docsladami rosjan w polsce_2014_ok
download 
Reklamacja Transkrypt
sladami rosjan w polsce_2014_ok
Русские страницы в истории Польши Śladami Rosjan w Polsce 1 Варшава • Warszawa 2014 Русские страницы в истории Польши. Часть третья. – Варшава, Российский дом, 2014 – 120 с.: ил. Śladami Rosjan w Polsce. Cz.3 – Warszawa, „Rosyjski dom”, 2014, str. 120 Издание осуществлено при финансовой поддержке Министра Администрации и Оцифровки Республики Польша Projekt zrealizowany przy wsparciu finansowym Ministra Administracji i Cyfryzacji Rzeczypospolitej Polski Издатель – общество „Российский дом” Wydawca – Stowarzyszenie „Rosyjski dom” ISBN 978-83-64807-00-8 © Copyright by Stowarzyszenie „Rosyjski dom”, Warszawa, 2014 e-mail: [email protected] tel. +48 609 536 701 От издателя: Дорогие друзья, вы держите в руках третью часть из книжной серии „Русские страницы в истории Польши”. Первая часть вышла в свет в 2012 году и содержала восемь статей, рассказывающих о русских старожилах Польши – об истории старообрядцев; о связи семьи Пушкиных и декабриста Лунина с Варшавой; об удивительной любви русского наследника престола Константина Павловича Романова и польской графини Жанетт Грудзиньской; о профессоре Варшавского университета Александре Львовиче Блоке – отце известного русского поэта Александра Блока; о родившемся в Польше русском генерале Антоне Деникине – одном из руководителей Белого движения в России; о „польских страницах” в жизни русского поэта и писателя Петра Вяземского, а также о более чем 200-летней связи польского города Болеславца с именем одного из самых любимых в России полководцев – князем Михаилом Кутузовым. Во второй книге, изданной в 2013 году, были собраны материалы, описывающие жизнь русской диаспоры в XIX веке и в первой половине XX века. Два материала были посвящены русским в Лодзи, их истории и ярким представителям культурной и общественной жизни. Мы рассказали о „золотом веке” красивейшего уголка Беловежской пущи – Беловеже, когда там охотились „сильные мира сего”; о девятнадцатом президенте Варшавы – русском офицере Сократе Старынкевиче; об общественно-политической жизни русского меньшинства в межвоенный период и о русской прессе в Польше в эти же годы:1919–1939. Третья книга из серии „Русские страницы в истории Польши” также является частью огромного архива, который собран нашим обществом о проживающем в Польше русском национальном меньшинстве. Мы планируем работать над продолжением серии и в будущем. Od Wydawcy: Drodzy przyjaciele, macie przed sobą trzecią książkę z serii „Śladami Rosjan w Polsce”. Część pierwsza ukazała się w roku 2012 i zawierała osiem tekstów: o staroobrzędowcach od stuleci mieszkających w Polsce, o rodzinie Puszkinów, o dekabryście Michaile Łuninie, o zadziwiającej miłości następcy rosyjskiego tronu, wielkiego księcia Konstantego do polskiej hrabianki Joanny Grudzińskiej, o profesorze Uniwersytetu Warszawskiego Aleksandrze Lwowiczu Błoku – ojcu wybitnego rosyjskiego poety Aleksandra Błoka, o urodzonym w Polsce generale Antonie Denikinie – jednym z liderów białego, antybolszewickiego ruchu, o polskim okresie w życiu poety i pisarza Piotra Wiaziemskiego i wreszcie o tym, co łączyło Michaiła Kutuzowa, jednego z najwybitniejszych wojskowych dowódców w historii Rosji, z miastem Bolesławiec. Druga część ukazała się w roku 2013 i zawierała materiały poświęcone życiu rosyjskiej mniejszości na przełomie XIX i XX wieku: o Rosjanach w Łodzi, ich historii i najbardziej znanych łodzianach pochodzenia rosyjskiego; o złotym wieku najpiękniejszego zakątka Puszczy Białowieskiej – Białowieży, kiedy pełniła ona funkcję terenów łowieckich królewskich dworów Europy; o dziewiętnastym prezydencie miasta Warszawa, rosyjskim oficerze, Sokratesie Starynkiewiczu; o życiu społecznym i politycznym mniejszości rosyjskiej w czasach międzywojennych i o prasie rosyjskiej w tym samym okresie – w latach 1919–1939. Trzecia książka również stanowi część tworzonego przez nasze Stowarzyszenie archiwum zawierającego bogate materiały na temat Rosjan w Polsce. Planujemy kontynuację pracy nad kolejną pozycją z serii „Śladami Rosjan w Polsce”. 4 Содержание – spis treści На Старом кладбище ���������������������������������������������������������������6 Na Starym Cmentarzu���������������������������������������������������������������24 Фаддей Ионик – потомок старообрядцев�����������������������������36 Tadeusz Jonik – potomek staroobrzędowców���������������������������40 Щецинские ворота в Европу�������������������������������������������������44 Szczecińskie wrota do Europy �������������������������������������������������55 Соколовско – русский след в Судетах�����������������������������������60 Sokołowsko – rosyjski ślad w Sudetach�����������������������������������66 Следы польско-русских контактов на переломе XIX–XX веков в современном языке жителей Лодзи���������68 Ślady polsko-rosyjskich kontaktów z przełomu XIX i XX wieku w polszczyźnie łodzian�����������������������������������������75 Русские в польской музыкальной жизни �����������������������������81 Rosjanie w polskim życiu muzycznym�������������������������������������95 Тема русского культурного наследия в журнале „Православное обозрение”��������������������������������������������������100 Rosyjska spuścizna kulturalna na łamach czasopisma „Przegląd Prawosławny” �������������������������������������������������������115 5 6 На Старом кладбище На православной части Старого лодзинского кладбища нашли свой последний приют люди, волею судеб оказавшиеся в Царстве Польском. Для многих из них, а также их потомков, Лодзь стала родным домом. Прогулка по аллеям этого некрополя (он был основан в 1850-е годы) позволяет узнать историю русской – или „четвертой” – культуры Лодзи. Кроме того, знакомство с судьбами православных жителей города поможет познать прошлое Лодзи, Царства Польского и всей Российской Империи. Большая группа православных жителей появилась здесь после подавления Январского восстания 1863–64 гг., в результате которого власти в Петербурге упразднили автономию Царства Польского, на территории которого ввели российскую административную систему. Тогда на польские земли прибыло множество чиновников из России. В своих действиях Александр II руководствовался мнением брата Константина, своего наместника в Варшаве, выразившего следующую оценку происходящего: „Местная администрация находится в состоянии хаоса. Все чиновники низшего ранга более способствуют революции, чем нам” 1. Однако тезис, что большинство православных жителей Лодзи составляли представители царской администрации (чиновники, полицейские, учителя, судьи или военные) неверен. Как следует из метрических книг собора св. Александра Невского, многие русскоязычные жители Лодзи сознательно избрали Лодзь местом жительства. Военные как часть городского пейзажа Одним из наиболее оригинальных объектов на Старом кладбище является памятник в форме военной палатки. Под ним покоится поручик 37 Екатеринбургского пехотного полка Виктор Канищев (1865–1895). Следует подчеркнуть, что именно военные стали первыми православными жителями Лодзи. Как писал в своей „Хронике прихода св. Александра 7 Невского” его многолетний настоятель протоиерей Антоний Рудлевский, „польское восстание в 1862–63 годах стало причиной появления в городе российских военных. С ними прибыл и первый православный священник” 2. Подавив восстание, 37 Екатеринбургский полк остался в Лодзи. Поводом его дислокации в Царстве Польском была растущая военная мощь Германии, ставшей европейской супердержавой в результате объединения множества немецких государств под гегемонией Пруссии. Польские земли, самая западная часть Империи, были „мысом, врезавшимся в территорию Пруссии, Германии и Австро-Венгрии” 3. Здесь находилась кратчайшая дорога на Берлин и Вену. Однако в случае военных неудач дислоцированные здесь русские войска подвергались угрозе окружения. В силу выше упомянутых факторов „Царство Польское играло важную роль в оборонительной доктрине Российской Империи”.4 Еще в 1820-е годы подполковник Игнаций Прондзыньский так определил роль польских земель: „[Царство] должно преградить врагу путь вглубь Империи. Если Царство располагает достаточным военным потенциалом, то Россия будет надежно защищена, а Германия и Австро-Венгрия окажутся в опасности” 5. С течением времени в Польше скопилась огромная армия (около 250 тысяч человек или 25% рядовых и 18–19% офицеров императорской армии), а власти не скупились на оборонные расходы, ведь войска Варшавского военного округа должны были сдерживать атаки врага до прибытия подмоги из России. 37 Екатеринбургский пехотный полк, основанный в 1896 году Павлом I, стал одним из элементов военной доктрины России. Соединение прославилось в войнах 1812 года и крымской; его почетным шефом был великий князь Алексей Александрович, дядя Николая II. Полк был очень популярен в Лодзи, так как его солдаты и офицеры часто ставили любительские спектакли на русском языке, во время которых, как писала газета Dziennik Łódzki, зал был „заполнен бурно аплодирующей публикой” 6. Доход с этих представлений предназначался на благотворительные цели, например, в пользу Красного Креста или неимущих учеников местного ремесленного училища. Кроме того, полковой оркестр развлекал лодзинцев в местных кафе и парках. 8 Каждый год летом оркестр уходил в военные лагеря (об этом жителей города информировала пресса: „Ансамбль на длительное время покидает город” 7). Во время его отсутствия лодзинцы забрасывали власти города письмами с просьбой, чтобы любимый оркестр как можно быстрее вернулся в город. Офицеры полка проводили гимнастические занятия в местных мужских школах. На эту должность назначали молодых и хорошо тренированных мужчин, которые могли служить хорошим примером для молодежи. Похороненный на Старом кладбище Виктор Канищев оказался самым известным педагогом в военной форме. В Лодзь поручик прибыл после окончания престижного Павловского юнкерского училища (среди его выпускников оказались военный министр Алексей Куропаткин или атаман Войска Донского Петр Краснов) в 1888 или 1889 году. Вскоре он приступил к преподаванию в мужской гимназии (ныне это престижный лицей № 3). Канищев был холост, у него не было родственников в Царстве Польском, поэтому похоронами 30-летнего Виктора занялись его полковые коллеги, заказав ему необычный памятник, который был отреставрирован в 1999 году. Земские стражники Выйдя в отставку, многие рядовые и унтер-офицеры 37 Екатеринбургского полка и других дислоцированных в Царстве Польском подразделений поселялись в Лодзи. Некоторые из них устраивались на работу на лодзинские фабрики, но большинство военных поступало на службу в земскую стражу – именно такое название получила полиция в результате реформ, проведенных после Январского восстания. Дело в том, что в 1863–64 гг. польские правоохранительные органы не выполняли свои обязанности из-за симпатии к восставшим и плохой организации работы самой полиции, находящейся в подчинении трех разных инстанций. Что же входило в обязанности земского стражника? Если отбросить сухой язык закона ([стражник] должен быть гарантом порядка и безопасности, выполнять распоряжения полицейских, городских и уездных властей, не вмешиваясь в экономические и судебные вопросы” 8), то окажется, что он выполнял обязанности полицейского. 9 Следует подчеркнуть, что земские стражники могли по праву гордиться своими успехами: в 1869 году в петроковской губернии было раскрыто 54 кражи, 1629 грабежей и разбоев; задержано 38 дезертиров и 31 беглый арестант, предотвращено 25 убийств и установлены личности 25 человек, совершивших убийства. В 1875 году стражники участвовали в раскрытии 28 000 преступлений, арестовали 5272 человека и нашли виновных 2 511 особо опасных преступлений. Одним из местных стражников был некий Федор Потехин, ранее служивший в гарнизоне Варшавской крепости. Переехав в Лодзь, мужчина столкнулся с важной проблемой – отсутствием православных девушек на выданье. Дело в том, что женатые стражники были молодыми людьми, у них были маленькие дочери, поэтому их холостые коллеги не могли найти суженых в „своей” среде и вынуждены были искать будущих жен среди протестанток и католичек. Таким образом в 1897 году Федор Потехин женился на исповедующей католицизм Ванде Бигосинской. Венчание происходило в церкви, ведь согласно Закону о браках, если в смешанном союзе один из супругов был православным, пара венчалась по православному обряду, и дети тоже воспитывались в православии. Ванда родила мужу шестерых сыновей: Тимофея, Илью, Иосифа, Ивана, Георгия и Дмитрия. Хотя сам Федор, вероятно, умел лишь читать и писать, его дети получили неплохое образование. Иван работал контролером в Петроковско-Калишском акцизном управлении, а Георгий – делопроизводителем в лодзинской мужской гимназии. Иосиф преподавал в школе в Пабьяницах, а в 1908 году его избрали членом приходского попечительства. Нужно заметить, что на эту должность избирали лишь самых уважаемых и авторитетных граждан, а Потехин как нельзя более подходил под это определение. Сам Федор, его жена и дети была занесены в книги постоянного народонаселения города и в приходских документах фигурировали как „мещане города Лодзи” 9. Все братья, за исключением Ивана, последовали примеру отца и выбрали в жены девушек католического и протестантского вероисповедания. Во время Первой мировой войны семья осталась в Лодзи. Будучи постоянными жителями города, Потехины автоматически стали гражданами независимой Польши, где они долж- 10 ны были начать все с нуля. Повезло ли им? 44-летний Иосиф умер в 1919 году, не успев узнать, как выглядит жизнь в независимом государстве. Борис, внук Федора, получил высшее техническое образование и работал инженером. Иван, сын основателя рода, стал успешным купцом. Его дочь, Евгения Ивановна, вышла замуж за протестанта Эрвина Рора и родила сына Георгия. Любопытно, что во время Второй мировой войны, когда немецкие власти приказали составить список прихожан церкви Александра Невского, Евгения Потехина–Рор определила свою национальность как „немка” 10. Может, такой поступок следует объяснить ее желанием оградить от преследований своего мужа-немца, женившегося на русской и православной женщине? Или Евгения просто-напросто использовала происхождение своего мужа для того, чтобы обеспечить себе и сыну хорошее отношение со стороны оккупационных властей? Русские фабриканты Под неприметной могильной плитой покоятся Александр Столяров и его сын Георгий, единственные православные фабриканты Лодзи. Основателем фирмы был уроженец Москвы и отец вышеупомянутого Александра Владимир Столяров. Происходил он из крестьян, а своему продвижению по социальной лестнице был обязан успеху в сфере торговли. Владимир был купцом Первой гильдии, а это значит, что стартовый капитал его фирмы составил по крайней мере 50 тысяч рублей. С течением времени Столяров стал почетным гражданином Москвы и владельцем известной в Российской империи фирмы. В 1888 году Владимир выкупил долги одного из своих кредиторов Л. Хуффера и стал владельцем его прядильной фабрики в Лодзи на улице Жговской 26/28. Столяров расширил и модернизировал производство, сделав его одним из самых современных предприятий города. Перед Первой мировой войной на фабрике работало несколько сотен человек; ее владелец заботился о социальных нуждах своих работников: при предприятии находились школа, аптека, поликлиника, а у рабочих была медицинская страховка. В 1914–1918 гг. немецкие оккупанты разрушили текстильную промышленность Лодзи, конфисковав или уничтожив оборудование и сырье. Столяровым удалось запустить про- 11 изводство, правда, в меньшем объеме, в 1919 году. Владимир умер в Москве годом позже, его сын Александр с семьей переехал в Лодзь и принял польское гражданство. В 1920-е годы производственный потенциал фирмы составил 18 тысяч веретен; на фабрике Столяровых находились также отделочные мастерские. Однако вскоре неблагоприятная конъюнктура станет причиной финансовых затруднений русских фабрикантов. Кроме того, в Лодзи поговаривали, что сыновья Александра Столярова посвящают больше внимания своему любимому теннису, чем бизнесу. После Второй мировой войны фирма была национализирована согласно декрету от 20 июня 1947 года. Учитель Иосиф Лопатовский Большинство лодзинских учителей православного вероисповедания находились в городе временно. Они были государственными служащими, а это значит, что их судьба зависела от решений властей. Очень часто после того, как преподаватели знакомились со спецификой работы в Царстве Польском, начальство переводило их в другие школы Привислинского края. Например, директор лодзинской женской гимназии Анатолий Громановский ранее был инспектором мужской гимназии в Петрокове Трыбунальском. Одним из немногих преподавателей, сделавшим Лодзь своим домом, был учитель пения Иосиф Лопатовский. В наш город он приехал 23-летним мужчиной после окончания учебы. Спустя четыре года он женился на католичке Агнешке Фавер. Это был нетипичный союз, ведь педагоги и чиновники чаще всего выбирали в жены женщин православного вероисповедания. Во-первых, они вращались в своем кругу, а во-вторых, брак с католичкой мог стать серьезным препятствием в карьере. Но Иосиф был рядовым учителем, по-видимому, не мечтающим о карьерном росте, что позволило ему следовать голосу сердца. В течение почти 20 лет брака супруги Лопатовские стали родителями семерых детей: Марии, Евгении (в возрасте 9 лет девочка умерла от менингита), Феодосия (умершего в возрасте 5 лет), Лидии, Степана, Амвросия и Софии. Лопатовские жили в подлодзинской деревне Ксаверов. С течением времени Иосиф был занесен в книги постоянного народонаселения лодзинского уезда – в 1904 году в церковных 12 книгах собора св. Александра Невского Лопатовский фигурирует как „постоянный житель деревни Ксаверов” 11. После 20 лет брака Иосиф овдовел и женился повторно. И на этот раз его избранницей стала католичка. Ее звали Малгожата; вскоре у пары родился сын Даниил. Иосиф был штатным преподавателем пения в Высшем ремесленном училище и женской гимназии. Стремясь обеспечить достойную жизнь своей большой семье, Лопатовский нашел дополнительную работу в частном женском пансионе и в 4-классном Александровском городском училище. Как следует из воспоминаний некоего Стефана Свидерского, доброжелательный по натуре Иосиф был любим своими учениками. Скорее всего, будучи преподавателем „второстепенного” предмета, учитель не мог нажить себе врагов. Кроме того, Лопатовский не находился на руководящей должности, не стремился к тому, чтобы сделать карьеру, поэтому не успел насолить своим амбициозным коллегам. Вероятно, во время Первой мировой войны Лопатовские оставались в Лодзи. Иосифа не было в списке лиц, подлежащих обязательной эвакуации (в их число входили государственные чиновники, полицейские или преподаватели государственных учебных учреждений), так как в 1913–1914 гг. он не работал ни в одной из государственных школ, о чем свидетельствуют „Памятные книжки Петроковской губернии”. Может, Лопатовский учил пению в одном из частных учебных заведений? У нас об этом нет данных. Кроме того, такая поездка в Россию была довольно дорогостоящей – в силу вышеупомянутых причин семья лодзинского педагога решила переждать войну в Лодзи. Сам Иосиф умер в 1919 году в возрасте 59 лет, не успев познать, как выглядит жизнь в новом польском государстве. Его дети остались в Лодзи. Будучи внесенными в книги постоянного народонаселения деревни Ксаверов, Лопатовские автоматически стали гражданами Польши. Сыновья Иосифа были профессиональными музыкантами, в межвоенный период они основали популярный в Лодзи коллектив „Ансамбль братьев Лопатовских”. После краткого перерыва, вызванного II мировой войной, братья возобновили свою деятельность после 1945 года. Воспитанные в смешанной русско-польской семье дети Лопатовского, или по крайней мере некоторые из них, тяготе- 13 ли к православию. Старшая дочь педагога Мария до конца своих дней принимала участие в жизни православного прихода. Пойдя по стопам отца и став учительницей, женщина общалась с православными коллегами по работе. В этом кругу она познакомилась с преподавателем Матвеем Киселем и стала его женой. Мужчина умер несколько лет спустя, их брак оказался бездетным. Мария Иосифовна во второй раз замуж не вышла. Всю свою энергию женщина расходовала на деятельность в приходе. Татьяна Зызыкина–Сулковска с благодарностью вспоминает ее участие в жизни самых юных прихожан: „Мария Иосифовна устраивала для нас чудесные елки и ставила спектакли по мотивам басен Крылова, подготовка к которым начиналась в конце августа или начале сентября. Нужно сказать, что представления отличались профессиональной режиссурой, сценографию готовила сама Екатерина Кобро. Дети не только с удовольствием смотрели эти спектакли, но и стремились в них играть” 12. Бывая на Старом кладбище, Татьяна Зызыкина–Сулковская обязательно останавливается у могилы Марии Иосифовны (ее отец и муж покоятся рядом с ней) и мысленно благодарит ее за заботу о маленьких прихожанах... После второй мировой войны и смены власти лодзинская учительница не чувствовала себя слишком комфортно в новой действительности, ведь ее детство и юность прошли в царские времена. В Польской Народной Республике русские не говорили о прошлом своих семей, ведь у многих из них было „неправильное”, т.