Kryteria oceny j´zyka

Spis treÊci
Od autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
Dla kogo jest ta ksià˝ka? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jakich umiej´tnoÊci wymaga wykonanie zadania pisemnego na maturze z j´zyka
polskiego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czy mo˝na si´ nauczyç pisania wypracowaƒ i jak to zrobiç? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
5
6
Cz´Êç pierwsza
POZIOM PODSTAWOWY
Jak poprawiaç w∏asne wypracowanie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ocena treÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ocena kompozycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ocena stylu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kryteria oceny j´zyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ocena zapisu (ortografii i interpunkcji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Szczególne walory pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
9
9
10
10
11
11
Temat 1
Romantyczne i klasyczne widzenie Êwiata (Adam Mickiewicz RomantycznoÊç, Cyprian
Norwid W Weronie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Temat 2
Trudne sàsiedztwo (Maria Konopnicka Mendel Gdaƒski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Temat 3
Przyjaêƒ (Boles∏aw Prus Lalka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Temat 4
Ekonomiczny sukces Wokulskiego (Boles∏aw Prus Lalka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Temat 5
Skutki alkoholizmu Marmie∏adowa (Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara) . . . . . . . . . . . 45
Temat 6
Oblicza patriotyzmu (Henryk Sienkiewicz Potop, Stefan ˚eromski PrzedwioÊnie) . . . . . . 52
Temat 7
Problemy spo∏eczne w Lalce Boles∏awa Prusa i PrzedwioÊniu Stefana ˚eromskiego . . . . 59
Temat 8
Tragiczny koniec b∏yskotliwej kariery Zenona Ziembiewicza
(Zofia Na∏kowska Granica) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Temat 9
Cz∏owiek w teatrze codziennoÊci (Witold Gombrowicz Ferdydurke) . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Temat 10
Cz∏owiek wobec cierpienia innych (Albert Camus D˝uma, Stefan ˚eromski
Ludzie bezdomni) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Temat 11
Czym jest dom dla bohaterów Pana Tadeusza, Ludzi bezdomnych,
MoralnoÊci pani Dulskiej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
3
Temat 12
Cz∏owiek w czasach zag∏ady (Tadeusz Borowski U nas w Auschwitzu,
Dzieƒ na Harmenzach i inne opowiadania) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Cz´Êç druga
POZIOM ROZSZERZONY
Czym ró˝nià si´ zadania na poziomie rozszerzonym od zadaƒ na poziomie
podstawowym? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Zasady oceniania kompozycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Ocena stylu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Ocena j´zyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Ocena zapisu (ortografii i interpunkcji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Szczególne walory pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Temat 1
Funkcja postaci diabelskich w powieÊci Mistrz i Ma∏gorzata Michai∏a Bu∏hakowa . . . . . . 103
Temat 2
Sposoby kreacji bohaterów cierpiàcych dla ojczyzny (Adam Mickiewicz Dziady cz´Êç III,
Boles∏aw Prus Lalka, Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Temat 3
Rola poety we wspó∏czesnej cywilizacji (Janusz Stanis∏aw Pasierb poeta jest
twoim bratem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Od autora
Dla kogo jest ta ksià˝ka?
Ksià˝ka stanowi rodzaj poradnika przeznaczonego przede wszystkim dla uczniów przygotowujàcych si´ do matury z j´zyka polskiego. Zawiera zadania podobne do tych, jakie pojawiajà
si´ podczas drugiej cz´Êci pisemnego egzaminu maturalnego, która polega na samodzielnym
pisaniu wypracowania na zadany temat po zapoznaniu si´ z fragmentami tekstu literackiego
(lub kilku tekstów literackich). Ka˝dy zestaw zadaƒ sk∏ada si´ z tematu zadania, fragmentów
tekstów literackich, klucza s∏u˝àcego ocenie wykonania zadania (jego treÊci, nazwanej „rozwini´ciem tematu”, kompozycji, stylu i j´zyka), komentarza odnoszàcego si´ do tematu i tekstów
literackich, przyk∏adów rozwiàzaƒ kompozycyjnych oraz rad dotyczàcych stylu i j´zyka.
Ksià˝ka jest podzielona na dwie cz´Êci. W pierwszej znajduje si´ 12 zadaƒ z poziomu podstawowego, w drugiej – 3 zadania z poziomu rozszerzonego. Ka˝da z cz´Êci poprzedzona jest
wst´pem, który wyjaÊnia sposób oceniania wypracowaƒ.
Celem niniejszej publikacji nie jest zebranie materia∏ów s∏u˝àcych standardowym powtórkom. Przeciwnie: wiele zadaƒ wymaga uprzedniego powtórzenia wiadomoÊci o epokach literackich i utworach omawianych podczas lekcji j´zyka polskiego w szkole ponadgimnazjalnej.
Ca∏oÊç poradnika zosta∏a opracowana w taki sposób, by uczniowie mogli korzystaç z niego samodzielnie. Mo˝e on jednak równie˝ s∏u˝yç nauczycielom jako pomoc w uk∏adaniu tematów
prac domowych lub zadaƒ klasowych.
Proponowane tematy zosta∏y zró˝nicowane pod wzgl´dem stopnia trudnoÊci. Ka˝dy jest tak
opracowany, by – prócz kszta∏cenia umiej´tnoÊci pisania – posiada∏ tak˝e walory poznawcze
i wychowawcze: zach´ca∏ do poszukiwania odpowiedzi na wa˝ne ˝yciowe pytania.
Jakich umiej´tnoÊci wymaga wykonanie zadania pisemnego
na maturze z j´zyka polskiego?
Matura z j´zyka polskiego wymaga nieco innych umiej´tnoÊci ni˝ dawny egzamin dojrza∏oÊci.
WczeÊniej liczy∏a si´ przede wszystkim ogólna wiedza o epoce i o utworach literackich. Obecnie wa˝na jest przede wszystkim umiej´tnoÊç wnikliwej analizy tekstów lub ich fragmentów.
Przy okazji warto zweryfikowaç kilka mitów naros∏ych wokó∏ obecnego egzaminu pisemnego
z j´zyka polskiego.
Mit 1. ZnajomoÊç lektur jest niepotrzebna, wystarczy uwa˝nie przeczytaç fragment tekstu
zamieszczony w arkuszu maturalnym.
Nieprawda – bez rzetelnej znajomoÊci utworu nie mo˝na dobrze zrozumieç i zinterpretowaç jego fragmentów oraz skojarzyç przedstawionych w nich faktów. Mo˝e si´ zdarzyç, ˝e
otrzymane fragmenty sà wystarczajàce, ale cz´Êciej bywa tak, ˝e temat wymaga znajomoÊci ca∏ego utworu i uwzgl´dnienia informacji, o których nie mówià fragmenty.
Mit 2. Wiedza o pisarzach i epokach literackich nie jest potrzebna, bo b∏´dy rzeczowe nie
wp∏ywajà na ocen´.
