Pobierz artykuł - Dziennikarstwo i Media

Transkrypt

Kamila Sowińska
Uniwersytet Wrocławski
Obecność twórców pokolenia ’56
we współczesnej kulturze
popularnej i mediach1
Kultura popularna w XXI wieku jest nieodłącznym elementem naszego postrzegania
świata: „przeciętny odbiorca nie umie już postrzegać dzieła sztuki w oderwaniu od
nawyków związanych z nieustającą percepcją kultury popularnej”2, często jest to proces nie do końca uświadomiony przez odbiorcę.
Epoka PRL staje się tekstem współczesnej kultury popularnej, chętnie przywoływanym także w kontekście kultowych zjawisk tamtejszej kultury3. Jednym z nich jest
twórczość pokolenia ’56.
Fenomen literatury października 1956 był związany z odejściem od poetyki realizmu socjalistycznego w stronę opisywania prawdziwego obrazu rzeczywistości,
niezgodnego z polityką ówczesnych władz, zwróceniem się ku tematom społecznym.
Kultura popularna w latach 50. była ściśle związana z polityką, czego wyrazem było
między innymi unikanie używania terminu „kultura masowa”, który był utożsamiany
z kulturą Zachodu4.
Przełom roku 1956 wpłynął na rozwój kultury popularnej, co zostało uwidocznione w twórczości pisarzy tej generacji literackiej. Stefan Żółkiewski sytuował rozwój
kultury popularnej w roku 1955, gdy nastąpiła rozbudowa „sieci środków masowej
1
Tekst jest fragmentem rozdziału przygotowywanej rozprawy doktorskiej zatytułowanej: Czytelnicza, literacka i kulturowa recepcja twórczości i postaci prozaików pokolenia ’56.
2 E. Mrowczyk-Hearfield, Współistnienie formacji kulturowych: modernizm, postmodernizm, kultura
masowa, [w:] Odkrywanie modernizmu. Przekłady i komentarze, red. R. Nycz, Kraków 1998, s. 422.
3 K. Stańczak-Wiślicz, Wstęp, [w:] Kultura popularna w Polsce w latach 1944–1989. Problemy i perspektywy badawcze, red. K. Stańczak-Wiślicz, Warszawa 2012, s. 5–6.
4 P. Kowalski, Kłopoty z literaturą popularną, [w:] idem, Popkultura i humaniści. Daleki od kompletności remanent spraw, poglądów i mistyfikacji, Kraków 2004, s. 206.
Dziennikarstwo i Media 4, 2013
© for this edition by CNS
DiM4a.indd 197
2014-08-12 10:55:22
198
Kamila Sowińska
komunikacji”, mimo iż nawiązywała ona do tradycji przedwojennej, to miała dokonać radykalnego zerwania z dotychczasowymi założeniami: oferować kulturę pracy,
czynniki kolektywne, opierać się prawach mas ludowych5.
W latach 50. widoczne były także pierwsze wpływy zachodniej kontrkultury młodzieżowej, sprzeciwiającej się przemocy, pragnącej wolności: „Bursa pisał przeciw
martwej perspektywie młodości. Wojaczek zgłosił sprzeciw przeciwko masowości,
Stachura całej letniej literaturze przeciwstawił ekstazę”6.
Jednak dopiero w latach 80., po stopniowych zmianach politycznych, nastąpiło
upowszechnienie twórczości kaskaderów literatury, czego świadectwem było między
innymi wydanie w 1982 roku Poezji i prozy Edwarda Stachury, opublikowanie Utworów wybranych Marka Hłaski i Dziennika 1954 Leopolda Tyrmanda — w 1989 roku,
a także wydanie w 1989 roku Utworów wierszem i prozą Andrzeja Bursy. Wszystkie te publikacje oczywiście nie obyły się bez ingerencji cenzury, jednakże była to
jedna z pierwszych możliwości oficjalnego zapoznania się z twórczością generacji
roku 1956. Każdy z pisarzy debiutujących w latach 50. był wpisany w swoją epokę: „poprzez swoje dzieła, dokumenty biograficzne, ale także zabiegi autokreacyjne
i kreacyjne, poprzez monografię, wywiad i plotkę, poprzez zdjęcie, fotos, zapis taśmy
filmowej”7.
Tak duże zainteresowanie twórczością buntowników, zarówno współcześnie, jak
i w okresie 1952–1989, wynikało z polityki społecznej państwa w omawianym czasie.
Rządy epoki PRL wyraźnie odcinały się od kultury popularnej, stąd też każda literacka sława stawała się obiektem zainteresowania czytelników. Dopiero przełom, jaki
nastąpił w Polsce po roku 1989, wpłynął na rozwój kultury popularnej, nazywanej już
wtedy masową, ze względu na chęć odcięcia się od poprzedniego systemu politycznego. Świadectwem tego procesu jest rosnąca liczba publikacji książkowych, czasopism,
coraz większa obecność sztuki w polskim społeczeństwie. Rezultatem transformacji
ustrojowej było upowszechnienie się kultury masowej, która stała się ogólnie dostępna szerokiemu gronu czytelników, łatwo osiągała komunikacyjne kompetencje, była
otwarta i uniwersalna8.
