Dekretacje w lustracji ziemi lwowskiej z XVII wieku // Inspection

ROCZNIKI HUMANISTYCZNE
Tom LXI, zeszyt 6
–
2013
JÓZEF KOIJ!
DEKRETACJE W LUSTRACJI ZIEMI LWOWSKIEJ
Z XVII WIEKU
UrzMdnicy lustracyjni, powobani przez sejm Rzeczypospolitej, kontrolowali
i opisywali dobra królewskie, które znajdowaby siM w granicach ziemi lwowskiej, w roku 1661 i 1662. Lustratorzy mieli przede wszystkim okrerli^ dochody skarbu koronnego z tych dóbr i ustali^ naleane kwoty podatkowe.
Dokumentem z przeprowadzonego przez lustratorów postMpowania urzMdowego byb rMkopirmienny operat lustracyjny ziemi lwowskiej1 uwzglMdniajYcy
jej podziab na starostwa, tj. lwowskie, drohowiskie, aydaczowskie, dolisskie,
jaworowskie, kamionackie i grodeckie2, przy czym w poszczególnych starostwach zostaby opisane i zinwentaryzowane zamki, miasta, wsie, folwarki,
dwory, lasy i jednostki administracyjno-gospodarcze, np. dzieraawy, wójtostwa,
popostwa, które podlegaby podatkowi kwarcianemu.
Komisja lustracyjna ziemi lwowskiej, podobnie zresztY jak komisje kontrolujYce królewszczyzny ziemi halickiej, chebmskiej, sanockiej i przemyskiej województwa ruskiego, przyjmowaba takae skargi, suplikacje, protestacje i manifestacje, które przedkbadali jej ogólnie tylko mianowani mieszczanie oraz poddani, ale takae szczegóbowiej okrerlani petenci o róanym statusie spobecznym,
Dr hab. JÓZEF KOIJ – profesor nadzwyczajny w Zakbadzie Historii JMzyka Polskiego i Dialektologii UMCS; adres do korespondencji: Uniwersytet Marii Curie-Skbodowskiej, Instytut
Filologii Polskiej, Pl. Marii Curie-Skbodowskiej 4A, 20-031 Lublin; e-mail: [email protected]
1
Lustracja województwa ruskiego 1661-1665, cz. 2: Ziemia lwowska, wyd. E. i K. Arbamowscy, Wrocbaw–Warszawa–Kraków–Gdassk 1974. Z tego nródba pochodzY wszystkie przytoczenia materiabowe podawane w tekrcie artykubu.
2
TakY formM majY okrerlenia tych starostw w operacie lustracyjnym ziemi lwowskiej.
30
JÓZEF KOIJ
np. kupcy, urzMdnicy, ziemianie, rzemierlnicy, dzieraawcy, plenipotenci czy
wybrascy.
Relacje z wyraaanych w skargach kontrowersji prawnych, które rozstrzygali siedemnastowieczni lustratorzy ziemi lwowskiej, tj. Jan Franciszek na
jubowicach jubowicki, kasztelan wobysski, Jerzy z Mrozowicz Mrozowicki,
pisarz ziemski halicki, i Stanisbaw Makalski, pisarz skarbu koronnego3, majY
w operatach lustracyjnych strukturM zboaonY, którY wypebniajY takie komponenty, jak:
– skarga, np. Przy odprawowaniu lustracyjej wsi tej Humiencu do Sczerca
naleABcej, przeCoAyC skargD p. Wojciech StanisCaw PudCowski, plenipotent JMP
starosty sanockiego i sczerzeckiego naprzeciw popa tej wsi i innych na tym
popostwie mieszkajBcych osób Jwieckich, iA oni ani pop, ani Aaden z nich nie
majBc konsensu IMMPP starostów i niniejszego JM, ani przywilejów od KJM,
posiadCszy Can, wielkie w lasach szkody czyniB, gdy ich wyjedzie wozów 4,
a Aadnych podatków nie dajB JMP dzierAawcy [117]
– tzw. produkowanie dowodów prawnych, np. Na tD skargD kazaliJmy produkowaO popowi i inszym tam mieszkajBcym prawa, konsens, przywileja.