е. буржуазное происхождение. Как подчеркивает Татьяна Зызыкина–Сулковская, вопросы о прошлом считались неуместными. И вот Дмитрий Грязнов – один из православных жителей Лодзи – начал пугать Марию Иосифовну тем, что донесет властям о ее участии в торжествах по случаю 300-летия воцарения династии Романовых. Понимая, что подобный доклад чреват серьезными последствиями, госпожа Лопатовская–Кисель боялась и избегала Грязнова. Мужчина не собирался доносить властям о прошлом Марии Иосифовны, ему просто нравилось испытывать ее терпение, но этот пример доказывает, что положение православного меньшинства, особенно той ее части, которая помнила царские времена, было довольно непростым. 14 „Наш” лодзинский полковник Семья полковника Алексея Машлыкина (1876–1927) жила в Лодзи на протяжении нескольких десятилетий. Сам Машлыкин, казак из Новочеркасской губернии, служил в дислоцированном в Лодзи 5-ом Донском атамана Власова полку. Огромную роль в воспитании Алексея сыграли многовековые традиции старого казачьего рода Машлыкиных, которые получили дворянство в 1798 году из рук Павла I. Алексей закончил Новочеркасскую гимназию и юнкерское училище, после окончания которого попал в Лодзь. В нашем городе Алексей жил на квартире, по штату Машлыкину полагался денщик. Будучи офицером и дворянином, полковник принадлежал к так называемому „обществу”, в состав которого входили местные чиновники, преподаватели и военные. Вполне возможно, что за игрой в карты или во время ужина в офицерском собрании хорунжий Машлыкин познакомился с преподавателем минералогии и физики местного Высшего ремесленного училища Карлом Антоновичем Талером, который пригласил молодого офицера в свой дом, где Алексей познакомился с его дочерью Анной. Молодые люди понравились друг другу, и Алексей сделал девушке предложение. Это был довольно типичный по лодзинским меркам союз: дочери местных чиновников часто выбирали в мужья офицеров местного гарнизона. Довольно типичной являлась и семья Талеров: Карл Антонович был протестантом, а его жена Наталья (в некоторых документах она фигурирует как Анастасия) – православной, поэтому их дети воспитывались в православии. Алексей и Анна были равны по своему социальному статусу. Как помним, Машлыкиным было пожаловано дворянство еще в конце 18 века. „За 35 лет беспорочной службы” Карл Антонович получил орден св. Владимира IV степени, дающий право на наследственное дворянство. В документах Александро-Невского прихода сын Карла Талера Антон фигурирует как „наследственный дворянин Петроковской губернии”13. Можно с полным правом сказать, что Анна и Алексей Машлыкины принадлежали к элите Российской Империи, ведь потомственные дворяне составляли около 1 300 000 человек, т.е. менее 1% населения страны. 15 В октябре 1901 года в лодзинской церкви св. Ольги состоялась свадьба Анны и Алексея. Однако прежде чем молодые люди надели друг другу обручальные кольца, священник Антоний Рудлевски произвел так называемый „брачный обыск”. Его целью было определение, нет ли юридических препятствий для брака: заключается ли этот союз без принуждения, не находятся ли жених и невеста в родстве, пребывают ли они в „здравом уме”. Кроме того, жених должен был предъявить разрешение своего командира на вступление в брак, а невеста – согласие родителей. Со стороны молодых требовалось по два „поручителя”, но гарантировали они не то, что брак будет удачным, а правдивость полученных от жениха и невесты сведений. В роли „поручителей” Алексея выступили офицеры из местного 37 Екатеринбургского полка пехоты, за Анну „ручались” коллеги ее отца из училища. Машлыкин должен был получить разрешение командования на вступление в брак. Этот документ не был простой формальностью, ведь только особы „порядочные”, „хорошо воспитанные” и „высоконравственные” могли стать женами русских офицеров. Им также запрещали жениться на актрисах или разведенных женщинах, которые взяли на себя вину за распад предыдущего брака. Офицер, отказавшийся подчиниться вышеизложенным требованиям, обязан был подать в отставку. Кроме того, разрешение на брак зависело от материального благосостояния будущих супругов. 18 августа 1902 года у супругов родился сын Георгий, а спустя четыре года – Борис. Евгения, третий и последний ребенок Машлыкиных, появилась на свет в 1908 году, во время службы Алексея в Рыпинской пограничной бригаде (Плоцкая губерния). В январе этого же года Машлыкин сменил место службы и воинское звание, став поручиком. Алексей командовал отрядом в небольшом городке Цехоцин, откуда он отправился на фронт Первой мировой войны. Жена и дети, по-видимому, эвакуировались вглубь Империи, как это делали семьи военнослужащих. За годы войны Машлыкин сделал головокружительную карьеру: всего за восемь лет он проделал путь от поручика до полковника. Но ему не довелось пожинать плоды своего успеха: в 1917 году в России вспыхнула революция, а в 1918 году царская армия была официально расформирована. 16 Неизвестно, участвовал ли Машлыкин в гражданской войне новой России. Не приняв большевистского режима, Алексей и его семья приехали в Лодзь, ведь здесь жили мать и братья Анны. По всей видимости, они оказались здесь на основе репатриационных соглашений между Польшей и Советской Россией, согласно которым те, кто жил в Царстве Польском до 1914 года, могли вернуться на старое место. Как уроженка Лодзи, занесенная в „книги постоянного народонаселения”, Анна Машлыкина без труда получила польское гражданство, а вместе с ней муж и дети. Неизвестно, чем занимался полковник в независимой Польше. Он рано умер (ему было всего 53 года), причем, на его могиле высечена неправильная дата смерти – 1919 год, хотя Алексей Семенович ушел из жизни 8 годами позже. После кончины мужа Анна Карловна жила с младшим сыном Борисом, чиновником, по улице Петроковской, 257. Георгий Машлыкин был женат на православной женщине по имени Надежда. Евгения вышла замуж за Владимира Дорофеева, племянника известного лодзинского художника Александра Дорофеева. Браки Георгия и Евгении оказались бездетными. Кстати, вся семья Дорофеевых была тесно связана с лодзинской церковью: сам Александр управлял приходским домом, его жена Анна содержала столовую в здании прихода, а Владимир пел в церковном хоре. Некоторые из братьев Анны Машлыкиной тоже жили в Лодзи, например, Николай Талер, бывший офицер 39 Томского пехотного полка. Владимир работал в страховом обществе „Патрия”. Сергей какое-то время жил в Советской России, но потом вернулся в Лодзь. Неизвестно, что случилось с самым старшим сыном Талеров – Антоном. Может, после первой мировой войны он уехал в Германию, ведь его женой была прусская подданная? Богдан, лесник в Костромской области, в 1937 году был обвинен в шпионском заговоре по печально известной 58 статье и расстрелян. Последние упоминания о семье полковника относятся к 1940 году, когда оккупационные власти приказали составить список прихожан храма св. Александра Невского. Не удалось найти каких-либо сведений о Машлыкиных, Дорофееевых и Талерах за послевоенный период. Очень вероятно, что НКВД арестовало их после освобождения Лодзи Красной Армией. 17 В то время советские органы безопасности увезли в СССР более 2 000 представителей „белой” эмиграции. После смерти Сталина домой – в Лодзь – вернулось всего 13 человек. В пользу столь трагического конца семьи полковника говорит факт, что никто из живущих в Лодзи потомков „белой” эмиграции не помнит Машлыкиных, Дорофеевых или Талеров. Виолетта Верницкая, автор книги „Rosjanie w Polsce. Czas zaborów 1795–1915” (изд. Bellona) Ссылки 1 Korespondencja namiestników Królestwa Polskiego I-VIII 1863, pod red S. Kieniewicza, I. Millera, Zakład Narodowy Ossolińskich, 1974, стр. 168. 2 R. Leszczyński. Materiały kronikarskie o budowie cerkwi p. w. Św. Aleksandra Newskiego w Łodzi, „Prace i Materiały Historyczne Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej” 2012, стр. 67 3 P. Paszkiewicz, Sztuka rosyjska w Warszawie 1815–1915, Instytut Sztuki PAN, 1991, стр. 21. 4 Ibid., стр. 22–23. 5 M. Klimecki, Działania wojsk rosyjskich nad Wisłą podczas I wojny światowej w: Rola militarna Wisły w dziejach Polski (1864–1939), cz. 2, K. Myśliński (red.), Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1991, стр. 9. 6 Dziennik Łódzki от 1 (13) марта 1885 года 7 Dziennik Łódzki от 13 (25) июля 1885 года 8 Учреждения Управлений губерний Царства Польского. Свод законов, том II, издание 1892 года, ст. 128–151 9 Метрические книги прихода св. Александра Невского за 1897, 1899, 1904 и 1906 годы 10 Список прихожан прихода св. Александра Невского за 1940 год 11 Метрические книги прихода св. Александра Невского за 1904 год 12 Интервью автору 14.10. 2014 13 Метрические книги прихода св. Александра Невского за 1910 год 18 Могила поручика 37-го пехотного Екатеринбургского полка Виктора Канищева Grób porucznika 37-go Jekaterynburgskiego Pułku piechoty Wiktora Kaniszczewa Могила инженера Владимира Леонтовского Grób inżyniera Władimira Leontowskiego 19 Семейный склеп Константина Гойжевского, Лодзинское Старое кладбище Rodzinne Mauzoleum Konstantego Gojżewskiego , Łódź, Stary Cmentarz Могила полковника Алексея Машлыкина (1876–1927) Grób pułkownika Aleksego Maszłykina 20 aaa Семейная могила Потехиных, где похоронен пожарный Фёдор Потехин Miejsce pochówka rodziny Potiechinych, gdzie leży strażak Fiodor Potiechin 21 Надгробная плита Виктора Кюхельбекера Nagrobek Wiktora Kuchelbeckera Место погребения Виктора Кюхельбекера после реставрации Miejsce pochówka Wiktora Kuchelbeckera po renowacji 22 Могила учителя пения Йозефа Лопатовского Grób nauczyciela śpiewu Józefa Łopatowskiego 23 Na Starym Cmentarzu W prawosławnej części Starego Cmentarza w Łodzi spoczywają ludzie, którzy zrządzeniem losu znaleźli się w Królestwie Polskim. Dla wielu z nich oraz dla ich potomków Łódź stała się domem. Spacer alejami założonej w latach pięćdziesiątych XIX wieku nekropolii daje możliwość zapoznania się z historią rosyjskiej, tak zwanej „czwartej”, kultury Łodzi. Poza tym spojrzenie na losy prawosławnych mieszkańców miasta pomaga bliżej poznać dzieje Łodzi, Królestwa Polskiego oraz Imperium Rosyjskiego. Większa grupa wyznawców prawosławia pojawiła się w Łodzi stosunkowo późno – po powstaniu styczniowym, gdy władze w Petersburgu zlikwidowały autonomię Królestwa Polskiego, zaprowadziły obowiązujący w Cesarstwie system administracyjny i skierowały na ziemie polskie rosyjskich urzędników. Było to efektem zmian politycznych – car Aleksander II kierował się zdaniem swojego brata Konstantego, namiestnika Królestwa Polskiego, który w następujący sposób opisał sytuację: „Administracja lokalna znajduje się w rozsypce. Wszyscy urzędnicy niższego szczebla, wykonawcy poleceń sprzyjają bardziej rewolucji niż nam”1. Jednak teza, iż większość łódzkich prawosławnych stanowili przedstawiciele administracji mianowani przez władze centralne (różnego szczebla urzędnicy, policjanci, nauczyciele, sędziowie oraz wojskowi) jest nieprawdziwa. Jak wynika z ksiąg metrykalnych soboru pw. św. Aleksandra Newskiego, wielu rosyjskojęzycznych mieszkańców osiedliło się w Łodzi z wyboru. Wojskowi częścią krajobrazu miasta Do najbardziej oryginalnych obiektów Starego Cmentarza zalicza się pomnik w kształcie namiotu wojskowego, upamiętniający miejsce spoczynku porucznika 37. Jekaterynburskiego Pułku Piechoty, Wiktora Kaniszczewa (1865‒1895). Właśnie żołnierze tej jednostki byli pierwszą dużą grupą wyznawców prawosławia w Łodzi. „Polska rewolta lat 1862 i 1863 – pisał w swojej Kronice parafii pw. św. Aleksandra Newskiego jej wieloletni proboszcz 24 Antoni Rudlewski – ściągnęła do Łodzi rosyjskie siły zbroje. Z nimi przybył tu i prawosławny kapłan”2. Po stłumieniu powstania 37. Pułk pozostał w Łodzi. Powodem stacjonowania jednostki była wzrastające militarna potęga Niemiec, które po swoim zjednoczeniu w roku 1871 stały się największą europejską potęgą. Królestwo Polskie stanowiło najdalej na zachód wysuniętą część Imperium Rosyjskiego, a właściwie „cypel głęboko wcięty w Prusy, Niemcy i Austro-Węgry”3 o długości 440, a szerokości 380 kilometrów. Teren ten mógł stanowić przedpole w działaniach ofensywnych – właśnie tędy przebiegała najkrótsza droga do Berlina i Wiednia. Ale „dogodne do działań zaczepnych wysunięcie cypla stanowiło zarazem jego słabość; przez uderzenie Niemców z Prus Wschodnich i Austriaków z Galicji można było odciąć zmasowane tutaj wojska rosyjskie. W związku z tym Królestwo było najważniejszym pod względem strategicznym rejonem przyszłego frontu zachodniego Rosji”4. W swoim słynnym memoriale oficer kwatermistrzostwa Królestwa Polskiego, podpułkownik Ignacy Prądzyński trafnie określił rolę tego terenu: „Królestwo Polskie jest pewnego rodzaju przedmurzem niedopuszczającym do inwazji w głąb Cesarstwa i broniącym dostępu do niego. O ile Królestwo jest silne, Cesarstwo jest zabezpieczone, zaś Prusy i Austria zagrożone”5. Z biegiem ziemie polskie stały się miejscem stacjonowania potężnej armii, która miała bronić zachodnich rubieży Imperium, a państwo rosyjskie nie skąpiło wysiłków i pieniędzy, by zagwarantować bezpieczeństwo swoich rozległych terytoriów. Wojska Okręgu Warszawskiego miały powstrzymywać zmasowane ataki wroga aż do nadejścia posiłków z Cesarstwa. Od lat 80. XIX wieku sukcesywnie zwiększano liczebność wojsk w okręgach zachodnich, a przed wybuchem pierwszej wojny światowej w Warszawskim Okręgu Wojskowym stacjonowało 25% szeregowych i 18–19% oficerów całej armii cesarskiej, stąd był to jeden z najsilniejszych okręgów w całym Imperium Rosyjskim – jego skład osobowy liczył około 250 000 osób. W razie wybuchu wojny okręg od razu stawał się celem ataku ze strony sąsiadów – Niemiec oraz Austro-Węgier. Tak oto 37. Jekaterynburski Pułk Piechoty stał się trybikiem w obronnej maszynie Rosji. Jednostka ta, założona przez cara Pawła I w roku 1796, wsławiła się w walce z Napoleonem i w wojnie krymskiej, a jej dowódcą honorowym był wielki książę Aleksy, wuj cara Mikołaja II. 25 Pułk cieszył się powszechną sympatią łodzian. Żołnierze często wystawiali amatorskie spektakle w języku rosyjskim, podczas których, jak odnotowywał „Dziennik Łódzki”, sala teatralna była zawsze „wypełniona publicznością, która darzyła amatorów rzęsistymi oklaskami”6. Dochody z tych przedstawień przeznaczano na cele dobroczynne, na przykład na rzecz Czerwonego Krzyża lub niezamożnych uczniów miejscowej szkoły rzemieślniczej. Poza tym pułkowa orkiestra umilała czas łodzianom przygrywając w ogródkach i parkach. Co roku latem pułk udawał się na manewry wojskowe, o czym mieszkańców zawiadamiała miejscowa prasa, zaznaczając, iż „orkiestra żegna miasto na czas dłuższy”7. Podczas nieobecności pułku władze Łodzi otrzymywały nawet podania z prośbą, by żołnierze jak najszybciej wrócili do miasta. Oficerowie 37. Jekaterynburskiego Pułku byli dobrze znani łódzkiej młodzieży, ponieważ prowadzili zajęcia z gimnastyki w lokalnych szkołach męskich. Na stanowiska nauczycieli gimnastyki mianowano młodych i wysportowanych wojskowych, którym z racji wieku i dobrej kondycji fizycznej łatwo było nawiązać kontakt z młodzieżą i stanowić dla swoich podopiecznych wzór. Pochowany na Starym Cmentarzu Wiktor Kaniszczew okazał się najsłynniejszym pedagogiem w mundurze. Ukończył elitarną Pawłowską Szkołę Wojskową (wśród jej absolwentów znaleźli się też minister wojny Aleksy Kuropatkin oraz ataman Wojska Dońskiego Piotr Krasnow). Do Łodzi przybył w roku 1888 lub 1889, a już w 1890 objął posadę nauczyciela gimnastyki w gimnazjum męskim (obecnie III Liceum Ogólnokształcące). Kaniszczew był kawalerem i nie miał żadnej rodziny w Królestwie Polskim, więc po przedwczesnej śmierci Wiktora (miał zaledwie 30 lat) jego koledzy pułkowi zajęli się pogrzebem i ufundowali porucznikowi wspaniały pomnik, który poddano renowacji w 1999 roku. Strażnicy miejscy Po przejściu do rezerwy albo w stan spoczynku wielu żołnierzy i podoficerów 37. Jekaterynburskiego Pułku oraz innych stacjonujących w Królestwie jednostek osiedlało się w Łodzi. Niektórych z nich skusiła praca w miejscowych zakładach włókienniczych, gdyż w tym w mieście istniało zapotrzebowanie na siłę roboczą. Duży odsetek żołnierzy wstępował na służbę do straży ziemskiej – właśnie taką nazwę otrzymała policja, poddana gruntownym reformom po powstaniu styczniowym, w trakcie którego policjanci nie wywiązywali się ze swoich obowiązków ze wzglę- 26 du na sympatię dla powstańców i złą organizację pracy samej policji, podporządkowanej trzem różnym instytucjom. Władze chętnie widziały w straży osoby wyznania prawosławnego o doświadczeniu wojskowym. Co zatem należało do obowiązków strażnika? Jeśli odrzucimy suchy język przepisów (strażnik ma „przestrzegać porządku i bezpieczeństwa, wykonywać rozporządzenia policji oraz władz miejskich i gminnych, nie ingerując w kwestie gospodarcze i procedury sądowe”8), to okaże się, że funkcjonariusz straży miał wykonywać obowiązki policjanta. Należy dodać, że straż ziemska mogła pochwalić się licznymi sukcesami. Otóż w 1869 roku funkcjonariusze z guberni piotrkowskiej ustalili sprawców 54 kradzieży, 1629 grabieży i rozbojów, zatrzymali 38 dezerterów i 31 zbiegłych aresztantów, uniemożliwili popełnienie 25 zabójstw i wykryli personalia 25 mężczyzn, którzy dopuścili się zabójstwa. A już w sześć lat później, w 1875 roku strażnicy ziemscy uczestniczyli w wykryciu sprawców 28 000 przestępstw, aresztowali 5272 osoby i znaleźli winnych w 2511 sprawach szczególnie groźnych dla życia mieszkańców. Jednym z miejscowych strażników był Fiodor Potiechin, były szeregowy Twierdzy Warszawa. Mieszkając w Łodzi, mężczyzna zetknął się z poważnym problemem – brakiem prawosławnych pań stanu wolnego. W mieście osiedlali się głównie młodzi funkcjonariusze straży lub ci, którzy ożenili się przed kilkoma laty, a więc w ich rodzinach nie było córek w wieku odpowiednim do zamążpójścia. Strażnicy miejscy często żenili się z katoliczkami lub ewangeliczkami. Zgodnie z Ustawą o małżeństwach z 1836 roku, ślub zawierano w cerkwi, a dzieci miały wychowywać się w wierze prawosławnej. Tak w 1897 roku Fiodor Potiechin ożenił się z katoliczką, Wandą Bigosińską, z którą miał sześciu synów: Timofieja (Tymoteusza), Ilję, Osipa (Józefa), Iwana (Jana), Georgija (Jerzego) i Dmitrija (Dymitra). Mimo że Fiodor najprawdopodobniej potrafił tylko czytać i pisać, zapewnił wykształcenie swoim synom. Józef został nauczycielem szkoły powszechnej w Pabianicach; w 1908 roku wybrano go na członka rady parafialnej jako przedstawiciela tego miasta (warto podkreślić, że do tej instytucji trafiali tylko co znaczniejsi obywatele o nieposzlakowanej opinii); Jan był kontrolerem w Urzędzie Akcyzowym Okręgu Piotrkowsko-Kaliskiego, a Jerzy – urzędnikiem kancelaryjnym w gimnazjum męskim. Potiechinowie byli wpisani do ksiąg ludności stałej i figurowali w dokumentach jako „mieszczanie miasta Łodzi”9. Wszyscy 27 bracia za wyjątkiem Jana ożenili się z kobietami wyznania katolickiego i ewangelickiego, ale ich dzieci były wychowywane w wierze prawosławnej. Po wybuchu I wojny światowej rodzina pozostała w Łodzi; w niepodległej Polsce jako stali mieszkańcy miasta Potiechinowie nie musieli ubiegać się o obywatelstwo. Po 1918 roku musieli na nowo ułożyć sobie życie. Czy im się powiodło? 