Jak stwierdzają redaktorzy książki Mody w kulturze i literaturze popularnej9:
Od 2008 roku obserwujemy olbrzymi przyrost literatury poświęconej różnym osobliwościom z kręgu literatury popularnej. Rodzi się moda na mówienie, pisanie i analizowanie kultury popularnej […].
5
K. Stańczak-Wiślicz, op. cit., s. 15–16.
J.Z. Brudnicki, Słowo wstępne, [w:] idem, Kaskaderzy literatury: o twórczości i legendzie Bursy, Hłaski, Poświatowskiej, Stachury, Bruna, Wojaczka, Łódź 1986, s. 8.
7 I. Kurz, Wstęp, [w:] idem, Twarze w tłumie. Wizerunki bohaterów wyobraźni zbiorowej w kulturze
polskiej lat 1955–1969, Warszawa 2005, s. 10.
8 K. Dymitruk, Kultura popularna, [hasło w:] Słownik literatury popularnej, red. T. Żabski, Wrocław
2006, s. 291.
9 Mody w kulturze i literaturze popularnej, red. S. Buryła, L. Gąsowska, D. Ossowska, Kraków 2011,
s. 10.
6
DiM4a.indd 198
2014-08-12 10:55:22
Obecność twórców pokolenia ’56 we współczesnej kulturze popularnej i mediach
199
Jednak dokładniejsze przyjrzenie się tematom, które inspirują […] prowadzi do wniosku, że ów przyrost
jest często grą powtórzeń, […] aniżeli innowacji10.
Takie powtórzenia były już widoczne w literaturze lat 70., która często skłaniała
odbiorców do odczytywania zawartych w niej literackich sygnałów krytyki literatury
masowej, między innymi przez wprowadzanie do utworów nowomowy, języka programów telewizyjnych i publicystycznych11.
Pokolenie roku 1956 jest nieustannie przywoływane, nazywane „złotą młodzieżą
PRL” (Cezary Prasek, Warszawa 2010), „kaskaderami literatury” (Edward Kolbus,
Łódź 1986), „legendarnymi i tragicznymi” (Jan Marx, Warszawa 1993, 2002).
Przedwcześnie zmarli prozaicy i poeci ciągle budzą zainteresowanie, są źródłem
legend, a każdy nowy młody pisarz nie unika porównania z ich stylem pisania, a także życia, czego przykładem jest debiutancka powieść Piotra Czerwińskiego Pokalanie; w recenzji umieszczonej na okładce jej autor zostaje porównany do Hłaski:
„Czerwiński, drugi Hłasko?”12. Zapowiedź najnowszej książki Eustachego Rylskiego
pt. Obok Julii rozpoczyna się od słów: „Nowa powieść […] rzuca nas w świat do tej
pory znany z prozy Marka Hłaski”13. Tak zareklamowana książka zainteresuje zarówno czytelników prozy Rylskiego, jak i fanów twórczości Hłaski.
Kolejnym czynnikiem warunkującym powstawanie mody na określoną twórczość
są tendencje outsidersko-tragiczne, widoczne choćby w biografii i twórczości Bursy,
Stachury, Wojaczka; są one odpowiedzią na potrzebę uwiarygodnienia literatury, potwierdzenia jej związków z życiem.
Teksty reprezentujące gatunek literatury popularnej odwołują się do wspólnych,
ogólnie znanych i zrozumiałych szerokiemu gronu czytelników kodów, są pozbawione ograniczeń rzeczowych, a także respektują powszechne potrzeby i nawyki ich
odbiorców. Z biegiem lat kultura popularna nieustannie rozszerza zbiór swoich uniwersaliów. Współcześnie są to już nie tylko książki, ale także artykuły i teksty publicystyczne oraz Internet, dzięki któremu takie publikacje stają się bardziej dostępne
dla coraz większej grupy czytelników.
Chris Barker stwierdził, że współczesna kultura popularna jest poddana komercjalizacji, a znaczenia tekstów należących do tego gatunku są wytwarzane przez czytelników w momencie ich odbioru i są uzależnione od kompetencji kulturowych i zasobów dyskursywnych jej odbiorców14. Henry Jenkins stwierdził:
10
Ibidem.
J. Galant, Polska proza lingwistyczna. Debiuty lat siedemdziesiątych, Poznań 1998, s. 29 (przypis).
12 Cytat z okładki książki z 2005 roku, wydanej przez Świat Książki. Takich porównań jest oczywiście znacznie więcej.
13 http://www.rp.pl/artykul/9148,995984-Narrator-pozycza-od-autora.html [dostęp: 7 kwietnia 2013].
14 Ch. Barker, Pytania o kulturę i ideologię, [w:] idem, Studia kulturowe. Teoria i praktyka, przeł.
A. Sadza, Kraków 2005, s. 78.
11
DiM4a.indd 199
2014-08-12 10:55:22
200
Kamila Sowińska
fani entuzjastycznie przejmują ulubione teksty i próbują zintegrować reprezentacje mediów we własnym
doświadczeniu społecznym. Nie zważając na instytucjonalną ocenę i ekspertyzy, fani domagają się prawa do tworzenia interpretacji, oceniania i konstruowania kanonów kulturalnych15.
