Miko aj Demidow (1888-1967)

Oleg Ùatyszonek
(Biaùystok)
Mikoùaj Demidow (1888-1967)
Mikoùaj Demidow, pedagog, wojskowy, na emigracji generaù. Urodzony
10 grudnia 1888 r. w Gródku, byù synem Stanisùawa Kotnarowskiego i Aleksandry z Kalinowskich. Jego ojciec zmarù w tym samym roku, a matka
wyszùa powtórnie za mąż za urzędnika akcyzy Jana Demidowa, który 10 grudnia 1889 r. adoptowaù jej dziecko, nadając mu swoje nazwisko. Demidowowie byli rodziną miejscowych fabrykantów. Jeden z nich, K. Demidow, sfinansowaù restaurację ikony Matki Boskiej w gródeckiej cerkwi.
Dzieciństwo M. Demidowa upùynęùo w Gródku. W tym okresie największy wpùyw na jego wychowanie miaù dziadek ze strony matki, Aleksander
Kalinowski, brat Wincentego Konstantego Kalinowskiego, przywódcy powstania styczniowego na Litwie i Biaùorusi. Aleksander Kalinowski kultywowaù pamięć o swoim bracie, co wywarùo zasadniczy wpùyw na przyszùy akces
M. Demidowa do biaùoruskiego ruchu narodowego.
W 1899 r. M. Demidow wstąpiù do gimnazjum filologicznego w Ùomży.
Jego wychowanie przejąù dziadek ze strony ojca, Stanisùaw Kotnarowski,
który miaù w Ùomży majątek.
W 1905 r. M. Demidow zdaù egzamin na nauczyciela dwuklasowych
szkóù początkowych w seminarium nauczycielskim w Świsùoczy. W 1907 r.
otrzymaù posadę w kancelarii sùużby ruchu Zarządu Kolei Przywiślańskich
i wstąpiù jako wolny sùuchacz na kursy wieczorowe na fakultecie historyczno-filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1910 r. zdaù egzamin
w Biaùostockiej Realnej Szkole Średniej na nauczyciela szkóù powiatowych.
Z dniem 1 października 1911 r. zostaù mianowany kierownikiem biaùostockiej dwuklasowej Szkoùy Kolejowej Kolei Poleskich. W 1912 r. zaliczyù
174
w Wileńskim Instytucie Pedagogicznym letni kurs pedagogiki i metodyki oraz
wykùady z historii tzw. Kraju Póùnocno-Zachodniego (tj. Litwy i Biaùorusi).
Zdaù egzamin na nauczyciela historii i języka rosyjskiego szkóù miejskich
Wileńskiego Okręgu Szkolnego.
18 lipca 1914 r. zostaù zmobilizowany do armii rosyjskiej. Sùużyù początkowo w pododdziaùach gospodarczych różnych jednostek wojskowych na Kowieńszczyźnie. Pod koniec stycznia 1915 r. przeniesiony na stanowisko pisarza wydziaùu mobilizacji oficerów w Piotrogrodzie. Pod koniec tegoż roku
uczęszczaù na kursy w Wojskowej Akademii Mikoùajewskiej. W październiku 1916 r. skierowany do Pierwszej Pawùowskiej Szkoùy Wojskowej, którą
ukończyù 1 lutego 1917 r. i mianowany zostaù oficerem kursowym 7 kompanii we wspomnianej szkole.
Po rewolucji październikowej wstąpiù do związku oficerów-rewolucjonistów. Mianowany zostaù nowogrodzkim komisarzem obwodowym. Wykonując swe obowiązki odwiedziù Dźwińsk (dawniej Dyneburg, obecnie Daugavpils), gdzie dostaù się na początku marca 1918 r. do niewoli niemieckiej.