Przywileju oryginaCu non produxit, tylko ekstrakt grodu lwowskiego [117],
– zeznanie rwiadka, np. stawiwszy zaraz woQnego, który jako iuratus przed
nami zeznaC, Ae do puszcze niedawnemi czasy zjeAdAaC i pnie JwieAe na 500
widziaC [39], A tak my lustratorowie […] uczyniwszy inkwizycyjB z poddanych
i z tamecznego urzDdnika, Ae nie wiDcej wywoAB tylko po trzy wozy, i to nie
zawsze na tydzieT [40], Któremu mniej wiary dajBc, kazaliJmy im zeznaO sub
iuramento, z jak wielu Canów meszne koJcioCowi sczerzeckiemu ex antiqua
fundatione naleAyte pCacB i oddawajB; dowiedli tego, Ae tylko z póCsiódmu Canów meszne za ten rok oddali i zapCacili [105]
– replika obiektu skargi, np. Na co in absentia JMP Branickiego, p. Jan
Karczewski, rokitnicki natenczas urzDdnik, replikowaC, Ae niesCusznie JMP
Branicki accusatur, bo jeAeli jest jakie spustoszenie, tedy przez samego JMP
Anczowskiego, który tak poddanemi, jako i koTmi swemi drwa do kamienice
wozi [39], replikowali na to reverendi patres od nas lustratorów wezwani, Ae
to czynili non proprio motu, ale za miCoJciwB JKM CaskB privilegium sobie do
czasu i to tylko na pewne fury dano [64], Replika popa humienieckiego: iA ja
gotowem siD pokConiO JMP staroJcie, lubo póC Canu mam wydzielonego
z gromadzkich, a póC Canu z JMP starosty pól [117], Replika osób Jwieckich na
3
Lustracja województwa ruskiego, cz. 2, s. 37.
DEKRETACJE W LUSTRACJI ZIEMI LWOWSKIEJ Z XVII WIEKU
31
tymAe Canie mieszkajBcych: iA my rozrodziliJmy siD z popów i jako krewni
osiadamy popostwa [117]
– dekretacja4, np. My tedy przychylajBc siD do praw o popach opisanych
i zwyczajów i samej sCusznoJci, przy tymAe Canie popa, namiesnika parafiej
sczerzeckiej, zostawujemy, aAeby chwaCa Boga rozmnaAaCa siD, na tymAe Canie
zostawujemy i dziaka, tak aby tylko 2 osoby na przerzeczonym Canie byCy, pop
a dziak, oddajBc czynsz iuxta lustrationem 1616 i teraQniejszej [117-118], Zaczym teA, aby kaAdy takowe podatki pCaciC nakazujemy. Do czego ma i zamek
miastu dopomóc, aby kaAdy, lubo z stanu szlacheckiego bDdzie, wszelakie podatki i skCadki na AoCnierza pCaciC [107].
Wymienione komponenty tekstowe dokumentujY istotnY fazM procedury lustracyjnej, która obligowaba lustratorów ziemi lwowskiej do przyjmowania
skarg, przeprowadzania postMpowania dowodowego i wydawania wiYaYcych
decyzji urzMdowych odnornie do lokalnych spraw spornych.
Relacje z tych spraw byby spisywane w operatach lustracyjnych przewaanie
w wersji zredukowanej, uproszczonej, która zawiera zwykle tylko dwa, sporród
wyaej wymienionych, konstytutywne segmenty, tj. skargM i dekretacjM, np.
– skarga: CiA mieszczanie skarAyli siD na JMP Turskiego, czDJci jednej Bobrki dzierAawcy, Ae granicD albo miedzD, która tak ku miastu Bobrce, jako i do
Canów wsi bobreckiej dzierAawy naleAy, przeoraC i zboAe tam posiaC, takAe sianoADci ich bydCem swoim psuje i spasa [26]
– dekretacja: Iniungimus tedy JMP Turskiemu i innym IMPP dzierAawcom,
aby tego zaniechaC, a miedzD, ex antiquo jako byCa, takowB zostawiC, sianoADci
nie spasaC, a in quantum by tego nie uczyniC, salvam viam agendi za dworem
o to mieszczanom zostawujemy [26].