Bardzo istotną rolę w przekazie i rozpowszechnianiu tekstów kultury popularnej
odgrywają współczesne media, kojarzone już nie tylko z telewizją, ale także Internetem i telewizją komputerową, czego przykładem są choćby filmy inspirowane twórczością tego pokolenia zamieszczane na serwisach YouTube, portalach społecznościowych.
Mimo że minęło już ponad pięćdziesiąt lat od debiutu pokolenia 1956, tematy
podejmowane przez skandalistów są nieustannie przywoływane i ulegają rozmaitym
transpozycjom, a sylwetki pisarzy stały się bohaterami popkultury. Czynnikiem wpływającym na nieustanną popularność i zainteresowanie twórczością Bursy, Wojaczka,
Hłaski, Stachury itp., jest nie tylko ciągła aktualność ich dzieł, ale także skandalizujące i budzące ciągłe sensacje biografie, często też powiązane z sytuacją polityczną.
Świadectwem tej popularności jest nieustanne występowanie postaci Poświatowskiej, Hłaski, Stachury, Bursy, Czycza, Tyrmanda i Wojaczka we współczesnej kulturze. Wystarczy wymienić ulice noszące nazwiska twórców — między innymi w Warszawie, we Wrocławiu, Poznaniu, Częstochowie, Opolu.
Są one zazwyczaj skupione wokół siebie, tworząc „osiedla literackie”. Oprócz ulic
postaci kaskaderów mają swoje portrety w Galerii Osobowości Warszawskiej Kultury
(między innymi Tyrmand, Hłasko, Osiecka). W kilku miastach Polski można też odnaleźć rzeźby i pomniki poświęcone tym twórcom, to między innymi mural Hłaski
autorstwa Jakuba Adamka, odsłonięty 13 listopada 2009 roku przy ulicy im. Hłaski na
warszawskim Marymoncie, czy popiersie pisarza w alei Wybitnych Twórców XX wieku na skwerze Szarych Szeregów w parku miejskim w Kielcach, autorstwa Sławomira
Micka. W Częstochowie w alei Najświętszej Marii Panny znajduje się ławka Haliny
Poświatowskiej pełniąca funkcję pomnika poetki, autorstwa Roberta Sobocińskiego.
W Opolu na Wzgórzu Uniwersyteckim znajduje się pomnik Agnieszki Osieckiej (odsłonięty 28 maja 2002 roku), druga taka rzeźba została umieszczona w Warszawie,
przy ulicy Francuskiej 13 (odsłonięta 19 maja 2007 roku)16. Przed wejściem do galerii sióstr Wahl przy ulicy Mierosławskiego 9 w Warszawie umieszczono postument
przedstawiający młodego pisarza Edwarda Stachurę.
Na ścianach domów w których mieszkali Hłasko, Wojaczek, Stachura, Osiecka,
Poświatowska: w Warszawie, we Wrocławiu, w Częstochowie, w Mikołowie, umieszczono tablice pamiątkowe. W kolejne rocznice śmierci twórców ich fani spotykają się
15
H. Jenkins,Textual Poachers: Television Fans and Participatory Culture, New York 1992, s. 18. Cyt.
za: M. Filiciak, Wirtualny plac zabaw. Gry sieciowe i przemiany kultury współczesnej, Warszawa 2006,
s. 173.
16 http://pl.wikipedia.org/wiki/Pomnik_Agnieszki_Osieckiej_w_Opolu; http://pl.wikipedia.org/
wiki/Pomnik_Agnieszki_Osieckiej_w_Warszawie [dostęp: 23 marca 2013].
DiM4a.indd 200
2014-08-12 10:55:22
201
na grobach pisarzy, zostawiając na nich prócz zwyczajowych kwiatów i zniczy, listy,
własną twórczość.
Funkcjonowanie omawianych postaci w kulturze to także wystawy i spotkania
im poświęcone, między innymi: odbywająca się na przełomie lutego i marca 1994
roku w Bibliotece Śląskiej w Katowicach wystawa pt. Kaskaderzy literatury — niebezpieczne legendy prezentująca twórczość i materiały faktograficzne dotyczące Edwarda
Stachury, Rafała Wojaczka, Marka Hłaski, Andrzeja Bursy, Haliny Poświatowskiej
i Ryszarda Milczewskiego-Bruna17.
Bardzo popularne stają się cykliczne imprezy, wystawy poświęcone prozaikom
pokolenia 1956: „Hłaskowanie” to określenie spotkań „Tygodnia z Hłaską”, które odbyły się w 2009 roku z okazji czterdziestej rocznicy śmierci prozaika. Cykl obejmował wystawy fotografii i książek we Wrocławiu, Warszawie, Tychach i Częstochowie,
spacery śladami pisarza i projekcje filmów we Wrocławiu i Warszawie. „Czyczowanie” to nazwa sesji literaturoznawczej poświęconej twórczości Stanisława Czycza18.