Po rewolucji w Niemczech zostaù zwolniony z niewoli pod koniec listopada 1918 r. i udaù się do Wilna, gdzie aktywnie wùączyù się do organizacji
biaùoruskich oddziaùów w armii litewskiej. 1 grudnia 1918 r. odkomenderowany jako oficer zapasu w stopniu porucznika do Litewskiego Ministerstwa
Obrony. 20 grudnia 1918 r. przybyù w stopniu kapitana wraz z grupą biaùoruskich oficerów do Grodna, gdzie objąù stanowisko komendanta miasta. Zorganizowaù trzystupięćdziesięcioosobowy Samodzielny Batalion Komendy Grodzieńskiej, peùniący sùużbę wartowniczą i patrolową żandarmerię oraz sùużbę kolejową pocztową i telegraficzną. Do jego obowiązków należaùa także
organizacja werbunku ochotników do oddziaùów biaùoruskich. Dzięki energicznym dziaùaniom M. Demidowa powstaùy punkty werbunkowe w Biaùymstoku, Bielsku, Brześciu, Druskiennikach, Prużanie, Sùonimiu, Sokóùce,
Szczuczynie, Wasiliszkach i Woùkowysku. Mikoùaj Demidow organizowaù
także ochronę alianckich misji, amerykańskiej i francuskiej, które odwiedziùy
Grodno.
1 czerwca 1919 r. zostaù aresztowany przez wùadze polskie, które zamierzaùy wymienić go na więzionego w Kownie polonofilskiego dziaùacza biaùoruskiego Kazimierza Ćwirkę-Godyckiego aresztowanego wcześniej przez
M. Demidowa. Pod koniec lipca 1919 r. zostaù internowany w obozie w Biaùymstoku. Po zwolnieniu z internowania, we wrześniu 1919 r. wstąpiù na
biaùoruskie kursy nauczycielskie (i je ukończyù). W tym samym czasie wszedù
w skùad Biaùoruskiej Komisji Wojskowej (BKW) w Wilnie, zalegalizowanej
22 października 1919 r. dekretem Józefa Piùsudskiego. Na początku października 1919 r. byù czùonkiem komisji organizacyjnej BKW. Na początku grudnia 1919 r. M. Demidow wraz z BKW przeniósù się do Mińska, a następnie
skierowany zostaù do biaùoruskiej szkoùy podchorążych, utworzonej w Warszawie na mocy wspomnianego dekretu.
175
Zniechęcony bezczynnością BKW,
M. Demidow wstąpiù latem 1920 r.
(w czasie bolszewickiego pochodu na
Warszawę) do armii gen. Stanisùawa
Buùak-Baùachowicza. Generaù zleciù
M. Demidowowi sformowanie Samodzielnego Batalionu Biaùoruskiego
i mianowaù go dowódcą tego batalionu. Zwerbowani przez M. Demidowa
ochotnicy pochodzili z Biaùostocczyzny. Batalion liczyù ok. 700 bagnetów
(w tym 26 oficerów). W skùadzie
Ostrowskiego Puùku Piechoty 2 Dywizji Piechoty wziąù udziaù w podjętej
przez gen. S. Buùak-Baùachowicza
w listopadzie 1920 r. zbrojnej próbie
utworzenia niepodlegùej Biaùoruskiej
Republiki Ludowej. Ostrowski Puùk
Piechoty w dniach 10-14 listopada
Mikoùaj Demidow w 1919 r. (?)
1920 r. toczyù zacięte walki o miasto
Fot. ze zbiorów Mikoùaja Ùatuszkina
i stację kolejową Kalenkowicze, które kilkakrotnie przechodziùy z rąk do rąk,
zaś od 17 listopada 1920 r. osùaniaù odwrót grupy gen. Józefa Buùak-Baùachowicza spod Mozyrza. 27 listopada 1920 r. dowodzony przez M. Demidowa batalion zatrzymaù się na linii demarkacyjnej pomiędzy Olszanami i Maleszewem na prawym brzegu Prypeci wraz z biaùoruskim batalionem Smoleńskiego Puùku Piechoty. Tego samego dnia biaùoruskie bataliony otrzymaùy wiadomość, że po przeciwnym brzegu Prypeci posuwa się grupa
gen. S. Buùak-Baùachowicza, wycofująca się spod Rzeczycy, i że grozi jej
okrążenie pod Żytkowiczami. Biaùoruskie bataliony przeprawiùy się w trudnych warunkach przez Prypeć i udzieliùy pomocy gen. S. Buùak-Baùachowiczowi, ratując go przez dostaniem się do sowieckiej niewoli.