Dekretacje lustratorskie stanowiY zatem kategorycznY reakcjM prawnY na
wnoszone do komisji lustracyjnej skargi i z tego powodu sY z nimi rcirle zespolone strukturalnie, co wyraaa siM w powielaniu ich ekwiwalentnych elementów tekstowych5, tj. przede wszystkim nominacji uczestników sporu oraz
4
Terminu dekretacja uaywam w nawiYzaniu do historycznego jua znaczenia leksemu dekret
‘wyrok sYdu, postanowienie sYdu’, gdya dekretacje lustratorskie wydawane przez komisje lustratorskie w imieniu ówczesnej Rzeczypospolitej miaby w istocie charakter orzeczes (cho^ pozasYdowych), rozstrzygajYcych cywilne sprawy sporne. Por. hasbo dekret w: S.B. L i n d e, SCownik
jDzyka polskiego, t. I, Lwów 1854, s. 422; SCownik jDzyka polskiego, red. W. Doroszewski, t. II,
Warszawa 1960, s. 64; Sbownik polszczyzny XVI wieku, red. S. BYk, S. Hrabec, W. Kuraszkiewicz, M.R. Mayenowa, S. Rospond, S. Saski, W. Taszycki, J. Woronczak, t. IV, Wrocbaw
–Warszawa–Kraków 1969, s. 576-578.
5
Por. J. B a r t m i s s k i, S. N i e b r z e g o w s k a - B a r t m i s s k a, Tekstologia, Warszawa
2009, s. 273-277.
32
JÓZEF KOIJ
wskazania przedmiotu kontrowersji, np. UskarAaC siD przed nami JMP dzier*awca i poddani wsi Jemielnej, Ae do wsi Zernisk dzierAawy JMP Morawca za
nieboszczyka JMP wojewody poznaTskiego odjDto pu44anku roli, z którego
dotBd poddani jemieleTscy pobory niesCusznie pCacB. WkCadamy to na JMP
dzier*awc7 teraQniejszego, aby to prawem czyniC i to pu44anu roli do Jemielnej windykowaC [213]6.
Wersja podstawowa tekstu dekretacji lustracyjnej realizuje siM w nastMpujYcym schemacie strukturalnym i semantycznym, uwarunkowanym pragmatycznie: „kto nakazuje (postanawia) co komu (wobec kogo) w reakcji na skargM”,
który jest obudowany sekwencjami tekstowymi, tworzYcymi wariant rozszerzony orzeczenia7.
Schemat ten wypebniajY niaej zestawione segmenty tekstowe, które zarazem konstytuujY dekretacjM.
N o m i n a c j a d e k r e t u j Y c e g o d e c y d e n t a jest wyraaana w sposób
wariantywny, najczMrciej jednak zaimkiem osobowym w formie mianownika
l.mn. (my), rzeczownikiem w tejae formie (lustratorowie), nazwY instytucjonalnY (urzBd lustratorski) lub tylko porrednio wyraaa jY forma czasownikowa
w 1. osobie l.mn., sygnalizujYca kolektywny status decydenta, np. A tak my
lustratorowie […] iniungimus, Aeby drzewa i drew nie wywozili [39], my
iniungimus JMP dzierAawcy pro tempore existenti, aby im zupeCny Can wydzielony i wymierzony byC [74], Co my uwaAywszy, wkCadamy to na JP dzierAawcD, aby z PP. poborcami o niesCuszne z 16 Canów wybieranie podatków
prawem czyniC [102], pozwalamy powagB urz7du naszego lustratorskiego, aby
i dziak dla Jpiewania z nim drugi na temAe Canie zostawaC [117], Wk4adamy to
na JMP dzierAawczynB, aby o to prawem czyniCa [80]. Wymienione deskrypcje osobowe i nieosobowe o znacznym stopniu ogólnorci majY notacjM personalnY, wyraaonY imionami, nazwiskami i tytulaturY lustratorów, która znajduje
siM w ramie metatekstowej operatu lustracyjnego i jest dodatkowo sygnowana
pieczMciY urzMdowY: Conscriptia et finta lustratio terrae Leopoliensis est diebus Octobris a. D. 1662. Jan Franciszek cubowicki Kasztelan woCyTski StanisCaw Makalski Pisarz Skarbu Koronnego [213].
W y p o w i e d z i d e k r e t u j Y c e majY charakter performatywny i wyraaajY
jMzykowo niesymetryczne relacje zachodzYce miMdzy decydentem, czyli komi6
Drukiem pogrubionym wyróaniam analizowane segmentu tekstu nródbowego.
Por. inne historyczne i wspóbczesne wzorce tekstów urzMdowych w: B . – m i g r o d z k a,
Testament jako gatunek tekstu, Katowice 1997; E. M a l i n o w s k a, Wypowiedzi administracyjne – struktura i pragmatyka, Opole 2001; K. W y r w a s, Skarga jako gatunek mowy, Katowice 2002.