W rodzinnym mieście twórcy, w Krzeszowicach, odbywa się spacer śladami autora
opowiadania And, któremu towarzyszą projekcje filmów i czytanie fragmentów prozy19. „Stachuriada” to cykl corocznych spotkań związanych z twórczością Edwarda
Stachury. Co roku w Warszawie odbywają się „Mironalia” związane z twórczością
Mirona Białoszewskiego, a także warszawski Festiwal Wiedzy i Twórczości im. Leopolda Tyrmanda zwany „Tyrmandiadami” czy też dni Saskiej Kępy poświęcone postaci Agnieszki Osieckiej. W 2009 roku warszawski Festiwal Niewinni Czarodzieje
był poświęcony twórczości Osieckiej i Hłaski.
Kolejnym przykładem istnienia prozaików pokolenia 1956 roku w kulturze są instytucje nazywane imionami znanych twórców: między innymi Młodzieżowy Dom
Kultury im. Andrzeja Bursy w Krakowie20, Instytut Mikołowski im. Rafała Wojaczka
w Mikołowie21, Biblioteka im. Marka Hłaski we Wrocławiu22, Miejska i Gminna Biblioteka Publiczna w Lipianach im. Agnieszki Osieckiej23. Poetki są także patronkami
17
Kaskaderzy na wystawie, „Gazeta Wyborcza” dodatek „Gazeta Katowicka” 1994, nr 47, s. 3.
Sesja odbyła się w dniach 17–18 listopada 2001 roku w Krzeszowicach. Pod takim tytułem wydano też monograficzny numer „Ha!artu” 2001, nr 9–10, Tekstylia. O rocznikach siedemdziesiątych, red.
P. Marecki, M. Witkowski, Kraków 2002, s. 368–369.
19 http://www.radiokrakow.pl/www/index.nsf/f45c6f536bed3ab0c12569610040cfd5/81b9c691
d1af674bc1257a2b002f39ff ?OpenDocument&Click= [dostęp: 15 marca 2013].
20 Placówka nosi tę nazwę od 1981 roku, http://www.mdk.krakow.pl/ONas.html [dostęp: 15 marca
2013].
21 „Instytut Mikołowski mieści się w rodzinnym mieszkaniu poety Rafała Wojaczka. […] Od 1999
roku w Instytucie organizowany jest Tydzień Maja Poetyckiego — impreza towarzysząca dorocznej edycji Ogólnopolskiego Konkursu Poetyckiego im. Rafała Wojaczka organizowanego nieprzerwanie w Mikołowie od 1993 roku”. Cyt. za: http://instytutmikolowski.pl/historia [dostęp: 15 marca 2013].
22 To filia nr 28 Miejskiej Biblioteki Publicznej we Wrocławiu przy ulicy Roosevelta 28. W bibliotece
znajduje się portret pisarza autorstwa Elżbiety Skrzekut i księga pamiątkowa.
23 http://www.bibliotekalipiany.pl [dostęp: 13 kwietnia 2013].
18
DiM4a.indd 201
2014-08-12 10:55:22
202
Kamila Sowińska
szkół: Halina Poświatowska w Częstochowie, Elblągu i Łodzi24, Agnieszka Osiecka
w Warszawie, we Wrocławiu i w Sopocie25. Ponadto Osiecka patronuje Muzycznemu
Studiu Teatru Polskiego Radia i teatrowi Atelier, znajdującemu się w Sopocie.
Na elewacji Biblioteki im. Edwarda Stachury w Opolu umieszczono fragmenty
utworów autora Siekierezady26. W Częstochowie, w budynku, w którym mieszkała
Halina Poświatowska, obecnie znajduje się muzeum jej imienia. Można w nim między innymi zobaczyć maszynę do pisania poetki, a także dokumenty, fotografie, listy
i kolejne wydania dzieł autorki27.
Współcześnie twórczość pokolenia roku 1956 staje się źródłem rozmaitych transpozycji kulturowych, widocznych w nagraniach zespołów muzycznych, między innymi grupy The Analogs w utworze poświęconym biografii Hłaski pt. Hłaskover rock
czy nawiązującym do twórczości pisarza Dawno mamy już za sobą pierwsze kroki
w chmurach i w piosence zespołu Pidżama Porno Stąpając po niepewnym gruncie.
Zespół Maki i Chłopaki też nagrał piosenkę nawiązującą do twórczości Marka Hłaski
Kiedyś 20-letni, dziś już tylko piękni28.
Kolejne muzyczne nawiązania do twórczości generacji roku 1956 to współczesne
wersje piosenek Edwarda Stachury w wykonaniu Jana Kondraka czy Marka Gałązki29. Dalekim nawiązaniem do Pawany Stanisława Czycza jest utwór Jedzą rybę zespołu Czarno-Czarni.
Źródłem inspiracji staje się także twórczość poetycka kaskaderów — zespół Fonetyka w 2011 roku wydał płytę Requiem dla Wojaczka, zawierającą utwory z tekstami
Rafała Wojaczka. Obecnie ta formacja pracuje na kolejną płytą, inspirowaną twórczością Andrzeja Bursy. W 2007 roku Janusz Radek wydał płytę z tekstami Haliny
Poświatowskiej, zatytułowaną: Dziękuję za miłość. W maju 2013 roku ukazała się płyta zespołu Leniwiec, zatytułowana Rozpaczliwie wolny. Piosenki Edwarda Stachury30.