44-letni Józef zmarł w 1919 roku na zapalenie opon mózgowych, więc nie zdążył dowiedzieć się, jak wyglądało życie w nowo powstałym państwie. Urodzony w 1902 roku Borys, syn Ilji, zdobył wyższe wykształcenie techniczne i pracował jako inżynier. Jan Potiechin został kupcem i podobno odnosił w tej dziedzinie sukcesy. Jedna z jego córek, Eugenia, wyszła za mąż za Erwina Rohra, ewangelika, i urodziła syna Jerzego. Co ciekawe, podczas II wojny światowej, gdy sporządzano listę prawosławnych mieszkańców miasta, Eugenia Potiechin-Rohr określiła swoją narodowość jako „niemiecką”10. Najprawdopodobniej zrobiła to ze względu na swojego męża – Niemca, by ten nie miał nieprzyjemności z powodu poślubienia kobiety niearyjskiego pochodzenia – a zarazem była to próba zapewnienia sobie i synowi jak najlepszego traktowania ze strony władz okupacyjnych. Rosyjscy fabrykanci Pod niepozorną płytą spoczywają Aleksander Stolarow i jego syn Jerzy, jedyni fabrykanci wyznania prawosławnego. Założycielem firmy był przybyły z Moskwy ojciec Aleksandra – Włodzimierz, który miał pochodzenie chłopskie, a swój awans społeczny zawdzięczał sukcesom w dziedzinie handlu. Był on kupcem I gildii, co oznaczało, iż jego kapitał początkowy wynosił co najmniej 50 000 rubli. Z biegiem czasu Włodzimierz został honorowym obywatelem Moskwy i właścicielem znanego w Cesarstwie przedsiębiorstwa. W 1888 roku moskwianin wykupił długi jednego ze swoich wierzycieli L. Hüffera i objął jego przędzalnię bawełnianą mieszczącą się w Łodzi przy ulicy Rzgowskiej 26/28. Nowy właściciel rozbudował i zmodernizował przedsiębiorstwo, dzięki czemu wyróżniało się ono pod względem wyposażenia technicznego. Przed I wojną światową firma zatrudniała kilkaset osób, a przy fabryce funkcjonowała szkoła dla dzieci robotników, apteka, ambulatorium i kasa chorych. W czasie I wojny światowej okupanci niemieccy zniszczyli przemysł włókienniczy Łodzi, rekwirując lub niszcząc sprzęt i surowce. Stolarowom udało się 28 uruchomić produkcję – oczywiście na mniejszą skalę dopiero w roku 1919. Włodzimierz zmarł w Moskwie rok później, a jego syn Aleksander wraz z rodziną przeniósł się do Łodzi i przyjął polskie obywatelstwo. W latach dwudziestych firma posiadała 18 tysięcy wrzecion i cały kompleks oddziałów wykończalniczych. Jednak nie był to okres pomyślny dla branży włókienniczej, więc wkrótce przedsiębiorstwo zaczęły trapić kłopoty finansowe, a w Łodzi mówiono, iż młodzi Stolarowowie więcej czasu poświęcali swojej ulubionej rozrywce – tenisowi, niż biznesowi. Po II wojnie światowej firma przeszła na własność Skarbu Państwa zgodnie z orzeczeniem Ministerstwa Przemysłu i Handlu z 20 czerwca 1947 roku. Nauczyciel Józef (Iosif) Łopatowski Zdecydowana większość łódzkich nauczycieli wyznania prawosławnego nie osiedlała się na terenie miasta. Byli oni urzędnikami państwowymi, a więc ich losy, w tym miejsce pracy, były uzależnione od decyzji władz oświatowych. Często trafiwszy do Królestwa Polskiego i poznawszy specyfikę pracy w łódzkich placówkach edukacyjnych, przenosili się do innych szkół Kraju Nadwiślańskiego. Jednym z niewielu nauczycieli, którzy zdecydowali się zamieszkać w Łodzi, był nauczyciel śpiewu Józef Łopatowski. Do miasta mężczyzna przybył w roku 1883 w wieku 23 lat, tuż po ukończeniu studiów wyższych. Cztery lata później ożenił się z katoliczką, Agnieszką Faber. Był to dosyć nietypowy związek, ponieważ nauczyciele i urzędnicy wybierali na żony kobiety wyznania prawosławnego. Po pierwsze, obracali się oni w towarzystwie Rosjan, a po drugie ślub z wyznawczynią katolicyzmu mógł uniemożliwić lub spowolnić awans urzędnika państwowego, jakim w oczach prawa był Łopatowski. Ale pan Józef był szeregowym nauczycielem, najwidoczniej zadowolonym z zajmowanego stanowiska i niemarzącym o dalszej karierze, więc dokonał wyboru by iść za głosem serca. W ciągu następnych kilkunastu lat małżonkom urodziło się siedmioro dzieci: Maria, Eugenia, Fieodosij (Teodozy), Lidia, Stiepan (Stefan), Amwrosij (Ambroży) i Sofia. Łopatowscy mieszkali w Ksawerowie, a sam Józef z biegiem czasu został wpisany do ksiąg ludności stałej powiatu łódzkiego i w 1904 roku z okazji chrztu córki Sofii w księgach metrykalnych Soboru pw. św. Aleksandra Newskiego figuruje jako „stały mieszkaniec wsi Ksa- 29 werów”11. Po ponad dwudziestu latach małżeństwa Łopatowski owdowiał i wstąpił w następny związek małżeńskim, również z katoliczką, Małgorzatą. Para doczekała się syna Daniela. Pan Józef był etatowym nauczycielem śpiewu najpierw w Wyższej Szkole Rzemieślniczej, a następnie w gimnazjum żeńskim. Pragnąć zapewnić byt swojej powiększającej się rodzinie, Rosjanin podjął się dodatkowej pracy m. in. na prywatnej pensji żeńskiej E. Remus i w Miejskiej Szkole Aleksandrowskiej. Jak wynika ze wspomnień niejako Stefana Świderskiego, był on osobą sympatyczną i lubianą12. Poza tym nie zajmował eksponowanego stanowiska, nie posiadał władzy ani wpływów, zapewne nawet nie walczył o nie, a więc nie zdołał nikomu zaszkodzić. Najprawdopodobniej podczas I wojny światowej Łopatowscy pozostawali w Łodzi, bo pana Józefa nie objął nakaz ewakuacji w głąb Imperium. Jak wynika z „Pamjatnych kniżek piotrkowskoj gubernii” za lata 1913 i 1914, Łopatowski wówczas nie nauczał w żadnej z łódzkich placówek rządowych (istnieje możliwość, że pracował w którejś ze szkół prywatnych lub na tak zwanej pensji dla dziewcząt, ale brak danych na ten temat), a więc był już osobą prywatną i mógł wyjechać z Łodzi tylko na własny koszt. Niewykluczone, że nie miał dokąd jechać, bo jego związki z rodzinnymi miejscami rozluźniły się po tylu latach rozłąki. Zapewne taka podróż była dosyć kosztowna i Łopatowscy postanowili przeczekać wojenną zawieruchę w Łodzi. Sam pan Józef zmarł w 1919 roku, mając 59 lat i nie zdoławszy doświadczyć życia w niezależnym państwie polskim. Jego dzieci pozostały w okolicach Łodzi, a będąc wpisanymi do ksiąg ludności stałej wsi Ksawerów, Łopatowscy nie musieli ubiegać się o obywatelstwo Rzeczypospolitej Polskiej. Synowie pana Józefa byli zawodowymi muzykami i w okresie międzywojennym założyli zespół znany w Łodzi jako „Kapela braci Łopatowskich”. Rodzeństwo odnosiło sukcesy i kontynuowało swoją działalność także po II wojnie światowej. Choć wychowywani w mieszanej rodzinie, Łopatowscy, a przynajmniej niektórzy z nich, znajdowali się pod wpływem prawosławia. Najstarsza córka Józefa, Maria była do końca życia związana z łódzką parafią prawosławną. Wzorem ojca kobieta została nauczycielką; obracając się w kręgu prawosławnych łódzkich pedagogów Maria poznała nauczyciela Macieja (Matwieja) Kisiela i została jego żoną. Mężczyzna zmarł po kilku latach bezdzietnego małżeństwa i resztę swojego życia Maria przeżyła we wdo- 30 wieństwie. Tatiana Zyzykin-Sułkowska z wdzięcznością wspomina działalność kobiety na rzecz najmłodszych parafian: „Maria Iosifowna Kisiel urządzała dla nas wspaniałe przedstawienia bożonarodzeniowe, do których rozpoczynała przygotowania pod koniec sierpnia czy na początku września. Były to spektakle na podstawie baśni Kryłowa profesjonalnie reżyserowane przez panią Marię. Za scenografię odpowiadała sama Katarzyna Kobro. Dzieci nie tylko chętnie oglądały te sztuki, ale same dążyły do tego, by w nich grać”13. Gdy pani Tatiana bywa na Starym łódzkim cmentarzu, zawsze przystaje przy grobie kobiety i dziękuje jej za serce okazywane małym parafianom. Obok Marii Łopatowskiej-Kisiel spoczywają jej ojciec i mąż. Po drugiej wojnie światowej i zmianie władzy Maria nie czuła się zbyt dobrze w nowej rzeczywistości. W okresie PRL-u nie wypadało mówić o życiu swoim i rodziny, jeśli miało się „nieodpowiednie”, czyli burżuazyjne, pochodzenie. Jak wspomina pani Tatiana Zyzykin-Sułkowska, której rodzice i dziadkowie byli „białymi” emigrantami, po 1945 roku łódzcy prawosławni nie rozmawiali o swej przeszłości, o którą zresztą nawet nie wypadało pytać. Jeden z łódzkich Rosjan, Dymitr Griaznow, często znęcał się nad panią Marią, grożąc, iż poinformuje władze, że w 1913 roku młoda nauczycielka uczestniczyła w uroczystościach z okazji 300-lecia Domu Romanowów. Zdając sobie sprawę z konsekwencji takiego donosu, kobieta bała się Griaznowa i unikała go jak ognia. Ten przykład dowodzi, iż sytuacja prawosławnej mniejszości, zwłaszcza tej części, która pamiętała jeszcze carskie czasy, nie była łatwa oraz że grupa ta była wewnętrznie podzielona. Łódzki pułkownik Rodzina pułkownika Aleksego Maszłykina (1876‒1927), spoczywającego w mogile tuż przy ogrodzeniu, mieszkała w Łodzi przez kilkadziesiąt lat. Sam Maszłykin, kozak z guberni Nowoczerkasskiej, służył w stacjonującym tutaj 5. Pułku Kozaków Dońskich. Ogromną rolę w wychowaniu i dorastaniu Aleksego odegrały tradycje kozackiego rodu Maszłykinów, którzy w 1798 roku otrzymali szlachectwo z rąk cara Pawła I. W latach 30. XIX wieku jeden z członków rodziny został wybrany do tak zwanego Komitetu Dońskiego, mającego wprowadzić zmiany w życiu kozaków. Aleksy urodził się w 1876 roku, jego ojciec Symeon (Siemion) zasiadał w starszyźnie kozackiej w Obwodzie Wojska Dońskie- 31 go. Sam Maszłykin ukończył najpierw gimnazjum w Nowoczerkassku, a następnie szkołę junkrów, po czym skierowano go do Łodzi, do 5. Pułku Kozaków Dońskich. Jednostka walczyła w wojnie 1812 roku i za swoje zasługi otrzymała flagę św. Jerzego – najbardziej zaszczytną nagrodę rosyjskiej armii cesarskiej. Jako szlachcic i oficer Maszłykin należał do tak zwanego „towarzystwa” składającego się z urzędników państwowych, wykładowców miejscowych szkół i wojskowych. Zapewne spotykał się z innymi mężczyznami o podobnym statusie społecznym w restauracji oraz podczas gry w karty; bywał też na przedstawieniach teatralnych w języku rosyjskim, jak również balach charytatywnych. Wtedy mógł poznać Karola Tadera, nauczyciela fizyki i mineralogii w Łódzkiej Wyższej Szkole Rzemieślniczej, który zaprosił Aleksego do swojego domu, gdzie młody człowiek spotkał jego córkę Annę. Dziewczyna urodziła się w Łodzi i pochodziła z rodziny mieszanej: jej ojciec był ewangelikiem, a matka – Anastazja (według innych źródeł Natalia) z domu Bielajew – wyznawała prawosławie, więc zgodnie z rosyjskim ustawodawstwem dzieci urodzone w takich małżeństwach chrzczono w cerkwi. Młodzi ludzie zakochali się w sobie i pobrali się 28 października 1901 roku w łódzkiej cerkwi pw. św. Olgi. Anna miała wówczas 20 lat, Aleksy 25 i jak każdy oficer musiał otrzymać zezwolenie dowództwa na wstąpienie w związek małżeński, które nie było tylko formalnością. Żona oficera rosyjskiej armii musiała sprostać szeregowi wymagań, często przeszłość narzeczonej oraz jej rodziny była szczegółowo prześwietlana. Miała to być kobieta „przyzwoita”, „dobrze wychowana” i „moralna”14. Oficerom zakazano ożenku z aktorkami lub z rozwódkami, które wzięły na siebie winę za rozpad poprzedniego małżeństwa. Złamanie powyższego zakazu skutkowało wydaleniem ze służby. Wydanie zgody było uzależnione od tego, czy małżonkowie albo przynajmniej jedno z nich dysponowało wystarczającymi środkami finansowymi, by prowadzić życie na odpowiednim poziomie. Zgodnie z rosyjskim ustawodawstwem przeprowadzono też rewizję przedślubną, w której stwierdzono brak przeciwwskazań do zawarcia małżeństwa. Za prawdziwość oświadczeń narzeczonego ręczyli koledzy Aleksego – podporucznicy 37. Jekaterynburgskiego Pułku piechoty, Wiktor Kotienew i Chrystofor Sybiew. Zapewne byli oni bliskimi przyjaciółmi Maszłykina, skoro również świadkowali na ich ślubie. Poręczycielami ze strony panny Tader byli koledzy jej ojca z Wyższej Szkoły Rzemieślniczej. 32 Był to dosyć typowy związek w środowisku łódzkich prawosławnych, gdyż córki urzędników często wybierały na mężów oficerów miejscowego garnizonu. Małżonkowie Maszłykinowie byli ludźmi o bardzo zbliżonym statusie społecznym – pochodzili ze stanu szlacheckiego: rodzina Aleksego została nobilitowana pod koniec XVIII wieku, a Karol Tader również otrzymał szlachectwo dziedziczne (na przykład, syn Karola Anton figuruje jako „szlachcic dziedziczny guberni Piotrkowskiej”)15. Można stwierdzić, że Anna i Aleksy Maszłykinowie należeli do elity Imperium Rosyjskiego, bo dziedziczna szlachta stanowiła mniej niż 1% populacji kraju. Małżonkom urodziła się trójka dzieci – Jerzy, Borys i Eugenia. W 1908 roku porucznik Maszłykin z rodziną przeniósł się do Rypina, na granicę z Prusami. Najprawdopodobniej Aleksy walczył w I wojnie światowej, ponieważ zaledwie w ciągu ośmiu lat zdołał awansować do stopnia pułkownika. Można domniemywać, iż po rewolucji październikowej małżonkowie postanowili wrócić do Łodzi, rodzinnego miasta Anny. Tutaj przebywali jej matka i bracia. Ponadto dzieci Maszłykinów posługiwały się językiem polskim. Po śmierci męża Anna mieszkała z młodszym synem Borysem, urzędnikiem, przy ul. Piotrkowskiej 257. Jerzy ożenił się z prawosławną panną o imieniu Nadieżda. Eugenia poślubiła Włodzimierza Dorofiejewa, syna znanego łódzkiego artysty malarza Aleksandra Dorofiejewa, pochowanego na cmentarzu na Dołach. Małżonkowie mieszkali przy Al. Politechniki 144, a Włodzimierz śpiewał w chórze katedralnym. Ostatnie wzmianki o tej rodzinie oraz o braciach Anny Maszłykin pochodzą z czasów II wojny światowej. W spisach prawosławnych parafian z lat 1949‒1955 nie występuje żadna osoba nazwiskiem Tader lub Maszłykin. Jest możliwe, iż w wojennej zawierusze ktoś z nich zmienił miejsce zamieszkania, ale bardziej prawdopodobny jest pesymistyczny scenariusz. W latach 1945‒47 NKWD aresztowało i wysłało do łagrów ponad dwa tysiące przedstawicieli „białej” emigracji lub potomków tych, którzy mieszkali tutaj za czasów carskich. Być może Maszłykinowie podzielili ich los. Violetta Wiernicka, autorka książki „Rosjanie w Polsce. Czas zaborów 1795–1915” (Wyd. „Bellona”). Publikuje m. in. w „Focusie Historia”, „Newsweeku Historia”, „Polityce”. 33 Przypisy: 1 Korespondencja namiestników Królestwa Polskiego I–VIII 1863, pod red. S. Kieniewicza, I. Millera, Zakład Narodowy Ossolińskich, 1974, s. 168. 2 R. Leszczyński. Materiały kronikarskie o budowie cerkwi p.w. Św. Aleksandra Newskiego w Łodzi w: „Prace i Materiały Historyczne Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej” 2012, s. 67 3 P. Paszkiewicz, Sztuka rosyjska w Warszawie 1815–1915, Instytut Sztuki PAN, 1991, s. 21. 4 Ibid., s. 22–23. 5 M. Klimecki, Działania wojsk rosyjskich nad Wisłą podczas I wojny światowej w: „Rola militarna Wisły w dziejach Polski (1864–1939)”, cz. 2, K. Myśliński (red.), Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1991, s. 9. 6 Dziennik Łódzki z dn.1 (13) marca 1885 roku 7 Dziennik Łódzki z dn.13 (25 ) lipca 1885 roku 8 Учреждения Управлений губерний Царства Польского. Свод законов, том II, издание 1892 года, ст. 128–151 9 Księgi metrykalne parafii p.w. Św. Aleksandra Newskiego za lata 1897, 1899, 1904, 1906 10 Lista parafian cerkwi p.w. Św. Aleksandra Newskiego za rok 1940 11 Księgi metrykalne Soboru p.w. św. A. Newskiego za rok 1904 12 Nieopublikowane wspomnienia Stefana Świderskiego na stronie http://www.rudapabianicka.com.pl, dostęp w dn. 11.09.2014 r. 13 Rozmowa autorki z panią Tatianą Zyzykin-Sułkowską w dn. 14.10. 2014 14 Волков С. В. Русский офицерский корпус. Воениздат, 1993, s. 248 15 Księgi metrykalne parafii p.w. św. Aleksandra Newskiego za 1910 rok 34 Использованная литература/Bibliografia: Dziennik Łódzki. Lata 1885–1889 Klimecki M. Działania wojsk rosyjskich nad Wisłą podczas I wojny światowej w: „Rola militarna Wisły w dziejach Polski (1864–1939)”, cz. 2, pod red. K. Myślińskiego, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1991 Korespondencja namiestników Królestwa Polskiego I–VIII 1863, pod red. S. Kieniewicza, I. Millera, Zakład Narodowy Ossolińskich, 1974 Kozłowski J. Straż ziemska w Królestwie Polskim w latach 1867– 1875. „Przegląd Historyczny”, Nr 91, rok 2000, s. 519–543 Księgi metrykalne parafii p.w. Św. Aleksandra Newskiego w Łodzi. Leszczyński R. Materiały kronikarskie o budowie cerkwi p. w. Św. Aleksandra Newskiego w Łodzi w: „Prace i Materiały Historyczne Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej”, 2012 Paszkiewicz P. Sztuka rosyjska w Warszawie 1815–1915, Instytut Sztuki PAN, 1991 Świderski S. Wspomnienia z rosyjskiej szkoły. www.rudapabianicka. com.pl Wiernicka V. Na Starym cmentarzu w: „Przegląd Prawosławny”, nr 6, rok 2014, s. 17–20 Волков С. В. Русский офицерский корпус. Воениздат, 1993 Памятные книжки Петроковской губернии. 1885–1914 Учреждения Управлений губерний Царства Польского. Свод законов, том II, издание 1892 года 35 Фаддей Ионик – потомок старообрядцев В городе Элк на Мазурах жил симпатичный старик. Длинная седая борода, хриплый голос и медленная, уже неуклюжая походка напоминали о его возрасте. Несмотря на проблемы со здоровьем Фаддей Зиновьевич Ионик был отзывчив и покорял окружающих огромным чувством юмора. Он был потомком старообрядцевфедосеевцев, уроженцем села Габовые Гронды, основанного староверами во второй половине XIX века недалеко от города Августова – в той части Речи Посполитой, которая после разделов вошла в состав России. Отец Ионика был военнослужащим царской армии. Занятый служебными делами, он мало интересовался религиозным воспитанием сына. Мать была погружена в домашние хозяйственные заботы. Первоначально Ионику почти одному приходилось „открывать” старую веру. По его словам, „был в нем какой-то голос крови”, сильно влиявший на круг его интересов. Во время Первой мировой войны Ионик жил вместе с отцом и матерью сначала в Псковской, затем в Тамбовской губерниях, посещая там русские школы. В 1919 г. его семья вернулась в Габовые Гронды, где Ионик начал учить польский язык и ходить в польскую школу. С этого времени его жизнь протекала на рубеже двух культур – польской и русской. Рассказы дедов и старообрядческие книги, по которым Ионик научился древнему письму и характерному пению по крюкам без нотного письма, рождали в нем интерес к старообрядческой традиции и своим русским корням. С другой стороны, он испытал на себе влияние польской школы и книг, которые получал для чтения из соседнего города Августова. Учитель-старовер из Погорельца показал Ионику, как копировать древние книги. Но технике переплета Фаддей Зиновьевич научился уже в Августове. 36 Между двумя мировыми войнами, благодаря заботам братьев Пименовых, старообрядчество на территории Польши переживало расцвет. Активно включился в религиозную и культурную жизнь старообрядцев и Фаддей Ионик. В 1930 году Высший старообрядческий совет направил его в Вильно на курсы старообрядческих учителей. После их окончания Фаддей Зиновьевич стал обучать Закону Божию детей в старообрядческой школе вплоть до 1939 г. В 1939 г. в Габовых Грондах появились советские войска. Ионик попал в списки неблагонадежных для высылки в Сибирь, но заступничество влиятельных односельчан, подтвердивших, что он может стать учителем в русской школе, спасло его. Вскоре он окончил подготовительный курс в Белостоке и начал преподавать русский язык, географию и физику. В 1941 г. школы закрылись, а Ионик „переквалифицировался” в дровосеки. В 1943 г. всех жителей деревни Габовые Гронды за сотрудничество с партизанами немцы вывезли на принудительные работы. Фаддей Зиновьевич вместе с женой и детьми попал в Восточную Пруссию. После войны вся семья Ионика благополучно вернулась в Польшу. Сначала жили в Августове, а в 1948 г. переехали в Элк. После возвращения Фаддей Зиновьевич поменял несколько профессий: работал в сельскохозяйственном кооперативе, вахтером, начальником похоронного бюро. Долгие годы Фаддей Зиновьевич весьма удачно занимался копированием старообрядческих книг. Первую книгу – крюковой сборник – он переписал в двенадцатилетнем возрасте. Последней книгой был список того же сборника, выполненный им в 1988 г. После Второй мировой войны Ф. Ионик начал писать стихи: короткие эпиграммы, „по случаю”, пространные стихотворения и поэмы. Писал Ионик на русском и польском языках. В конце 1970-х годов он попытался напечатать несколько своих стихотворений в местной газете, но редактор отослал их назад с пометкой, подвергающей сомнению их художественную ценность. Стихи Ф. Ионика, действительно, далеки от изысканности слога и изощренности формы. В русских стихах поэт не выдерживает ни последовательности формы, ни „авторской системы”. Русская поэзия Фаддея Ионика повествует о раз- 37 личных сторонах жизни староверов в Польше и как будто несёт в себе весь груз их страданий и тяжесть бытия. Стихи эти особенно интересны как источник знаний о современной жизни старообрядцев в Польше, об их стремлениях, проблемах и характерах. Сюжеты отдельных стихов хорошо соотносятся между собой, составляя стихотворный рассказ о минувшем и настоящем. Пересказ истории ведется со времен Никона и Аввакума и постепенно приближается к 80-м годам XX в. Ионик чувствует себя потомком своих предшественников, неоднократно подчеркивает свою тесную связь с прошедшими временами, как бы берет на себя обязательство рассказать современникам то, что сам узнал от дедов и прадедов. В предисловии к циклу, посвященному родной деревне Габовым Грондам, читаем: Потомок старобрядцев предков, Горжусь с ними я родством, Пишу, быть может, едко Но с полным торжеством. О том, что рассказали Нам праотцы-отцы, О том, как умирали За истину борцы. От казней старобрядцев Минули сотни лет, Но память о погибших В сердцах наших живет. („Села Габовые Гронды и Бор, 1864–1865”) Кроме общей старообрядческой истории немало внимания уделяет Ф. Ионик местной истории, связанной с первыми годами жизни в Польше. Село уже старое Крестьянское село, Старообрядцами Заселено оно. 38 На грани леса-бора И заливных лугов, Которым конца-края Не видно берегов. Когда впервые Поселились старики, Питались пищею Из леса и реки. В лесу полным-полно И ягод, и грибов. С кошелкой, полной рыб, С реки шел рыболов Их первое убежище, Крыт хвоей был шалаш, В котором и ужи Гнездилися не раз. Автор стихов сознательно повторяет факты, касающиеся минувших времен, понимая, что для нынешнего поколения старообрядцев в Польше уже весьма далеки традиционные устои предков. Не случаен поэтому грустный тон многих стихов Фаддея Зиновьевича. Хотя сам Ионик уверен, что пишет „едко”, в его стихах нет ни вспыльчивости, ни ярости. В его творчестве в 1980-х годах начинают появляться признаки примирения с действительностью, становится заметным преобладание общечеловеческих тем – доброты, нравственности, трезвости. Творчество Ионика на польской почве – это явление уникальное, редкий вид народного искусства, пропитанного чувствами и страданиями нескольких поколений людей, заброшенных на чужбину. При подготовке материала использован очерк У. Церняк „На рубеже культур: творчество Фаддея Зиновьевича Ионика”. (Сб. Мир старообрядчества. Личность. Книга. Традиция. Вып. 1 – М–СПб: 1992) 39 Tadeusz Jonik – potomek staroobrzędowców W Ełku na Mazurach mieszkał sympatyczny staruszek. Długa siwa broda, zachrypnięty głos i powolny, trochę już niezgrabny chód przypominały o jego wieku. Tadeusz (Faddiej Zinowjewicz) Jonik był człowiekiem wrażliwym i rozbrajał otoczenie ogromnym poczuciem humoru. Był potomkiem staroobrzędowców-fiedosiejewców urodzonym we wsi Gabowe Grądy, osadzie założonej przez staroobrzędowców w drugiej połowie XIX wieku niedaleko Augustowa. Ojciec Jonika służył w armii carskiej i był zbyt zajęty sprawami służbowymi, by interesować się religijnym wychowaniem syna. Matka Jonika zaś skupiała się na obowiązkach domowych. W związku z postawami rodziców początkowo Tadeusz sam „odkrywał” starą wiarę. Według jego słów „był w nim jakiś głos krwi” który silnie wpływał na zakres jego zainteresowań. Podczas pierwszej wojny światowej Jonik mieszkał razem z ojcem i matką w guberni pskowskiej a następnie tambowskiej, gdzie uczęszczał do rosyjskich szkół. W roku 1919 jego rodzina powróciła do Gabowych Grądów i tu Jonik trafił do polskiej szkoły, gdzie zaczął poznawać język polski. Od tego czasu jego życie toczyło się na pograniczu dwóch kultur – polskiej i rosyjskiej. Opowieści dziadów i staroobrzędowe księgi z których Jonik nauczył się starej pisowni i charakterystycznego śpiewu według kriuków (zapis neumatyczny) pozbawionych zapisu nutowego, rozbudziło w nim zainteresowania tradycjami staroobrzędowymi i własnymi rosyjskimi korzeniami. Z drugiej jednak strony odczuwał on wpływ polskiej szkoły oraz książek, które trafiały do niego z Augustowa. Starowierski nauczyciel z Pogorzelca pokazał Jonikowi jak należy kopiować stare księgi. Techniki oprawiania nauczył się pan Tadeusz już w Augustowie. W okresie międzywojennym dzięki staraniom braci Pimienowych starowierstwo na terenie Polski przeżywało swój rozkwit. Także Tadeusz Jonik aktywnie włączył się do religijnego i kulturalnego życia staroobrzędowców. W roku 1930. Najwyższa 40 Rada Staroobrzędowców skierowała go do Wilna na kursy staroobrzędowych nauczycieli. Po ich ukończeniu Tadeusz w szkole dla staroobrzędowców zaczął uczyć dzieci religii i uczył aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Wtedy to w Gabowych Grądach pojawiło się wojsko sowieckie. Jonik znalazł się na liście osób podejrzanych i przeznaczonych do wywózki na Syberię, ale wstawiennictwo wpływowych mieszkańców wsi, potwierdzających, że może on być nauczycielem w szkole rosyjskiej, uratowało go. Wkrótce skończył przygotowawczy kurs w Białymstoku i zaczął nauczać rosyjskiego, geografii i fizyki. W 1941 roku szkoły zostały zamknięte i Jonik „przekwalifikował się” na drwala. W 1943 roku za współpracę z partyzantami wszystkich mieszkańców Gabowych Grądów Niemcy wywieźli na roboty przymusowe. Tadeusz wraz z żoną i dziećmi trafił do Prus Wschodnich. Po wojnie cała rodzina Jonika szczęśliwie wróciła do Polski. Początkowo mieszkali w Augustowie, a w 1948 roku przeprowadzili się do Ełku. Po powrocie pan Tadeusz kilka razy zmieniał zawód – między innymi pracował w rolniczej spółdzielni produkcyjnej jako strażnik oraz był kierownikiem domu pogrzebowego. Przez długie lata z sukcesami zajmował się kopiowaniem ksiąg staroobrzędowych. Pierwszą swą książkę – zbiór muzycznych zapisów kriukowych – przepisał w wieku lat dwunastu. Ostatnią księgą był odpis tego samego zbioru wykonany przez niego w 1988 roku. Tadeusz Jonik zaczął pisać wiersze po zakończeniu drugiej wojny światowej. Tworzył głównie krótkie epigramy, wiersze okolicznościowe, a także dłuższe utwory i poematy. Pan Jonik pisał w językach rosyjskim i polskim. W końcu lat siedemdziesiątych próbował opublikować kilka swoich wierszy w lokalnej gazecie, lecz redaktor zwrócił je, podważając ich wartość artystyczną. Wiersze Tadeusza Jonika rzeczywiście dalekie są od starannej konstrukcji i wyszukanych form.. Rosyjska poezja pana Tadeusza opowiada o różnych aspektach życia staroobrzędowców w Polsce, pokazując cały ciężar ich cierpień i trudności bytowych. Wiersze te są szczególnie interesujące jako źródło wiedzy o współczesnym życiu staroobrzędowców, o ich dążeniach, problemach i charakterach. Tematyka poszczególnych wierszy dobrze ze sobą współgra tworząc wierszowaną opowieść o przeszłości i dniu dzisiejszym. Przekaz historii prowadzony jest od czasów Nikona i Awwakuma i stopniowo przybliża się do lat osiemdziesiątych XX wieku. 