7
DEKRETACJE W LUSTRACJI ZIEMI LWOWSKIEJ Z XVII WIEKU
33
sjY lustracyjnY, a obiektem i podmiotem skarg, regulujYc zachowanie i postMpowanie uczestników sporu. Wypowiedzi te w operatach lustracyjnych sY
zawsze skierowane personalnie i majY charakter dyrektywny oraz decyzyjny.
Na w y p o w i e d z i d y r e k t y w n e skbadajY siM:
a) nakazy, zakazy i pozwolenia wskazanego postMpowania skierowane ku
obiektowi dekretacji: Iniungimus […] aby tego zaniecha4, a miedz7, ex antiquo jako byCa, takowA zostawi4, siano*7ci nie spasa4 [26], iniungimus, *eby
drzewa i drew nie wywozili ani przedawali, na wCasnB tylko domowB potrzebD,
i to z ochronB puszcze, zaAywajBcy [39], iniungimus JMP dzierAawcy, *eby
tego serio przestrzega4, pustoszenia broni4 i sam nie pustoszy4 [64], wk4adamy to na JP dzierAawcD, aby z PP. poborcami o nies4uszne z 16 4anów wybieranie podatków prawem czyni4 [102], Zaczym teA, aby ka*dy takowe podatki p4aci4 nakazujemy. Do czego ma i zamek miastu dopomóc, aby ka*dy,
lubo z stanu szlacheckiego bDdzie, wszelakie podatki i sk4adki na *o4nierza
p4aci4 [107], pozwalamy powagB urzDdu naszego lustratorskiego, aby i dziak
dla Jpiewania z nim drugi na tem*e 4anie zostawa4 [117], deklarujemy, aby
si7 *aden z pomienionych osób nie wa*y4 si7 rAbaF na przeda* i budynki, ale
tylko na opaC i domowB potrzebD [141],
b) nakazy wskazanego postMpowania, tj. windykacji, skierowane do podmiotu wnoszYcego skargM: wk4adamy to na JMP dzierAawcD teraQniejszego i na
potym bDdBcego, aby tego nie dopuszcza4 i diminutionem fundi iure windykowa4 [45], Przeto iniungimus JWJMP dzierAawcy, aby to prawem windykowa4 [99], iniungimus JMP staroJcie kamioneckiemu […], aby o to prawem
czyni4 i wszytkie lasy i bory, które ex antiquo do starostwa kamioneckiego
naleAB, foro competenti windykowa4 [172], Wk4adamy to na JMP dzierAawcD
teraQniejszego, aby o to prawem czyni4 i to póCCanku roli do Jemielnej windykowa4 [213].
Przytoczone przykbady realizujY klasycznY strukturM wypowiedzi dyrektywnej i skbadajY siM z dwóch segmentów8. Pierwszym jest operator dyrektywny
wyraaony w jMzyku bacisskim lub polskim, który stanowczo werbalizuje
w formie liczby mnogiej formubowany kolektywnie nakaz, zakaz i pozwolenie, np. iniungimus, wkCadamy, nakazujemy, deklarujemy, pozwalamy. Drugi
wyraaa z kolei w formie wypowiedzenia podrzMdnego powinnor^ adresata formuby dyrektywnej, jakY nakbadajY na niego urzMdnicy lustracyjni, których dyrektywy majY swoje nródbo w polskich normach prawnych, np. aby to prawem
windykowaC [99], aby z PP. poborcami o niesCuszne z 16 Canów wybieranie
8
Por. K. O p a b e k, Z teorii dyrektyw i norm, Warszawa 1973, s. 57.
34
JÓZEF KOIJ
podatków prawem czyniC [102]. Uaywane w tym segmencie dyrektywy czasowniki w formie 3. os. l.poj. i l.mn. sY wyrazistym sygnabem personalnego
ukierunkowania nakazów lustracyjnych, np. aby […] nie wywozili, aby […]
pCaciC. W wymienionych przykbadach leksemy z jawnym znaczeniem dyrektywnym sY pobYczone z nastMpujYcymi po ich wypowiedzeniami spójnikami
aby, Aeby, co jest charakterystyczne równiea dla wspóbczesnych wypowiedzi
administracyjnych9.
Tekstowymi porwiadczeniami wyraaenia dyrektywnego tworzonego przez
formM osobowY czasownika mieO i formM czasownika w bezokoliczniku sY nastMpujYce zapisy: ma i zamek miastu dopomóc, majA mieszczanie sczerzeccy
czynsz, osep, kapCony i kury do zamku podCug praw dawnych i zwyczajów p4aciF i oddawaF [106]. Wyraaenia tego typu, w których ma wystMpuje w znaczeniu ‘nakazujM, niech…’, wystMpowaby jua w szesnastowiecznych kodeksach
prawnych10.