Współcześnie nazwiska i twórczość kaskaderów literatury bardzo często pojawiają
się w artykułach i felietonach dotyczących aktualnych wydarzeń społecznych, politycznych i sportowych. Takie odwołania i cytaty fragmentów utworów pozwalają
24 W Częstochowie znajduje się Szkoła Podstawowa nr VIII, przy ul. Szczytowej 28/30, V Liceum
Ogólnokształcące w Elblągu, przy ul. Saperów 14C, i XXXII Liceum Ogólnokształcące w Łodzi przy
ul. Czajkowskiego 14.
25 W Warszawie znajduje się XCVI Liceum Ogólnokształcące im. Agnieszki Osieckiej, XVII Liceum
Ogólnokształcące im. Agnieszki Osieckiej we Wrocławiu, III Liceum Ogólnokształcące im. Agnieszki
Osieckiej w Sopocie.
26 Na fasadzie biblioteki umieszczono fragmenty piosenki Edwarda Stachury Opadły mgły, wstaje nowy dzień i utwór poświęcony Rafałowi Urbanowi — pisarzowi i gawędziarzowi, założycielowi
opolskiego oddziału Związku Literatów, http://wiadomosci.onet.pl/regionalne/opole/nowy-budynekmiejskiej-biblioteki-publicznej,1,3725344,wiadomosc.html [dostęp: 15 marca 2013].
27 http://www.poswiatowska.muzeumczestochowa.pl/o.html [dostęp: 15 marca 2013].
28 http://makiichlopaki.bandcamp.com/track/albert [dostęp: 15 marca 2013].
29 http://stachuriada.pl/stachura/muzyka.html [dostęp: 15 marca 2012].
30 http://www.leniwiec.eu/dyskografia.htm [dostęp: 6 kwietnia 2013].
DiM4a.indd 202
2014-08-12 10:55:22
203
na uwypuklenie absurdów ówczesnego świata: „jak mawiał Hłasko”, „jak u Hłaski”,
„Hłasko wiecznie żywy”31 itp. Fanów twórczości generacji roku 1956 można znaleźć nawet wśród sportowców: „trener Robert Kasperczyk jest pasjonatem twórczości
Marka Hłaski, nie tylko kolekcjonuje książki pisarza, ale sentencjami z nich mobilizuje swych piłkarzy”32.
Nie mniejszym zainteresowaniem cieszą się dzieła innych przedstawicieli generacji roku 1956, nieustannie powstają spektakle, filmy inspirowane utworami kaskaderów literatury. Są także organizowane konkursy literackie: między innymi Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Rafała Wojaczka, im. Haliny Poświatowskiej, Nagroda
Poetycka im. Ryszarda Milczewskiego-Bruno, przyznawana od 1967 roku Nagroda Literacka im. Andrzeja Bursy, Konkurs Literacki im. Hłaski w Wiedniu, Konkurs
Literacki im. Hłaski organizowany Młodzieżowym Domu Kultury w Chorzowie czy
warszawski festiwal Tyrmandiada.
Kolejne pełne rocznice śmierci i urodzin twórców pokolenia 1956 przyciągają rzesze młodych ludzi na spotkania poświęcone ich życiu i twórczości.
W 2009 roku z okazji obchodów czterdziestej rocznicy śmierci Marka Hłaski
w Warszawie, Gdańsku, Krakowie, Lublinie i we Wrocławiu odbyły się imprezy z cyklu „Hłasko Party”, na których obowiązywały stroje z lat 50., muzyka tamtych czasów
i obrazy z epoki z PRL. W 2011 roku podobnie obchodzono czterdziestą rocznicę
śmierci Rafała Wojaczka; na Uniwersytecie Gdańskim, oprócz dyskusji, projekcji filmów, zorganizowano koncert wspomnianego już zespołu Fonetyka. Na przełomie
2012 i 2013 roku w Warszawie wznowiły działalność dwie restauracje noszące nazwę
Kameralna (przy ulicach Kopernika i Foksal), obie nawiązują swoim wystrojem do
klimatu lat 50., zamieszczono w nich między innymi fotografie Marka Hłaski, Leopolda Tyrmanda i Agnieszki Osieckiej33.
Wchłonięcie postaci skandalistów przez kulturę popularną jest widoczne w oddziaływaniu wzoru społecznego, który zgodnie ze swoją definicją zakłada idee naśladownictwa, przemawiając do wyobraźni swoich odbiorców, będąc dla nich przedmiotem inspiracji34. Ważną cechą wzoru osobowego jest to, że dociera do wyobraźni
odbiorców, wywołując motywację do naśladownictwa.
Rezultatem takich fascynacji są między innymi współczesne filmy na podstawie
twórczości skandalistów i filmy na ich temat: Idol Feliksa Falka nawiązujący do legendy Hłaski, Wojaczek Lecha Majewskiego, Zajaskrawieni Dariusza Szady-Borzysz-
31
R.T. Tymański, Hłasko wiecznie żywy, „Metropol” 14–18 października 2005.
http://podbeskidzie.przegladsportowy.pl/Pilka-nozna-Trener-Podbeskidzia-Bielsko-BialaRobert-Kasperczyk-a-Hajto,artykul,132707,1,1017.html [dostęp: 15 marca 2013].