41 W wierszach autor podkreśla, że czuje się potomkiem swoich poprzedników, odczuwa bliską więź z minionymi czasami i czuje się w obowiązku przekazać współczesnym to wszystko, czego się dowiedział od dziadów i pradziadów. W przedmowie do cyklu poświęconego ojczystej wsi Gabowe Grądy czytamy: Потомок старобрядцев предков, Горжусь с ними я родством, Пишу, быть может, едко Но с полным торжеством. О том, что рассказали Нам праотцы-отцы, О том, как умирали За истину борцы. От казней старобрядцев Минули сотни лет, Но память о погибших В сердцах наших живёт. („Села Габовые Гронды и Бор, 1864–1865”) Oprócz wspólnej staroobrzędowej przeszłości niemało uwagi Tadeusz Jonik poświęca historii miejscowej, związanej z pierwszymi latami życia w Polsce. На грани леса-бора И заливных лугов, Которым конца-края Не видно берегов. Когда впервые Поселились старики, Питались пищею Из леса и реки. В лесу полным-полно И ягод, и грибов. С кошёлкой, полной рыб, С реки шёл рыболов 42 Их первое убежище, Крыт хвоей был шалаш, В котором и ужи Гнездилися не раз. Autor wierszy świadomie powtarza fakty dotyczące czasów minionych rozumiejąc, jak bardzo odległe są tradycyjne zasady przodków dla współczesnego pokolenia staroobrzędowców w Polsce. Nie jest więc przypadkiem smutny ton wielu wierszy pana Tadeusza. I chociaż sam Jonik jest przekonany że pisze „ostro”, nie ma w jego wierszach ani gniewu, ani złości. W jego twórczości z lat osiemdziesiątych pojawiają się oznaki pogodzenia z rzeczywistością, ponadto staje się zauważalna przewaga tematów ogólnoludzkich – dobra, moralności, trzeźwości. Polskojęzyczna twórczość Jonika to zjawisko unikalne, rzadki rodzaj sztuki ludowej nasyconej uczuciami i cierpieniem kilku pokoleń ludzi rzuconych na obczyznę. Przy przygotowaniu materiału wykorzystano esej U. Cierniak „Na granicy kultur: twórczość Faddieja Zinowjewicza Jonika (Zb. Świat staroobrzędowstwa. Osobowość. Książka. Tradycja. Wyd.I, Moskwa – Petersburg 1992) 43 Щецин сегодня Szczecin dzisiaj 44 Щецинские ворота в Европу В Государственном архиве в Щецине хранятся документы, так или иначе относящиеся к истории России. Среди них находится послание царя Ивана IV (Грозного), отправленное в 1558 году в Вену Фердинанду I – императору „Священной Римской империи германской нации”. Через Щецин, который, по словам Екатерины Великой, стал „питомником для русских императриц”, россияне торили дорогу на запад. Иван Грозный несколько раз обменивался посланиями с императорами именно в Вене. Случалось, что дорога туда и обратно вела через Западную Померанию, а значит – через Щецин. В 1576 г. Иван Васильевич отправил из Москвы в Вену посольство, возглавляемое Захарием Сугорским, наместником Белозерским, предлагая императору Максимилиану II установить дипломатические отношения. Русское посольство возвращалось из Вены через Прагу, Франкфуртна-Одере, откуда путь продолжился по Одеру в город Щецин. Была поздняя осень, надо было торопиться, поэтому посольство Сугорского отправилось далее из Щецина морским путем по Балтийскому морю. По дороге около острова Борнхольм их настигла морская буря, сломавшая мачту корабля. Пришлось повернуть корабль обратно. Поврежденный корабль причалил к Грейфсвальду, откуда посольство уже по суше выехало в Москву. В 1700 г. Петр Великий вступил в войну против Швеции и после победы над шведами в 1709 г. под Полтавой отправил экспедиционный корпус под начальством Александра Меньшикова в Западную Померанию. Снабжением армии А. Меньшикова занимался цесаревич Алексей Петрович, наследник престола. Ставкой цесаревича был город Торн (Торунь). Русские войска в 1711–171З годах успешно осаждали Щецин, Кольберг (Колобжег) и высадились на острове Рюген. В 1712 г. Петр Великий по дороге в Грейсвальд встретился с польским королем Августом II в городе Ландсберг (Гожув), чтобы принять участие в морских маневрах союзного дат- 45 ского флота в окрестностях Грейфсвальда и Штральзунда. В 1713 г. Штральзунд, Щецин и остров Рюген были взяты русскими войсками. По случаю взятия Щецина Петр Великий написал и отправил 50 писем, может быть, предчувствуя, какую важную роль в контактах России с Западной Европой будет играть этот город. Если Петербург был окном в Европу, то Щецин стал важными воротами, через которые русские путешественники въезжали в западные края. В 1716 г. Петр Великий встретился с прусским королем Фридрихом Вильгельмом I. На этой встрече Петр I дал согласие на присоединение к Пруссии, отвоеванной русскими войсками у шведов Западной Померании с городом Щецином. Тогда же был заключен свадебный контракт на бракосочетание дочери Петра Великого Анны с сыном принца Готторп–Гольштинского Карлом Фридрихом. В этом браке родится принц Карл Петер Ульрих ГольштейнГотторпский, будущий российский император Петр III, супруг Екатерины Великой. Холм, занимаемый русскими войсками, осаждающими в 1713 г. Щецин, носил название „Казачья Горка” (Козакенберг). Сегодня его название – Взгуже Гетманьске. Во второй раз русские войска осаждали Щецин в 1759 г. во время Семилетней войны, в царствование Елизаветы Петровны. Здесь в это время воевал Емельян Пугачев в казачьем полку Денисова. Елизавета I, будучи бездетной, назначила своим наследником на царском престоле племянника, сына своей сестры Анны, Карла Петера Ульриха Гольштейн–Готторпского (в православии Петра Федоровича, вступившего на трон под именем Петра III) и выписала его из Киля в Россию. Она позаботилась и о его невесте. Выбор Елизаветы I пал на небогатую немецкую принцессу Софию Фридерику АнгальтЦербст, родившуюся в 1729 г. в Щецине, где ее отец был комендантом крепости. Принцесса София до 15-летнего возраста проживала в Щецине в довольно скромных условиях. Дружила и играла с городскими детьми. Приглашение в Россию было принято, и юная принцесса вместе со своей матерью отправились на дилижансе из Щецина в Россию к императрице Елизавете I. Был 1744 год. Путешествовали они зимой, останавливаясь на почтовых станциях по дороге в Кенигсберг. После Кениг- 46 сберга и пересечения прусско-российской границы их встречали с царскими почестями. В Щецинском парке Квисторпа (Парк Каспровича) когдато росла липа, называемая „Цесарской липой”, которая, согласно народной молве, была посажена принцессой Софией, будущей императрицей Российской Екатериной Великой. Цесарская липа была любимой целью прогулок по парку жителей Щецина. Дерево это засохло в конце XIX века, когда попытались его пересадить. Столяр-художник сделал из него стол, который был доставлен в Александровский дворец в Царском Селе и подарен Александре Федоровне, последней российской императрице. Таким образом, история как бы завершила свой круг. В Щецине на площади Белого Орла сохранился до наших дней Дворец Грумбкова (сейчас носит название Дворец „Под глобусом” – прим. ред.). В нем в 1759 г. родилась София Доротея Вюртембергская, будущая царица Мария Федоровна и жена императора Павла I. Именно она, после продолжительного отсутствия наследников царского трона в семье Романовых, родила четырех сыновей: Александра, Константина, Николая и Михаила. Двое из них взошли на престол как Александр I и Николай I. Это была вторая немецкая принцесса, родившаяся в Щецине и ставшая российской императрицей. Екатерина Великая говорила в шутку, что Щецин – это особый город, так как он является питомником русских императриц. В 1789 г. русский историк и писатель Николай Карамзин совершил путешествие из России в страны Западной Европы почтовым дилижансом. Его путь вел из России в Берлин через Кенигсберг, Западную Померанию в Берлин. Его путешествие по Западной Померании почтовым дилижансом проходило через города Стольп (Слупск), Кеслин (Кошалин), Керлин (Карлино), Штаргард (Старгард Щецинский). Карамзину не нравились немецкие ямщики, которые только и помышляли о том, как вытянуть побольше денег с путешествующих. Но писатель с благодарностью вспоминал шинкарку на постоялом дворе в Керлине, которая угостила его очень хорошим ужином. Карамзин в „Письмах русского путешественника” пишет про Старгард Щецинский, указывая дату: „Штаргард, 26 июня 1789 г. О Штаргарде, куда мы приехали ужинать, могу сказать единственно то, что он есть 47 изрядный город и что здешняя церковь Марии считается высочайшею в Германии…” Молодой Николай Пирогов, будущая слава русской военной хирургии, возвращаясь в Россию из Берлина после научной командировки, проезжал почтовым дилижансом по той же самой дороге, что и Н. Карамзин, только в противоположном направлении. Здесь, в Западной Померании, Н. Пирогов заболел гриппом, что заставило его сойти с дилижанса на одной из почтовых станций, отлежаться и, когда ему стало лучше, продолжить путь в Россию. Пирогов вспоминает происшедший с ним случай: на одном из постоялых дворов он не мог допроситься стакана чаю. Хозяйка постоялого двора все давала ему выпить какой-то дряни, и он очень сетовал на то, что немцы не знают, что такое настоящий русский чай. Одержанная русской армией в 1812 г. победа над армией Наполеона и вступление русских войск в Париж пробудили большой интерес русских к Западной Европе. Многих из них потянуло на Запад: богатые захотели увидеть „большой свет” и себя показать; учащаяся русская молодежь устремилась в немецкие и швейцарские университеты, русские художники и композиторы потянулись к центрам искусства (Мюнхен, Дрезден, Италия); стали модными многочисленные немецкие курорты. И вновь русские путешественники попадали в страны Западной Европы через Щецин. Между Санкт-Петербургом и Щецином было хорошо налаженное морское сообщение. Так было в XIX веке и в течение первых трех десятилетий XX века. Русские в Щецине не задерживались долго, тем не менее, вблизи пароходной пристани был большой элегантный отель „Sankt-Petersburg”, обслуживающий гостей из России. 5 мая 1847 г. литературный критик Виссарион Белинский от плыл на пароходе из Санкт-Петербурга в Щецин, направляясь на курорт Зальцбрунн (Щавно Здруй) в Силезии. 21 июля 1856 г. Иван Тургенев отправился на пароходе из СанктПетербурга в Щецин по дороге во Францию, чтобы встретить там свою возлюбленную Полину Виардо. 1 июля 1860 г. Лев Толстой вместе со своей сестрой Машей отплыл из Санкт-Петербурга в Щецин, чтобы навестить на немецком курорте Соден своего тяжело больного брата Николеньку. В XIX в. Щецин и его окрестности посетили императоры Николай I, Александр II и Николай II. Николай I несколько 48 раз вместе со своей семьей приплывал в Свинемюнде (Свиноуйсьце) на одном из кораблей русской военной эскадры. Русская эскадра останавливалась на несколько недель в Свинемюнде. В это время царская семья навещала своих заграничных родственников. Русские корабли вызывали большой интерес среди местных жителей, желающих посмотреть на мощную русскую эскадру и ее бравый экипаж, как писал про это щецинский летописец. Особенно довольны были немецкие купцы – русские гости оставляли в их магазинах много денег. В Свинемюнде в 1838 г. останавливался великий князь Александр Николаевич, будущий император Александр II, сопровождаемый поэтом Василием Жуковским, своим учителем и воспитателем. Они возвращались в Россию после годичной поездки по странам Западной Европы. Из Щецина они на пароходе отправились в Санкт-Петербург. 6 и 7 августа 1907 г. состоялась встреча российского императора Николая II с германским императором Вильгельмом II на рейде порта Свинемюнде. Императоров сопровождали министры иностранных дел Извольский и Бюлов. Вильгельм II безуспешно уговаривал Николая II выйти из союза с Англией и Францией. Еще до 70-х годов прошлого столетья на волнорезе рейда в Свинемюнде находилась чугунная плита с соответствующей надписью, отмечающей встречу двух монархов. Первая мировая война приостановила контакты между Россией и Померанией. В марте 1918 г. Советская Россия вышла из войны с кайзеровской Германией, заключила с ней БрестЛитовский мирный договор и установила дипломатические отношения. В первые годы после Октябрьского переворота в России только Германия имела нормальные дипломатические отношения с большевистской Россией, оставив действующую морскую пассажирскую линию между Петроградом и Щецином. Ее обслуживали пароходы, построенные на Щецинской судоверфи „Волькан”. На этих пароходах легально и нелегально многие русские, не мирившиеся с новым режимом в России, покидали свою страну. Первым европейским городом, в который они приплывали, снова был Щецин. Таким путем в 1920 г. уехали из России меньшевики во главе с Л. Мартовым. В 1921 г. отплыл на пароходе из Петрограда в Щецин Максим Горький. За ним 49 в 1922 г. последовали Федор Шаляпин, русские писатели Владислав Ходасевич с Ниной Берберовой и Борис Зайцев с женой и дочерью. В августе 1922 г. новая власть в России решила избавиться от „несозвучных” с ней выдающихся представителей русской интеллигенции: около 200 ученых, философов и общественных деятелей, в том числе Николай Бердяев и Иван Ильин, были принудительно отправлены из Петрограда в Щецин на пароходах „Обербюргермейстер Хакен” и „Прейссен” („Философские пароходы”). В 1923 г. на пароходе, плывущем в Щецин, покинул Советскую Россию историк и философ Георгий Федотов. В 20-е годы XX столетия для Владимира Маяковского, много раз приезжавшего в Германию и Францию, первой остановкой в Западной Европе был также Щецин. В начале 40-х годов ХХ века в Миздрое (Mендзыздрое) снова, как в начале 20-ых годов, стала раздаваться русская речь. Немецкие власти в 1940 г. поселили на острове Волин большую группу „балтийских немцев”. Многие из переселенцев были русскоязычными. Для их детей были открыты две так называемые „балтийские гимназии”. Андрей Нечаев 50 Царь Иван IV Васильевич (Грозный), 1530–1584 Car Iwan IV Groźny Император Петр I Алексеевич, 1672–1725 Car Piotr I Aleksiejewicz Wielki 51 Великая княгиня Мария Федоровна, жена императора Павла I, 1759–1828 Sophia Marie Dorothea Augusta Luisa von Württemberg Софья Фридерика АнгальтЦербст, имератрица Екатерина II, 1729–1796 Sophie Auguste Friederike von Anhalt-ZerbstDornburg 52 Николай Карамзин, 1766–1826 Nikołaj Karamzin Николай Пирогов, 1810–1881 Nikołaj Pirogow 53 Дворец Грумбкова в Щецине сегодня Pałac pod Globusem w Szczecinie Сотни тысяч туристов ежегодно приезжают в Щецин, который хранит следы русской истории. Turyści co roku przyjeżdżają do Szczecina, który nosi ślady historii rosyjskiej. 54 Szczecińskie wrota do Europy W Archiwum Państwowym w Szczecinie przechowywane są dokumenty odnoszące się do historii Rosji. Wśród nich znajduje się list cara Iwana IV (Groźnego) wysłany w 1558 roku Ferdynandowi I – cesarzowi „Świętego Cesarstwa Narodu Niemieckiego”. Iwan Groźny kilkakrotnie wymieniał się orędziami z cesarzami właśnie w Wiedniu. Bywało, że droga tam i z powrotem prowadziła przez Pomorze Zachodnie. W roku 1576 Iwan Wasiliewicz wysłał z Moskwy do Wiednia poselstwo, na czele którego stał Zachar Sugorski, namiestnik Biełozierski, z propozycją nawiązania stosunków dyplomatycznych. Poselstwo rosyjskie wracało przez Pragę i Frankfurt, zaś drogę do Szczecina odbyli płynąc Odrą. Była późna jesień i należało się śpieszyć, dlatego i ze Szczecina popłynęli statkiem. Po drodze, w pobliżu wyspy Bornholm rozszalał się sztorm który złamał maszt. Trzeba było zawrócić. Uszkodzony okręt przybił do Greifswaldu, skąd poselstwo już drogą lądową wyjechało do Moskwy. W 1700 roku Piotr Wielki przystąpił do wojny ze Szwecją i po zwycięstwie nad Szwedami pod Połtawą w 1709 roku wyprawił pod dowództwem Aleksandra Mieńszykowa korpus ekspedycyjny na Pomorze Zachodnie. Zaopatrzeniem armii zajmował się carewicz Aleksiej, następca rosyjskiego tronu. Sztab mieścił się w mieście Thorn (Toruń). W latach 1711–1713 wojska rosyjskie z powodzeniem oblegały Szczecin, Kolberg (Kołobrzeg), a także wylądowały na wyspie Ruegen. W 1712 roku Piotr Wielki po drodze do Greifswaldu spotkał się w mieście Landsberg (Gorzów) z polskim królem Augustem II. Celem ich rozmowy było zaplanowanie wspólnych manewrów morskich z sojuszniczą flotą duńską w okolicach Greifswaldu i Stralsundu. W roku 1713 wojska rosyjskie zdobyły Stralsund, Szczecin i wyspę Rugię. Z okazji zdobycia Szczecina Piotr Wielki napisał i wysłał około pięćdziesięciu listów, być może przeczuwając, jak ważną rolę będzie odgrywać to miasto w kontaktach Rosji z Europą Zachodnią. Jeśli Petersburg był oknem na Europę, to Szczecin został ważnymi wrotami, przez które podróżnicy rosyjscy wjeżdżali do krajów zachodnich. W roku 1716 Piotr Wielki spotkał się z kró- 55 lem pruskim Fryderykiem Wilhelmem I. Na tym spotkaniu Piotr Wielki zgodził się na przyłączenie do Prus odbitego Szwedom przez wojska rosyjskie Pomorza Zachodniego ze Szczecinem. Wtedy też został zawarty kontrakt ślubny dotyczący związku córki Piotra Wielkiego Anny z synem księcia Gottorp-Holsztyńskiego, Karolem Fryderykiem. W małżeństwie tym urodził się książę Karol Piotr Ulrich Holstein-Gottorp, przyszły car rosyjski Piotr III, małżonek Katarzyny Wielkiej. Wzgórze zajmowane przez oblegające Szczecin w 1713 roku wojska rosyjskie nosiło nazwę „Kozacka Górka” (Kosakenberg). Dzisiaj nosi nazwę Wzgórza Hetmańskiego. Drugi raz wojska rosyjskie oblegały Szczecin w 1759 roku podczas Wojny Siedmioletniej, w czasach panowania Elżbiety. Wtedy w kozackim pułku Denisowa walczył Emelian Pugaczow. Będąc bezdzietną Elżbieta I wyznaczyła na swego następcę na carskim tronie syna swojej siostry Anny, Karola Piotra Ulricha Gottorp-Holstein i sprowadziła go z Kilonii do Rosji. Zatroszczyła się też o narzeczoną dla niego. Wybór Elżbiety I padł na niebogatą księżniczkę niemiecką Zofię Fryderykę Anhalt-Zerbst, urodzoną w roku 1729 w Szczecinie, gdzie jej ojciec był komendantem twierdzy. Księżniczka Zofia do piętnastego roku życia mieszkała w Szczecinie w warunkach stosunkowo skromnych. Przyjaźniła się i bawiła z mieszczańskimi dziećmi. Zaproszenie do Rosji zostało przyjęte i młoda księżniczka wraz ze swą matką wyprawiła się dyliżansem ze Szczecina do Rosji do cesarzowej Elżbiety I. Był rok 1744. Damy podróżowały zimą, zatrzymując się na stacjach pocztowych w drodze do Królewca. Za Królewcem i po przekroczeniu granicy prusko-rosyjskiej były witane z honorami carskimi. W szczecińskim parku Quistorpa (Park Kasprowicza) rosła niegdyś lipa nazywana „lipą cesarską”, która według podań ludowych była posadzona przez księżniczkę Zofię, przyszłą cesarzową rosyjską Katarzynę Wielką. Cesarska lipa stanowiła ulubiony cel spacerów po parku mieszkańców Szczecina. Drzewo to uschło w końcu XIX wieku, kiedy to próbowano przesadzić je w inne miejsce. Stolarz-artysta wykonał z niego stół, który został dostawiony do Pałacu Aleksandrowskiego w Carskim Siole i podarowany ostatniej rosyjskiej cesarzowej Aleksandrze. Przy Placu Orła Białego w Szczecinie zachował się Pałac Grumbkowa (dziś noszący nazwę Pałacu po Globusem). W nim 56 w roku 1759 urodziła się Zofia Dorota Wuertemberska, przyszła caryca Maria Fiodorowna, żona cara Pawła I. Właśnie ona, po długotrwałym braku następców tronu carskiego w rodzinie Romanowych, urodziła czterech synów: Aleksandra, Konstantego, Mikołaja i Michała. Dwóch z nich wstąpiło na tron jako Aleksander I i Mikołaj I. Była to druga księżniczka niemiecka urodzona w Szczecinie jaka została rosyjską cesarzową. Katarzyna Wielka żartowała, że Szczecin jest szczególnym miastem, ponieważ stał się wylęgarnią caryc rosyjskich. W roku 1789 rosyjski pisarz i historyk Mikołaj Karamzin odbył podróż dyliżansem pocztowym z Rosji do krajów Europy Zachodniej. Jego droga prowadziła z Rosji do Berlina przez Królewiec i Pomorze Zachodnie. Jego podróż dyliżansem przez Pomorze Zachodnie prowadziła przez miasta Stolp (Słupsk), Koeslin (Koszalin), Kerlin (Karlino), Stargard (Szczeciński). Karamzinowi nie podobali się niemieccy pocztylioni, którzy koncentrowali się głównie na tym, jakby tu wyciągnąć z podróżnych jak najwięcej pieniędzy. Za to z wdzięcznością wspominał pisarz szynkarkę na stacji pocztowej w Kerlinie, która poczęstowała go bardzo dobrą kolacją. W „Listach podróżnika rosyjskiego” pisze Karamzin o Stargardzie Szczecińskim podając datę „Stargard, 26 czerwca 1789 r. O Stargardzie, dokąd przyjechaliśmy na kolację, mogę powiedzieć tylko to, że jest on miastem z prawdziwego zdarzenia, i że tutejszy kościół Mariacki jest najwyższym w Niemczech…”. Młody Mikołaj Pirogow, przyszła sława rosyjskiej chirurgii wojskowej, wracając z Berlina do Rosji po pobycie naukowym, pokonywał dyliżansem pocztowym tę samą drogę co Karamzin, tylko w kierunku odwrotnym. Na Pomorzu Zachodnim zachorował na grypę, co zmusiło go do opuszczenia dyliżansu na jednej ze stacji pocztowych i odłożenia podróży do Rosji na czas, gdy poczuł się lepiej. Pirogow wspomina że na którejś ze stacji nie mógł doprosić się szklanki herbaty. Gospodyni zajazdu ciągle dawała mu do picia jakieś świństwo i bardzo złościł się on na to, że Niemcy nie wiedzą, co to jest prawdziwa rosyjska herbata. Zwycięstwo odniesione przez armię rosyjską w 1812 roku nad armią Napoleona i wejście wojsk rosyjskich do Paryża rozbudziły zainteresowanie Rosjan Europą Zachodnią. Wielu z nich pociągnęło na Zachód: bogaci chcieli zobaczyć „wielki świat” i pokazać się tam, ucząca się młodzież rosyjska pociągnęła do niemieckich i szwajcarskich uniwersytetów, rosyjscy artyści 57 i kompozytorzy podążyli do centrów sztuki (Monachium, Drezno); modne zrobiły się kurorty niemieckie. I znowu rosyjscy podróżnicy docierali do krajów Europy Zachodniej przez Szczecin. Między Petersburgiem a Szczecinem działało dobrze zorganizowane połączenie morskie. Tak było w wieku XIX i w ciągu trzech pierwszych dziesięcioleci XX wieku. 