Filozofia baroku

Ramy czasowe epoki
Barok to bardzo długi okres w dziejach literatury.
Trwał od lat 70 XVI wieku do połowy XVIII wieku. W Polsce rozkwit
baroku przypada na wiek XVII. Charakteryzowały go niejednolitość
i wielonurtowść zjawisk kulturowych (w tym także literackich).
W roku 1596 Zygmunt III Waza przeniósł stolicę z Krakowa do
Warszawy. Malało znaczenie dworu królewskiego, a rosło znaczenie
dworów magnackich i szlacheckich, rodził się sarmatyzm*.
Pojęcie baroku (z portug. barocco – perła o nieregularnym kształcie, lub
z franc. baroque – bogactwo ozdób) wprowadzono w końcu ubiegłego
stulecia. Wcześniej epokę tę określano nazwami o negatywnym
zabarwieniu (np. epoka upadku, zdziczenia sztuki, a nawet
zwyrodniała forma renesansu ).
*sarmatyzm-
polska i szlachecka odmiana baroku, ideologia oparta na micie wywodzącym
pochodzenie szlachty od legendarnych starożytnych Sarmatów; podkreślająca
szlachecką równość, umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność, męstwo oraz
odwagę. Ewoluując, sarmatyzm przybierał negatywne znaczenie, kojarzył się z
ksenofobią, nietolerancją.
Filozofia baroku
Filozofia baroku jest równie zróżnicowana i sprzeczna ze
sobą jak charakter całej epoki. Jej wybitni
przedstawiciele różnią się od siebie poglądami. Są to z
jednej strony zapowiadający idee oświeceniowe
Kartezjusz, z drugiej – nawołujący do wiary w BogaPascal.
U podstaw filozofii barokowej leży sprzeciw wobec
renesansowego klasycyzmu, głęboka religijność i
egzystencjalny niepokój, wzbogacone o idee reformacyjne
i kontrreformacyjne.
*kontrreformacja (reforma katolicka) – nurt odnowy Kościoła katolickiego w
reakcji na wystąpienie protestantyzmu Marcina Lutra, będący próbą
zahamowania szerzącej się reformacji i odzyskania pozycji Kościoła
rzymskokatolickiego (działalność jezuitów).
Kartezjusz,
René Descartes
Francuski uczony i filozof. Był
zwolennikiem racjonalizmu –
poglądu,
według
którego
najważniejszy
w
procesie
poznawania przez człowieka
otaczającej go rzeczywistości
jest jego rozum. Podstawą
filozofii
Kartezjusza
było
stwierdzenie: „Myślę, więc
jestem”. Ten, który wątpi –
myśli, natomiast fakt myślenia
świadczy o tym, że myślący
rzeczywiście istnieje. Jedno z
ważniejszych dzieł Kartezjusza
to Rozprawa o metodzie.
Benedykt Spinoza
Był niderlandzkim optykiem i
filozofem. W swoich poglądach
filozoficznych skłaniał się ku
panteizmowi, czyli poglądowi,
który zakłada, że Bóg jest
tożsamy z przyrodą. Co za tym
idzie, istnieje realnie, jest
wieczny i nieskończony.
Natomiast ludzkie zmysły
Spinoza uważał za zawodne,
człowiek nie jest w stanie
poznać, czy coś jest piękne czy
brzydkie. Zależy to od
perspektywy, z której na daną
rzecz patrzy. Swoje poglądy
przedstawił w Etyce.
Blaise Pascal
Pochodził z Francji i był filozofem oraz
wybitnym uczonym, twórcą wielu
wynalazków (skonstruował pierwszy
omnibus – pojazd podobny do
tramwaju). Odznaczał się głęboką
wiarą Boga. Dowodząc, że wiara w
Boga jest najlepszym rozwiązaniem
dla człowieka, przedstawiał tak
zwany zakład Pascala.
Człowiek może wybrać, czy wierzy
w Boga czy nie. Jeśli Bóg istnieje,
człowiek wierzący zyskuje życie wieczne,
niewierzący zaś traci je. Jeśli natomiast
Bóg nie istnieje, zarówno człowiek
wierzący, jak i nie, nic nie tracą ani nie
zyskują. Zatem najlepszym wyjściem
jest wiara w Boga, ponieważ tylko w ten
sposób można zyskać życie wieczne.