Nieprawda – wiedza o epoce i pisarzach pomaga zrozumieç fragmenty tekstu. Dzi´ki niej
mo˝na lepiej opracowaç temat. RzeczywiÊcie egzaminator nie obni˝a oceny za b∏´dy rzeczowe, jeÊli si´ jednak nie zna dok∏adnie utworu, prawdopodobnie nie otrzyma si´ wielu punktów
za treÊç zadania.
5
Mit 3. Wystarczy cytowaç fragmenty analizowanego tekstu, by otrzymaç punkty za treÊç zadania.
Nieprawda – nie warto cytowaç analizowanych fragmentów, gdy˝ za cytat nie otrzymuje si´
˝adnych punktów.
Mit 4. Nowa matura nie sprzyja uczniom oczytanym i uzdolnionym, którzy potrafià prezentowaç Êmia∏e i nowatorskie rozwiàzania nieprzewidziane w kluczu.
Nieprawda – oczytanie i erudycja zwykle pomagajà g∏´biej rozumieç czytany utwór. Za nowatorskie rozwiàzania, nieprzewidziane w kluczu, mo˝na otrzymaç 4 punkty, bo schemat oceny zadaƒ maturalnych przewiduje w∏aÊnie 4 punkty za tzw. szczególne walory pracy.
Czy mo˝na si´ nauczyç pisania wypracowaƒ i jak to zrobiç?
OczywiÊcie, ˝e mo˝na. Trzeba je po prostu cz´sto pisaç, korzystaç z dobrych wzorów i uczyç si´
na w∏asnych (a tak˝e cudzych) b∏´dach. W niniejszej ksià˝ce znajdziesz nie tylko tematy zadaƒ
i klucze do ich poprawy, ale tak˝e wskazówki mówiàce o tym, jakich umiej´tnoÊci wymaga nowa matura z j´zyka polskiego i w jaki sposób mo˝na „przewidzieç” odpowiedzi zawarte w kluczu. Otrzymasz tak˝e wzory rozwiàzaƒ kompozycyjnych i porady dotyczàce stylu oraz j´zyka.
Aby samodzielnie rozwijaç swoje umiej´tnoÊci, mo˝esz stosowaç nast´pujàcy sposób pracy
z zamieszczonymi dalej materia∏ami. Oto dziewi´ç kroków, które powinieneÊ wykonaç, by
twoja praca przynios∏a efekty:
1. Dok∏adnie przeanalizuj wybrany przez siebie temat: O czym on mówi? Jakich informacji
ka˝e szukaç?
2. Przeczytaj zamieszczone pod tematem fragmenty tekstu.
3. PodkreÊl w tekÊcie zdania, które twoim zdaniem w wyraêny sposób odnoszà si´ do tematu.
4. Przyjrzyj si´ podkreÊlonym zdaniom i zastanów si´ nad kompozycjà swojego wypracowania:
O czym napiszesz na poczàtku? Co b´dzie w rozwini´ciu? Jakie informacje najlepiej zostawiç na koniec?
5. Napisz zadanie. Masz na nie oko∏o 120 minut. Egzamin maturalny przewiduje wprawdzie
170 minut, ale przecie˝ jego pierwsza cz´Êç – test sprawdzajàcy rozumienie tekstu pisanego
– te˝ zajmie troch´ czasu, przynajmniej 50 minut.
6. Pami´taj, ˝e – tak jak na maturze – mo˝esz korzystaç ze s∏ownika j´zyka polskiego i s∏ownika ortograficznego!
7. Przeczytaj kryteria oceny treÊci i komentarz objaÊniajàcy, dlaczego takie, a nie inne elementy powinny si´ znaleêç w wypracowaniu.
8. Korzystajàc z klucza, postaraj si´ okreÊliç liczb´ punktów, które otrzyma∏byÊ za treÊç, czyli
tzw. „rozwini´cie tematu”.
9. Po pewnym czasie – najlepiej 1–2 dni póêniej – przeczytaj uwagi o sposobach oceniania
kompozycji, stylu i j´zyka, zawarte na poczàtku ka˝dej cz´Êci niniejszej ksià˝ki. Potem jeszcze raz przeczytaj swoje wypracowanie i postaraj si´ oceniç jego kompozycj´, styl i j´zyk.
Zapoznaj si´ z wzorami rozwiàzaƒ kompozycyjnych (sà one zamieszczone po ka˝dym komentarzu do „klucza” sprawdzajàcego treÊç wypracowania), a tak˝e z przyk∏adami typowych
b∏´dów j´zykowych i stylistycznych. Jeszcze raz zanalizuj swój tekst i zastanów si´, jakich b∏´dów mog∏eÊ uniknàç.
6
Jak poprawiaç w∏asne wypracowanie?
Zacznijmy mo˝e od ogólniejszego pytania: w jaki sposób b´dà oceniane zadania maturalne?
Przyj´ty system ma na celu maksymalnie mo˝liwe zobiektywizowanie ocen. Zapewne wiesz
ju˝, ˝e twoja zakodowana praca maturalna trafi do egzaminatora pracujàcego z dala od twojej szko∏y, najprawdopodobniej w innym regionie Polski. Drugim sposobem zapewnienia
obiektywnego spojrzenia na twoje osiàgni´cia sà ÊciÊle okreÊlone kryteria oceniania. Oznacza
to, ˝e egzaminator nie mo˝e ani ustalaç, ani tym bardziej zmieniaç zasad, wed∏ug których ocenia poszczególne wypracowania. Zasady te, zwane kluczem, sà z góry ustalone. Dotyczà treÊci
pracy, jej kompozycji, stylu, j´zyka, a tak˝e ortografii i interpunkcji, zwanych zapisem. Podobny klucz znajdziesz w tej ksià˝ce.
Zapoznaj si´ z poni˝szymi uwagami, które pomogà ci oceniç w∏asne wypracowania. Odnoszà si´ one wy∏àcznie do oceny prac pisanych na poziomie podstawowym.
Ocena treÊci
TreÊç pracy mo˝na oceniç, stosujàc tzw. klucz, czyli ÊciÊle okreÊlone kryteria dotyczàce tego,
jakie elementy treÊci powinna zawieraç praca. Klucz jest zestawem tych elementów, poza tym
zawiera wskazówki co do tego, ile punktów egzaminator mo˝e przyznaç za poszczególne elementy. W pracy pisanej na poziomie podstawowym mo˝esz otrzymaç maksymalnie
25 punktów za rozwini´cie tematu (czyli za treÊç).
Jak korzystaç z klucza sprawdzajàcego treÊç zadania?
Korzystajàc z klucza sprawdzajàcego treÊç zadania, pami´taj, ˝e:
1. Klucz jest na ogó∏ doÊç pojemny. JeÊli zauwa˝ysz, ˝e przewiduje on np. 5 elementów dotyczàcych jakiegoÊ zagadnienia, a przyznaje tylko 3 punkty, b´dzie to oznacza∏o, ˝e wystarczy
uwzgl´dniç którekolwiek 3 elementy z podanych pi´ciu. GdybyÊ w swojej pracy wymieni∏
wszystkie 5 i tak otrzymasz przewidywane 3 punkty.
2. Nie jest wa˝ne, w jakim miejscu twojej pracy pojawià si´ elementy zawarte w „kluczu”, by
otrzymaç za nie punkty.
