrony środowiska w Polsce i na świecie.
W ramach serwisu prowadzona jest tematyczna rubryka Często Zadawane Pytania
(Frequently Asked Questions – FAQ). Obszar tematyczny rubryki obejmuje szeroko
rozumiane zagadnienia dotyczące zarządzania środowiskowego.
7
Prowadzone jest równieŜ forum dyskusyjne w trzech grupach tematycznych:
1.
Jakie korzyści przynosi wdroŜenie w firmie systemu zarządzania środowiskowego
(Czystsza Produkcja, ISO 14001, EMAS)?
2.
Jak oceniasz efekty funkcjonowania edukacji ekologicznej w Polsce?
3.
Co zrobić dla poprawy stanu środowiska przyrodniczego w Polsce?
W styczniu 2013 r. wprowadzono na forum nowy, czwarty wątek, zatytułowany: „Ochrona i
zanieczyszczenie powietrza w województwie śląskim”.
Kopia strony internetowej wykorzystywana jest jako materiał promocyjny podczas
seminariów, warsztatów i konferencji organizowanych przez Centrum.
Na kolejnych stronach zamieszczono tzw. „zrzuty ekranu” przykładowych stron serwisu.
Rys.1. Strona główna serwisu internetowego Krajowego Centrum WdroŜeń Czystszej
Produkcji GIG
8
Rys.2. Fragment forum dyskusyjnego prowadzonego w ramach serwisu Centrum
Rys.3. Podstrona serwisu Centrum dotycząca Akademii ZrównowaŜonego Rozwoju
prowadzonej w ramach projektu „Czystsza Produkcja i zrównowaŜony rozwój”
9
Rys.4. Frequently Asked Questions czyli często zadawane pytania i odpowiedzi na pytania
zamieszczane w serwisie Centrum
Rys.5. Biuletyny WdroŜeń Czystszej Produkcji są wydawane w postaci „papierowej”
i publikowane w serwisie internetowym Centrum w zapisie elektronicznym
10
Rys.6. Prezentacja idei Czystszej Produkcji w serwisie Centrum
Zachęcamy Państwa do odwiedzenia serwisu internetowego Krajowego Centrum WdroŜeń
Czystszej Produkcji GIG: http://cp.gig.eu
Opracowanie materiału: dr inŜ. Jacek Boba
Teksty źródłowe:
• Poradnik Najlepszych Metod Działania w Programach Czystszej Produkcji w
Europie Środkowej i Wschodniej, OECD, Paris, 1995, tłumaczenie na język polski,
• Czystsza Produkcja, Materiały szkoleniowe dla przedsiębiorstw, praca zbiorowa
pod kier.: Sokół W., Boba J., Nowosielski R., GIG, Katowice, 1997,
• Strona internetowa http://cp.gig.eu
Kontakt:
dr inŜ. Jacek Boba
Główny Instytut Górnictwa
Zakład Oszczędności Energii
i Ochrony Powietrza
40 – 166 Katowice, Plac Gwarków 1
tel. (32) 259 21 38, fax (32) 259 22 67
e-mail: [email protected]
11
Niniejszy materiał opracowano w ramach projektu „Czystsza Produkcja i zrównowaŜony rozwój”dofinansowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Materiał rozprowadzany jest bezpłatnie podczas seminariów promujących
Czystszą Produkcję i zarządzanie środowiskowe.
12