pobierz

Warszawa, dn. 25 września 2012 r.
Projekt
Stanowisko
Rządu Rzeczypospolitej Polskiej
wobec poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy o mniejszościach narodowych i
etnicznych oraz o języku regionalnym, a takŜe niektórych innych ustaw (druk nr 567)
Główna zmiana zaproponowana w projekcie dotyczy nadania dialektowi śląskiemu
języka polskiego statusu języka regionalnego w rozumieniu ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r.
o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz. U. Nr 17, poz. 141,
z późn. zm.). Wedle autorów projektu dialekt śląski języka polskiego jest odrębnym językiem
i naleŜałoby zapewnić mu prawną ochronę analogiczną do ochrony i wsparcia jaką na mocy
przepisów wspomnianej ustawy ma w Polsce język kaszubski. Wedle autorów projektu dialekt
śląski spełnia wszelkie kryteria języka regionalnego, o których mowa w art. 19 ustawy
z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym
oraz art. 1 Europejskiej Karty języków regionalnych lub mniejszościowych (Dz. U. z 2009 r.
Nr 137, poz. 1121).
Zdaniem Rządu RP propozycja ta nie odpowiada istniejącemu stanowi faktycznemu.
Dialekt śląski jest jednym z czterech – obok małopolskiego, wielkopolskiego i mazowieckiego
– głównych dialektów języka polskiego. Podobnie jak inne dialekty dialekt śląski dzieli się
na liczne gwary charakterystyczne dla mowy ludności zamieszkującej mniejsze obszary. Tego
typu pogląd podzielany jest przez zdecydowaną większość językoznawców i etnologów
zajmujących się tą tematyką. Prezentowany jest równieŜ w większości publikacji naukowych.
Stanowisko takie potwierdziła w opinii z dnia 20 maja 2011 r. Rada Języka Polskiego przy
Polskiej Akademii Nauk, będąca zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 7 października 1999 r.
o języku polskim (Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 224, z późn. zm.) instytucją opiniodawczodoradczą w sprawach uŜywania języka polskiego. W swojej opinii Rada jednogłośnie
stwierdziła: „Na pytanie czy język uŜywany przez mieszkańców Górnego Śląska jest dialektem
śląskim języka polskiego, będącego zgodnie z art. 27 Konstytucji RP językiem urzędowym
w Rzeczypospolitej Polskiej, jeŜeli nie wszyscy, to niemal wszyscy polscy językoznawcy
odpowiedzą twierdząco. A dialektolodzy dodadzą, Ŝe „język uŜywany tradycyjnie przez
mieszkańców Górnego Śląska” jest częścią śląskiego dialektu języka polskiego. Tym samym nie
spełnia formalnych warunków ani art. 19 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r.
Strona 1 z 1
o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, ani art. 1 Europejskiej
karty języków regionalnych lub mniejszościowych”. NaleŜy przypomnieć, iŜ zarówno ustawa
o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, jak i Europejska Karta
języków regionalnych lub mniejszościowych wyraźnie zaznaczają, iŜ pojęcie „język
regionalny” nie obejmuje dialektów oficjalnego języka państwa. W ocenie Rządu
ustawodawca wprowadzając takie zastrzeŜenie w art. 19 ust. 1 pkt 2 ustawy, pragnął uniknąć
sytuacji, w której jeden z dialektów języka urzędowego podniesiony zostałby do rangi
odrębnego języka. Tym samym proponowane przez autorów projektu rozwiązanie jest,
zdaniem Rządu, niezgodne z art. 19 ust. 1 pkt 2 wspomnianej ustawy.
NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe język jest tworem historycznym. Potrzebny jest czas, aby się
on ukształtował. Gwary śląskie przez stulecia rozwijały się, z uwagi na rozdzielenie granicą
I Rzeczypospolitej, a następnie granicami rozbiorowymi, poza głównym nurtem rozwoju
polskiego języka literackiego. Stąd pewna ich odrębność w stosunku do innych dialektów oraz
zachowanie wielu elementów staropolszczyzny, nie tłumaczące jednak potrzeby uznania
dialektu śląskiego za odrębny język. Istnienie dialektów, w tym dialektu śląskiego, istotnie
wzbogaca język polski. Zwrócił na to uwagę ustawodawca, określając w art. 3 ust. 1 pkt 4
ustawy z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim, Ŝe ochrona języka polskiego polega
na upowszechnianiu szacunku dla regionalizmów i gwar, a takŜe przeciwdziałaniu ich
zanikowi. Dialekt śląski chroniony jest w oparciu o obecny stan prawny. W ramach tej ochrony
podejmowane są liczne działania słuŜące jego zachowaniu m.in. wymienione przez autorów
projektu w jego uzasadnieniu. TakŜe w przypadku innych dialektów i gwar podejmowane są
działania słuŜące ich ochronie i promocji. Przykładem mogą być konkursy promujące
uŜywanie gwar podhalańskich czy wielkopolskich, wydawnictwa ksiąŜkowe wydawane gwarą
czy studia podyplomowe, których częścią jest nauka gwar podhalańskich. Ze środków Ministra
Kultury i Dziedzictwa Narodowego został opracowany przewodnik multimedialny „Dialekty
i gwary polskie. Kompendium internetowe”. Jest on obszernym, unikatowym oraz bogato
ilustrowanym dziełem poświęconym polskim dialektom i gwarom, rozumianym jako istotna
część dziedzictwa kulturowego regionu i kraju, ogólnie dostępnym w internecie m.in. na
stronach internetowych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Nie moŜna się równieŜ zgodzić z wysuwanymi przez autorów projektu tezami
o analogicznej sytuacji dialektu śląskiego i języka kaszubskiego. Autorzy podnoszą, iŜ uznanie
kaszubskiego za odrębny język (regionalny) wynikało wyłącznie z woli uŜytkowników tego
dialektu dąŜących do podniesienia jego prestiŜu. Z twierdzeniem tym takŜe nie moŜna się
zgodzić. Wśród naukowców przez ponad sto lat trwała dyskusja dotycząca statusu języka
Strona 2 z 6
kaszubskiego. Przez lata naukowcy uznawali kaszubski za „najbardziej odrębny z dialektów
języka polskiego (choć genetycznie silnie z nim związany), uznawany teŜ za język bądź za
dialekt przejściowy pomiędzy językiem polskim a wymarłymi językami Ranów, Obodrytów
i Drzewian”1. W przypadku dialektu śląskiego zdecydowanie dominuje przeciwny pogląd
świadczący o jego najbliŜszych związkach z polskim językiem literackim. Najlepiej oddają to
słowa Profesora Jana Miodka - „Mowę śląską naleŜy uznać za jedną z najbardziej
archaicznych gwar polskich. Trawestując znane słowa gen. De Gaulle’a o Zabrzu, moŜna bez
przesady powiedzieć, Ŝe jest to najbardziej polska gwara spośród wszystkich polskich gwar”2.
Zacytowana definicja dotycząca języka kaszubskiego wskazuje, iŜ wątpliwości dotyczące jego
statusu były od dziesięcioleci przedmiotem dociekań i sporów naukowców. Obecnie
w środowiskach akademickich zwycięŜył pogląd o odrębności języka kaszubskiego. NaleŜy
wskazać, Ŝe juŜ u zarania państwa polskiego kaszubski, aczkolwiek naleŜący do wspólnej
grupy języków lechickich, bliŜszy był do gwar pomorskich oraz wymarłych, wspomnianych
wyŜej języków Ranów, Obodrytów i Drzewian.