3. Elementy treÊci wymienione w kluczu nie okreÊlajà w ˝aden sposób j´zykowego kszta∏tu wypowiedzi. Mogà byç one uj´te na wiele sposobów i wypowiedziane za pomocà ró˝nych s∏ów
i okreÊleƒ!
Ocena kompozycji
Za poprawnà kompozycj´ wypracowania mo˝esz otrzymaç maksymalnie 5 punktów. Egzaminator mo˝e przyznaç ci tak˝e 3 punkty, 1 punkt, a nawet 0 punktów. W przypadku, gdy zadanie nie
otrzyma∏o ˝adnych punktów za treÊç, nie przyznaje si´ równie˝ punktów za kompozycj´. W wypracowaniu krótszym ni˝ 250 s∏ów nie ocenia si´ kompozycji (a tak˝e stylu, j´zyka i zapisu).
Za co ile punktów?
AbyÊ móg∏ otrzymaç za kompozycj´ maksymalnà liczb´ punktów, twoja praca powinna spe∏niaç trzy kryteria:
– wypracowanie powinno byç ÊciÊle na temat,
– praca powinna byç logicznie uporzàdkowana i spójna (nie mo˝e byç chaotyczna),
– uk∏ad graficzny powinien byç czytelny i konsekwentny: nowa myÊl powinna zaczynaç si´
od nowego wiersza, co nale˝y zaznaczyç tzw. wci´ciem akapitowym, a g∏ówne elementy kompozycyjne (wst´p, rozwini´cie, zakoƒczenie) – oddzielone dodatkowym odst´pem.
9
Aby otrzymaç 3 punkty za kompozycj´, musisz napisaç prac´:
– logicznà i spójnà, mogà si´ jednak zdarzyç odst´pstwa od tematu.
– w uk∏adzie graficznym muszà byç wyodr´bnione g∏ówne cz´Êci: wst´p, rozwini´cie i zakoƒczenie.
Gdy praca wskazuje na próby uporzàdkowania myÊli i jest na ogó∏ spójna, za kompozycj´
otrzymasz tylko 1 punkt.
JeÊli praca jest zupe∏nie chaotyczna i pozbawiona jakiejkolwiek logiki lub nie otrzyma∏a
˝adnych punktów za treÊç, dostaniesz 0 punktów za kompozycj´.
Ocena stylu
Za styl wypowiedzi mo˝esz otrzymaç maksymalnie 5 punktów. B´dà one przyznane nawet
wtedy, gdy twoja praca jest chaotyczna lub nie na temat. Podobnie jak w przypadku oceniania
kompozycji egzaminator przyznaje 5, 3, 1 lub 0 punktów.
Ile punktów za cechy stylu?
Aby otrzymaç maksymalnà liczb´ punktów, musisz napisaç prac´ stylem jasnym, ˝ywym, swobodnym. PowinieneÊ unikaç zdaƒ bardzo skomplikowanych, a przez to niejasnych lub nielogicznych,
stroniç od powtórzeƒ, od zdaƒ budowanych zawsze w jednakowy sposób. Zarówno frazeologia,
jak i s∏ownictwo pracy powinny byç urozmaicone, niestereotypowe. Staraj si´ formu∏owaç myÊli
nieschematycznie, bez pomocy znanych, wcià˝ powtarzanych zdaƒ, s∏ów i formu∏.
Nieco mniej – 3 punkty – otrzymujesz, gdy styl twojej pracy jest wprawdzie ˝ywy i nieschematyczny, ale sprawia, ˝e zdania sà niekiedy niejasne, a s∏ownictwo nie zawsze jest urozmaicone.
JeÊli styl twojej pracy jest niejasny (ale nie na tyle, by praca by∏a niezrozumia∏a), jeÊli stosujesz ró˝nego rodzaju schematy j´zykowe – otrzymasz jedynie 1 punkt.
JeÊli wymienione wy˝ej kryteria nie zosta∏y spe∏nione i praca jest niekomunikatywna,
otrzymujesz 0 punktów.
Kryteria oceny j´zyka
Warto zadbaç o poprawny j´zyk wypowiedzi, poniewa˝ w∏aÊnie za j´zykowe umiej´tnoÊci mo˝na otrzymaç 12 punktów. Egzaminator mo˝e jednak równie˝ przyznaç 9, 6, 3, 1 lub 0 punktów.
W jaki sposób przydzielane sà punkty za elementy j´zyka pracy?
Egzaminator przyznaje 12 punktów, gdy spe∏nione sà nast´pujàce wymagania:
– j´zyk w ca∏ej pracy jest komunikatywny,
– sk∏adnia jest poprawna i urozmaicona,
– poprawne sà: s∏ownictwo, frazeologia i fleksja.
JeÊli j´zyk wypracowania jest komunikatywny, poprawne sà: sk∏adnia s∏ownictwo, frazeologia i fleksja, otrzymasz 9 punktów. Z porównania tych wymagaƒ z wymaganiami ocenianymi
na 12 punktów wynika, ˝e ró˝nica polega jedynie na urozmaiconej sk∏adni.
JeÊli w twojej pracy pojawià si´ nieliczne b∏´dy fleksyjne, a sk∏adnia, s∏ownictwo i frazeologia sà poprawne, otrzymasz 6 punktów.
Egzaminator przyzna ci 3 punkty, gdy praca b´dzie zawiera∏a ró˝nego rodzaju nieliczne
b∏´dy, ale jej j´zyk pozostanie komunikatywny.
Za prac´, która zawiera b∏´dy fleksyjne oraz liczne b∏´dy sk∏adniowe, s∏ownikowe i frazeologiczne, ale mimo to jest komunikatywna, otrzymasz 1 punkt.
0 punktów otrzyma praca, której j´zyk z powodu licznych b∏´dów jest niezrozumia∏y.
10
Ocena zapisu (ortografii i interpunkcji)
Czy to prawda, ˝e ortografia i interpunkcja wcià˝ sà podstawowym kryterium
badania jakoÊci wypracowania?
Nie, to nie jest prawda. Za zapis pracy (czyli za ortografi´ i interpunkcj´) mo˝esz otrzymaç
(lub straciç) jedynie 3 punkty. Egzaminator przyznaje maksymalnà liczb´ punktów wtedy,
gdy ortografia w twojej pracy jest bezb∏´dna i wyst´pujà nieliczne b∏´dy interpunkcyjne. Gdy
pojawiajà si´ w niej nieliczne b∏´dy ortograficzne II stopnia (czyli te, które nie dotyczà piso-wni u, ó, rz, ˝, ch, h), wówczas otrzymasz 2 punkty. JeÊli b´dà tak˝e b∏´dy ortograficzne I sto-pnia i wi´cej b∏´dów interpunkcyjnych – otrzymasz 1 punkt. W przypadku znacznej iloÊci
b∏´dów ortograficznych i interpunkcji utrudniajàcej zrozumienie pracy egzaminator przyznaje 0 punktów za zapis.
Szczególne walory pracy
Za szczególne walory pracy – erudycj´, Êmia∏e rozwiàzania, g∏´bokie spostrze˝enia, literacki
styl itp. – mo˝esz otrzymaç dodatkowo od 0 do 4 punktów.