Na dekretacje, które z kolei majY charakter decyzyjny, skbadajY siM:
a) postanowienia dla obiektu dekretacji sankcjonujYce jego prawa wbrew
wnoszonej skardze: A tak my lustratorowie […] tedy conservatur ten klasztor
circa privilegium [40], tak decydujemy ad allegationem plenipotenta, *e […]
samego popa zostawujemy przy przerzeczonym popostwie [117],
b) postanowienia dla podmiotu wnoszYcego skargM:
– dotyczYce pbatnorci podatku: skConiliJmy siD do tego i tD naszB decyzj7
postanowili, aby mieszczanie sczerzeccy od daty tej lustracyjnej naszej czynszu i ospy owsowej nie p4acili tylko z 4anów osmi (106)
– dotyczYce tzw. przysYdzenia wnoszYcemu skargM: ten pu44anek ch4opski
JMP dzier*awcy sczerzeckiemu przysAdzamy [116].
Uayte w przytoczonych przykbadach w 1. osobie l.mn. czasowniki performatywne (decydujemy, zostawujemy, przysBdzamy) kreujY stany prawne zarówno
dla jednostek (np. dzieraawcy), jak i zbioroworci (np. mieszczan), realizujYc intencje decydentów, czyli lustratorów, które majY z kolei oparcie w aktach normatywnych ówczesnego prawa polskiego i uchwabach sejmowych o lustracjach
dóbr królewskich. Sam zapis decyzji lustratorów, który byb obligatoryjnym
skbadnikiem cabej procedury lustracyjnej, przesYdzab o jej wykonawczym charakterze11.
9
Por. M a l i n o w s k a, Wypowiedzi administracyjne, s. 59.
M. T. L i z i s o w a, JDzyk Kodeksu Olszewskiego (1550). Z recepcji staropolskiego jDzyka
prawno-sBdowego w wielkim KsiDstwie Litewskim w szesnastym wieku, Kraków 2000, s. 90-91.
11
Por. M. R z e s z u t k o, Rozprawa sBdowa w Jwietle lingwistyki tekstu, Lublin 2003, s. 74.
10
DEKRETACJE W LUSTRACJI ZIEMI LWOWSKIEJ Z XVII WIEKU
35
N o m i n a c j a o b i e k t u d e k r e t a c j i nawiYzywaba zwykle do jego
wczerniejszego nazewnictwa wyraaonego jua w skardze przedkbadanej komisji lustracyjnej. Skbadaby siM na niY zatem powtórnie przytaczane antroponimy,
wybrane elementy tytulatury lub tylko leksemy apelatywne okrerlajYce status
spobeczny czy zawodowy osób podlegajYcych dekretacji, np. Iniungimus tedy
JMP Turskiemu i innym dzier*awcom, aby tego zaniechaC [26], wkCadamy to
na IMPP dzier*awców, aby tego nie dopuszczali [26], wkCadamy to na JMP
dzier*awc7 teraJniejszego i na potym bMdYcego [45], inungimus JMP dzier*awczynej, aby tego dojrzaCa [73], deklarujemy, aby siD Aaden z pomienionych
osób nie waAyC siD rBbaO na przedaA i budynki [141].
Dekretacje lustratorskie, jako reakcje prawne na wnoszone do komisji lustracyjnej skargi, zawierajY róanorakie w s k a n n i k i n a w i Y z a n i a do
przedboaonych wczerniej skarg, np. W czym aby siD dalej praeiudicium dobrom i krzywdy poddanym JKM nie dziaCy [25-26], A tak my lustratorowie[…]
iniungimus [39], Wi7c, Aeby kto inszy na karb tego klasztoru nie jeQdziC do
lasu i nie wywoziC drzewa ani drew, iniungimus JMP dzierAawcy [64], Przeto
iniungimus JWJMP dzierAawcy, aby to prawem windykowaC [99], Co my uwa*ywszy, wkCadamy to na JP dzierAawcD, aby z PP. poborcami o niesCuszne z 16
Canów wybieranie podatków prawem czyniC [102], Której to dezolacyjej i dalszemu spustoszeniu tej puszczy zabiegajBc, deklarujemy, aby siD Aaden z pomienionych osób nie waAyC siD rBbaO na przedaA i budynki [141], W którA *a4osnA ich querimoniA wejrzawszy, iniungimus JMP staroJcie kamioneckiemu,
aby krzywd takowych czyniO nie dopuszczaC [172]. Wymienione elementy
wiMzi tekstowej (spójniki, zaimki), cho^ majY róanY strukturM gramatycznY,
spajajY zarazem syntaktycznie i semantycznie wydawanY prze tM komisjM dekretacjM z przedkbadanY jej wczerniej skargY.