W przypadku dialektu śląskiego większość uznanych autorytetów w dziedzinie
lingwistyki lub etnologii zaprzecza tezie o istnieniu odrębnego śląskiego języka (przykładowo
patrz – Kazimierz Polański (Red), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław 1999 r.;
Bogusław Wyderka (Red), Polszczyzna Śląska, historia i współczesność, Opole 1997 r.;
Wielka encyklopedia PWN, Warszawa 2004 r.). Dominujące obecnie w nauce stanowisko
najtrafniej oddają słowa Profesora Bogusława Wyderki, który pisze „Gwary śląskie są
gwarami polskimi dlatego, Ŝe mają system językowy i podstawowy zasób leksykalny w duŜej
mierze toŜsamy (pokrewny) z systemami innych odmian językowych naleŜących do polskiego
języka etnicznego. Wynikające z genezy tych odmian pokrewieństwo systemowe jest tak duŜe,
Ŝe w zasadzie nie ma w dialekcie śląskim takich cech językowych, których nie spotykamy
w innych dialektach polskich (dotyczy to teŜ chronologii zjawisk) i które świadczyłyby
o odrębności językowej Śląska” i dalej: „Sumując nie ma w gwarach śląskich takich
właściwości systemowych, których nie byłoby w innych gwarach polskich, tym samym takich
właściwości systemowo językowych, które uprawniałyby do mówienia o gwarach śląskich jako
niepolskich bądź pozwalały na przypisanie im statutu odrębnego języka słowiańskiego”3.
Warto równieŜ przytoczyć cytowaną w opinii Rady Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej
Akademii Nauk opinię Henryka Borka, który pisał „W mowie Ślązaków nie znajdziemy
1
Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Tom 3, Warszawa 1998 r. s. 303
Jan Miodek, „Śląska ojczyzna polszczyzna”, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Katowicach, Katowice 1991
r., s. 15
3
Bogusław Wyderka, Język, dialekt czy kreol ? w Lech M. Nijakowski (red.), Nadciągają Ślązacy. Czy istnieje
narodowość śląska?, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2004 r., s. 187-216
2
Strona 3 z 6
Ŝadnych powaŜniejszych cech gramatycznych, które by nie występowały równolegle czy to
w Małopolsce, czy to w Wielkopolsce – odrębność gramatyczna tego narzecza polega tylko
na innym wewnętrznym powiązaniu i układzie tych cech. Jest to decydujący fakt dla określenia
polskiego charakteru narzecza tej dzielnicy, które pomimo politycznej izolacji rozwijało się
w głębokiej łączności i pod wpływem podobnych tendencji rozwojowych co sąsiednie dialekty
polskie”4.
Mając powyŜsze na uwadze naleŜałoby się zastanowić jakie konsekwencje społeczne
mogłoby mieć zrealizowanie postulatu autorów projektu polegającego na nadaniu jednemu
z dialektów języka polskiego statusu języka regionalnego, a co za tym idzie objęcie osób
uŜywających ten dialekt ochroną ustawodawstwa dotyczącego mniejszości narodowych
i etnicznych oraz języka regionalnego. Autorzy projektu twierdzą, iŜ konsekwencje tego typu
działań dotyczyć będą wyłącznie około 56 tysięcy osób posługujących się „językiem śląskim”.
Nie moŜna jednak wykluczyć, iŜ o analogiczną ochronę wystąpią równieŜ uŜytkownicy
pozostałych dialektów. W ślad za nimi z analogicznymi wnioskami mogą wystąpić równieŜ
uŜytkownicy gwar, składających się na poszczególne dialekty, często – jak choćby w
przypadku gwar podhalańskich – bardzo róŜniących się od literackiej polszczyzny. Sami
autorzy projektu w jego uzasadnieniu podają, iŜ dialekt śląski składa się z około 10
odmiennych gwar („dialektów”). Nie moŜna więc wykluczyć, iŜ osoby posługujące się kaŜdą z
nich zaŜądałyby, w konsekwencji przyjęcia przedłoŜonego projektu, ochrony dla swojej
odmienności językowej uznając uŜywaną przez siebie gwarę za kolejny odrębny język. Tym
bardziej, Ŝe – jak przyznają sami autorzy – gwary te są mocno zróŜnicowane i nie istnieje
„literacki język śląski”. Mając na uwadze bogactwo form i odmian terytorialnych języka
polskiego mogłoby to doprowadzić w konsekwencji do objęcia ochroną ustawy o
mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym kilkuset dialektów, gwar i
odmian lokalnych tego języka.