T E M A T
2
T E M AT 2
Trudne sàsiedztwo. Przeczytaj uwa˝nie podane fragmenty noweli
Mendel Gdaƒski Marii Konopnickiej, nast´pnie scharakteryzuj postaw´
bohaterów wobec cz∏onków innej narodowoÊci i kultury oraz wyjaÊnij
przyczyny zachowaƒ opisywanych przez autork´. W zadaniu
wykorzystaj znajomoÊç ca∏ego utworu.
1
Zdarzy∏o si´ raz latem, ˝e ch∏opaki od Ko∏odziejskiego Êlusarza i od szewca Pocieszki zebrali si´ przed otwartym oknem starego introligatora, a zaglàdajàc przez nie do oÊwietlonej
szabasowym Êwiat∏em izby, robili sobie z tej modlitwy Êmieszki i g∏upià uciech´. W tej chwili
wszak˝e przechodzi∏ tamt´dy stary proboszcz, a spojrzawszy przelotnie w okno i widzàc modlàcego si´ ˚yda […] uchyli∏ kapelusza. […] Ch∏opaki zemkn´∏y, jakby ich wiatr zdmuchnà∏,
i nie by∏o odtàd wypadku, aby spokój tej ubogiej izby zmieszany zosta∏.
2
Podobno ˚ydów majà biç – rzek∏ t∏usty zegarmistrz […].
– ˚ydów? Jakich ˚ydów? JeÊli tych, co uni z∏odzieje sà, co uni ludzi krzywdzà […], nu to
czemu nie? Ja sam pójd´ ich biç!
– Ale nie! – rozÊmia∏ si´ zegarmistrz. – Wszystkich ˚ydów… […]
– Nu, za co oni majà wszystkich ˚ydów biç?
– A za có˝ by? – odrzuci∏ swobodnie zegarmistrz. – Za to, ˝e ˚ydy!
– Nu – rzek∏ Mendel, mru˝àc siwe oczy – a czemu uni do lasa nie idà i nie bijà brzeziny
za to, ˝e brzezina […]?
– Nie o to chodzi! – rzek∏ patetycznie zegarmistrz. Chodzi o to, ˝eby nie by∏ on obcym!...
[…]
– Mendel Gaƒski i Jakub Gdaƒski – rzek∏ po chwili z powagà, zwracajàc si´ do wnuka
i jakby przekazujàc mu dostojnoÊç swojego nazwiska i swojej tradycji […]. – Un mo˝e i to b´dzie wiedzia∏, co wszyscy ludzie dzieci sà od jednego Ojca i co wszyscy ludzie kochaç si´ majà
jak te bracia…
3
Stary os∏upia∏. […]
– Co to uciekaj? […] Nu, ja chc´, co by nie by∏o ani mojej, ani niczyjej krzywdy, co by
sprawiedliwoÊç, co by si´ ludzie Boga bali!... Nu, ja tego chc´! A uciekaç to ja nie chc´! Ja
w to miasto si´ urodzi∏, w ten dom dzieci mia∏, ja tu nikogo nie skrzywdzi∏, ja tu warsztat
mam…
Nie skoƒczy∏, kiedy od za∏amu uliczki ozwa∏a si´ g∏ucha wrzawa […]. Ochryp∏e pijackie
g∏osy zlewa∏y si´ w jedno z szataƒskim piskiem niedorostków. […] Stary Mendel jednà r´k´
opar∏ na ramieniu ch∏opca, a drugà odsunà∏ kobiety. […]
– Dajta spokój, Janowa! […] Ja wam dzi´kuj´, bo wy mnie swojà Êwi´toÊç chcieli daç,
mnie ratowaç, ale ja do moje okno krzy˝ nie chc´ stawiç! Ja nie chc´ si´ wstydziç, co ja ˚yd.
Ja si´ nie chc´ baç! Jak uny mi∏osierdzia w sobie nie majà, jak uny cudzej krzywdy chcà, nu,
to uny nie sà chrzeÊcijany, nu, to uny i na ten krzy˝ nie b´dà pytali ani na ten obraz… Nu, to
uny i nie ludzie sà. To uny ca∏kiem dzikie bestie sà. A jak uny sà ludzie, jak uny sà chrzeÊcijany, nu, to dla nich taka siwa g∏owa starego cz∏owieka i takie dziecko niewinne te˝ jak
Êwi´toÊç b´dzie. […]
23
POZIOM PODSTAWOWY
T´ heroicznà odwag´ starca, to nieme odwo∏anie si´ do uczuç ludzkich t∏umu wzi´to
za zniewag´, za uràgowisko. Tu ju˝ nie szukano czy jest do wytoczenia jaka beczka pe∏na octu,
okowity, jaka paka towarów do rozbicia, jaka pierzyna do rozdarcia, jaki kosz do st∏uczenia.
Tu wybuch∏a ta dzika ˝àdza pastwienia si´, ten instynkt okrucieƒstwa, który przyczajony w jednostce, jak po˝ar opanowywa zbiegowisko, ci˝b´…
KLUCZ, CZYLI KRYTERIA OCENY WYPR ACOWANIA
I. Rozwini´cie tematu (treÊç)
Postawy Polaków
Postawa ch∏opców
– ch∏opcy wyÊmiewajà religijnoÊç starego introligatora,
– przedrzeêniajà, parodiujà modlàcego si´ ˚yda,
– robià sobie ˝arty z modlitwy Mendla.
1 punkt za któràkolwiek
z podanych wy˝ej informacji.
Postawa proboszcza
– proboszcz uszanowa∏ religijnoÊç Mendla.
1 punkt za podanie
tej informacji.
Postawa kobiet
– kobiety próbujà ochroniç Mendla,
– chcà, ˝eby postawi∏ w oknie krzy˝ i Êwi´ty obraz,
– protestujà, gdy Mendel wychodzi do t∏umu,
– wspó∏czujà Mendlowi,
– p∏aczà, widzàc Mendla w oknie.
Maksymalnie 3 punkty – po jednym
za któràkolwiek z podanych wy˝ej informacji.
Postawa studenta
– na wieÊç o zbli˝ajàcym si´ pogromie doradza Mendlowi ucieczk´,
– w czasie pogromu bohatersko broni Mendla,
– zas∏ania Mendla swoim cia∏em i ratuje przed represjami t∏umu.
Maksymalnie 2 punkty – po jednym
za któràkolwiek ze wskazanych wy˝ej informacji.
Postawa zegarmistrza
– zegarmistrz jest antysemità, nie widzi nic z∏ego w pogromach ˚ydów,
– nie stara si´ zrozumieç argumentów Mendla.
1 punkt – za któràkolwiek
z powy˝szych informacji.
Postawa t∏umu
– grupa jest opanowana sza∏em niszczenia, burzy wszystko, co napotka na swojej drodze,
– sà to ludzie op´tani ˝àdzà pastwienia si´ nad innymi,
24
T E M A T
2
– t∏um nie ma ˝adnych ludzkich uczuç,
– t∏um zachowuje si´ jak dzika zgraja.