5 maja 1847 r. krytyk literacki Wissarion Bieliński wypłynął parowcem z Petersburga do Szczecina kierując się do uzdrowiska Salzbrunn (Szczawno-Zdrój) na Śląsku (dziś dzielnica Wałbrzycha – przyp. tłum.). 21 lipca 1856 r. Iwan Turgieniew odbył taką samą podróż po drodze do Francji, dokąd śpieszył na spotkanie ze swą ukochaną Poliną Viardo. Lew Tołstoj razem ze swą siostrą Maszą 1 lipca 1860 r. wypłynął z Sankt-Petersburga do Szczecina, aby odwiedzić w niemieckim kurorcie Soden swego ciężko chorego brata Mikołaja. W XIX wieku Szczecin i jego okolice odwiedzili carowie Mikołaj I, Aleksander II i Mikołaj II. Wraz ze swą rodziną Mikołaj I kilka razy przypływał do Swinemuende (Świnoujście) na jednym z okrętów rosyjskiej eskadry wojennej. Rosjanie zatrzymywała się w Swinemuende na kilka tygodni. W tym czasie rodzina carska odwiedzała swych zagranicznych krewnych. Jak pisał o tym szczeciński kronikarz, okręty rosyjskie wywoływały wielkie zainteresowanie miejscowych mieszkańców. Ponadto bardzo zadowoleni byli kupcy niemieccy – rosyjscy goście zostawiali w ich sklepach dużo pieniędzy. W Swinemuende w 1838 roku zatrzymywał się wielki książę Aleksander, przyszły car Aleksander II, w towarzystwie swojego nauczyciela i wychowawcy poety Wasilija Żukowskiego. Wracali do Rosji po rocznej podróży po krajach Europy Zachodniej. Ze Szczecina odpłynęli parowcem do Petersburga. 6 i 7 sierpnia 1907 roku na redzie portu Swinemuende miało miejsce spotkanie rosyjskiego cara Mikołaja II z niemieckim cesarzem Wilhelmem II. Cesarzom towarzyszyli ministrowie spraw zagranicznych Dzwolski i von Buelow. Wilhelm II bezskutecznie namawiał Mikołaja II do wyjścia z sojuszu z Anglią i Francją. Jeszcze do lat 70-tych XX wieku na falochronie redy w Swinemuende znajdowała się żeliwna tablica z odpowiednim napisem upamiętniającym spotkanie dwóch monarchów. Pierwsza wojna światowa do marca 1917 roku przyhamowała kontakty Rosji z Pomorzem. W marcu 1918 roku Sowiecka Rosja odstąpiła od wojny z kajzerowskimi Niemcami, zawarła z nimi 58 pokój brzeski i nawiązała stosunki dyplomatyczne. W pierwszych latach po rewolucji październikowej jedynie Niemcy miały normalne stosunki dyplomatyczne z bolszewicką Rosją, pozostawiając czynną morską linię pasażerską między Piotrogrodem i Szczecinem. Obsługiwały ją parowce zbudowane w szczecińskiej Stoczni „Vulkan”. Na tych parowcach, legalnie i nielegalnie, wielu Rosjan niemogących pogodzić się z nowym reżimem w Rosji, opuszczało swój kraj. I znowu Szczecin był pierwszym europejskim miastem, do którego przypływali. Tą drogą w 1920 roku wyjechali z Rosji mieńszewicy z Martowym na czele. W 1921 roku odpłynął parowcem z Piotrogrodu do Szczecina Maksym Gorki. Za nim w 1922 roku podążyli Fiodor Szalapin, rosyjscy pisarze Władysław Chodasiewicz z Niną Berberową i Borys Zajcew z żoną i córką. W sierpniu 1922 roku nowa władza postanowiła pozbyć się tworzących dysonans wybitnych przedstawicieli inteligencji rosyjskiej: około dwustu uczonych, filozofów i działaczy społecznych, wśród nich Nikołaj Bierdiajew i Iwan Iljin, zostało przymusowo wysłanych z Piotrogrodu do Szczecina na parowcach „Oberbuergermeister Haken” i „Preussen” (tak zwane „parowce filozofów”). W roku 1923 statkiem płynącym do Szczecina opuścił Rosję Sowiecką historyk i filozof Georgij Fiedotow. W latach dwudziestych XX wieku, dla wielokrotnie wyjeżdżącego do Niemiec i Francji Władimira Majakowskiego, pierwszym przystankiem w Zachodniej Europie także był Szczecin. Na początku lat czterdziestych XX wieku w Misdroie (Międzyzdroje), zaczęła rozbrzmiewać mowa rosyjska. Władze niemieckie w roku 1940 osiedliły na wyspie Wolin dużą grupę Niemców bałtyckich (Baltendeutsche). Wielu z tych przesiedleńców było rosyjskojęzycznych. Dla ich dzieci zostały otwarte dwa tak zwane „gimnazja bałtyckie”. Andrzej Nieczajew 59 Соколовско сегодня Sokołowsko dzisiaj 60 Соколовско – русский след в Судетах Говорят, что популярный сегодня швейцарский высокогорный курорт Давос был создан по примеру затерянного в Судетских горах курорта Герберсдорф. Слава последнего во второй половине XIX была так велика, что сюда приезжали богатые немцы, французы, испанцы. Был он популярен и среди русской аристократии. Расположенный недалеко от Валбжиха, почти на самой польско-чешской границе, в Сухих горах на высоте 530–580 метров над уровнем моря, он славился особым микроклиматом, который „помогал” лечению многих лёгочных заболеваний. Первый курорт в Европе, где „лечили самим воздухом”, был основан доктором Германом Бремером. Русских, отдыхающих на этом курорте, было так много, что по инициативе и стараниями братства св. Владимира в 1901 году здесь была построена православная церковь архангела св. Михаила на участке земли, купленном у доктора Теодора Ремплер, хозяина одного из местных санаториев. В том же году по благословению Его Высокопреосвященствамитрополита Санкт-Петербурга Палладия церковь была освящена. Первая торжественная служба прошла 3 сентября 1901 года. До конца 30-годов ХХ века церковь служила посещающим курорт представителям православной веры, а также поселившимся в окрестностях бывшим военнопленным русской армии, которые после окончания Первой мировой войны не вернулись на родину. После Второй мировой войны курорт Герберсдорф был переименован в Соколовско в честь польского врача Альфреда Соколовского, много лет проработавшего ассистентом доктора Бремера, а единственная в Судетах православная церковь превратилась в морг для местной больницы. В 80-е годы прошлого века разрушенное временем здание перешло 61 в частные руки и служило новым владельцам загородным домом. О существовании православной церкви в потерявшем свое былое величие курорте Соколовско сановники польской православной церкви узнали из небольшой заметки в местной газете лишь в 1989 году: во время очередной забастовки курортные работники Соколовско были сфотографированы на фоне уже много повидавшего здания церкви. Получив финансовую помощь от фонда Renovabis из немецкого города Фрайзинга, православный приход св. Кирилла и Мефодия во Вроцлаве выкупил здание бывшей церквушки в 1996 году. Уже 5 апреля 1997 года был освящен православный крест, установленный на церкви, а художник Михаил Богуцкий расписал внутреннюю часть согласно православным канонам. Сейчас церковь снова служит жителям православного вероисповедания Соколовско, окрестных поселков и близлежащих городов. Вероятно, это единственная в мире церковь с камином и дымоходом. В Соколовско находится еще один объект, напоминающий о пребывании русских. Это Дом православного паломника, построенный в честь св. великой княжны Елизаветы, которая была почетным председателем братства св. Владимира и, как могла, поддерживала строительство церкви в Геберсдорфе. В бывшей красавице-вилле „Элза” останавливались русские курортники, православные паломники из России, Болгарии и Греции. С годами Дом паломника обветшал, но в последнее десятилетие он восстановлен стараниями все того же вроцлавского православного прихода св. Кирилла и Мефодия при финансовой поддержке культурного фонда из Евросоюза. В его стенах действует сегодня интеграционный центр Ekumeniczny Ośrodek Spotkań Integracyjnych, само название которого говорит о стремлении к объединению культур и народов. Церковь в Соколовско давно стала местной достопримечательностью, а 30 ноября 1984 года внесена под номером 1048/WŁ в список объектов Нижней Силезии, имеющих особую культурную и историческую ценность. При подготовке использована статья Ольги Красецкой„Соколовско” из книги „Русские в Польше”, 2009, Варшава 62 Затерянная в горах, но не забытая православная церковь в Соколовско Zbudowana pośród gór, ale do dziś nie zapomniana Cerkiew prawosławna w Sokołowsku Надпись у входа в церковь Tablica przy wejściu do cerkwi 63 Внутреннее убранство церкви сегодня Wnętrza cerkwi dzisiaj Со стороны внутреннего двора Widok od strony dziedzińca 64 Дом православного паломника после ремонта Dom Pielgrzyma po przebudowie Все готово к приезду паломников Wszystko jest przygotowane do przyjęcia pielgrzymów 65 Sokołowsko – rosyjski ślad w Sudetach Niewiele osób wie, że popularny dzisiaj wysokogórski kurort szwajcarski Davos został stworzony na podobieństwo zagubionego w Sudetach uzdrowiska Görbersdorf. Dziś Görbersdorf, który został przemianowany na Sokołowsko to niewielka miejscowość niedaleko Wałbrzycha, usytuowana prawie na samej granicy polsko-czeskiej. Wieś znajduje się w Górach Suchych na wysokości 530–580 metrów nad poziomem morza, słynie ze szczególnego mikroklimatu, który „wspomaga leczenie chorób płuc”. Nic dziwnego, że właśnie tutaj w 1854 r. powstał pierwszy w Europie kurort, gdzie „leczyli samym powietrzem”. Sanatorium założył doktor Herman Brehmer Sława tego miejsca w drugiej połowie XIX wieku była tak wielka, że przyciągała zamożnych Europejczyków – Niemców, Francuzów, a nawet Hiszpanów. Miejsce to było na tyle popularne wśród rosyjskiej arystokracji, że z inicjatywy i staraniami Bractwa św. Włodzimierza w1901 roku zbudowano cerkiew prawosławną pw. św. Michała. Świątynia powstała na działce ziemi kupionej u doktora Teodora Roemplera, gospodarza jednego z miejscowych sanatoriów. W tym samym roku cerkiew została oddana do użytku. Pierwsze uroczyste nabożeństwo odbyło się 3 września. Świątynia do końca lat trzydziestych służyła odwiedzającym uzdrowisko gościom wyznania prawosławnego, a także osiadłym w okolicy byłym jeńcom z armii rosyjskiej, którzy po zakończeniu pierwszej wojny światowej nie powrócili do ojczyzny Po drugiej wojnie światowej kurort Görbersdorf został, przemianowany na Sokołowsko, na cześć polskiego lekarza Alfreda Sokołowskiego, wieloletniego asystenta doktora Brehmera. Wówczas jedyna w Sudetach cerkiew prawosławna została przekształcona w kostnicę miejscowego szpitala. W latach osiemdziesiątych zniszczony przez czas budynek przeszedł w ręce prywatne i służył nowym właścicielom jako domek letniskowy. O istnieniu świątyni prawosławnej w uzdrowisku Sokołowsko dygnitarze polskiej Cerkwi Prawosławnej dowiedzieli się z no- 66 tatki w miejscowej gazecie dopiero w 1989 roku, gdy w czasie kolejnego strajku uzdrowiskowi pracownicy Sokołowska zostali sfotografowani na tle mocno już zniszczonego budynku cerkwi. Otrzymawszy pomoc finansową z fundacji RENOVABIS z niemieckiego miasta Freising, parafia prawosławna świętych Cyryla i Metodego we Wrocławiu wykupiła w 1996 roku budynek byłej sokołowskiej cerkwi. Niespełna w rok później – 5 kwietnia 1997 roku został poświęcony krzyż prawosławny umocowany na cerkwi, a artysta-malarz Michał Bogucki ozdobił wnętrze świątyni zgodnie z prawosławnymi kanonami. Dzisiaj cerkiew znów służy prawosławnym mieszkańcom Sokołowska i okolic. Prawdopodobnie jest to jedyna w świecie cerkiew posiadająca kominek i przewody dymowe. Cerkiew w Sokołowsku dawno już stała się miejscową atrakcją turystyczną, a od 30 listopada 1984 roku została zapisana pod numerem 1048/WŁ w rejestrze stanowiących szczególną wartość kulturalną i historyczną obiektów Dolnego Śląska. W Sokołowsku istnieje jeszcze jeden obiekt stanowiący ślad dawnej obecności Rosjan. Jest to Dom Pielgrzyma Prawosławnego zbudowany dla uczczenia Wielkiej Księżny Elżbiety, która była honorową przewodniczącą Bractwa Św. Włodzimierza i wspierała budowę cerkwi w Görbersdorfie. W pięknej niegdyś willi „Elza” zatrzymywali się rosyjscy kuracjusze i pielgrzymi prawosławni z Rosji, Bułgarii i Grecji. Dom Pielgrzyma z biegiem lat zaczął popadać w ruinę, lecz w ostatnim dziesięcioleciu został odnowiony dzięki staraniom parafii prawosławnej świętych Cyryla i Metodego przy finansowym wsparciu fundacji kulturalnej Unii Europejskiej. W murach Domu Pielgrzyma działa dziś centrum integracyjne „Ekumeniczny Ośrodek Spotkań Integracyjnych”, którego celem jest pojednanie kultur i narodów. Na podstawie artykułu O. Kraseckiej „Sokołowsko”. „Русские в Польше”, Warszawa, 2009 67 Следы польско-русских контактов на переломе XIX–XX веков в современном языке жителей Лодзи Русские по происхождению жители особенно активно начали появляться в Лодзи в начале пятидесятых годов XIX века. Сначала сюда прибывали отдельные семьи, а после Январского восстания, в связи с усилением политики русификации, присутствие русских жителей значительно возросло. В первой волне прибывающих русских были, прежде всего, представители царской администрации: чиновники, учителя и полицейские с семьями, офицеры и солдаты российского полка, дислоцированного в Лодзи, а также переселенцы в рамках той самой политики русификации. Во второй волне прибывающих в город русских находились инженеры и техники, осуществляющие контроль и надзор за строительством участка железной дороги между Лодзью и Калишем, так называемой Варшавско-Калишской дороги. Для этой группы жителей приезд в Лодзь, находящуюся на периферии Российской империи, был своеобразной ссылкой. Поэтому приезжали сюда далеко не добровольцы, а только по долгу службы*. Никогда эта группа – национального русского меньшинства – не была в Лодзи многочисленной: русские составляли от 1% до 3% от общей численности жителей города*. Русский язык был для местных жителей языком, прежде всего, официальным, чиновничьим, обязательным в системе образования, судебных органах, администрации железной до* A. Kijewska, Nasz własny tygiel, czyli uwag kilka o mniejszościach narodowych dawnej Łodzi (do 1918 r.), [W:] Człowiek w sferze oddziaływania obcej kultury, Łódź 2000, s. 343. 68 роги и т.д. Его введение проводилось на административном уровне, а для послаблений или ограничений в его использовании в разных сферах требовалось „высшее соизволение” и „наивысший указ”. Предпринимаемые лодзинскими организациями и различными учреждениями усилия получить у царских властей разрешение на использование польского языка скрупулезно описывались в местных газетах того времени. Например, в июле 1905 года Goniec Łódzki („Лодзинский гонец”) писал: „Из Петербурга вернулся директор Варшавско-венской железной дороги, который использовал служебную командировку для решения вопроса о возвращении польского языка в делопроизводство этой организации […] Директор Лапчинский вызвал руководителей всех отделов и объявил им, что языком делопроизводства остается русский язык. А что касается польского языка, то его позволяется использовать в разговорах с посетителями, если они первыми обратятся к чиновникам на этом языке. Но все же разрешено, чтобы рядом с надписями на русском языке были надписи и на польском, а также чтобы билеты для пассажирских перевозок печатались на двух языках”. Русский язык у жителей города в то время ассоциировался с неприятельской властью, языком страны-завоевательницы, что не могло не привести к отторжению в восприятии самого языка. Понятно, что и польско-русские отношения в те времена были не всегда дружественными. В высказываниях жителей Лодзи первой половины ушедшего века можно найти и отрицательные мнения о русских, например, мой отец всегда говорил о русских (o Rusokach – ориг.), что „ничего хорошего в них нет и от них нет ничего хорошего”. Хотя нужно сказать, что в общем и целом жители Лодзи не воспринимали русских как угнетателей или как враждебный элемент, который угрожает их экономическим интересам*. Специфический характер польско-русских отношений передают и построенные на том же этнониме, т.е. на названии народа, национальности, определения: Ruski, Ruskie, Rusoki, * В 1857 г. в Лодзи постоянное место жительства согласно прописке имели 3 тысячи русских, w 1864 r. – семь тысяч. Эта цифра постоянно росла с начала 70-х годов XIX в. и к 1905‒1907 годам возросла до 3% от общего числа жителей Лодзи. 69 Ruchole, относящиеся к трем разным восточнославянским народам. Например, „zgrywus była taki, o Rusokach lubiła opowiadać u ty carycy Kataryny”. Почти все определения, относящиеся к „ruskim”, имеют оттенок ироничный или уничижительный. Так или иначе, но русский язык во второй половине XIX и в начале XX веков постоянно присутствовал в жизни города и его жителей, и русицизмы проникали в их разговорный язык, хотя и не в очень большой степени. Из полученных от жителей Лодзи ответов, записанных и позднее исследованных, появились следующие лексемы с восточнославянской этимологией*: – apiać, рус. oпять „znów, ponownie, nadal”: tłumaczę, mówię, przekonuję, a on apiać swoje; ledwieśmy wrócili, a ona apiać od nowa nam to wszystko opowiada; – barachło, рус. барахло 1. „bezwartościowe przedmioty, zły towar, coś bez wartości; byle co; rupiecie, graty”: w sklepie samo barachło; chcesz kupić to barachło?; 2. „o ludziach z marginesu społecznego; hołota”: nie ma z kim rozmawiać, to barachło i szumowina; – bardach, bardak „bałagan”, рус. бардак „dom publiczny” od tur. bardak „karczma”: na podwórku mają jeden wielki bardak; ten bardach tylko rozwalić; – chaziaj, рус. хозяин „częściej w liczbie mnogiej: bogaci gospodarze”: to te chaziaje mieli te gospodarki; to jeszcze ten chaziaj, co był, to powiado: ty handliro, żeś przyszła i nam tu wybierasz; – chłam, рус. хлам „pogardliwie z niechęcią o czymś bezwartościowym; także zbiorowo: tandeta, buble; byle co”: nie wiadomo gdzie upchnąć cały ten chłam; – jewrej, рус. еврей „określenie Żyda”: najgorsze przezwisko było jewrej; – Kacap, Kacapka „ekspresywnie: Rosjanin, Rosjanka”, укр. кацап „ukraińskie przezwisko Rosjanina”: rzucali doniczkami na tych Kacapów; a potem Kacapy przyszły; Kacapki to lubiały śpiewać; – kojko, рус. койка „łóżko”, ja się myję i w kojko; spała na kojku; Dzieciaki nie mogły się pomieścić w dwóch kolibkach i na * G. Romanowski, Czwarta kultura. Rosyjska diaspora, „Kronika miasta Łodzi” 2006 nr 2, s.9. 