Natomiast stracić można tylko wówczas,
gdy jest się niewierzącym. Poglądy swoje
Pascal zawarł w Myślach.
Literatura baroku
W baroku wystąpiły różnorodne, często bardzo skrajne, nurty literackie, pojawiło
się wielu wybitnych twórców. Głównym założeniem, wspólnym dla literatury całej Europy (poza
Francją), było odchodzenie od ideałów i poetyki renesansowej.
marinizm- nurt poetycki (powstał pod wpływem twórczości włoskiego poety, Giambattista
Marino), charakteryzował się stosowaniem konceptu (wyszukanego, oryginalnego pomysłu
kompozycyjnego) i kunsztownych form (sonet). Z polskich poetów nawiązujących do
marinizmu, należy wymienić Daniela Naborowskiego, czy Jana Andrzeja Morsztyna.
nurt metafizyczny- charakteryzował się konceptyzmem, łamaniem form klasycznych,
podejmowaniem tematów filozoficznych, religijnych oraz erotycznych. W utworach poetów
metafizycznych podkreślano zwątpienie w potęgę i możliwości człowieka. Polscy poeci
metafizyczni to min. Mikołaj Sęp Szarzyński, Sebastian Grabowiecki.
literatura sarmacka – literatura przekazująca ideologię ówczesnej szlachty polskiej. Uczyła,
jak należy postępować, aby być dobrym obywatelem, wojownikiem i gospodarzem swoich
ziem, zawierała element moralizatorski. Najwybitniejszymi przedstawicielami są: Wacław
Potocki, Wespazjan Kochowski, Jan Chryzostom Pasek.
We wspomnianej wcześniej Francji tendencje barokowe bardzo szybko przeminęły,
ustępując wzorcom klasycystycznym. Dominowało nawiązywanie do wzorców starożytnych.
Najwybitniejsi przedstawiciele francuskiego klasycyzmu to: Pierre Corneille, Cyd;
Molier, Świętoszek, Skąpiec; Jean de La Fontaine, Bajki.
Miguel de Cervantes
Saavedra
Barokowy pisarz hiszpański,
najlepiej znany jako autor
pierwszej nowożytnej
powieści, parodii eposu
rycerskiego, pt. Don Quijote
(Don Kichote). Powieść o
zwariowanym szlachcicu
idealiście, który chce zmieniać
świat na lepsze, została
wydana w 1605r. Okazała się
prawdziwym sukcesem i
doczekała się licznych wydań,
niestety nie przynosząc
autorowi żadnych korzyści
materialnych, a tylko sławę.
William Szekspir
Angielski poeta, dramaturg, aktor.
Powszechnie uważany za jednego z
najwybitniejszych pisarzy literatury
angielskiej oraz reformatorów teatru.
Za jego czasów powstał i rozwinął się
teatr elżbietański.
Napisał około 40 sztuk (tragedii i
komedii), 154 sonety, a także wiele
utworów innych gatunków. Mimo, że
cieszył się popularnością już za życia,
sławę, zdobył dopiero po śmierci.
Do dziś trwają jednak spory badaczy
literatury, dotyczące wiarygodności
autorstwa jego tekstów, kontrowersje
moralnej oceny pisarza. Mimo
wszystko, uważa się go za poetę
narodowego Anglii.
Najpopularniejsze utwory to:
Poskromienie złośnicy, Sen nocy letniej,
Wiele hałasu o nic, Romeo i Julia,
Hamlet, Otello, Król Lear, Makbet.
Jan Chryzostom Pasek
Polski pamiętnikarz epoki baroku,
wykształcony w kolegium jezuickim.
Przez 10 lat prowadził barwne i
burzliwe życie żołnierza m.in. pod
dowództwem hetmana Czarnieckiego.
Był awanturnikiem procesującym się
nieustannie, pięciokrotnie skazany na
banicję. Od 1667 prowadził stateczne
życie ziemiańskie we wsi Smogorzów w
dzisiejszym woj. świętokrzyskim.