Maksymalnie 2 punkty – po jednym za podanie
którejkolwiek z powy˝szych informacji.
Postawy ˚ydów
Postawa Mendla
– Mendel jest rzetelny i uczciwy wobec polskich klientów,
– jest dobry, ˝yczliwy, us∏u˝ny jako sàsiad Polaków,
– jest przywiàzany do Polski i do rodzinnego miasta,
– wychowuje wnuka w duchu tolerancji,
– kszta∏ci wnuka w szkole publicznej, by mia∏ on szerokie spojrzenie na Êwiat i ludzi.
Maksymalnie 3 punkty – po jednym za podanie
którejkolwiek z powy˝szych informacji.
Przyczyny zachowaƒ antysemickich
Ch∏opcy
– m∏odzieƒcza przekora, sk∏onnoÊç do ˝artów,
– bezmyÊlnoÊç, ch∏opcy nie zdajà sobie sprawy z tego, co robià,
– braki w wychowaniu (byç mo˝e nikt nie uczy∏ ich szacunku dla innej kultury i religii).
1 punkt – za podanie którejkolwiek
ze wskazanych przyczyn.
Zegarmistrz
– jest cz∏owiekiem o wàskich horyzontach, nie umie myÊleç samodzielnie,
– pos∏uguje si´ stereotypami (np. uwa˝a, ˝e dla ka˝dego ˚yda liczà si´ tylko pieniàdze, sàdzi,
˝e ka˝dy ˚yd jest „obcy”),
– jest g∏uchy na argumenty strony przeciwnej, nie stara si´ zrozumieç Mendla.
1 punkt – za podanie którejkolwiek
ze wskazanych przyczyn.
T∏um
– sk∏ada si´ z ludzi prymitywnych, opanowanych dzikà ˝àdzà niszczenia,
– dzia∏a pod wp∏ywem alkoholu, który obni˝a w ludziach zdolnoÊç do samokontroli,
– ludzie ulegajà zbiorowej psychozie, tracà kontrol´ nad sobà i bez zastanowienia robià to
samo, co inni.
1 punkt – za podanie którejkolwiek ze wskazanych przyczyn.
Przyczyny zachowaƒ tolerancyjnych
Zachowanie ksi´dza
Ksiàdz ma szacunek dla modlitwy i pobo˝noÊci, tak˝e dla modlitwy osób wyznajàcych innà
religi´ ni˝ on sam.
Otrzymujesz 1 punkt.
Zachowanie studenta
èród∏em zachowania studenta jest prawdopodobnie:
– wykszta∏cenie, samodzielne myÊlenie,
– wra˝liwoÊç na krzywd´ cz∏owieka i niesprawiedliwoÊç,
– bliska znajomoÊç, a mo˝e nawet przyjaêƒ z Mendlem.
1 punkt – za podanie którejkolwiek ze wskazanych przyczyn.
25
POZIOM PODSTAWOWY
Zachowanie kobiet
Kobiety chcà chroniç Mendla, poniewa˝:
– wiedzà, ˝e jest on dobrym, uczciwym cz∏owiekiem,
– nie zatraci∏y ludzkich, spo∏ecznych uczuç, troszczà si´ o sàsiada,
– pozostajà wra˝liwe na cudzà krzywd´.
1 punkt – za wskazanie jakiegokolwiek
z podanych powodów.
Zachowanie Mendla
– przeciwstawia si´ stereotypom na temat ˚ydów, broni prawdy o nich,
– nie pozwala si´ zastraszyç, jest odwa˝ny,
– broni swego honoru i godnoÊci,
– broni prawa do wyznawania swojej wiary,
– uwa˝a, ˝e wszyscy ludzie sà dzieçmi jednego Ojca i powinni si´ kochaç jak bracia.
Maksymalnie 3 punkty – po jednym
za ka˝dy z podanych powodów.
WNIOSKI
1. Autorka przeciwstawia si´ funkcjonujàcemu w spo∏eczeƒstwie stereotypowi ˚yda jako
cz∏owieka wrogiego Polakom, goniàcego za zyskiem, prowadzàcego nieuczciwe interesy
wyzyskiwacza.
2. Autorka ukazuje ró˝ne postawy Polaków wobec ˚ydów – zdecydowanie antysemickie,
przyzwalajàce na przeÊladowania oraz przeciwstawiajàce si´ pogromom. Antysemitami sà
ludzie ograniczeni i prymitywni, tolerancja to cecha ludzi wykszta∏conych, co jest zgodne
z pozytywistycznà wiarà w si∏´ oÊwiaty.
2 punkty – po jednym za ka˝dà z wymienionych informacji.
KOMENTARZ DO ROZWINI¢CIA TEMATU
Czy mo˝na przewidzieç treÊci, które zawarte sà w kluczu? OczywiÊcie tak, poniewa˝ podpowiada je sam temat i zamieszczony przy nim tekst literacki Zawsze pami´taj, by nie tylko
uwa˝nie przeczytaç temat, ale równie˝ si´ zastanowiç: co sugeruje, na jakie elementy tekstu
nakazuje zwróciç najwi´kszà uwag´?
Analiza tematu
Temat sk∏ada si´ z dwóch cz´Êci. Najpierw otrzymujesz polecenie, by scharakteryzowaç postawy bohaterów noweli Marii Konopnickiej wobec przedstawicieli innej narodowoÊci i kultury.
Do jakich wniosków sk∏ania pierwsza cz´Êç zadania? Wydaje si´, ˝e mo˝na wskazaç przynajmniej dwa:
1. W zadaniu nale˝y uwzgl´dniç wszystkich bohaterów noweli, którzy zajmujà jakieÊ stanowisko wobec „innych”.
2. Chodzi nie tylko o charakterystyk´ zachowaƒ Polaków wobec ˚ydów, ale i ˚ydów (w tym
wypadku Mendla) wobec Polaków.
Druga cz´Êç tematu przynosi dodatkowe polecenie. Mówi o tym, ˝e twoim zadaniem ma byç,
poza charakterystykà postaw bohaterów noweli, równie˝ refleksja nad tym, dlaczego ludzie
zachowujà si´ wobec siebie w taki, a nie inny sposób.
Analiza fragmentów tekstu literackiego
Pierwszy fragment tekstu opisuje postawy ch∏opców „od Êlusarza i od szewca” i postaw´ proboszcza. Ch∏opcy parodiujà i wyÊmiewajà modlàcego si´ ˚yda, ksiàdz zaÊ oddaje mu nale˝ny
szacunek. Jakie sà przyczyny tak odmiennych zachowaƒ? Sam tekst mówi niewiele, mo˝emy si´
jednak domyÊlaç, ˝e proboszcz ceni wszystkich ludzi pobo˝nych bez wzgl´du na ich wyznanie
26
T E M A T
2
i szanuje akt modlitwy. Na jego stanowisko ma zapewne jakiÊ wp∏yw fakt, ˝e jest on osobà
religijnà i wykszta∏conà. W przypadku ch∏opców jest inaczej: ich ˝arty wyp∏ywajà byç mo˝e
z dzieci´cej przekory i braku wyczucia, pewnie nie wiedzà, ˝e ich zachowanie mo˝e kogoÊ
zraniç. Jest te˝ prawdopodobne, ˝e w domu s∏yszeli kpiny z ˚ydów, ˝e nikt ich dotàd nie wychowywa∏ w duchu tolerancji i szacunku dla innej religii. Dowodem na to jest fakt, ˝e przyk∏ad proboszcza okaza∏ si´ skuteczny i ch∏opcy nie powtarzali ju˝ swoich wybryków.