Poza zrekonstruowanym elementarnym aktem dekretacji znajdujY siM sekwencje tekstowe, które stanowiY przede wszystkim prawnY obudowM podjMtego przez lustratorów rozstrzygniMcia.
U z a s a d n i e n i e d e k r e t a c j i, które ma funkcjM perswazyjnY, opiera siM
zasadniczo na argumentach natury prawnej, ale tea etycznej i religijnej, np.:
A Ae JMP wójtowi, a nie komu inszemu custodia naleAy, jako to przywilej ma
w sobie locationis, tedy JMP wójt circa privilegium conservatur [39], W czym
aby si7 dalej praeiudica dobrom JKM nie dzia4y, gdyby diminucyja w dobrach
JKM pomienionych za odj7ciem tej wody znaczna byF musia4a, wkCadamy to
na JMP dzierAawcD [45], wkCadamy to na JP dzierAawcD, aby z PP. poborcami
o niesCuszne z 16 Canów wybieranie podatków prawem czyniC, poniewa* to do
posesora, który grunt trzyma, nale*y [102], namiestnika parafiej sczerzeckiej,
36
JÓZEF KOIJ
zostawujemy, a*eby chwa4a Boga rozmna*a4a si7 [118]. Charakter tych argumentów podkrerlajY wartorciujYce leksemy: chwaCa boAa, przywilej ‘prawny
zapis majYtkowy’, dyminucja ‘strata, uszczerbek’12. Argumentacja stosowana
przez lustratorów spebniaba takae rolM profilaktycznY i miaba zapobiega^ niekorzystnym zdarzeniom w przyszborci, np. Wi7c, *eby kto inszy na karb tego
klasztoru nie jeJdzi4 do lasu i nie wywozi4 drzewa ani drew, iniungimus JMP
dzierAawcy, Aeby tego serio przestrzegaC [64] inungimus JMP dzierAawczynej,
aby tego dojrzaCa, Aeby takowe miaCy byO okupy wybraTców, gdy* przez to s4u*ba Rzeczypospolitej ginie i zginAF by musia4a [73].
Dyrektywy i decyzje lustratorskie jako dziabania organu wbadzy passtwowej opieraby siM na okrerlonych p o d s t a w a c h p r a w n y c h i n o r m a c h
s p o b e c z n y c h, które lustratorzy przywobywali w swoich dekretacjach, np.:
Co iA przeciw prawu byO baczemy, iniungimus JMP dzierAawczynej, aby tego
dojrzaCa [73], Przy tymAe przywileju we wszytkich punktach, klauzulach,
kondycyjach i artyku4ach on7 stwierdzajAc, pomienionych wybraTców w cale
zachowujemy [74], O które tak decydujemy, iA dawne prawa obloquuntur,
statuta i konstytucje stare i nowe, Ae wolno szlachcie dwory i grunty miejskie
trzymaO i zaAywaO [107], My tedy przychylajBc siD do praw o popach opisanych i zwyczajów i samej s4usznoQci, przy tym Canie popa, namiestnika parafiej sczerzeckiej, zostawujemy [118], iniungimus JMP staroJcie, który rozkazaO ma dozorcom swoim, aby tego doglBdali i przestrzegali, a to pod winami
w prawie pospolitym o pustoszeniu lasów i puszcz króla JM opisanemi [141].
Przytoczone przykbady wskazujY, ae przywobania przepisów prawnych majY
charakter lakoniczny i nie uwzglMdniajY wszystkich skbadników precyzyjnej
wypowiedzi normatywnej, jak to ma miejsce w decyzji finalnej wspóbczesnej
rozprawy sYdowej, która wskazuje konkretny artykub i paragraf podstawy
prawnej13.