33 http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,34862,13600566,PRL_wrocil_na_Foksal__Wskrzeszono_
kultowa_restauracje.html, http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/51,34862,12714639.html?i=2 [dostęp:
23 marca 2013].
34 M. Ossowska, Wzór demokraty. Wzory i wartości, Lublin 1992, s. 15.
32
DiM4a.indd 203
2014-08-12 10:55:23
204
Kamila Sowińska
kowskiego, film dotyczący legendy Stachury czy Tętno Gerarda Zalewskiego, inspirowane Opowieścią dla przyjaciela Haliny Poświatowskiej.
Powstają też osobne omówienia adaptacji filmowych dzieł prozaików pokolenia 1956 roku: Kino Marka Hłaski Konrada Ludwickiego (Katowice 2004), książka
Czycz i filmowcy Piotra Mareckiego (Kraków 2012) czy publikacja Joanny Preizner
PRL w obiektywie studentów łódzkiej Filmówki w latach 1945–1960 (Kraków 2007).
Wśród przejawów funkcjonowania pisarzy generacji ’56 w kulturze popularnej można odnaleźć komiksy nawiązujące do ich twórczości: między innymi karykaturę Jana
Królikowskiego przedstawiającą obraz zainteresowania młodych ludzi twórczością
Marka Hłaski35, komiks Andrzeja Mleczko Pan Zenek, wesoły sanitariusz, będący
przywołaniem tematyki Pierwszego kroku w chmurach, czy też współczesny komiks
pt. Wiosenny październik nawiązujący do opowiadania Śliczna dziewczyna Hłaski36.
Źródłem nawiązań do twórczości skandalistów jest Internet, w którym odnajdujemy nagrania filmów, audycji radiowych, sond ulicznych, relacje ze spotkań, adaptacji
utworów czy rysunki, parodie, a nawet projekty okładek książkowych.
Inspiracje i wynikające z nich modyfikacje utworów pokolenia 1956 roku, są związane z „kulturą uczestnictwa”37. Jak napisał Piotr Kowalski: „Społeczności »fanowskie« to coś więcej niż tylko grupy wielbicieli zafascynowanych […] kimś, ale także
ludzie twórczo przekształcający to co znajduje się w powszechnym obiegu, remiksujący fragmenty cudzych tekstów”38, na przykład przywołujący cytaty z utworów
pisarzy, naśladujący ich zachowania, sposób bycia czy ubioru.
Moda jest ściśle związana z naśladowaniem, czego wyrazem było przejmowanie
przez pokolenie roku 1956 wzorców z Europy Zachodniej, widoczne w sławnych do
dziś kolorowych skarpetkach Leopolda Tyrmanda.
Barbara Hoff tak wspomina wygląd autora Złego: „Chodził w ciemnoszarym garniturze, białej koszuli, ciemnym wąskim krawacie i ciemnych skarpetkach. I właśnie
ta konserwatywna elegancja była niebezpieczna, bo pokazywała, że przeciw władzy
[…] są ludzie z klasą”39.
Podobna legenda otaczała Marka Hłaskę, znanego z dyżurnej marynarki, którą
zostawił w restauracji Kameralna. Jak sam wspominał w Pięknych dwudziestoletnich:
„nabyłem w Państwowym Domu Towarowym welwetową marynarkę i krawat i zostawiłem ją w garderobie »Kameralnej« nocnej. Dzięki temu, od razu po przyjściu
35
J. Królikowski, Bez podpisu, „Express Wieczorny” 1957, nr 88.
http://www.youtube.com/watch?v=PRk-rLSBp48 [dostęp: 3 kwietnia 2013].
37 Określenie Piotra Kowalskiego, cyt. za: Refleksje o antropologii mediów, [w:] Dziennikarstwo i media 1. Przestrzenie komunikowania, red. K. Stasiuk, I. Borkowski, t. 1, Wrocław 2010, s. 29.
38 Ibidem, s. 30.
39 Cyt. za: P. Szarota, Pokaż mi swe skarpetki — powiem ci, kim jesteś, [w:] idem, Od skarpetek Tyrmanda do krawata Leppera: psychologia stroju dla średnio zaawansowanych, Warszawa 2008, s. 23.
36
DiM4a.indd 204
2014-08-12 10:55:23
205
przemieniałem się z brudnego łachudry w młodzieńca z klasycznym wykształceniem, rokującego nadzieję na przyszłość”40.
Na temat innych strojów Marka Hłaski Piotr Szarota napisał: „wymarzoną stylizacją Hłaski były ubrania z demobilu. Nie tylko nad wyraz męskie, ale w dodatku
bardzo modne, i co równie istotne autentyczne”41, jak na przykład wspomniana w cytowanej powieści pisarza kurtka wojskowa z pagonami. Kolejna legenda dotyczy kożucha Marka Hłaski, który prozaik przesłał Agnieszce Osieckiej z Izraela. Poetka tak
wspomina ten prezent: „W latach pięćdziesiątych, […] to był prawdziwy rarytas. Biały kożuch Hłaski był szczególny, ponieważ Marek nabył go w niecodziennych okolicznościach. Jeśli się nie mylę, to od jakiegoś wopisty, albo radzieckiego żołnierza”42.