Po internowaniu armii gen. S. Buùak-Baùachowicza przez wùadze polskie, M. Demidow pozostaù ze swoim batalionem w strefie neutralnej pomiędzy wojskami polskimi i sowieckimi, na lewym brzegu Prypeci w trójkącie
Sienkiewicze—Żytkowicze—Lenino, na póùnocny wschód od linii kolejowej
do Kalenkowicz. Batalion liczyù w tym okresie 400 bagnetów (w tym 12 oficerów), na uzbrojeniu miaù dwa dziaùa polowe i 4 karabiny maszynowe. 28 listopada 1920 r. M. Demidow wezwaù swoich żoùnierzy, by nie zważając na
odejście armii gen. S. Buùak-Baùachowicza bronić do ostatniego choćby skrawka ojczystej ziemi. 29 listopada 1920 r. batalion M. Demidowa starù się
z sowieckim 40 puùkiem strzelców, tracąc 4 zabitych i 10 rannych. 3 grudnia
1920 r. batalion stoczyù bój z oddziaùami sowieckimi pod wsią Wielka Maùyszówka, odpierając ich ataki. Na początku grudnia 1920 r. M. Demidow
176
pertraktowaù z polskim dowództwem, proponując na wypadek wznowienia
wojny z Rosją Sowiecką wùączenie swojego batalionu w skùad Biaùostockiego Puùku Piechoty 18 Dywizji Piechoty. W styczniu 1921 r. żoùnierze
M. Demidowa nie mieli już co jeść, wyczerpaùa się też amunicja i zniszczone
zostaùo umundurowanie. Nie chcąc rabować mieszkańców Mozyrszczyzny,
M. Demidow udaù się do Warszawy z prośbą o pomoc do polskiego dowództwa. Mikoùaj Demidow zamierzaù poùączyć swój batalion z I Sùucką Brygadą
Strzelców, która pod koniec grudnia 1920 r. przeszùa na polską stronę frontu
(M. Demidow utrzymywaù kontakty z dowództwem Brygady). Polskie dowództwo początkowo zgodziùo się udzielić pomocy, lecz wskutek interwencji
gen. S. Buùak-Baùachowicza i wiceprzewodniczącego Biaùoruskiego Komitetu Politycznego Pawùa Aleksiuka, którzy zarzucili ponoć M. Demidowowi
dążenie do objęcia stanowiska Naczelnika Państwa Biaùoruskiego i antypolskość, zgodę cofnięto (oficerowie M. Demidowa zawiązali wcześniej spisek
na życie P. Aleksiuka). Mikoùaj Demidow zostaù internowany i umieszczony
w obozie w Radomiu, dokąd przysùano caùy jego batalion, który zmuszony
byù przejść na polską stronę frontu.
Dowodzony przez M. Demidowa Samodzielny Batalion Biaùoruski byù
ostatnim biaùoruskim oddziaùem, który stawiaù czoùa w otwartym polu wojskom sowieckim w walce o niepodlegùość Biaùorusi.
1 czerwca 1921 r. M. Demidowa zwolniono z obozu dla internowanych,
a 1 lipca 1921 r. otrzymaù posadę kierownika 7-klasowej szkoùy początkowej
w rodzinnym Gródku. W czasie pobytu w tej miejscowości zaùożyù tutaj szpital epidemiologiczny oraz zorganizowaù sieć kooperatyw i zostaù przewodniczącym ich zarządu gùównego. Dzięki temu miaù możliwość zwoùywania zebrań, na których uświadamiaù narodowo miejscową ludność. W 1922 r. wziąù
czynny udziaù w wyborach do Sejmu jako kandydat Bloku Mniejszości Narodowych i przewodniczący Biaùostockiego Powiatowego Komitetu Wyborczego tego Bloku. Wskutek gorących przemówień M. Demidowa na wiecach
wyborczych chùopi gminy gródeckiej wypędzili ze swoich wsi polskich nauczycieli i zażądali nauczania w języku biaùoruskim. 9 listopada 1922 r. wezwana przez wùadze gminne policja z Biaùegostoku otoczyùa szkoùę w Gródku i przeprowadziùa rewizję, zabierając przy tym caùą znalezioną literaturę
biaùoruską (część tej literatury, przekazaną przez Wacùawa Ùastowskiego,
przywiozùa M. Demidowowi z Pragi Wiera Matejczuk-Masùowska) oraz prywatną korespondencję M. Demidowa i jego żony. Sam. M. Demidow zostaù
aresztowany i przewieziony do Biaùegostoku. Tutaj postawiono mu zarzut
agitacji antypaństwowej. Zwolniony z aresztu 14 listopada 1922 r. odpowiadać miaù z wolnej stopy. Nie czekając na proces, wyjechaù do Wilna, skąd
przy pomocy Antoniego Ùuckiewicza i Bronisùawa Taraszkiewicza przedostaù się na Ùotwę, do Dźwińska, gdzie przyjąù go Konstanty Jezowitow.