Kolejnym skbadnikiem dekretacji jest p r z e d s t a w i e n i e r e p e r k u s j i
w przypadku niezastosowania siM obiektu dekretacji do
n a k a z u l u s t r a t o r ó w, np.: Iniungimus tedy JMP Turskiemu i innym IMPP
dzierAawcom, aby tego zaniechaC, a miedzD, ex antiquo jako byCa, takowB zostawiC, sianoADci nie spasaC, a in quantum by tego nie uczyni4, salvam viam
agendi za dworem o to mieszczanom zostawujemy [26], deklarujemy, aby siD
Aaden z pomienionych osób nie waAyC siD rBbaO na przedaA i budynki, ale tylko
na opaC i domowB potrzebD. A jeQliby si7 wa*y4y osoby jakie rAbaF i pasowaF,
12
SCownik polszczyzny XVI wieku, red. M.R. Mayenowa t. VI, Wrocbaw–Warsszawa–Kraków–Gdassk, 1972, s. 288.
13
Por. R z e s z u t k o, Rozprawa sBdowa …, s. 111.
DEKRETACJE W LUSTRACJI ZIEMI LWOWSKIEJ Z XVII WIEKU
37
tedy takowym ma p. podstaroQci z p. leQniczym grabiF i zabieraF [141]. Wymienione sankcje majY wyrannie charakter warunkowy, czego wykbadnikiem
jest spójnik jeJliby.
Szczegóbowe okrerlanie s p o s o b u w y k o n a n i a d e k r e t a c j i dokumentujY nastMpujYce wpisy lustracyjne: tedy conservatur ten klasztor circa
privilegium […] takim jednak sposobem, *eby bez wiadomoQci i opowiedzenia si7 leQniczych JMP Marcina Anczowskiego, sekretarza i medyka KJM,
rokitnickiego natenczas wójta, któremu, a nie komu inszemu wCaJnie custodia
puszcze i lasów podCug przywileju locationis naleAy, drzewa i drew nie wywo*ono [40], na tymAe Canie zostawujemy i dziaka, tak aby tylko dwie osoby na
przerzeczonym 4anie by4y, pop a dziak, oddajAc czynsz iuxta lustrationem
1616 i teraJniejszej [118].
Komisja lustracyjna nie byba ostatecznY instancjY decyzyjnY i z tego powodu w jej orzeczeniach znajdujY siM konstatacje i wskazania dotyczYce zawiadomies instancji nadrzMdnej, czyli instygatora koronnego.
W przypadku nieskutecznorci dekretacji lustratorskiej obligowano obiekt
postanowienia do s k i e r o w a n i a s p r a w y d o w y a s z e j i n s t a n c j i lub
wskazywano na takY moaliwor^: Dezolacyja zaJ lasów i puszcze, Aeby jaka
przez kogo nie nastBpiCa, powinien JMP wójt broniO, a nie obroniwszy, violatores et invasores puszcze i o spustoszeniu przez nich JMP instygatorowi koronnemu nieomieszkanie deferre [39], O czym bDdzie wolno utramque partem
donieQF JMP instygatorowi koronnemu [73].
W finalnym wpisie do lwowskiego operatu lustracyjnego z n a j d u j e s i M
konstatacja o przekazaniu orzeczenia lustracyjnego do
w y a s z e j i n s t a n c j i , t j . i n s t y g a t o r a k o r o n n e g o: WkCadamy to na
JMP dzierAawcD teraQniejszego, aby o to prawem czyniC i to póCCanku roli do
Jemielnej windykowaC, o czym deferimus instygatorowi koronnemu [213].
*
Wszystkie wymienione i poparte licznymi przykbadami powtarzalne segmenty tekstowe dekretacji ksztabtowaby siM w wieloletniej praktyce orzeczniczej komisji lustracyjnych, rozstrzygajYcych sprawy sporne wyraaane w skargach wnoszonych do tychae komisji w trakcie przeglYdu dóbr królewskich
w Rzeczypospolitej szlacheckiej.
W ciYgu dwóch wieków, tj. zasadniczo w wieku XVII i XVIII, doszbo do
stabilizacji komponentów tekstowych dekretacji, a tym samym cabej jej
38
JÓZEF KOIJ
struktury kompozycyjnej, co potwierdzajY nie tylko siedemnastowieczne operaty lustracyjne ziemi lwowskiej, ale równiea pochodzYce z tego okresu protokoby lustracyjne ziemi chebmskiej i halickiej14.
Zatem na podstawie analizowanych materiabów moana zrekonstruowa^
schemat tekstowy dekretacji jako wypowiedzi urzMdowej, która byba realizowana w procesie stosowania prawa uchwalonego przez sejm Rzeczypospolitej
w XVI wieku. Schemat ów w podstawowej wersji zamyka siM w formule: k t o
nakazuje (postanawia) co komu (wobec kogo) w reakcji
n a s k a r g M. Na jego pebnY wersjM skbadajY siM jeszcze inne komponenty tekstowe, które rozbudowujYc go, precyzujY przede wszystkim warunki skutecznego wykonania dekretacji i jej podstawM prawnY.