Z kolei Edward Stachura jest kojarzony z dżinsową stylistyką, wybór jego Poezji
i prozy z 1982 roku został oprawiony w charakterystyczne dżinsowe okładki. Stachura
zawsze chodził w dżinsowej kurtce i spodniach: „krótkiej lub długiej bluzie z denimu,
błękitnej, rozpiętej pod szyją koszuli, spodniach marki »Lee«”43. Jak pisze Szarota:
„Dla młodego człowieka, jakim był Stachura pod koniec lat 50., i na początku lat
60. dżinsy oznaczały przede wszystkim modny, zachodni styl, […] co nobilitowało
w środowisku”44. Edward Stachura swoim stylem doskonale wpisywał się w ówczesne
zachodnie ruchy kontestacyjne.
Sposoby ubierania się i wygląd zewnętrzny pokolenia 1956 roku jest znany i wspominany do dzisiaj przez kolejne pokolenia fanów ich twórczości, a także innych pisarzy. Przykładem stylizacji na Marka Hłaskę jest jego zdjęcie z okresu pobytu za
granicą, z charakterystycznym papierosem w ustach; niemalże identyczną fotografię
Andrzeja Stasiuka zamieszczono na okładce jego powieści Przez rzekę (1998). Jest
to także kolejna metoda badania odbioru twórczości generacji ’56. Kierując się teorią Rolanda Barthes’a, wskazującą na istotną rolę studium i punctum w interpretacji
fotografii, można poddać analizie te i inne zdjęcia przedstawicieli omawianego pokolenia.
Zgodnie z teorią francuskiego badacza studium to obszar związany z wiedzą
ogólną, mniej lub bardziej stylizowany przez fotografa, to „dociekliwość, oddanie
się pewnej rzeczy, skłonność do kogoś”45, dzięki temu zdjęcie potrafi zainteresować
odbiorcę. Drugim elementem jest punctum, które przykuwa uwagę, nie wymagając
od odbiorcy poszukiwań, porównań i znajomości innych podobnych fotografii: „to
40
41
42
43
44
45
M. Hłasko, Piękni dwudziestoletni, Warszawa 1994, s. 34.
P. Szarota, Garderoba prawdziwego mężczyzny, [w:] idem, Od skarpetek Tyrmanda…, s. 55.
Cyt. za: ibidem, s. 57.
P. Szarota, Mundur proroka, [w:] idem, Od skarpetek Tyrmanda…, s. 114.
Ibidem, s. 118.
R. Barthes, Światło obrazu. Uwagi o fotografii, Warszawa 2008, s. 49–50.
DiM4a.indd 205
2014-08-12 10:55:23
206
Kamila Sowińska
użądlenie, dziurka, plamka, […] to przypadek, który w tym zdjęciu celuje we mnie
(ale też uderza mnie, miażdży)”46.
Jednym z przykładów realizacji omawianej teorii jest wspomniane już zdjęcie Andrzeja Stasiuka wykreowanego na Marka Hłaskę. Z kolei Hłasko na fotografii z okresu pobytu w Berlinie z 1960 roku47 przypomina „polskiego Jamesa Deana”48. Podobne zdjęcie nawiązujące do postaci autora Cmentarzy, z komentarzem: „Prawie jak
Hłasko, czyli Ireneusz Iredyński”, zamieszczono w recenzji Dzieł zebranych autora
Dnia oszusta49. Elementem przykuwającym uwagę jest nie tylko poza Iredyńskiego
i Stasiuka, ale także charakterystyczny sposób trzymania papierosa w ustach.
Popularność twórczości, a szczególnie postaci pisarzy jest ściśle związana z ich legendami. Zgodnie z opinią Bogusława Wróblewskiego moda i związana z nią legenda
jest najdłużej podtrzymywana przez dwie grupy czytelników — rówieśników bohaterów powieści i ludzi, którzy dorastali w okresie powstania owej legendy50.
Stwierdzenie to potwierdzają badania ankietowe przeprowadzone na przełomie
grudnia 2012 i stycznia 2013 roku w Internecie51, poświęcone współczesnemu odbiorowi twórczości pokolenia 1956 roku. Ankieta została przeprowadzona wśród czytelników prozy pokolenia 1956 (wśród których ponad 38% respondentów stanowili
młodzi ludzie w przedziale wiekowym dwadzieścia–dwadzieścia pięć lat, z przewagą
kobiet — 60%) i jednoznacznie świadczy, iż obecne zainteresowanie twórczością kaskaderów literatury się nie zmieniło. Największą popularnością cieszy się proza Marka Hłaski, na którą w ankiecie wskazało 91% ankietowanych, następnie twórczość
Andrzeja Bursy (41% respondentów), na trzecim miejscu znajdują się utwory Marka Nowakowskiego (15%), kolejno wymienieni są Andrzej Brycht i Stanisław Czycz
(5%). Utworów generacji ’56 czytelnicy najczęściej poszukują w księgarniach i bibliotekach (77%), następnie zaś w Internecie (46%). Podobną popularnością (wśród
41% ankietowanych) cieszą się filmy, spektakle, słuchowiska poświęcone biografii
i twórczości tego pokolenia. Zainteresowanie młodych czytelników wzbudzają również audiobooki, e-booki i strony WWW zawierające twórczość omawianych pisarzy
(wskazało na nie 25% ogółu badanych). Analiza przeprowadzonych badań jednoznacznie wskazuje na ciągłe zainteresowanie prozą pokolenia ’56, szczególnie wśród
młodych czytelników, którzy w literaturze z lat 50. odnajdują stale aktualne dla siebie
wątki i problemy.