Drugi fragment noweli zawiera urywki rozmowy Mendla z zegarmistrzem i krótkà wypowiedê
Mendla skierowanà do jego wnuka. Znów, podobnie jak poprzednio, mo˝emy obserwowaç
dwie postawy. Zegarmistrz jest typowym antysemità. Nie dostrzega z∏a i absurdu wystàpieƒ
przeciwko ˚ydom. Natomiast Mendel przyjmuje postaw´ refleksyjnà, otwartà i tolerancyjnà.
Uwa˝a, ˝e nie wolno przeÊladowaç nikogo tylko za to, ˝e jest, kim jest – ˚ydów za to, ˝e sà
˚ydami. Czy w tekÊcie znajdujà si´ informacje o êród∏ach postawy obu bohaterów? Na pewno
mo˝emy je z niego wywnioskowaç. Zegarmistrz operuje stereotypami – ˚ydzi sà dla niego
przede wszystkim „obcy” i to stanowi wystarczajàcy powód, by urzàdzaç pogromy. Jest to cz∏owiek ograniczony, o ciasnych horyzontach, nie potrafi samodzielnie myÊleç, nie chce zrozumieç
argumentów strony przeciwnej. Tekst pozwala si´ równie˝ domyÊlaç, jakie motywy kierujà
Mendlem. Stary introligator wyznaje zasad´ mi∏oÊci bliêniego – uwa˝a, ˝e wszyscy ludzie sà
wielkà rodzinà i powinni si´ kochaç jak bracia – i w takim duchu wychowuje swojego wnuka.
Gotów jest sam karaç tych, którzy krzywdzà innych; broni swojego honoru i swojej godnoÊci.
Kolejny fragment mówi o pogromie ˚ydów w dzielnicy, w której mieszka∏ Mendel Gdaƒski.
Odnajdujemy tu m.in. opis rozjuszonego t∏umu, który dewastuje wszystko na swojej drodze.
Mo˝emy te˝ dowiedzieç si´, jakie powody mog∏y popychaç ludzi do tak niegodziwych zachowaƒ. Uczestnicy pogromu to ludzie op´tani Êlepà ˝àdzà niszczenia, wielu znajduje si´
pod wp∏ywem alkoholu, ich zachowaniem rzàdzi tzw. psychologia t∏umu – t∏um nie myÊli, ulega zbiorowemu instynktowi okrucieƒstwa, który zazwyczaj pozostaje w jednostkach ukryty
i bywa kontrolowany, a w zbiorowisku ludzi wybucha i nikt nad nim nie panuje.
Tekst przynosi te˝ nowe informacje o Mendlu. Broni on swojej wiary (nie chce wystawiç
w oknie krzy˝a i obrazu, gdy˝ da∏by do zrozumienia, ˝e si´ wstydzi lub wypiera swojego wyznania), nie pozwala si´ zastraszyç, heroicznie stara si´ wzbudziç szacunek dla swojej osoby, choç
wie, czym to grozi i jakie mo˝e przynieÊç konsekwencje.
Czy do realizacji zadania potrzebna by∏a znajomoÊç noweli Mendel Gdaƒski?
JeÊli porównasz powy˝sze uwagi z kluczem, odkryjesz, ˝e w zamieszczonych fragmentach
utworu mo˝emy odnaleêç tylko niektórych bohaterów noweli, a zatem scharakteryzowaç
tylko pewne zachowania, okreÊliç tylko niektóre przyczyny ludzkich zachowaƒ. Cytowane
fragmenty nie mówià np. o studencie i kobietach, ale klucz wymaga podania informacji
o ich postawach i êród∏ach zachowaƒ. Okazuje si´, ˝e realizacja zadania wymaga znajomoÊci ca∏ej lektury!
II. Kompozycja
Po analizie tematu i za∏àczonych fragmentów musisz si´ zastanowiç nad kompozycjà wypracowania (zasady oceny kompozycji wypracowania podane sà na s. 8). Zarysowujà si´ dwie mo˝liwoÊci:
1. Mo˝na podzieliç prac´ na dwie g∏ówne cz´Êci: najpierw omówiç postawy bohaterów, a potem analizowaç êród∏a ich zachowaƒ.
2. Mo˝na omawiaç kolejno poszczególnych bohaterów, charakteryzujàc ich postaw´ i jej
przyczyny.
Które ze wskazanych rozwiàzaƒ kompozycyjnych jest lepsze? Wydaje si´, ˝e obydwa sà
poprawne, ka˝de z nich wymaga jednak nieco innego uk∏adu treÊci, zw∏aszcza w obr´bie
tzw. rozwini´cia rozprawki. Spróbujmy zastanowiç si´ nad mo˝liwymi schematami pierwszego
i drugiego wariantu kompozycyjnego.
27
POZIOM PODSTAWOWY
Kompozycja na 5 punktów
WARIANT 1
Wst´p
Dobrym punktem wyjÊcia sà pierwsze s∏owa zawarte w temacie: „trudne sàsiedztwo”. Zach´cajà one do tego, by zaczàç rozprawk´ od refleksji historycznej na temat obecnoÊci ˚ydów
w dawnej Polsce. Wst´p do pracy móg∏by zatem przybraç nast´pujàcà postaç:
Rzeczpospolita Obojga Narodów by∏a krajem swobód obywatelskich i tolerancji. Nic wi´c
dziwnego, ˝e stopniowo w jej granicach osiedla∏o si´ coraz wi´cej ˚ydów, którzy opuszczali
niegoÊcinne tereny Hiszpanii, Francji i Niemiec. Rozbiory i upadek paƒstwowoÊci, kolejne powstania i represje ze strony zaborców nie zmieni∏y faktu, ˝e spo∏eczeƒstwo polskie pozostawa∏o wielonarodowe i wielokulturowe. Polacy i ˚ydzi byli sàsiadami, a sàsiedztwo wià˝e si´
z koniecznoÊcià kontaktu. Jak wi´c uk∏ada∏y si´ stosunki pomi´dzy obydwoma narodami? Jakà postaw´ przyjmowali jedni wobec drugich? Powszechny wÊród Polaków stereotyp mówi∏
o ˝ydowskiej chytroÊci, chciwoÊci i nieuczciwoÊci. ˚ydzi z kolei traktowali niekiedy Polaków
lekcewa˝àco jako ludzi g∏upich i niezaradnych. Autorka noweli Mendel Gdaƒski stroni od stereotypów. Stara si´ przedstawiç wiele ró˝nych postaw i wskazaç êród∏a ludzkich zachowaƒ.
Bohaterem opowiadania jest….