70 łóżkach. Pomysłowy ojciec zrobił u sufitu drewniane „kojka”, do którego trzeba było wchodzić po drabinie; – pryjuta, рус. приют „niewielka budowla, zwykle drewniana, byle jak sklecona, rodzaj lichej szopy, komórki”: Naustawiajom takich pryjutów i dziadostwo się szerzy; W podwórku, pod oknami wystawił takom pryjutę, cały widok zeszpecił; – rabiata, rebiata, рус. ребята, brs. rabiata „dzieci, ale też rodzina”: przyjechali wszyscy, cała rebiata; – raniec, рус. ранец „tornister”: dostałam raniec na książki i poszłam do szkoły; dzieci nosiły rańce, to się nie garbiły, raniec na plecach nosiły; – roboczy, рус. рабочий „robotniczy, dotyczący robotników”: dzielnica to była robocza; Łódź była zawsze robocza; – stakan, рус. стакан „szklanka”: ojciec im wlał po stakanie wódki; – sztof, рус. штоф „miara objętości, naczynie o pojemności pół kwarty”: sztofy to butelki takie duże; no to taki śtof herbaty; Dzieci starsze dźwigały toboły napęczniałe wszelakim jadłem […] Chłopcy ostrożnie nieśli w koszykach sztofy (butle szklane ok. 3 litrów); – znaczy się, рус. значится „to znaczy, to jest, mianowicie”: wyjechała do ojca swojego, znaczy się do Poddębic; ona późni już te rzuciła, znaczy się tę pracę; od pierwszej klasy do ostatniej, do siódmej znaczy się; To znaczy się gracówka to... guma taka twarda; – żulik, рус. жулик „rodzaj słodkiego pieczywa, chlebek turecki”: proszę dwie bułki, rogala i żulika; żuliki to takie podłużne, ciemne bułeczki, z rodzynkami, to dobre jest. Приведенные в качестве примера выражения присутствовали не только в разговорном языке жителей Лодзи, но и достаточно часто выступали в диалектах на территории всей Польши, а их отличительной чертой была ярко выраженная стилистическая окраска – эти слова были характерны для разговорного языка, используемого в ежедневном общении, а также в жаргоне преступного мира (kojko). Они имели сильную экспрессивную окраску, часто даже презрительную. Другой вопрос – это их жизнеспособсноть, их живучесть в языке. Лексикографические источники часть из них относят к выражениям устаревшим (например, kacap, raniec, sztof). C уверенностью можно отметить и еще одно проявление языковых следов русского языка в польском языке, причем, 71 не только жителей Лодзи, но и других городов – это немногочисленные семантические заимствования. До сих пор они живут и активно используются. Например: – lekkie, рус. легкое „rzeczownik r. n. płuca zwierzęce”; – odprawić, рус. отправить„wysłać”; – odkryć, рус. открыть „otworzyć, np. butelkę”; – podprowadzić, рус. подвести „okpić”; – przyczynić szkody, рус. причинить вред „wyrządzać szkody”; – przyjmować kształt, рус. принимать форму „przybierać postać”; – srogi рус. строгий „surowy”; – uważać 1. рус. уважать „szanować, poważać, cenić”, np.: tych różnych nie uważał; lekarze mie bardzo uważali; no i pracowałam, tam mie uważali; ciebie uważajom, bo dajesz pindze; to już taka dziewczyna nie była uważana; jego cały świat uważa; 2. „uznawać co, brać pod uwagę”: to co przed wojnom, gdzie kto pracował, to tego nie uważają; to było bardzo uważane święto; jom tak uważał, jakby to jego córka była; – uważanie, рус. уважение „szacunek, uznanie”: ja w zakładach mam uważanie; on w pracy ma uważanie; – wybyć, рус. выбыть. В языке жителей Лодзи появились также выражения в измененной под влиянием русского языка грамматической форме, например telegrama, rż „telegram”, рус. (ta) телеграмма: zara wysłali telegrame, żeby wracała; jak telegrama przychodzi to zara myśle, że się stało coś złego; i terytoria, рус. территория rż „terytorium, obszar”: to byli ludzie z tej terytorii. В конце XIX и в начале XX веков присутствие русских в жизни жителей города отразилось и на топонимике, т.е. собственных названиях некоторых городских объектов. Например, существующий до сих пор парк им. Хенрика Сенкевича. В 1899, когда парк был открыт для публичных посещений, он назывался Николаевский городской парк или парк Николаевский. Это название было перенесено с названия улицы, на которой он располагался – улицы Николаевской, которая, в свою очередь, была так названа в честь Николая II, чтобы выразить уважение к российскому императору. С царем Александром II связано было название основанного в 1874 году городского парка, находящегося около станции Лодзь Фабричная. С 1963 года он носит название парка Станислава Монюшки, но ранее назывался Александровским 72 парком или Церковным парком. Это название пришло от находящейся по соседству территории, принадлежащей православной церкви св. Александра Невского. К слову, и сама церковь была выражением благодарности жителей Лодзи за спасение Александра II 2 апреля 1879 года. В то время президент города писал губернским властям: „Имею честь доложить Вашему Высочеству, что жители города Лодзь, стремясь ознаменовать день чудесного спасения драгоценной монаршей жизни, постановили построить собственными силами и за свой счет православную церков св. Александра Невского”. 11 июня 1884 года церковь была освящена архиепископом холмско-варшавским Леонтием, который позднее стал митрополитом московским. В то же время церковь св. Ольги, построенная в 1896 году и служащая часовней православного Дома сирот, получила свое название благодаря небольшой улочке, расположенной перпендикулярно главной улице Нарутовича – улице святой Ольги. Она была русской княгиней, женой князя Игоря, и в XIII веке была признана святой равноапостольной Русской Православной Церкви. (Княги́ня О́льга, в крещении Еле́на, правила Русью после гибели мужа, Великого князя Киевского Игоря Рюриковича с 945 до 962 года. Первая из русских правителей приняла христианство еще до крещения Руси). Жители города улицу называли Ольгинской. В 1920 году улицу переименовали в ул. Пирамовича. Название находившегося в городе 37 Екатеринбургского пехотного полка тоже нашло свое отражение в топонимике города. Небольшая улочка недалеко от казарм, где проживали солдаты, так и называлась – Екатеринбургская. Сейчас она называется улицей св. Георгия (św. Jerzego). Это название улица получила в 1919 году после обретения Польшей независимости, и связано это было с реорганизацией, закончившейся закрытием православной церкви и организацией в ее стенах римско-католического костела св. Георгия. От названия должности чиновника царской администрации взяла свое название и ул. Губернаторская, которая появилась в 1898 году и соединяла две параллельные улицы – Килиньского и Сенкевича. В 1925 году была переименована в улицу Абрамовского. Такие „памятные” названия, которые должны были напоминать о каком-то событии или личности, использовались, 73 скорее, в целях конъюнктурных. Российские власти вводили названия по своему усмотрению, а жители Лодзи не имели влияния на этот процесс. Результатом этого процесса было также появление в названиях лодзинских улиц двойных лексических структур со словом „Ново-”. Например, Nowo-Cegielniana, Nowo-Dworska, Nowo-Długa, Nowo-Drewnowska, Nowo-Franciszkańska, NowoKątna, Nowo-Kolejowa, Nowo-Krótka, Nowo-Kwiecista, NowoLimanowskiego, Nowo-Lipowa, Nowo-Lutomierska, NowoŁagiewnicka, Nowo-Marysińska, Nowo-Miła, Nowo-Młynarska, Nowo-Ogrodowa, Nowo-Obywatelska, Nowo-Pabianicka, NowoPańska, Nowo-Pocztowa, Nowo-Podgórna, Nowo-Południowa, Nowo-Radwańska, Nowo-Senatorska, Nowo-Sikawska, NowoSpacerowa, Nowo-Szopena, Nowo-Targowa, Nowo-Towarowa, Nowo-Zarzewska, Nowo-Zgierska, Nowo-Zielona… Эти названия, а всего их было присвоено 33, появились во второй половине XIX века, во время очень активного развития города. Исследования, которые провела Квирина Хандке (Kwiryna Handke), показали, что такого типа названия, появившиеся в городах центральной и восточной Польши – это результат языкового влияния и… действий российской администрации. В начале 30-х годов XX века эти названия начали исчезать с карты Польши. Данута Беньковская, профессор, доктор наук, кафедра истории польского языка Лодзинского университета 74 Ślady polsko-rosyjskich kontaktów z przełomu XIX i XX wieku w polszczyźnie łodzian Ludność narodowości rosyjskiej zaczęła pojawiać się w Łodzi na początku lat pięćdziesiątych XIX wieku. Najpierw przybywały pojedyncze rodziny, dopiero po powstaniu styczniowym, w związku z nasileniem polityki rusyfikacyjnej, liczebność Rosjan zwiększyła się. Pierwszą falę napływających wówczas systematycznie Rosjan, stanowili przede wszystkim przedstawiciele carskiej administracji – urzędnicy, nauczyciele, policjanci i żołnierze rosyjskiego pułku stacjonującego w Łodzi, a także przesiedleni w ramach rusyfikacyjnej polityki caratu po powstaniu styczniowym. W drugiej fali napływających do miasta Rosjan znajdowali się inżynierowie i technicy, nadzorujący budowę połączenia kolejowego z Kaliszem, tzw. kolei warszawsko-kaliskiej. Przyjazd do Łodzi, znajdującej się na peryferiach imperium, był traktowany jak zesłanie, dlatego też trafiali tu wyłącznie ci, którzy musieli. Nigdy też ta grupa mniejszości narodowej nie była w Łodzi liczna – Rosjanie stanowili od 1% do 3% ogółu mieszkańców miasta. Język rosyjski był dla łodzian językiem oficjalnym, urzędowym, narzuconym w sposób administracyjny, zaś ograniczenie rygoru jego używania w różnych sferach komunikacyjnych wymagało zgody „Najwyższego Ukazu”. Podejmowane przez urzędy łódzkie wszelkie starania o uzyskanie pozwolenia u władz carskich na wprowadzenie języka polskiego były skwapliwie odnotowywane przez gazety, np. w lipcu 1905 r. „Goniec Łódzki” donosił: „Powrócił z Petersburga dyrektor kolei warszawsko-wiedeńskiej, którego wyjazd, jak wiadomo, złączony był ze sprawą przywrócenia języka polskiego w biurowości tej instytucji […]. Dyrektor Łapczyński wezwał naczelników wszystkich wydziałów i oznajmił im w sprawie języka na rzeczonej kolei, co następuje: W biurowości kolejowej ma być używany nadal język rosyjski. Co zaś do języka polskiego, pozwala się używać go w rozmowie z interesantami, o ile ci pierwsi zwrócą się w tym języku; dozwolono dalej, aby obok napisów rosyjskich 75 były umieszczane i polskie oraz aby bilety osobowe drukowano w obu językach”. Język rosyjski był przez łodzian identyfikowany z wrogą władzą zaborczą, toteż niechęć do niego jest wynikiem relacji polsko-rosyjskich, które nie zawsze były przyjazne. W wypowiedziach łodzian z pierwszej połowy ubiegłego wieku znaleźć można negatywne opinie o Rosjanach, np.: „mój ojciec zawsze powiedział o Rusokach to nic dobrego”, „z nich to nic dobrego”, chociaż w opracowaniach spotyka się także informacje, iż „społeczeństwo Łodzi nie postrzegało Rosjan jako ciemiężycieli ani jako wrogiego żywiołu zagrażającego jego interesom gospodarczym”. Swoisty charakter relacji polsko-rosyjskich oddają m.in. zbudowane na tym samym etnonimie, określenia: Ruski, Ruskie, Rusoki, Ruchole, odnoszące się do trzech różnych narodów wschodniosłowiańskich, np.: „zgrywus była taki, o Rusokach lubiła opowiadać u ty carycy Kataryny”. Wszystkie prawie nazwy odnoszące się do Ruskich mają charakter żartobliwy, ale także deprecjonujący. Jakkolwiek język rosyjski w II połowie XIX oraz początkach XX wieku był stale obecny w życiu mieszkańców miasta, to rusycyzmów w ich codziennej polszczyźnie nie było wiele. Z uzyskanych od łodzian wypowiedzi, nagranych, a następnie spisanych pojawiały się następujące leksemy o etymologii wschodniosłowiańskiej: – apiać, ros. oпять „znów, ponownie, nadal”: tłumaczę, mówię, przekonuję, a on apiać swoje; ledwieśmy wrócili, a ona apiać od nowa nam to wszystko opowiada; – barachło, ros. барахло 1. „bezwartościowe przedmioty, zły towar, coś bez wartości; byle co; rupiecie, graty”: w sklepie samo barachło; chcesz kupić to barachło?; 2. „o ludziach z marginesu społecznego; hołota”: nie ma z kim rozmawiać to barachło i szumowina; – bardach, bardak „bałagan”, ros. бардак „dom publiczny” od tur. bardak „karczma”: na podwórku mają jeden wielki bardak; ten bardach tylko rozwalić; – chaziaj, ros. хозяин „częściej w liczbie mnogiej: bogaci gospodarze”: to te chaziaje mieli te gospodarki; to jeszcze ten chaziaj, co był, to powiado: ty handliro, żeś przyszła i nam tu wybierasz; – chłam, ros. хлам „pogardliwie z niechęcią o czymś bezwartościowym; także zbiorowo: tandeta, buble; byle co”: nie wiadomo gdzie upchnąć cały ten chłam; 76 – jewrej, ros. Еврей „określenie Żyda”: najgorsze przezwisko było jewrej; – Kacap, Kacapka „ekspresywnie: Rosjanin, Rosjanka”, ukr. кацап „ukraińskie przezwisko Rosjanina”: rzucali doniczkami na tych Kacapów; a potem Kacapy przyszły; Kacapki to lubiały śpiewać; – kojko, ros. койка „łóżko”, ja się myję i w kojko; spała na kojku; Dzieciaki nie mogły się pomieścić w dwóch kolibkach i na łóżkach. Pomysłowy ojciec zrobił u sufitu drewniane „kojka”, do którego trzeba było wchodzić po drabinie; – pryjuta, ros. приют „niewielka budowla, zwykle drewniana, byle jak sklecona, rodzaj lichej szopy, komórki”: Naustawiajom takich pryjutów i dziadostwo się szerzy; W podwórku, pod oknami wystawił takom pryjutę, cały widok zeszpecił; – rabiata, rebiata, ros. ребята, brs. rabiata „dzieci, ale też rodzina”: przyjechali wszyscy, cała rebiata; – raniec, ros. ранец „tornister”: dostałam raniec na książki i poszłam do szkoły; dzieci nosiły rańce, to się nie garbiły, raniec na plecach nosiły; – roboczy, ros. рабочий „robotniczy, dotyczący robotników”: dzielnica to była robocza; Łódź była zawsze robocza; – spryt, ros. спирит „spirytus”: we wtorki pakowało się ten spryt i na parowóz; – stakan, ros. стакан „szklanka”: ojciec im wlał po stakanie wódki; – sztof, ros. штоф „miara objętości, naczynie o pojemności pół kwarty”: sztofy to butelki takie duże; no to taki śtof herbaty; Dzieci starsze dźwigały toboły napęczniałe wszelakim jadłem […] Chłopcy ostrożnie nieśli w koszykach sztofy (butle szklane ok. 3 litrów); – znaczy się, ros. значит „to znaczy, to jest, mianowicie”: wyjechała do ojca swojego, znaczy się do Poddębic; ona późni już te rzuciła, znaczy się tę pracę; od pierwszej klasy do ostatniej, do siódmej znaczy się; To znaczy się gracówka to... guma taka twarda; – żulik, ros. жулик „rodzaj słodkiego pieczywa, chlebek turecki”: proszę dwie bułki, rogala i żulika; żuliki to takie podłużne, ciemne bułeczki, z rodzynkami, to dobre jest; Wymienione wyrazy nie ograniczały swej obecności tylko do języka mówionego łodzian, gdyż dość powszechnie występowały w gwarach właściwie z obszaru całej Polski, a ich cechą 77 wyróżniającą jest nacechowanie stylistyczne – należały one do polszczyzny potocznej, codziennej, a nawet żargonu przestępczego (kojko) i miały silne nacechowanie ekspresywne, często pogardliwe. Inną kwestią jest natomiast ich żywotność w języku. Źródła leksykograficzne część z nich zalicza już do wyrazów dawnych, przestarzałych (np. kacap, raniec, sztof). Z pewnością bardziej utrwaliły się w polszczyźnie nie tylko mieszkańców naszego miasta nieliczne zapożyczenia semantyczne. Do dziś funkcjonują m. in.: lekkie, ros. лёгкое „rzeczownik r. n. płuca zwierzęce”; obowiązkowo ros. конечно „koniecznie”; odprawić, ros. отправить „wysłać”; odkryć „otworzyć, np. butelkę”; podprowadzić, ros. podwiesti „okpić”; przyczynić szkody, ros. причинять вред „wyrządzać szkody”; przyjmować kształt, ros. принимать форму „przybierać postać”; srogi ros. строгий „surowy”; uważać ros. уважать 1. „szanować, poważać, cenić”, np.: tych różnych nie uważał; lekarze mie bardzo uważali; no i pracowałam, tam mie uważali; ciebie uważajom, bo dajesz pindze; to już taka dziewczyna nie była uważana; jego cały świat uważa; 2. „uznawać co, brać pod uwagę”: to co przed wojnom, gdzie kto pracował, to tego nie uważają; to było bardzo uważane święto; jom tak uważał, jakby to jego córka była; uważanie „szacunek, uznanie”: ja w zakładach mam uważanie; on w pracy ma uważanie; wybyć, ros. выбыть. W języku łodzian pojawiały się także wyrazy w zmienionej pod wpływem rosyjskim postaci gramatycznej, np. telegrama, r. ż. „telegram”, ros. (ta) телеграмма: zara wysłali telegrame, żeby wracała; jak telegrama przychodzi to zara myśle, że się stało coś złego; i terytoria. r. ż. „terytorium, obszar”, ros. (ta) территория: to byli ludzie z tej terytorii. Pod koniec XIX i początku XX wieku obecność Rosjan w życiu mieszkańców miasta potwierdzały także tzw. urbonimy, czyli nazwy własne niektórych obiektów miejskich. I tak dzisiejszy park im. Henryka Sienkiewicza, gdy w 1899 r. został otwarty dla publiczności nosił nazwę Mikołajewski Ogród Miejski lub Park Mikołajewski. Nazwa ta została przeniesiona z nazwy ulicy przy której się mieścił, to jest ul. Mikołajewskiej, nadanej dla uhonorowania cara Mikołaja II. Z carem Aleksandrem II natomiast związana była nazwa założonego w 1874 r. parku miejskiego, znajdującego się przy Dworcu Fabrycznym. Obecnie (od 1963 r.) nosi on imię Stanisława 78 Moniuszki, lecz wcześniej nazywany był Parkiem Aleksandrowskim lub Cerkiewnym. Nazwa ta był związana ze znajdującą się na jego obszarze cerkwią pw. św. Aleksandra Newskiego; sama zaś cerkiew była wyrazem wdzięczności mieszkańców Łodzi za ocalenie Aleksandra II z zamachu 2 kwietnia 1879 r. Wówczas to prezydent Łodzi pisał do władz gubernialnych: „Mam zaszczyt donieść Waszej Wysokości, iż mieszkańcy miasta Łodzi, pragnąc upamiętnić dzień cudownego ocalenia drogocennego życia monarchy postanowili wystawić swoimi środkami prawosławną cerkiew św. Aleksandra Newskiego”. 11 czerwca 1884 r. cerkiew poświęcił abp chełmsko-warszawski Leoncjusz, późniejszy metropolita moskiewski. Natomiast cerkwi pw. św. Olgi, wzniesionej w 1896 r. jako kaplica prawosławnego sierocińca, zawdzięczała swą nazwę niewielka ulica, będąca przecznicą ul. Narutowicza, zwana ulicą św. Olgi lub Olgińską, otwarta w 1897 r. jako Olgiński pasaż. W 1920 r. została przemianowana na ul. Piramowicza. Z kolei 37. Jekaterynburski Pułk Piechoty zainspirował nazwę niewielkiej uliczki w pobliżu koszar, w których stacjonowali żołnierze – ulica nosiła miano Ekaterynburskiej. Obecnie nazywa się św. Jerzego, co związane jest z przekształceniem – po odzyskaniu niepodległości w 1919 r. – cerkwi w rzymskokatolicki kościół garnizonowy św. Jerzego. Od nazwy godności urzędnika administracji w carskiej Rosji wzięła swoją nazwę ul. Gubernatorska, powstała w 1898 r. jako łącznik między równoległymi ulicami Kilińskiego i Sienkiewicza. W 1925 r. została przemianowana na Abramowskiego. Nazwy tego typu – o charakterze pamiątkowym – wykorzystywane były do celów koniunkturalnych – zaborcy wprowadzali do polskiego nazewnictwa własnych patronów, zaś mieszkańcy, w sytuacji nacisku politycznego nie mieli wpływu na nowe mianowania. Wynikiem wpływu rosyjskiego systemu nazewniczego było także pojawienie się w łódzkim nazewnictwie miejskim nazw ulic o postaci struktury złożonej z członem „nowo”. Nazwy typu: Nowo-Cegielniana, Nowo-Dworska, Nowo-Długa, Nowo-Drewnowska, Nowo-Franciszkańska, Nowo-Kątna, Nowo-Kolejowa, Nowo-Krótka, Nowo-Kwiecista, Nowo-Limanowskiego, Nowo-Lipowa, Nowo-Lutomierska, Nowo-Łagiewnicka, Nowo-Marysińska, Nowo-Miła, Nowo-Młynarska, Nowo-Ogrodowa, Nowo-Obywatelska, Nowo-Pabianicka, Nowo-Pańska, 79 Nowo-Pocztowa, Nowo-Podgórna, Nowo-Południowa, Nowo-Radwańska, Nowo-Senatorska, Nowo-Sikawska, Nowo-Spacerowa, Nowo-Szopena, Nowo-Targowa, Nowo-Towarowa, Nowo-Zarzewska, Nowo-Zgierska, Nowo-Zielona nadawane były w Łodzi dość często w II połowie XIX wieku – było ich 33 – gdyż miasto intensywnie się rozwijało. Badania, jakie prowadziła m. in. Kwiryna Handke, pokazały, że tego typu nazwy, występujące w miastach położonych w dzielnicach centralnej i wschodniej Polski, to rezultat wpływów języka i administracji rosyjskiej. Czas likwidacji tego typu nazw przypada głównie na początek lat 30. XX wieku. Danuta Bieńkowska prof. dr hab., Katedra Historii Języka Polskiego UŁ 80 Русские в польской музыкальной жизни Русскому человеку трудно представить себе жизнь без музыки. Музыкальная культура в России имеет замечательные давние традиции. Этому способствует и церковное пение, послушать которое в церковь на богослужения приходили русские, особенно те, кто жил в эмиграции. У многих из них – выходцев из дворянских и интеллигентских семьей – за плечами было домашнее музыкальное воспитание. Поэтому можно смело утверждать, что музыкальная культура является одним из элементов русскости. Немалый след оставили русские и в польской музыкальной жизни. Вершиной польской музыки уже почти 200 лет считается композиторское творчество Фридерика Шопена. Его прекрасная музыка была очень популярна и в дореволюционной России. Произведения Шопена исполнялись как в лучших концертных залах, так и в частных домах, на семейных концертах. И каждому даже мало-мальски музыкально образованному человеку в России было знакомо имя этого польского композитора. О Шопене писали многие писатели: Лев Толстой, Марина Цветаева, Константин Бальмонт, Борис Пастернак, Анна Ахматова. В 1825 году во время органного концерта молодого композитора слушал сам Император Александр I. В знак признания подарил он тогда Шопену дорогой перстень. Но не монаршье признание сыграло решающую роль в популяризации шопеновской музыки, а увлечение ею выдающегося русского композитора Милия Алексеевича Балакирева (1837–1910). Учитель Римского-Корсакова, пианист, дирижёр и композитор, глава „Могучей кучки”, он ранней осенью 1891 года гастролировал в Варшаве. После серии удачных концертов он попросил польских друзей отвезти его в Желязову Волю, чтобы на месте рождения обожаемого им Шо- 81 пена почтить его память. К крайнему своему удивлению он увидел только запущенный парк и заброшенный усадебный флигель, в котором когда-то родился гениальный польский композитор. Желая увековечить место рождения Шопена, русский композитор предложил воздвигнуть здесь памятник и передал для этого весь доход от польских концертов. Когда через три года Балакирев опять играл в Варшаве, состоялась его вторая поездка в Желязову Волю на открытие уже готового памятника. А доходы от варшавских концертов на этот раз послужили для создания стипендиального фонда имени Шопена для способных польских студентов. Если Милий Балакирев сделал все, чтобы Желязова Воля стала почитаемой музейной ценностью, то другой русский музыкант, профессор Георгий Журавлев (1887–1980) прославил и популяризовал творчество гениального поляка, как никто другой: именно благодаря ему в 1927 году прошёл первый Международный конкурс молодых исполнителей им. Шопена, который существует до сих пор и имеет самую давнюю традицию среди всех музыкальных конкурсов. Родился Журавлев в Ростове-на-Дону в помещичьей семье. С детства его окружала музыка. Окончив музыкальный институт в Варшаве, он в 1913 году стал преподавателем Варшавской консерватории. Во время первой мировой войны был основателем Минской консерватории. После 1917 года постоянно проживал в Варшаве. Интерес к творчеству Шопена вызвал у него случайно исполненный Полонез a-dur. Молодого пианиста восхитила эта музыка, хотя то время не было самым благоприятным для Шопена: его считали малосовременным, а использование его произведений в школьных программах считалось нецелесообразным. Из воспоминаний Георгия Хлистунова о Журавлеве мы узнаем, с каким трудом пробивала себе дорогу идея конкурса молодых исполнителей музыки Шопена. Если бы не помощь влиятельных друзей, конкурса могло и не быть. Но откликнулся президент Польши профессор Игнатий Мостицкий – он стал учредителем награды своего имени. Спонсором всего мероприятия стал друг профессора Журавлева Генрих Ревкевич. И в 1927 году первый конкурс состоялся. Его победителем, кстати, стал виртуоз из России Лев Оборин. 