Na Ùotwie M. Demidow byù początkowo nauczycielem w biaùoruskiej
szkole w Pustyni na Dźwińszczyźnie. W 1924 r. przeniósù się do Rygi. Zor177
Mikoùaj Demidow (pierwszy z prawej) na pikniku w Cleveland (USA), 1956 r.
Fot. ze zbiorów Mikoùaja Ùatuszkina
ganizowaù tutaj dwa biaùoruskie towarzystwa, „Biaùoruska Chatka" na Czerwonej Dźwinie i „Ruń" na Moskiewskim Przedmieściu. W tym samym roku
otwarto tutaj biaùoruskie szkoùy — 6-klasową na Moskiewskim Przedmieściu i 4-klasową na Czerwonej Dźwinie. W okresie późniejszym na Czerwonej Dźwinie otwarto jeszcze dwie biaùoruskie szkoùy wieczorowe dla dorosùych — 6-klasową początkową i mechaniczną.
Po aneksji Ùotwy przez ZSRR w 1940 r. M. Demidow zostaù aresztowany i uwięziony w Moskwie na Ùubiance. Zwolniony, powróciù na Ùotwę.
Po zajęciu Ùotwy przez wojska niemieckie w 1941 r. objąù stanowisko
tymczasowego inspektora biaùoruskiego szkolnictwa początkowego w Latgalii (tzn. na Dźwińszczyźnie). Dzięki jego wysiùkom na biaùoruski język wykùadowy przeszùy 6-klasowe szkoùy w Przydrujsku, Bulbinowie, Pustyni oraz
szkoùy w gminach Istryń i Posinia. Otwarto także 6-klasową szkoùę miejską
w Dźwińsku i Krasùawce, zaś w Bulbinowie powstaùo biaùoruskie gimnazjum.
W 1943 r. przeniósù się do Lidy na stanowisko okręgowego inspektora
szkolnego. Zorganizowaù także batalion biaùoruskiej Samoobrony (tzw. Samaachowy).
W 1944 r. opuściù Biaùoruś wraz z wycofującymi się Niemcami i znalazù
się w Berlinie. 12 października 1944 r. zostaù mianowany zastępcą dowódcy
kursów podoficerskich przy I Kadrowym Batalionie Biaùoruskiej Obrony
178
Krajowej. 27 października 1944 r. odkomenderowany czasowo do pracy
w Wydziale Mobilizacyjnym Gùównego Kierownictwa Spraw Wojskowych
Biaùoruskiej Centralnej Rady. 20 grudnia 1944 r. zwolniony na wùasne żądanie z biaùoruskiego wojska, przeszedù do armii gen. Aleksandra Wùasowa.