Rozwini´cie
W pierwszej cz´Êci rozwini´cia – jak ju˝ by∏a mowa – nale˝y scharakteryzowaç postawy
postaci literackich. Podstawowym problemem b´dzie teraz uporzàdkowanie postaw bohaterów noweli. Wypada osobno omówiç postawy Polaków, a osobno ˚ydów. Podzia∏ nie b´dzie
symetryczny, bo autorka przedstawia wielu Polaków i tylko jednego ˚yda. WÊród polskiego
spo∏eczeƒstwa postawy by∏y zró˝nicowane i trzeba wyraênie oddzieliç postawy antysemickie
od postaw tolerancyjnych. Wydaje si´, ˝e rozwini´cie mo˝na zaczàç od charakterystyki Mendla (pami´taj o wykorzystaniu znajomoÊci ca∏ej noweli), nast´pnie omówiç postawy polskich
antysemitów (ch∏opców, zegarmistrza i ludzi z ulicy), zaÊ w ostatniej cz´Êci scharakteryzowaç
postawy proboszcza, kobiet i studenta, czyli osób, które szanowa∏y Mendla.
W drugiej cz´Êci rozwini´cia (która mo˝e byç du˝o krótsza ni˝ pierwsza) nale˝y odpowiedzieç
na pytanie: dlaczego bohaterowie noweli zachowujà si´ w taki, a nie inny sposób. Aby uniknàç
chaosu, mo˝na zachowaç takà samà kolejnoÊç prezentacji bohaterów, jak w pierwszej cz´Êci.
Najpierw trzeba zastanowiç si´ nad tym, jakie motywy sk∏aniajà Mendla do zaj´cia wyraênego
stanowiska w rozmowie z zegarmistrzem i do decyzji, by stanàç twarzà w twarz z rozjuszonym
t∏umem. Nast´pnie nale˝a∏oby przejÊç do refleksji nad êród∏ami postaw antysemickich,
na koƒcu zaÊ zastanowiç si´ nad tym, jakie motywy kierowa∏y tymi Polakami, którzy bronili
starego introligatora przed przeÊladowaniami.
Zakoƒczenie
Ostatni akapit rozprawki mo˝e byç pewnà syntezà wczeÊniejszych obserwacji i próbà wyciàgni´cia wniosków z poczynionych wczeÊniej analiz. Ku jakim wnioskom sk∏ania utwór Marii
Konopnickiej? Na pewno autorka Mendla Gdaƒskiego walczy ze stereotypami na temat
˚ydów, Polaków i ich wzajemnych relacji, zgodnie zresztà z pozytywistycznymi has∏em emancypacji ˚ydów. Zakoƒczenie pracy mog∏oby mieç nast´pujàcà postaç:
MyÊl´, ˝e opowiadanie Marii Konopnickiej rzetelnie i obiektywnie opisuje relacje pomi´dzy
Polakami i ˚ydami w XIX wieku. G∏ównym za∏o˝eniem autorki by∏o opisanie rzeczywistoÊci,
podwa˝enie utartych opinii i sposobów myÊlenia. Okazuje si´, ˝e, wbrew panujàcym opiniom,
˚ydzi mogà byç uczciwi, pobo˝ni i wielcy w swym poÊwi´ceniu. Pisarka prze∏amuje tak˝e stereotyp Polaka-antysemity. Z t∏umu zgromadzonego przed domem Mendla da si´
przecie˝ wy∏oniç kilku ludzi gotowych nieÊç pomoc przeÊladowanym, niezale˝nie od ich
28
T E M A T
2
religii i kultury. Maria Konopnicka pokazuje w swej noweli zderzenie dwóch Êwiatów: Êwiata
sumienia oraz Êwiata bezmyÊlnoÊci i okrucieƒstwa. I chocia˝ II wojna Êwiatowa wybuch∏a wiele lat po ukazaniu si´ utworu, mo˝na odnieÊç wra˝enie, ˝e pisarka przewidzia∏a, do jakich
straszliwych konsekwencji mo˝e doprowadziç antysemicki ob∏´d.
WARIANT 2
Wst´p
Pierwszy wariant wst´pu mówi∏ o historii obecnoÊci ˚ydów na terenach Polski. Prac´ poÊwi´conà relacjom pomi´dzy Polakami i ˚ydami mo˝na jednak równie˝ zaczàç od refleksji o charakterze ogólnym, socjologicznym lub filozoficznym. JeÊli masz uzdolnienia w którymÊ z tych
kierunków, a twoje rozprawki zbli˝ajà si´ do formy eseju, mo˝esz zaczàç prac´ na przyk∏ad
w nast´pujàcy sposób:
Cz∏owiek jest istotà spo∏ecznà. Nikt z nas nie jest samotnà wyspà. JesteÊmy skazani na relacje
z innymi. Od tego, czy b´dziemy w stanie komunikowaç si´ z otoczeniem, zale˝y nasza kariera zawodowa, dobra kondycja psychiczna – jednym s∏owem, nasze ˝ycie. Mo˝na powiedzieç,
˝e tak˝e ca∏e narody i spo∏eczeƒstwa nie sà nigdy ca∏kowicie odizolowane od siebie. Przeciwnie: cz´sto sàsiadujà z sobà, sà na siebie nawzajem skazane, a zatem powinny dbaç o jak
najlepszà jakoÊç wzajemnych relacji, poniewa˝ majà one wp∏yw na ich polityk´, gospodark´,
kultur´. Czym innym sà jednak teoretyczne rozwa˝ania, a czym innym zwyk∏e ˝ycie. To, co
w teorii wydaje si´ s∏uszne i ∏atwe, okazuje si´ bardzo trudne do zrealizowania w szarej codziennoÊci. Jak wyglàda∏y relacje pomi´dzy Polakami i ˚ydami w XIX wieku? Jaki rodzaj kontaktów dominowa∏? Co myÊlano wówczas o ˚ydach w Êrodowiskach polskich i jak traktowano przedstawicieli innych kultur? Jakie postawy panowa∏y wÊród ˚ydów? Autorka noweli
Mendel Gdaƒski próbuje odpowiedzieç na tak postawione pytania. W swym utworze przedstawia realistyczny obraz stosunków polsko-˝ydowskich w XIX-wiecznej Warszawie.
Rozwini´cie
JeÊli zdecydowa∏eÊ si´ na to, by podzieliç prac´ na dwie cz´Êci i w jednej omówiç postawy
bohaterów, a w drugiej przyczyny ro˝nych zachowaƒ, w rozwini´ciu powinieneÊ po prostu
scharakteryzowaç kolejno poszczególne postacie wyst´pujàce w noweli. Mo˝esz zaczàç
od charakterystyki postawy Mendla. Pami´taj, ˝e trzeba wziàç pod uwag´ nie tylko jego zachowanie podczas rozmowy z zegarmistrzem i podczas konfrontacji z t∏umem, ale tak˝e jego
status w dzielnicy przed zamieszkami, trosk´ o wychowanie wnuka w duchu uczciwoÊci i tolerancji (autorka pisze o tym na poczàtku noweli) i po pogromie (sà one omówione w zakoƒczeniu utworu). Wa˝ne, byÊ nie zapomnia∏ zastanowiç si´, jakie motywy popychajà Mendla do
przyj´cia postawy ˝yciowej opisanej przez Mari´ Konopnickà. Nast´pnie mo˝esz przejÊç
do postaw proboszcza, kobiet i studenta; nie powinieneÊ ograniczaç si´ do ich opisu, ale musisz równie˝ zastanowiç si´ nad tym, dlaczego postacie te szanujà Mendla i próbujà mu pomóc.