Ksztabtowanie siM wzorca tekstowego dekretacji bybo procesem dbugotrwabym, który w wieku XVII osiYgnYb, jak tego dowodzY analizowane zapisy lustracyjne, zaawansowany etap rozwojowy, a jego najwczerniejszY fazM moana
rekonstruowa^ jua na podstawie rredniowiecznych dokumentów urzMdowych,
takich jak Ortyle magdeburskie czy Statuty ziemskie. Moana przyjY^, ae urzMdnicy komisji lustracyjnych powobywanych przez sejm Rzeczypospolitej, którzy
uczestniczyli w procedurze lustracji królewszczyzn trwajYcej od XVI do XVIII
wieku, przyczynili siM w znacznej mierze do uksztabtowania dekretacji jako zestandaryzowanego typu tekstu w polskim pirmiennictwie urzMdowym.
BIBLIOGRAFIA
B a r t m i s s k i J., B a r t m i s s k a - N i e b r z e g o w s k a S.: Tekstologia, Warszawa 2009.
L i z i s o w a M.T.: JMzyk Kodeksu Olszewskiego (1550). Z recepcji staropolskiego jMzyka
prawno-sYdowego w Wielkim KsiMstwie Litewskim w szesnastym wieku, Kraków 2000.
Lustracja województwa ruskiego 1661-1665, cz. 2: Ziemia lwowska, wyd. E. i K., Arbamowscy, Wrocbaw–Warszawa–Kraków–Gdassk 1974; cz. 3: Ziemie halicka i chebmska, wyd.
E. i K. Arbamowscy i W. Kaput, Wrocbaw–Warszawa–Kraków–Gdassk 1976.
M a l i n o w s k a E.: Wypowiedzi administracyjne – struktura i pragmatyka, Opole 2001.
O p a b e k K.: Z teorii dyrektyw i norm, Warszawa 1973.
R z e s z u t k o M.: Rozprawa sYdowa w rwietle lingwistyki tekstu, Lublin 2003.
Sbownik jMzyka polskiego, red. W. Doroszewski, t. II, Warszawa 1960.
L i n d e S.B.: Sbownik jMzyka polskiego, t. I, Lwów 1854.
Sbownik polszczyzny XVI wieku, red. S. BYk, S. Hrabec, W. Kuraszkiewicz, M. R. Mayenowa,
S. Rospond, S. Saski, W. Taszycki, J. Woronczak, t. IV, Wrocbaw–Warszwa–Kraków 1969;
t. VI, red. M. R., Mayenowa, Wrocbaw–Warszawa–Kraków–Gdassk 1972.
W y r w a s K.: Skarga jako gatunek mowy, Katowice 2002.
– m i g r o d z k a B.: Testament jako gatunek tekstu, Katowice 1997.
14
Por. Lustracja województwa ruskiego 1661-1665, cz. 3: Ziemie halicka i cheCmska, wyd.
E. i K. Arbamowscy i W. Kaput, Wrocbaw–Warszawa–Kraków–Gdassk 1976.
DEKRETACJE W LUSTRACJI ZIEMI LWOWSKIEJ Z XVII WIEKU
39
INSPECTION DECREES IN THE REGION OF LVIV IN THE 17TH CENTURY
Summary
The text type of the inspection decree can be reconstructed from the corpus of such documents
issued in the region of Lviv. This text type was that of an official decree, and it was part of the legal
enforcement process in the 16th-century Polish-Lithuanian Commonwealth. The main argument
schema in the text type under analysis was realized through the following formulation: who decrees
what to whom in response to complaint. Its full version also contains additional textual components that further elaborate the main structure, and which provide precise conditions on how to effectively execute the decree and on what legal grounds.
Shaping this text type was a long-term process. As presented in the analyses, the 17th-century
version of the text type in case was a highly developed, advanced one. Its earliest textual sources
can be traced back to the Medieval official documents. One can safely assume that the officials in
inspection commissions – established by the Polish Diet, and active from the 16th to the 18th century - contributed hugely to the development of a standardized text type for this official document.
Sbowa kluczowe: dekretacja, schemat tekstowy, dyrektywa, performatyw, lustracja.
Key words: decree, text type, directive, performative expression, inspection.
Translated by: Konrad Klimkowski