Nie moŜna równieŜ zapomnieć o konsekwencjach finansowych dla budŜetu państwa
wynikających z przyjęcia projektu. Autorzy szacują, iŜ w przypadku nadania dialektowi
śląskiemu statusu języka regionalnego „w kilku pierwszych latach wydatki związane
ze wsparciem śląskiego języka regionalnego nie przekroczą kilkunastu milionów złotych
rocznie”. Przytoczone szacunki są w opinii Rządu RP znacznie zaniŜone. Autorzy projektu
grupę beneficjentów projektu szacują, jak juŜ wspominano, na 56 tysięcy osób. Dane
te obejmują jednak wyłącznie osoby, które w trakcie przeprowadzonego w 2002 r.
Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań zadeklarowały, Ŝe posługują się
4
H. Borek, Czy istnieje odrębny język śląski, „OPOLE” 6, 1971
Strona 4 z 6
w kontaktach domowych „językiem śląskim”5. Liczba osób, które w rzeczywistości posługują
się gwarami śląskimi, nie uznając ich za odrębny język, nie jest jednak znana i moŜe być
znacznie wyŜsza. Sami autorzy projektu szacują ją na około 500 000 osób.
NaleŜy ponadto zauwaŜyć, iŜ w przypadku mniej licznej grupy osób uŜywających
w kontaktach domowych języka kaszubskiego wydatki budŜetu związane z zachowaniem
i rozwojem tego języka wynoszą obecnie rocznie około 76 000 000 złotych i cechują się
szybką tendencją wzrostową (w 2007 r. wydatki te wyniosły około 20 500 000 zł).
W przypadku liczniejszej grupy uŜytkowników „języka śląskiego” nieposiadającej w dodatku
Ŝadnych podręczników do nauki tego języka, koszty te (nawet przy przyjęciu wyłącznie liczby
osób, które w trakcie spisu powszechnego w 2002 r. zadeklarowały posługiwanie się „językiem
śląskim” w kontaktach domowych) koszty te będą znacząco wyŜsze. W przypadku gdyby
wyliczeniami objąć całą szacowaną przez autorów projektu grupę uŜytkowników „języka
śląskiego” koszty te wyniosłyby rocznie około 500 000 000 zł. Odnosząc się do wydatków
budŜetowych ponoszonych corocznie w ramach wsparcia języka kaszubskiego autorzy
projektu twierdzą, Ŝe „na Śląsku nie ma ani instytucjonalnej tradycji ani metodyki nauczania
w języku śląskim, co zapewne nie spowoduje nagłej absorpcji subwencji oświatowej w związku
z nauczaniem w tym języku”. Z twierdzeniem tym nie moŜna się zgodzić. W opinii Rządu RP
opisana sytuacja dodatkowo zwiększy sumę wydatków budŜetowych. W przypadku przyjęcia
projektu trzeba by bowiem zapewnić programy nauczania, podręczniki, materiały dydaktyczne,
pomoce naukowe itp. Ponadto naleŜy wspomnieć, iŜ analogiczne uznawanie kolejnych
dialektów, gwar i odmian lokalnych języka polskiego za języki regionalne moŜe spowodować
koszty dla budŜetu państwa w wysokości setek milionów złotych rocznie.