82 До начала Второй мировой войны состоялись три конкурса, а после ее окончания уже в 1949 году проведение конкурса возобновилось. С тех пор важнейшее в музыкальном мире шопеновское событие проходит каждые пять лет, а последний конкурс был уже шестнадцатым. Профессор Георгий Журавлев (Jerzy Zurawlew) был бессменным членом жюри вплоть до 1980 года, когда он скончался прямо во время музыкальных состязаний. В связи с музыкой Шопена надо назвать еще двух пианистов. Петербуржец Никита Дмитриевич Магалов (из древнего княжеского грузинского рода Магалашвили, 1912–1992), вывезенный ребенком в эмиграцию, учился музыке вместе с М. Равелем и С. Прокофьевым. Был первым в мире пианистом, который записал все сочинения Шопена на пластинках. Будучи профессором Женевской консерватории, он стал учителем знаменитой Марты Аргерич. В 1965 и в 1980 годах был членом жюри варшавских шопеновских конкурсов. Его связи с Польшей были не только музыкальными, но и семейными: здесь жила сестра и дальние родственики его тещи – Ванды Островской-Сигетти. Вторая „шопенистка”, которая также записала все произведения Фридерика Шопена – пианистка Татьяна Шебанова (1953–2011). Выпускница Московской консерватории приехала в Польшу к мужу, известному пианисту Яну Джевецкому. В 1980 году на X международном конкурсе завоевала второе место и две специальные награды. Позже преподавала игру на фортепьяно в Быдгоской музыкальной академии. Это о ней, профессоре Татьяне Шебановой, известный польский критик А. Розлях сказал, что „она играет Шопена так прелестно и правдиво, как мало кто”. Местом рождения и детством связан с Польшей и Николай Яковлевич Мясковский (1881–1950). Родившись в семье военного в Ново-Георгиевске (Modlin), он учился в Петербургской консерватории у таких мастеров, как Римский-Корсаков, Глазунов и Лядов. В 1921 году становится профессором на кафедре композиции Московской консерватории. Его учениками были Дмитрий Кабалевский и Арам Хачатурян. Всю жизнь он дружил с Сергеем Прокофьевым. Самое известное сочинение Николая Мясковского – это 27 симфония, написанная в традиционно русском стиле. 83 Совершенно несправедливо забыто имя и творчество замечательного композитора Ивана Алексеевича Тарасевича (Jan Tarasewicz, 1889–1961). Его родители были дворянами, отец был подполковником царской армии. К сожалению, мальчик рано остался сиротой. Ваня с детства проявлял необычные способности: рано начал сочинять музыку, а с 9-летнего возраста уже концертировал. Тогда его даже считали вундеркиндом. После смерти родителей его опекунами стала семья Узловских, а дядя был тогда губернатором Гродненской губернии. Детство мальчик провел в имении Шиндель около Соколки. Сначала будущий композитор учился в Полоцком кадетском корпусе, а потом на фортепьянном отделении Петербургской консерватории. В 1915 году участвовал в Первой мировой войне и был награжден за храбрость Георгиевским крестом. Большой поклонницей его таланта была дочь императора Мария Николаевна. Тарасевич некоторое время даже проживал в Зимнем дворце в Петербурге как придворный пианист. После большевистского переворота композитор вернулся в унаследованный им Шиндель. Вторая мировая война полностью его разорила. Тарасевич переехал в Белосток, где работал учителем музыки. Его учеником является известный польский композитор Георгий Максимюк (Jerzy Maksymiuk). После Тарасевича осталось сравнительно немного произведений, но то, что уцелело, свидетельствует о его высокой музыкальной культуре и элегантном, скажем так – шопеновском, стиле. Одним из самых известных и популярных в Польше дирижёров был Валерьян Бердяев (1885–1956). Рожденный в Гродно, до 1917 года работал дирижером в Мариинском театре в Петербурге и преподавал искусство дирижирования в Киеве. После Второй мировой войны был дирижером польских филармоний, директором оперного театра в Познани, преподавателем в Краковской музыкальной академии. Его учениками были известные польские композиторы и дирижеры: Пануфник, Водичко, Кренц, Чиж, Скровачевский, Стулигрош и Миссона. Иногда польскую музыкальную сцену украшали сразу целые семьи. Хорошим примером является семья Орловых. В межвоенный период известны были три брата: пианист и профессор по вокалу Григорий, пианист Николай и артист 84 кабаре Всеволод. От брака Григория с Анной Млынарской (тёткой знаменитого Войтека Млынарского) родился Роман Орлов, художник и композитор. Его песни исполняются и по сей день, а пели их такие звезды польской эстрады, как Ганна Банашак, Мария Котербская, Калина Ендрусик, Анна Герман, Ирена Сантор или Ежи Поломский. С Лодзью была тесно связана вокально одаренная семья Дубровиных. Родители Георгий и Ксения с детьми Георгием, Лидией и Валентиной долгие годы были ведущей группой православного хора в соборе св. Александра Невского и русского хора „Калинка”. Дуэт сестер Дубровиных часто звучал по Польскому радио, был записан на пластинке с оркестром мандалин под руководством Эдварда Цюкши, получил главный приз „Золотой самовар” на Первом фестивале советской песни в Зеленой Гуре. Если уж речь зашла о лодзинском православном приходе, то нельзя не вспомнить двух видных прихожанок: профессора Ольгу Ольгину и профессора Татьяну Мазуркевич. Профессор Ольгина (1904–1979), уроженка Ярославля, была выпускницей Петербургской консерватории. До войны жила в Вильно. Там и состоялся ее дебют в „Травиате” Дж.Верди. Пела она в Виленском, Варшавском и Познаньском оперных театрах. Всё время гастролировала по Европе. В 1945 году переехала в Лодзь, где работала профессором по вокалу в местной музыкальной академии. Среди ее учениц такие известные певицы, как Тереза Жилис-Гара и Тереза Войташек-Кубяк. Профессора Ольгину часто можно было встретить в лодзинской церкви, куда она передавала все цветы, которые получала по случаю именин или от студентов. Профессор Татьяна Мазуркевич также проработала послевоенные годы в Лодзи. Сама одаренная прекрасным голосом, она учила талантливую молодежь вокалу, а также помогала в постановке голоса молодым священнослужителям. В этой тихой, скромной, набожной женщине постороннему трудно было узнать певицу, которая своим пением некогда украсила торжественное открытие в Вильно отделения Польского радио. Многие русские музыканты принимали и продолжают принимать участие в польской музыкальной жизни – невозможно всех вспомнить в одном материале. Среди них и многочисленные регенты церковных хоров (Г. Васильев из Лодзи, 85 А. Величенко из Гданьска), певцы, участники различных хоров, учителя музыки в разного типа школах… Все они не только помогали и помогают развитию и укреплению музыкальной культуры, но и внесли и постоянно вносят свой вклад в целом в культуру Польши. Марк Цыбарт 86 Афиша первого конкурса им. Фредерика Шопена, 1926 Plakat pierwszego Konkursu Chopinowskiego 87 Ежи Журавлев, 1886 –1980 Jerzy Żurawlew Музыкальная школа в Бохне им. Журавлева Szkoła muzyczna im. Żurawlewa w Bochni 88 Могила Ежи Журавлева Nagrobek Jerzego Żurawlewa Милий Балакирев, 1836–1910 Milij Bаłakiriew Памятник Фр. Шопену в Желязовой Воле Pomnik Chopina w Żelazowej Woli 89 Издания на русском и польском языках Wydanie rosyjsko- i polskojęzyczne 90 Ян Тарасевич, 1893–1961 Jan Tarasewicz Ежи Максимюк, 1936 Jerzy Maksymiuk 91 Николай Мясковский, 1881–1950 Nikołaj Miaskowski Валериан Бердяев, 1885–1956 Walerian Bierdiajew 92 Ольга Ольгина, оперная певица, педагог и просветитель Olga Olgina, polska śpiewaczka operowa, pedagog, propagator kultury muzycznej 93 Роман Орлов, польский художник и композитор, 1922 Roman Orłow, polski malarz, kompozytor Татьяна Шебанова, 1953–2011 Tatjana Shebanova/ Szebanowa 94 Rosjanie w polskim życiu muzycznym Rosjaninowi trudno wyobrazić sobie życie bez muzyki. Kultura muzyczna w Rosji ma długie tradycje. Jej rozwojowi sprzyja zwłaszcza śpiew cerkiewny, z którym Rosjanin styka się od najmłodszych lat. Po prostu rzadko którzy Rosjanie umieją obejść się bez nabożeństwa, szczególnie w diasporze. Wielu z nich, pochodzących z rodzin szlacheckich i inteligenckich, otrzymało domowe wychowanie muzyczne. Dlatego śmiało można twierdzić, że kultura muzyczna jest jednym z elementów rosyjskości. Także w polskim życiu muzycznym Rosjanie pozostawili swój ślad. Prawie od dwustu lat szczytowym osiągnięciem muzyki polskiej jest twórczość kompozytorska Fryderyka Chopina. Jego przepiękna muzyka była niezwykle popularna w przedrewolucyjnej Rosji. Utwory Chopina były wykonywane zarówno w najlepszych salach koncertowych, jak i w domach prywatnych podczas koncertów rodzinnych. I każdy choć trochę wykształcony muzycznie człowiek w Rosji znał nazwisko tego polskiego kompozytora. Pisało o nim wielu znanych literatów: Lew Tołstoj, Marina Cwietajewa, Konstanty Balmont, Borys Pasternak, Anna Achmatowa. W maju 1825 roku podczas koncertu organowego w kościele ewangelickim młodego kompozytora słuchał sam car Aleksander I. Jako wyraz uznania otrzymał wówczas Chopin od władcy drogocenny pierścień. Jednak nie uznanie monarchy odegrało decydującą rolę w popularyzacji muzyki chopinowskiej, ale pasja wybitnego kompozytora rosyjskiego Milija Alieksiejewicza Bałakiriewa (1837– –1910). Nauczyciel Rimskiego-Korsakowa, pianista, dyrygent, kompozytor, a zarazem przywódca Moguczej kuczki (Potężnej Gromadki), wczesną jesienią 1891 roku gościnnie występował w Warszawie. Po serii udanych koncertów poprosił swych polskich przyjaciół o zawiezienie do Żelazowej Woli, by w miejscu urodzenia ubóstwianego przezeń Chopina uczcić jego pamięć. Ku swojemu zdumieniu ujrzał jedynie zapuszczony park 95 i zaniedbaną oficynę dworską, w której przyszedł na świat genialny polski muzyk. Pragnąc uwiecznić miejsce narodzin Chopina, rosyjski kompozytor zaproponował wzniesienie tu pomnika i przekazał na ten cel cały dochód ze swych polskich występów. A kiedy po trzech latach Bałakiriew ponownie koncertował w Warszawie, po raz kolejny przyjechał do Żelazowej Woli na odsłonięcie gotowego już pomnika. Dochody z warszawskich występów tym razem posłużyły stworzeniu funduszu stypendialnego im. Fryderyka Chopina dla uzdolnionych polskich studentów. O ile Milij Bałakiriew uczynił wszystko, żeby Żelazowa Wola stała się zabytkiem, to inny muzyk rosyjski, profesor Jerzy Żurawlew(1887–1980) rozsławił i spopularyzował twórczość genialnego Polaka jak nikt inny na świecie – właśnie dzięki niemu w 1927 roku odbył się pierwszy Międzynarodowy Konkurs Młodych Wykonawców im. Fryderyka Chopina, który funkcjonuje do dziś i może poszczycić się najdłuższą tradycją pośród wszystkich konkursów pianistycznych. Żurawlew urodził się w Rostowie nad Donem w rodzinie ziemiańskiej. Od dzieciństwa otaczała go muzyka. Po skończeniu konserwatorium w Warszawie, w roku 1913 został wykładowcą tejże uczelni. Podczas pierwszej wojny światowej był założycielem Konserwatorium Mińskiego. W roku 1917 na stałe przeprowadził się do Warszawy. Zainteresowanie twórczością Chopina wywołał u Żurawlewa Polonez A-dur. Ta muzyka zachwyciła młodego pianistę, mimo że w tamtym okresie Chopina uważano za przestarzałego, a wykorzystywanie jego utworów w programach szkolnych uznawano za niecelowe. Ze wspomnień Jerzego Chlistunowa o Żurawlewie dowiadujemy się, z jakim trudem torowała sobie drogę idea konkursu młodych wykonawców muzyki Chopina. Konkursu mogłoby nie być, gdyby nie pomoc wpływowych przyjaciół – Prezydent Polski Ignacy Mościcki ufundował nagrodę swojego imienia, a sponsorem całego przedsięwzięcia został Henryk Rewkiewicz, dyrektor Polskiego Monopolu Zapałczanego. Dzięki ich wysiłkom w 1927 roku odbył się pierwszy konkurs. Jego zwycięzcą został wirtuoz z Rosji Lew Oborin. Przed drugą wojną światową odbyły się trzy konkursy. W 1949 roku konkursy zostały wznowione. Od tego czasu najważniejsze w świecie muzycznym wydarzenie chopinowskie odbywa się co 5 lat, zaś ostatni konkurs był już szesnastym. Profesor Jerzy 96 Żurawlew był członkiem jury konkursowego aż do roku 1980, kiedy to zmarł podczas rywalizacji konkursowych. W związku z twórczością Chopina wspomnieć należy o jeszcze dwóch pianistach – Nikicie Magalowie i Tatianie Szebanowej. Urodzony w Petersburgu Magalow (1912–1992) jako dziecko przebywał na emigracji, uczył się muzyki razem z Maurycem Ravelem i Sergiuszem Prokofiewem. Był pierwszym na świecie pianistą, który nagrał na płytach wszystkie utwory Chopina. Będąc profesorem Konserwatorium w Genewie był nauczycielem znakomitej Marthy Argerich. W latach 1965 i 1980 był jurorem konkursów chopinowskich. Był związany z Polską nie tylko muzycznie, ale i rodzinnie, gdyż w Polsce mieszkali krewni jego teściowej Wandy Ostrowskiej-Szigeti. Tatiana Szebanowa (1953–2011) była absolwentką Konserwatorium Moskiewskiego. Do Polski przyjechała za mężem, znanym pianistą Janem Drzewieckim. W roku 1980 na X Międzynarodowym Konkursie Chopinowskim zajęła drugie miejsce i otrzymała dwie nagrody specjalne. Później była wykładowcą gry na fortepianie w Bydgoskiej Akademii Muzycznej. To właśnie o Tatianie Szebanowej znany polski krytyk Adam Rozlach powiedział, że „gra ona Chopina tak wspaniale i prawdziwie jak mało kto”. Szebanowa również nagrała wszystkie utwory Fryderyka Chopina na płytach. Poprzez miejsce urodzenia i lata dziecinne związany jest z Polską także Mikołaj Miaskowski (1881–1950). Urodzony w rodzinie wojskowego w Twierdzy Modlin (Nowo-Gieorgijewsk), studiował w Konserwatorium Petersburskim u takich mistrzów jak Rimskij-Korsakow, Głazunow i Liadow. W roku 1921 został profesorem katedry kompozycji Konserwatorium Moskiewskiego. Jego uczniami byli Dymitr Kabalewski i Aram Chaczaturian. Przez całe życie przyjaźnił się z Sergiuszem Prokofjewem. Najbardziej znane kompozycje Mikołaja Miaskowskiego to dwadzieścia siedem symfonii skomponowanych w tradycyjnym stylu rosyjskim. Zupełnie niezasłużenie zapomniane są imię i twórczość znakomitego kompozytora Iwana Tarasiewicza (Jan Tarasiewicz, 1893– 1961). Urodził się on w rodzinie szlacheckiej, był synem podpułkownika armii carskiej. Od dzieciństwa wykazywał niezwykłe zdolności: wcześnie zaczął komponować, a w wieku dziewięciu lat już koncertował. Był uważany za cudowne dziecko. Po śmierci rodziców opiekunami Jana oraz dwójki jego rodzeństwa zostało 97 wujostwo Ułozowskich z majątku Szyndziel koło Sokółki. Przyszły kompozytor początkowo uczył się w Połockim Korpusie Kadetów, a następnie w klasie fortepianu Konserwatorium w Petersburgu. W 1915 roku uczestniczył w pierwszej wojnie światowej i za odwagę został nagrodzony orderem świętego Jerzego. Wielbicielką talentu Tarasiewicza była córka cara Mikołaja II, Maria. Przez pewien czas kompozytor mieszkał nawet w petersburskim Pałacu Zimowym jako pianista nadworny. Po przewrocie bolszewickim kompozytor powrócił do odziedziczonego Szyndziela. Druga wojna światowa zrujnowała majątek zupełnie. Tarasiewicz przeprowadził się do Białegostoku, gdzie pracował jako nauczyciel muzyki. Jego uczniem jest znany polski dyrygent Jerzy Maksymiuk. Po kompozytorze pozostało stosunkowo niewiele utworów, ale to, co ocalało świadczy o jego wysokiej kulturze muzycznej i eleganckim, można powiedzieć szopenowskim stylu. Jednym z najbardziej znanych i popularnych w Polsce dyrygentów był Walerian Bierdiajew (1885–1956). Urodzony w Grodnie, do 1917 roku był dyrygentem w Teatrze Maryjskim w Petersburgu, a także wykładał sztukę dyrygowania w Kijowie. Po II wojnie światowej był dyrygentem polskich filharmonii, dyrektorem teatru operowego w Poznaniu, wykładowcą w Krakowskiej Akademii Muzycznej. Jego uczniami byli znani polscy kompozytorzy i dyrygenci – m.in. Panufnik, Wodiczko, Krenc, Czyż, Skrowaczewski, Stuligrosz i Missona. Niejednokrotnie na polskiej scenie muzycznej działały całe rodziny. Dobrym przykładem są bracia Orłowowie: pianista i profesor śpiewu Grzegorz, pianista Mikołaj i artysta kabaretowy Wsiewołod. W małżeństwie Grzegorza z Anną Młynarską (ciotką znanego artysty Wojciecha Młynarskiego) urodził się Roman Orłow, artysta-malarz i kompozytor. Jego piosenki wykonywane są do dziś, a śpiewały je takie gwiazdy polskiej estrady jak Hanna Banaszak, Maria Koterbska, Kalina Jędrusik, Anna German, Irena Santor i Jerzy Połomski. Z Łodzią była ściśle związana obdarzona talentem wokalnym rodzina Dubrowinych. Rodzice Jerzy i Ksienia z dziećmi Jerzym, Lidią i Walentyną przez długie lata byli wiodącą grupą chóru prawosławnego soboru św. Aleksandra Newskiego i chóru rosyjskiego Kalinka. W Polskim Radiu często można było usłyszeć duet sióstr Dubrowinych, nagrały one także płytę z Orkiestrą Mandolinistów Edwarda Ciukszy. Na pierwszym Festiwalu Pio- 98 senki Radzieckiej w Zielonej Górze otrzymały główną nagrodę – Złoty Samowar. A skoro już mowa o łódzkiej parafii prawosławnej to nie można nie wspomnieć o dwóch parafiankach: profesor Oldze Olginej i profesor Tatianie Mazurkiewicz. Profesor Olgina (1904–1979), urodzona w Jarosławiu, była absolwentką Konserwatorium Petersburskiego. Przed wojną mieszkała w Wilnie. Tam też zadebiutowała w Traviacie Verdiego. Występowała również w operach warszawskiej i poznańskiej, gościnnie śpiewała w całej Europie. W 1945 roku znalazła się w Łodzi, gdzie była profesorem śpiewu w Akademii Muzycznej. Wśród jej uczennic są takie znane śpiewaczki jak Teresa Żylis-Gara i Teresa Wojtaszek-Kubiak. Często można było spotkać profesor Olginę w łódzkiej cerkwi, dokąd przynosiła wszystkie kwiaty które otrzymywała. Profesor Tatiana Mazurkiewicz powojenne lata także spędziła w Łodzi. Posiadaczka pięknego głosu, nauczała utalentowaną młodzież w klasie wokalu konserwatorium oraz pomagała ustawić głos młodym duchownym łódzkiej parafii. Trudno było w tej cichej, skromnej, pobożnej kobiecie rozpoznać osobom postronnym śpiewaczkę, która niegdyś swoim śpiewem uświetniła uroczystość otwarcia rozgłośni Polskiego Radia w Wilnie. Wielu rosyjskich muzyków brało i nadal bierze udział w polskim życiu muzycznym – trudno wymienić wszystkich. Są wśród nich liczni dyrygenci chórów cerkiewnych, śpiewacy, członkowie chórów, nauczyciele muzyki w szkołach różnego szczebla. Wszyscy oni pomagają rozwijać kulturę muzyczną oraz rozwijają życie kulturalne w Polsce. Marek Cybart 99 100 Тема русского культурного наследия в журнале „Православное обозрение” Журнал Przegląd Prawosławny был создан по инициативе православных мирян, и его первый номер вышел в мае 1985 года. На тот момент наш журнал был единственным на территории стран Восточной Европы, освещавшим традиции и историю православия, а также повседневную жизнь поместных православных церквей во всем мире. И, конечно, особое внимание уделялось и уделяется Православной Церкви в Польше. Каждая из названных выше тем затрагивает русскую тематику. Мы осознаем факт, что церковь в Польше тесно связана с Русской Православной Церковью – нас объединяют общие древнерусские корни, восходящие ко временам Киевской Руси, общий богослужебный – церковнословянский – язык. Для многих православных, живущих в Польше, Русская Православная Церковь является их родной Церковью. Это происходит потому, что православие в Польше многонационально – среди нас есть белорусы, украинцы, русские, лемки, поляки, сербы, греки… Впрочем, русский вклад в православную духовность настолько велик, что не писать о нем невозможно. На страницах нашего журнала мы писали о русских святых, хотя по отношению к святым подчеркивание их национальности, конечно, неуместно: Сергии Радонежском, Серафиме Саровском, Иоанне Кронштадтском, Ксении Петербуржской, Матроне Московской, Елизавете Федоровне (Романовой), Оптинских старцах. Иконы многих из них, например, преподобных Серафима Саровского и Сергия Радонежского, имеются в каждой православной церкви Польши. Мы также публиковали очерки о. Павла Флоренского, о. Георгия Флоровского, митрополита Сурожского Антония 101 (Блюма) (1914–2003) и о. Александра Шмемана (1921– 1983). Труды двух последних богословов мы получили от представителей русской эмиграции в Париже уже в 80-е годы, и они вызвали живой интерес. Они были для нас как глоток свежего воздуха – поражали своей глубокой духовностью и, одновременно, новизной взглядов. Не только мы восхищались их произведениями: уже в 1987 году, т.