Autor Pamiętników, barwnych sarmackich
opowieści wspomnieniowych o
żołnierskim i ziemiańskim życiu. Do
potocznej narracji gawędziarskiej wplótł
humor, dowcipy i rubaszne słownictwo.
Posługiwał się często tzw.
makaronizmami (mieszaniną słów i
wyrażeń polskich oraz łacińskich).
Jan Andrzej Morsztyn
Polityk, poeta, podskarbi wielki
koronny, przywódca stronnictwa
profrancuskiego, czołowy
przedstawiciel polskiego baroku
dworskiego, marinista.
Jego utwory cechowały się niezwykłym
kunsztem. Poprawiał je wielokrotnie,
troszcząc się o każdy szczegół.
Pisanie nie stanowiło jednak jego
życiowej pasji. Traktował je jako
rozrywkę, swoistą zabawę słowem.
Najbardziej znane zbiory utworów
poetyckich Morsztyna to Lutnia
oraz Kanikuła albo Psia gwiazda.
Leżysz zabity i jam też zabity,
Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości,
Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości,
Ty jawne świece, ja mam płomień skryty.
fragm. sonetu Do trupa, J.A.Morsztyna
Sztuka baroku
Sztuka barokowa z założenia miała być skomplikowana i niejasna,
pozbawiona ładu i dysharmonijna. Miała wywoływać u odbiorcy niepokój, oddziaływać
na możliwie największą liczbę jego zmysłów. Charakterystyczne są dla niej ruch i
zamiłowanie do ogromu.
Architektura
Budowle miały olśniewać swoją wspaniałością i przepychem. Konstrukcje opierały się na liniach
krzywych, które sprawiały wrażenie płynności, poruszania się. Istotne było też operowanie
światłem i cieniem oraz optyczne powiększanie wnętrz budowli.
Rzeźba
Barokowe rzeźby zaskakiwały bogactwem i szczegółowością wykonania. Ich autorzy nadawali
swoim wytworom wyszukane kształty, usiłowali wywoływać wrażenie ruchu. Utrwalali silne,
ekstatyczne przeżycia.
Malarstwo
Tworzono obrazy zawierające sceny mistyczne, alegoryczne, mitologiczne, pejzaże, portrety i
martwe natury. Istotną rolę odgrywał koncept, ważne było zaskakiwanie odbiorcy dzieła sztuki.
Malarze, aby silniej oddziaływać na zmysły, stosowali krzywe, powyginanych linie, gry światła i
cienia. Twórcy: Caravaggio, Diego Velazquez, Peter Paul Rubens, Rembrant.
Muzyka
W okresie baroku rozkwitała muzyka. Pojawiło się wielu wybitnych kompozytorów. Najbardziej
znani to Claudio Monteverdi, Antonio Vivaldi, Jan Sebastian Bach, Georg Friedrich
Händel.
Architektura
Kaplica Wazów na Wawelu
Kościół św. Anny w Krakowie
Pałac Krasińskich
w Warszawie
Pałac w Wilanowie
Rzeźba
Ołtarz, Kościół Najświętszej Krwi Pana
Jezusa w Poznaniu
Ambona w kościele klarysek w
Krakowie
Aula Leopoldyńska we Wrocławiu
Ekstaza św. Teresy z Avile,
Giovani Lorenzo Bernini
Malarstwo
Anioły,
Tomasz Dolabella
Niebieskie Jeruzalem,
Krzysztof Boguszewski
Michelangelo Palloni,
Krzysztof Zygmunt Pac
Jerzy Siemiginowski-Eleuter, Jan III
Sobieski pod Wiedniem
Sztuka baroku w Europie
Kościół Santa Maria w Wenecji
Rzym, Fontanna di Trevi
Zwinger, Drezno
Pałac w Carskim Siole
Pałac wersalski-Dziedziniec Marmurowy
Herkules, Baccio Bandinelliego
we Florencji
Apollo i Dafne, Bernini
Malarstwo
Chłopiec z koszem owoców, Caravaggio
Filip IV w Brązie i Srebrze,
Velázquez
Helena Fourment z dziećmi,
Rubens
Zesłanie Ducha Świętego,
Antoon van Dyck
Lekcja anatomii doktora Tulpa, Rembrandt