W ostatniej cz´Êci rozwini´cia powinieneÊ omówiç zachowania pozosta∏ych bohaterów – tych,
którzy przyjmujà postaw´ antysemickà. Chodzi o ch∏opców wyszydzajàcym modlitw´ ˚yda,
o zegarmistrza, którzy uwa˝a, ˝e trzeba „biç ˚ydów” tylko dlatego, ˝e sà ˚ydami, chodzi
wreszcie o oszala∏y t∏um, dokonujàcy pogromu. Nie zapomnij o odpowiedzi na pytanie: jakie
sà powody antysemickich zachowaƒ ch∏opców, zegarmistrza i miejskiego mot∏ochu?
Zakoƒczenie
JeÊli wst´p twojej pracy mia∏ charakter refleksji „filozoficznej”, zakoƒczenie powinno byç
utrzymane w podobnym tonie, np.:
Bohaterzy noweli Konopnickiej ˝yjà w niewoli, ale niewola niektórych ma dwa oblicza: polityczne i umys∏owe. Uprzedzenia do ludzi innej narodowoÊci, innego wyznania wynikajà ze zniewolenia umys∏ów przez stereotypy i schematy, którym poddali si´ bezkrytycznie i dobrowolnie.
29
POZIOM PODSTAWOWY
Sà g∏usi na racjonalne argumenty, nie rozumiejà i nie chcà rozumieç drugiej strony. ˚yd jest
dla nich obcy, sprytny, chciwy. Konopnicka przedstawia ˚yda, który stanowi zaprzeczenie
tego obrazu. Mendel to cz∏owiek zwiàzany z polskà spo∏ecznoÊcià, uczciwy, prostolinijny.
Poprzez t´ postaç autorka stara si´ prze∏amaç funkcjonujàcy w ÊwiadomoÊci wielu Polaków
stereotyp. Czy jej si´ to uda∏o? Od tamtych czasów up∏yn´∏o ponad 100 lat, nikt nie urzàdza dzisiaj pogromów, ale czy nasze umys∏y wyzwoli∏y si´ z uprzedzeƒ religijnych, rasowych, kulturowych?
Pu∏apki kompozycyjne
Wydaje si´, ˝e logiczne skomponowanie powy˝szego wypracowania nie powinno sprawiç wielkich trudnoÊci. Nie oznacza to wszak˝e, ˝e niemo˝liwe sà b∏´dy kompozycyjne. Chcia∏bym
zwróciç szczególnà uwag´ na pokus´ streszczania opowiadania i Êcis∏ego trzymania si´ chronologii wydarzeƒ. KtoÊ, kto by jej uleg∏, opowiedzia∏by pewnie najpierw o codziennym dniu
Mendla (jest o tym mowa na poczàtku noweli), póêniej o ch∏opcach i proboszczu, o rozmowie
introligatora z zegarmistrzem, a potem znów o Mendlu, o kobietach, studencie i byç mo˝e
o tym, ˝e stary introligator „straci∏ serce dla miasta” (tak koƒczy si´ utwór). Otó˝ taka kompozycja pracy wydaje si´ doÊç chaotyczna, grozi tym, ˝e gdzieÊ „po drodze” umknie problem
postaw i ich êróde∏. A temat mówi przecie˝ o tym, by scharakteryzowaç postawy bohaterów
i przyczyny ich zachowaƒ. JeÊli wi´c zaczniesz charakteryzowaç postaw´ Mendla, musisz doprowadziç jà do koƒca, a dopiero póêniej opisywaç kolejno postawy innych bohaterów. Pami´taj,
˝e respektowanie chronologii wydarzeƒ cz´sto prowadzi do kompozycyjnego chaosu. Nale˝y
koncentrowaç si´ raczej na problemach zasygnalizowanych w temacie ni˝ na fabule utworu.
III. Styl i j´zyk
Zasady punktowania stylu i j´zyka znajdziesz na s. 10.
Jednà z metod samodzielnej pracy nad stylem i j´zykiem jest obserwacja i naÊladowanie wzorowych wypowiedzi. PowinieneÊ zatem jak najwi´cej czytaç dobrej literatury i çwiczyç si´ w samodzielnym pisaniu tekstów. Mo˝esz te˝ uczyç si´ na cudzych b∏´dach.
Ucz si´ na cudzych b∏´dach
Przeczytaj poni˝szy tekst. Jakie b∏´dy zauwa˝asz? Jakie proponujesz poprawki? Spróbuj
na nowo zredagowaç cytowanà wypowiedê.
Mendel jest starym cz∏owiekiem. Starym spracowanym s∏abym z bia∏à brodà cz∏owiekiem.
W rozpi´tym kaftanie w skórzanym fartuchu z g∏owà wzniesionà tulàc do boku ch∏opca staje dzielnie w oknie jak skazaniec czekajàc na wyrok. Lecz jego postawa wzbudza szloch kobiet. On czeka na nich czeka na czyny t∏umu, nie ucieka, ma swojà godnoÊç i odwag´, dum´,
˝e jest ˚ydem. Jest cz∏owiekiem który cieszy si´ szacunkiem, jest lubiany o czym mo˝e Êwiadczyç postawa kobiet które chcà mu pomóc. Kobiety mi´dzy innymi Janowa chcà go ratowaç
swojà Êwi´toÊcià. Âwiadczy to o wi´zach, jakie ∏àczy∏y jà i Mendla, o przyjaêni i poÊwi´ceniu.
Ten krótki tekst roi si´ od b∏´dów. Prawie ka˝de zdanie zawiera b∏´dy interpunkcyjne. Nie
wystarczy jednak wstawiç przecinki tam, gdzie trzeba, by tekst sta∏ si´ logiczny i poprawny
stylistycznie. Uderzajà tak˝e powtórzenia leksykalne, np. wyrazów „cz∏owiek” i „czeka”.
Autor pracy ma wyraênà sk∏onnoÊç do wyliczania tych samych cz´Êci mowy – czasowników,
przymiotników rzeczowników. Przyk∏adem jest piàte zdanie, w którym wystarczy∏oby powiedzie o obronie godnoÊci. Cz´sto zdarzajà si´ te˝ b∏´dy sk∏adniowe. Trudno zaakceptowaç
np. budow´ drugiego „zdania”, w którym nie ma orzeczenia i pojawia si´ dziwne wyliczenie: „s∏abym z bia∏à brodà cz∏owiekiem”. Nie jest jasne, dlaczego zdanie o p∏aczàcych
kobietach zaczyna si´ od spójnika „lecz”. Pojawiajà si´ te˝ wàtpliwoÊci dotyczàce logiki
wywodu i jego poprawnoÊci rzeczowej. W wielu miejscach zdania nie wià˝à si´ logicznie
30