е за год до перестройки, одна из книг митрополита Антония Блюма – „Молитва” – была опубликована издательством Доминиканского ордена W Drodze („В пути”). Как митрополит Антоний Блюм, так и о. Александр Шмеман почти всю свою жизнь провели на чужбине. Они оставили после себя настолько значимый след, что мне бы хотелось вкратце рассказать об этом. Митрополит Антоний Блюм родился в 1914 году в Швейцарии, в семье российского дипломата. Детство и юность он провел во Франции, где активно участвовал в жизни русской эмиграции. Он окончил медицинский факультет Сорбоннского университета, а во время 2-й мировой войны был врачом и участвовал во французском движении Сопротивления. Во время 2-й мировой войны он принял монашество, в 1957 году был возведен в сан епископа, а пять лет спустя назначен митрополитом Сурожским. Он проживал в Лондоне вплоть до своей смерти. Мы перевели на польский язык его книгу „Жизнь, болезнь, смерть”. Это очень важная и нужная книга, которая рассказывает о том, как следует обращаться с умирающим человеком. Эта книга написана епископом и врачом, на глазах, а часто и на руках которого во время 2-й мировой войны умерло немало солдат. Также мы публикуем множество работ – в основном, проповедей о. Александра Шмемана, который является одним из величайших православных богословов XX века. Когда-то его работы читались, можно сказать, и днем и ночью. Он был одним из тех немногих православных богословов, которые на протяжении сложного XX века могли свободно мыслить и имели для своей работы все необходимое. Александр Шмеман родился в Ревеле (Таллинн), его молодые годы прошли во Франции, а значительная часть взрослой жизни в Соединенных Штатах Америки. Там были написаны его важнейшие книги, большинство из них (за исключением дневников) были переведены на польский язык и 102 опубликованы. Его книга „Великий пост” была издана нами в 1990 году и после была еще раз переиздана. Мы старательно приготовились к визиту в Польшу Патриарха Кирилла – опубликовали его проповеди, напомнили о судьбе Русской Церкви в XX веке. Также мы подготовили хорошо иллюстрированную биографию патриарха и издали ее тиражом 3 000 экземпляров. Весь тираж был очень быстро распродан. С самого начала издания журнала на его страницах представлена рубрика „Из жизни православной церкви во всем мире”, в которой мы никогда не забывали о жизни самой многочисленной и распространенной – Русской церкви. Надо отметить, что во второй половине 80-х годов получить такую информацию было нелегко. Часто она попадала к нам через посредничество парижской православной прессслужбы Service Orthodoxe de Presse. Отсюда проистекает наша дружба с ведущими представителями русской эмиграции в Париже: профессором Мишелем Сологубом, Алексеем Струве, Кириллом Ельчаниновым и Жаном Чеканом. Сегодня ситуация изменилась диаметральным образом – в процессе своей работы мы пользуемся материалами порталов pravoslavie.ru, sedmitza.ru и patriarchia.ru. С самого начала существования журнала мы старались выезжать в Советский Союз, а когда началась перестройка – с радостью наблюдали за происходящими изменениями. На наших глазах возрождалась Церковь. Сегодня мы тоже ездим в Россию, в Беларусь, на Украину, и возвращаемся домой с репортажами. В нашем журнале есть репортажи и статьи, появившиеся в результате паломничеств и путешествий в Коневец, на Валаам, в Петербург, Псков, Москву, Кронштадт. Мы также не забываем о важных событиях и годовщинах. Так, в номере за сентябрь 2012 года размещены две большие статьи, посвященные 200-летию войны 1812 года. С конца 2008 года, благодаря поддержке Министерства управления и оцифровки, мы издаем приложение „Сами о себе”, содержащее статьи на польском, белорусском, украинском, лемковском и русском языках, не только религиозного характера. В этом приложении, как и раньше на страницах Przeglądu, размещаем статьи о россиянах, которые внесли значительный вклад в развитие польского государства, польской 103 культуры или науки. Так, появилась статья о Сократе Старынкевиче, единственном в своем роде, одном из лучших в истории, президенте Варшавы. Не один текст был посвящен белостокским Крузенштерну и Кавелину, о которых я расскажу отдельно. Мы писали о Катажине Кобро, известнейшем скульпторе в предвоенной Польше, которая, определенно, заслуживает отдельного рассказа. Ее тяжелая судьба стала темой театральной постановки Матея Войтышко Powidoki („Остаточные изображения”). Катажина Кобро родилась в 1898 году в Москве. В возрасте 18 лет в московском госпитале встретилась с тяжело раненым, покалеченным на фронте Владиславом Стржеминским. Повторно они встретились четыре года спустя в Смоленске, он к этому времени был знаменитым художником, а она, скульптор, была советским авангардистом. Уже как одна семья они продолжили свои художественные поиски после переезда в Польшу. Но тяжелый характер Стржеминского, война и сложные внешние обстоятельства уничтожили их союз. Катажина Кобро умерла в 1951 году в доме для неизлечимо больных и похоронена на православном кладбище в Лодзи. Ее работы были недооценены при жизни, а в 70-х годах – уже часто в виде реконструкций – стали экспонатами музеев современного искусства. Одна из работ художницы находится в Центре им. Жоржа Помпиду в Париже, а ее имя носит художественный лицей в Здунской Воле. Другой пример, тоже из раздела искусства. Алексей Кирюшин. Он родился в Плоцке в 1886 году, в семье губернского служащего, и умер также в Плоцке в 1972 году. Был художником-самоучкой. Работал служащим, позднее – чертежником. Не расставался с кистью до конца жизни. Написал иконы для иконостаса плоцкой церкви. Писал маслом картины разной тематики, но наиболее известными стали изумительные акварели, запечатлевшие юмористические сценки из жизни плоцких дворов и улиц. При жизни художника была только одна выставка, в 1964 году, после смерти же его работы многократно выставлялись. Также мы писали о семье Будриных. Ее историю напомнила Российская Академия наук, издавшая в 2002 году по поводу 145-летия рождения ученого книгу объемом 186 страниц под названием „Петр Васильевич Будрин – ученый и специалист 104 в области сельского хозяйства”. Петр Васильевич окончил Петербургский университет, физико-математическое отделение, направление естественных наук, там же защитил диссертацию, а рецензентом его работы на тему „искусственных азотных удобрений” был профессор Д. Менделеев. 22 года Петр Будрин работал в Ново-Александрийском институте сельского хозяйства и лесоводства (сегодняшние Пулавы) и в значительной степени повлиял на развитие этого учебного заведения. Сын Петра Васильевича – Дмитрий Будрин – был офицером польской армии и погиб в Катыни. Об их судьбах нам рассказал внук Петра, сын Дмитрия – Юлий Будрин, председатель наблюдательного совета по управлению проектами бумажной промышленности, проживающий в Лодзи. И еще один пример российской семьи – на этот раз из мира политики. О своем роде рассказал нам отец депутата Platformy Obywatelskiej (Гражданской Платформы) Андрея Смирнова – о. Ежи Смирнов. Отец Ежи Смирнова – Петр Смирнов в 1913 году получил должность директора сельскохозяйственного банка в Варшаве. Он приехал в город над Вислой со всей семьей: женой Паулой, по происхождению испанкой, и четырьмя детьми. Семья жила в удобной, большой квартире на улице Маршалковской, обставленной красивой мебелью, а у детей была гувернантка. 1915 год и спешная эвакуация в Москву все изменила. А когда вспыхнула революция и в России начался террор и голод, на семейном совете было решено уехать к брату матери, в Испанию. Дорога в Сарагосу проходила через Варшаву, где семью настигла весть о смерти испанского родственника. Так Смирновы и остались в городе над Вислой. О старой квартире на Маршалковской уже не приходилось даже и мечтать – и Смирновы поселились в деревянном доме на Таргувке (Targówek – район на окраине Варшавы). Петр Александрович, бывший директор банка, начал продавать халву. В то же время он принимал активное участие в жизни многочисленной русской предвоенной эмигрантской общины. Ежи Смирнов также принимал активное участие в этой работе, несмотря на то, что в скором времени к ней добавились новые семейные обязанности – в 1932 году он женился на россиянке, Галине Абрамович. Вскоре появились дети, в том 105 числе в 1938 году родился Анджей, который был депутатом Сейма на протяжении многих лет. В своей работе мы не забываем о нашем родном Белостоке, в котором действуют две русские организации: Российское культурно-просветительское общество, которым руководит Галина Романчук, и культурное товарищество „Русь” под руководством профессора Белостокского университета Анатолия Одзиевича. Мы стараемся освещать текущую деятельность этих организаций. Наш журнал рекомендует читателям лучшие российские фильмы, как документальные – например, „Паломничество в Вечный город” режиссера Хотиненко, созданный при совместном участии Московского патриархата и Ватикана, так и художественные, такие, как „Остров” Лунгина или „Чудо” Прошкина. Мы также уделяем внимание и российской литературе. На протяжении последних трех лет мы публиковали фрагменты из „Лета господня” Шмелева, „Пасхального дождя” Набокова, „Зимних ступеней” Владимира Крупина (председателя Союза писателей России). И в конце – ещё одна хорошая новость. 5 сентября 2012 года в зале музыкального театра им. Станиславского и Немировича-Данченко были вручены награды ежегодной национальной премии „Книга года”, одной из самых престижных литературных наград России. В номинации „Проза года” победила книга архимандрита Тихона (Шевкунова) „Несвятые святые и другие рассказы”. Эта книга была издана чуть меньше года назад, и, по данным СМИ, уже стала самой продаваемой книгой со времен СССР. За этот короткий срок она была переиздана уже шесть раз, и ее общий тираж составил миллион сто тысяч экземпляров. „Несвятые святые…” уже переведены на английский, греческий и сербский языки, готовятся переводы и на другие языки мира. Почему я об этом упоминаю? Потому, что архимандрит Тихон является лауреатом нашей ежегодной премии им. Князя Константина Острожского, а один из рассказов его книги мы перевели и опубликовали в январском номере нашего журнала. И это является еще одним примером присутствия русской тематики в нашем журнале. Алла Матренчик, журналист, Белосток 106 Митрополит Антоний Блюм, Лондон, август 1995 Antoni Bloom, Londyn, sierpień 1995 107 108 Екатерина Кобро с дочкой Никой Katarzyna Kobro z córką Niką Ежи и Галина Смирновы, 2003 Jerzy i Halina Smirnowowie 109 Молодой Алексей Кирюшин перед Первой мировой войной Młody Aleksy Kiriuszyn. Fotografia z lat przed I wojną światową. „Флирт”, 1948, Алексей Кирюшин „Flirt”, 1948. Aleksy Kiriuszyn 110 Алексей Кирюшин за работой Aleksy Kiriuszyn w czasie pracy „Улица Портовая”, Алексей Кирюшин „Ulica Portowa”, Aleksy Kiriuszyn „Раз направо, раз налево”, 1962, Алексей Кирюшин Raz na prawo, raz na lewo. Aleksy Kiriuszyn (fragment) 111 Петр Будрин с женой и дочерью Piotr Budryn z żoną i córką Петр Будрин с женой Юлией в Ленинграде Piotr Budryn z żoną Julią w Leningradzie 112 Диплом, полученный Петром Будриным в 1899 году, подтверждающий профессорскую должность Dyplom uznania wręczony w 1899 r. Piotrowi Budrynowi, profesorowi Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa Студенты института сельского и лесного хозяйства Studenci Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa 113 Юлия Будрина с детьми, справа сидит Дмитрий Julia z dziećmi – po prawej siedzi mały Dymitr. Юлий Будрин Julij Budryn 114 Rosyjska spuścizna kulturalna na łamach czasopisma „Przegląd Prawosławny” Pierwszy numer „Przeglądu Prawosławnego” ukazał się w maju 1985 roku. Czasopismo powstało z inicjatywy grupy prawosławnych zapaleńców. Było to pierwsze pismo tego typu w Europie Wschodniej. „Przegląd Prawosławny” ukazuje się do dziś, prezentując teologię i tradycję prawosławia, jego historię, a także dzień powszedni cerkwi ze szczególnym uwzględnieniem parafii Cerkwi Prawosławnej w Polsce. Rozpatrując kwestię prawosławia na ziemiach polskich nie sposób pominąć rosyjskiego elementu. Wynika to z faktu, iż Cerkiew Polską z Cerkwią Rosyjską od zawsze łączyły bliskie stosunki, mające swoje źródło we wspólnych, wywodzących się z Rusi Kijowskiej korzeniach, języku liturgicznym – cerkiewno-słowiańskim oraz w panteonie świętych. Część spośród zamieszkujących Polskę wiernych także Rosyjską Cerkiew uważa za swoją – prawosławie nad Wisłą jest bowiem wielonarodowe – są wśród wiernych: Białorusini, Ukraińcy, Rosjanie, Łemkowie, Polacy, Serbowie, Grecy. Zresztą rosyjski wkład w prawosławie jest tak ogromny, że nie sposób pominąć w Przeglądzie tej kwestii. Na łamach czasopisma przedstawiano sylwetki rosyjskich świętych – Sergiusza z Radoneża, Serafina z Sarowa, Jana z Kronsztadu, Kseni Petersburskiej, Elżbiety Fiodorownej, starców z Opty. Ikony wielu z nich, np. św. Serafina Sarowskiego czy św. Sergiusza z Radoneża znajdują się w każdej polskiej cerkwi. Ponadto w Przeglądzie zamieszczano eseje ojca Pawła Floreńskiego, ojca Jerzego Fłorowskiego, metropolity suroskiego Antoniego Blooma i ojca Aleksandra Schmemanna. Prace tych dwóch ostatnich współczesnych teologów dotarły do Polski za pośrednictwem emigracji rosyjskiej w Paryżu już w latach 80-tych i wzbudziły ogromne zainteresowanie. Ujmowały swoją głęboką duchowością, a jednocześnie świeżością spojrzenia. Zachwycały nie tylko wyznawców prawosławia – już w 1987 115 roku, a więc na rok przed pierestrojką „Odwagę modlitwy” metropolity Antoniego Blooma, wydało wydawnictwo dominikanów „W Drodze”. Zarówno metropolita Antoni Bloom jak i ojciec Aleksander Schmemann niemal całe swoje życie spędzili na obczyźnie. Metropolita Antoni Bloom urodził się w 1914 roku w Szwajcarii, w rodzinie rosyjskiego dyplomaty. Lata dzieciństwa i młodości spędził we Francji, aktywnie uczestnicząc w życiu rosyjskiej emigracji. Ukończył studia medyczne na paryskiej Sorbonie. W czasie II wojny światowej był lekarzem oraz członkiem francuskiego ruchu oporu. W tym okresie został mnichem. W 1957 roku otrzymał święcenia biskupie, pięć lat później, jako metropolita, objął diecezję suroską (Sourozh) z siedzibą w Londynie, i na tej katedrze pozostał do końca swych dni. Jego książkę „Życie, choroba, śmierć” przetłumaczono na język polski dzięki wysiłkom dziennikarzy „Przeglądu Prawosławnego”. To bardzo ważna i potrzebna książka, która podejmuje temat postępowania z umierającym człowiekiem. Na łamach Przeglądu zamieszczane są prace, głównie kazania, ojca Aleksandra Schmemanna, który należał do nielicznych teologów prawosławnych, którzy w trudnym XX wieku, mogli myśleć i tworzyć swobodnie. Ojciec Aleksander urodził się w Rewlu (Tallinie), młodość spędził we Francji, a większość dorosłego życia w Stanach Zjednoczonych. Tam powstały jego najważniejsze książki, większość z nich (z wyjątkiem dzienników), ukazała się również w języku polskim. Jego „Wielki Post” został wydany przez Przegląd już w 1990 roku. Redakcja Przeglądu starannie przygotowała się do wizyty patriarchy Kiryła w Polsce – publikacja jego kazania, przypomnienie losów Cerkwi Rosyjskiej w XX wieku. Przygotowano ponadto bogato ilustrowaną biografię patriarchy w nakładzie 3 tys. sztuk, który rozszedł się błyskawicznie. Od samego początku na łamach Przeglądu prowadzona jest rubryka „Z życia cerkwi prawosławnej na świecie”, w której nigdy nie zabrakło doniesień o życiu największej z nich – Cerkwi Rosyjskiej. W połowie lat 80-tych zdobycie tych informacji nie było łatwe. Najczęściej docierały one do redakcji za pośrednictwem paryskiego prawosławnego serwisu prasowego Service Orthodoxe de Presse. Wtedy redaktorzy Przeglądu nawiązali przyjaźnie z czołowymi przedstawicielami rosyjskiej emigracji w Paryżu – prof. Michelem Sollogubem, Aleksym Strouve, Kiryłem Jelczaninowym oraz Jeanem Czekanem. Obecnie sytuacja zmieniła się 116 diametralnie – w pracy dziennikarze korzystają z portali internetowych takich jak: pravoslavie.ru, sedmitza.ru, patriarchia.ru. Na początku istnienia pisma dziennikarze Przeglądu jeździli do Związku Radzieckiego, gdzie wkrótce rozpoczęła się pierestrojka. Na ich oczach odrodziła się Cerkiew. Dzisiaj również przedstawiciele Przeglądu odwiedzają te obszary– jeżdżą do Rosji, na Białoruś, Ukrainę, wracając z reportażami, np. z Koniewca, Wałaamu, Pskowa, Moskwy, Kronsztadu lub Petersburga. Na łamach Przeglądu nie brakuje miejsca dla ważnych wydarzeń oraz rocznic. W 2012 roku zamieszczono artykuły poświęcone 200 rocznicy wojny 1812 roku, w 2014 roku opublikowano szereg tekstów poświęconych I wojnie światowej. Od końca 2008 roku, dzięki dotacji Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, wydawany jest dodatek do Przeglądu – „Sami o sobie” z artykułami po polsku, białorusku, ukraińsku, łemkowsku, rosyjsku. Zarówno w tym dodatku, jak i w czasopiśmie zamieszczane są artykuły na temat Rosjan, którzy przyczynili się do rozwoju Polski. Między innymi można było przeczytać artykuł o Sokratesie Starynkiewiczu, prezydencie Warszawy w latach 1875–1892. Wiele miejsca poświęcono białostockiemu Krusensternowi i Kawelinowi. Pisano o Katarzynie Kobro, słynnej przedwojennej rzeźbiarce, która z pewnością zasługuje na oddzielny referat. Warto wspomnieć, że jej losy stał się tematem sztuki teatralnej Macieja Wojtyszko „Powidoki”. Katarzyna Kobro urodziła się w1898 roku. W wieku osiemnastu lat w moskiewskim szpitalu poznała ciężko rannego, okaleczonego na froncie Władysława Strzemińskiego. Gdy spotkali się ponownie cztery lata później w Smoleńsku, on był wyróżniającym się malarzem, a ona – rzeźbiarką należącą do czołówki radzieckiej awangardy. Już jako małżeństwo kontynuowali artystyczne pasje w Polsce. Jednak niełatwy charakter Strzemińskiego, wojna i trudne wybory zniszczyły ich związek. Katarzyna Kobro zmarła w 1951 roku na raka i została pochowana na prawosławnym cmentarzu w Łodzi. Jej rzeźby, za życia niedoceniane, w latach 70-tych (często już jako rekonstrukcje) trafiły do muzeów sztuki nowoczesnej. Dziś jedna z jej prac znajduje się w Centre Pompidou w Paryżu, a jej imię nosi Liceum Plastyczne w Zduńskiej Woli. I inny przykład bohatera artykułów Przeglądu – Aleksy Kiriuszyn urodził się w Płocku w 1886 roku, w rodzinie urzędnika gubernialnego. Był malarzem samoukiem. Pracował jako urzęd- 117 nik, później jako kreślarz. Z pędzlem nie rozstawał się do końca życia. Namalował ikony do ikonostasu płockiej cerkwi. Tworzył obrazy olejne o różnej tematyce, ale najbardziej znane są jego doskonałe akwarele z humorystycznymi scenkami rodzajowymi z podwórek i ulic jego rodzinnego miasta. Za życia doczekał się jednej wystawy, w 1964 roku. Po śmierci artysty w 1972 roku jego prace wystawiano kilkakrotnie. Ponadto pisano o rodzie Budrynów. Jej nestora przypomniała Rosyjska Akademia Nauk, wydając w 2002 roku, z okazji 145 rocznicy jego urodzin książkę „Piotr Wasiljewicz Budryn, uczony – specjalista z zakresu rolnictwa”. Piotr ukończył kierunek przyrodniczy na wydziale matematyczno-fizycznym uniwersytetu w Petersburgu, tam też obronił dysertację, a recenzentem jego pracy „Sztuczne nawozy azotowe” był prof. Dymitr Mendelejew. Przez wiele lat Budryn pracował w Nowo-Aleksandryjskim Instytucie Rolnictwa i Leśnictwa (obecne Puławy) i przyczynił się do rozwoju tej szkoły. Jego syn – Dymitr, oficer polskiej armii, zginął w Katyniu. A o ich losach opowiedział Przeglądowi wnuk Piotra, a syn Dymitra, pan Juliusz Budryn, przewodniczący Rady Nadzorczej Biura Projektów Przemysłu Papierniczego, mieszkaniec Łodzi. Na koniec jeszcze jeden przykład rosyjskiej rodziny –tym razem ze świata polityki. O swoich bliskich opowiedział ojciec senatora Platformy Obywatelskiej, Andrzeja Smirnowa, pan Jerzy Smirnow. Ojciec pana Jerzego, Piotr Smirnow w 1913 roku otrzymał posadę dyrektora Banku Rolnego w Warszawie. Przeprowadził się nad Wisłę wraz z całą swoją rodziną, żoną Paulą, rodowitą Hiszpanką i czwórką dzieci. Zajmowali wygodne, przestronne mieszkanie przy Marszałkowskiej, pięknie umeblowane, gdzie dziećmi zajmowała się bona. Rok 1915 i pospieszna ewakuacja do Moskwy zmieniła ten stan rzeczy. Gdy wybuchła rewolucja i w Rosji zapanował terror i głód, Smirnowowie postanowili wyjechać do Hiszpanii. Droga do Saragossy wiodła przez Warszawę, tu, gdy dotarli dowiedzieli się o śmierci brata matki, u którego zamierzali się zatrzymać. I tak zostali nad Wisłą. Zamieszkali w drewnianym domu na Targówku. Piotr, były dyrektor banku, zaczął sprzedawać chałwę, jednocześnie aktywnie uczestniczył w życiu licznej przedwojennej emigracji rosyjskiej. W tych działaniach wspierał go syn Jerzy, mimo że wkrótce przybyło mu obowiązków rodzinnych – w 1932 roku ożenił się z Rosjanką, Haliną Abramowicz. Na świat przyszły dzieci, w 1938 roku uro- 118 dził się Andrzej, wieloletni poseł na sejm, do niedawna senator Platformy. W swojej pracy dziennikarze Przegląd pamiętają o rodzimym Białymstoku, w którym działają dwie rosyjskie organizacje – Rosyjskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe z przewodniczącą Haliną Romańczuk i Stowarzyszenie „Ruś” z przewodniczącym profesorem Anatolem Odzijewiczem. Ich działalność jest relacjonowana w czasopiśmie. Redaktorzy Przeglądu polecają czytelnikom rosyjskie filmy, zarówno te dokumentalne – np. „Połomniczestwo w Wiecznyj grad” Chotinienki zrealizowany przez moskiewski patriarchat w koprodukcji z Watykanem, jak i fabularne, np. „Wyspę” Łungina lub „Cud” Proszkina. Z okazji świąt Przegląd nie stroni od rosyjskiej literatury. W ciągu ostatnich lat zamieszczono m. in. fragmenty „Roku Pańskiego” Szmielowa, „Paschalnego deszczu” Nabokova czy „Zimowych schodów” Krupina, przewodniczącego Związku Pisarzy Rosji. Interesujące, jest że piątego września 2012 roku w Sali Teatru Muzycznego im. Stanisławskiego i Niemirowicza-Danczenko w Moskwie zostały wręczone nagrody w konkursie „Książka roku”, jedne z najbardziej prestiżowych nagród literackich Rosji. W kategorii „Proza roku” zwyciężyła książka archimandryty Tichona Szewkunowa „Nieświęci świeci i inne opowiadania”.Ta książka została wydana zaledwie rok wcześniej i jest najlepiej sprzedającą się książką od czasów ZSRR. Doczekała się już sześciu wydań, a jej ogólny nakład przekroczył milion sto tysięcy egzemplarzy. Książkę przełożono na kilkanaście języków, m. in. na angielski, grecki, serbski, polski, chiński. Warto podkreślić, że archimandryta Tichon jest laureatem nagrody im. Księcia Konstantego Ostrogskiego, a kilka jego opowiadań przełożono i zamieszczono na łamach Przeglądu. Stanowi to jeszcze jeden przykład na obecność rosyjskiej tematyki w tym piśmie. Ałła Matreńczyk, dziennikarka „Przeglądu Prawosławnego”, Białystok 119