Prawdopodobnie uczyniù to na polecenie swoich wùadz zwierzchnich, które
prowadziùy rozmowy z gen. A. Wùasowem o utworzeniu wspólnego frontu
antysowieckiego i formowaniu biaùoruskich jednostek w armii gen. A. Wùasowa. Już 21 grudnia 1944 r. M. Demidow przekazaù Biaùoruskiej Centralnej
Radzie poprzez K. Jezowitowa, iż jest rozczarowany podejściem wùasowców
do sprawy biaùoruskiej, poprosiù o ponowne przyjęcie do biaùoruskiego wojska i uzyskaù na to zgodę tego samego dnia. 1 stycznia 1945 r. przyjęty ponownie do biaùoruskiego wojska w skùad Specjalnej Grupy Rezerwy Biaùoruskich Wojskowych, do której należeli oficerowie i podoficerowie pracujący
w biaùoruskich instytucjach i organizacjach w Berlinie. Tego samego dnia
przeniesiony do I Kadrowego Batalionu Biaùoruskiej Obrony Krajowej i jednocześnie odkomenderowany do pracy w charakterze peùnomocnika Gùównego Kierownictwa Spraw Wojskowych ds. opieki nad rodzinami wojskowych przy Wydziale Opieki nad Uchodźcami Biaùoruskiej Centralnej Rady.
Po kapitulacji Niemiec M. Demidow przebywaù we francuskiej strefie
okupacyjnej. Byù jednym z inicjatorów zwoùania Soboru Biaùoruskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosùawnej (dalej: BACP) w Konstancji w 1948 r.
i odnowienia BACP po odejściu biaùoruskiego episkopatu do Rosyjskiej Prawosùawnej Cerkwi Zagranicznej.
W 1950 r. wyjechaù do USA i osiedliù się początkowo w Lansing w stanie
Michigan, lecz wkrótce przeniósù się do Chicago. W tym samym roku zostaù
czùonkiem zarządu Biaùorusko-Amerykańskiej Rady Narodowej (B-ARN),
jedynej organizacji starej emigracji biaùoruskiej, która przyjmowaùa nowych
emigrantów politycznych. W skùad zarządu B-ARN wchodzili Józef Woronko i Jan Czerepuk (ur. w Nowym Dworze na Sokólszczyźnie), którzy w latach 1918-1919 wspóùpracowali z M. Demidowem w Grodnie. W 1950 r.
prowadziù także biaùoruskie audycje radiowe w Chicago. W okresie późniejszym M. Demidow byù aktywnym dziaùaczem Stowarzyszenia Biaùorusinów
Stanu Illinois, zaùożonego w 1953 r. przez dziaùaczy nie zgadzających się
z polityką B-ARN. Byù także wspóùzaùożycielem utworzonej w 1958 r. biaùoruskiej parafii prawosùawnej św. Jerzego w Chicago i pierwszym regentem
jej chóru. W okresie późniejszym M. Demidow przystąpiù do biaùoruskiej
parafii unickiej Chrystusa Zbawiciela w Chicago i byù jednym z najbardziej
aktywnych parafian. Ostatnie lata swego życia spędziù w Lansing, gdzie zmarù
w ubóstwie w 1967 r. Pochowany zostaù w obrządku unickim.
179
Literatura i źródùa
W. Panucewicz, Horadzienszczyna nacyjanalnym ruchu 1918-1919 hadoch (Zakanczeńnie), „Baćka szczyna" nr 9-10 z 1964 r.; List M. Demidowa do Wacùawa Ùastowskiego, Dźwińsk XI.1922, „Acta Archivalia Alboruthenica", z. 10-11.1994 r., s. 190-192;
List Mikoùaja Ùatuszkina do autora, Chicago LVII. 1994; CAW, 4 Armia, raport ppor. Stanisùawa Bùońskiego do Oddziaùu II 4 armii z 6.XII.1920 r . ; AAN, Towarzystwo Straży
Kresowej, t. 99, Biaùoruski Polityczny Komitet, Za Dziarża nuju Niezależność Bielarusi
(For National Independence of Byelorussia). Dakumanty i matarjaùy sabranyja i padrychtawanyja dla publikacyi I. Kasiakom, prahledżanyja i aprabawanyja dla druku kamisijaj
Bielaruskaj Centralna] Rady pad kira nictwam praf. R. Astro skaha, Londyn 1960, s. 129,
135, 161-162, 164, 169-170, 177; P. Miranowicz, Bielarusy Ùatwii, „Zapisy" nr 16, Nowy
Jork 1978, s. 94, 97; U Bieùaruskaj Wajskowaj Kamisii, „Krynica", nr 5 z 1919 r., s. 3;
W. Kipiel, Bielarusy ZSzA, Mińsk 1993, s. 170, 237, 284.
180