Oceniając skutki ewentualnego przyjęcia przedłoŜonego projektu naleŜy się równieŜ
zastanowić, jakiego rodzaju konsekwencje moŜe to wywołać w sferze spraw dotyczących
mniejszości narodowych i etnicznych. W prawdopodobnym, z uwagi na sytuację budŜetową,
przypadku niezwiększenia lub niewystarczającego zwiększenia części budŜetu państwa
przeznaczonej na realizację przepisów wspomnianej ustawy (część 43), moŜliwa byłaby
konieczność realizacji nowych przepisów ustawy kosztem zadań realizowanych na rzecz
mniejszości narodowych i etnicznych oraz uŜytkowników języka kaszubskiego. Efektem tego
typu sytuacji moŜe być zmiana międzynarodowego postrzegania Polski traktowanej obecnie
jako kraj o wzorcowym podejściu do problematyki mniejszości narodowych i etnicznych.
5
Dane pochodzące z Narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2011 r. nie są
jeszcze znane.
Strona 5 z 6
Jednocześnie naleŜy ponownie zauwaŜyć, iŜ zgodnie z przepisem art. 3 ust. 1 pkt 4
ustawy o języku polskim „ochrona języka polskiego polega na upowszechnianiu szacunku
dla regionalizmów i gwar, a takŜe przeciwdziałaniu ich zanikowi”. Stworzone są zatem ramy
prawne, w których dialekt śląski języka polskiego moŜe być pielęgnowany i rozwijany.
Z informacji dostarczonych przez Śląski Urząd Wojewódzki wynika, Ŝe corocznie
organizowanych jest kilka konkursów propagujących gwarę śląską, organizowane są
konferencje naukowe, wystawiane są przedstawienia w gwarze, nagrywane i emitowane są
audycje radiowe i telewizyjne zawierające m.in. piosenki wykonywane w dialekcie śląskim,
wydawane są liczne publikacje ksiąŜkowe itp. Prowadzone są takŜe liczne badania naukowe
mające na celu dokładne zbadanie i udokumentowanie bogactwa dialektu śląskiego. W opinii
Rządu RP wszelkie tego typu inicjatywy społeczne słuŜące przeciwdziałaniu zanikowi dialektu
śląskiego języka polskiego są cenne i winny być wspierane. NaleŜy nadal intensyfikować
działania, które pomogłyby chronić i rozwijać dialekt śląski języka polskiego w ramach
obowiązującego
porządku
prawnego,
a
nadto
rozwaŜyć
wprowadzenie
zmian
w obowiązujących przepisach oraz systemie kultury i oświaty, tak aby dialekt śląski języka
polskiego mógł być jeszcze pełniej pielęgnowany i swobodnie się rozwijać. W szczególności
rozwaŜenia wymaga wzmocnienie i rozbudowanie przepisów dotyczących ochrony
regionalizmów i gwar, określonych w art. 3 ust. 1 pkt 4 ustawy o języku polskim, tak aby ze
środków publicznych moŜliwe było silniejsze wspieranie podejmowanych przez organizacje
społeczne inicjatyw słuŜących zachowaniu i rozwojowi gwar i dialektów języka polskiego.
Wzmocnienia wymaga takŜe obecność gwar i dialektów w programach szkolnych. Mając na
uwadze znaczenie jakie dla duŜej części mieszkańców Śląska ma sprawa zachowania,
pielęgnowania i rozwijania dialektu śląskiego języka polskiego Rząd RP widzi równieŜ
potrzebę dalszego wspierania badań naukowych dotyczących teraźniejszej sytuacji oraz
przyszłości tego dialektu. Rząd Rzeczpospolitej widzi takŜe potrzebę dogłębnego
przeanalizowania w dialogu społecznym wysokości środków budŜetowych przeznaczanych na
upowszechnianie szacunku dla regionalizmów i gwar, a takŜe przeciwdziałanie ich zanikowi.
Podsumowując – mając na uwadze obecny stan badań naukowych oraz ewentualne
skutki przyjęcia zaproponowanych w projekcie rozwiązań – Rząd Rzeczypospolitej Polskiej
nie moŜe pozytywnie zaopiniować przedłoŜonego poselskiego projektu ustawy.
Strona 6 z 6