46
Ibidem, s. 52.
Wspomniana fotografia: http://www.marekhlasko.republika.pl/14_fotografie/album/slides/037.
html [dostęp: 31 marca 2013].
48 http://www.facebook.com/photo.php?fbid=196093863749677&set=pb.191936544165409.-2207520000.1364740660&type=3&theate [dostęp: 15 marca 2013].
49 K. Varga, Wyznania hochsztaplera, „Gazeta Wyborcza” 7 kwietnia 2010, s. 14.
50 B. Wróblewski, Legendy i mody, [w:] idem, Wydziedziczenie i kompleksy. O młodej literaturze polskiej lat 1975–1980, Lublin 1985, s. 113.
51 Ankieta zob. http://www.ebadania.pl/index.php.
47
DiM4a.indd 206
2014-08-12 10:55:23
207
Kolejnym źródłem informacji na temat biografii i twórczości generacji roku 1956
są ich strony internetowe, poświęcone poszczególnym postaciom profile na portalach społecznościowych. Najbardziej popularny jest profil Marka Hłaski, który zgromadził liczne grono fanów52.
Dzięki Facebookowi każdy czytelnik może przeczytać fragment wybranej książki
autora, zapoznać się z jego biografią, obejrzeć zdjęcia, wysłuchać nagrań utworów,
wypowiedzi i utworów inspirowanych twórczością czy obejrzeć fragmenty adaptacji
dzieł.
Przełom roku 1989 wpłynął na rozwój nowego typu kultury audiowizualnej, jak
pisze Maryla Hopfinger: „literatura powstaje na nowych nośnikach, funkcjonuje na
nowych obszarach, a kultura literacka ma wielu nowych potencjalnych i realnych
uczestników”53. Literatura przyjmuje formę audialną, gdy tekst zostaje włączony do
programu radiowego, w formie słuchowiska, fragmentów czytanych przez lektora czy
popularnych audiobooków. Nawet jeśli utwór jest tylko czytany przez lektora, to także podlega interpretacji, którą nadaje mu głos czytającego.
W formie audiobooków wydano między innymi powieści Marka Hłaski Następny
do raju, w interpretacji Andrzeja Seweryna (Agora 2007), i Piękni dwudziestoletni,
w wykonaniu Borysa Szyca (Agora 2013). Na antenie Polskiego Radia czytano w minionym roku fragmenty biografii Hłaski pióra Andrzeja Czyżewskiego: Piękny dwudziestoletni. Biografia Marka Hłaski (Warszawa 2012), a także książkę Tomasza Lacha
Ostatni tacy przyjaciele. Komeda. Hłasko. Niziński (Warszawa 2013). Opublikowano
też nagranie powieści Marka Nowakowskiego Empire, w interpretacji Jacka Kissa.
Współczesny przekaz utworów literackich to także ich zapis cyfrowy udostępniany w postaci fragmentów lub całości tekstów umieszczanych na stronach internetowych, witrynach czasopism, w formie plików PDF czy jako e-booki zapisywane
w formatach e-PUB. Tekst elektroniczny bardzo dobrze nadaje się do rozpowszechniania, promocji i przechowywania54.
W 2012 roku ukazały się pierwsze elektroniczne wydania utworów Nowakowskie55
go i Hłaski, dostępne w Internecie56.
52
http://www.facebook.com/pages/Marek-H%C5%82asko-strona-o-pisarzu/19193654416
5409?sk=page_insights [dostęp: 10 marca 2013].
53 M. Hopfinger, Zmiana miejsca?, [w:] Co dalej literaturo? Jak zmienia się współcześnie pojęcie i sytuacja literatury, red. A. Brodzka-Wald, H. Gosk, A. Werner, Warszawa 2008, s. 144.
54 Ibidem, s. 148.
55 Wydano następujące powieści: Silna gorączka, Czarna i Mała, Domek trzech kotów i Pióro. Autobiografia literacka.
56 Wydano następujące powieści: Opowiadania, Pamiętnik 1945–1946, Następny do raju, Piękni
dwudziestoletni, Sowa, córka piekarza, Drugie zabicie psa. Nawrócony w Jaffie, Listy z Ameryki. Felietony
i recenzje, Ósmy dzień tygodnia. Cmentarze, Palcie ryż każdego dnia, Pierwszy krok w chmurach, Sonata
marymoncka, Wszyscy byli odwróceni. W dzień śmierci Jego. Opowiem Wam o Esther i Listy w oprac.
Andrzeja Czyżewskiego.
DiM4a.indd 207
2014-08-12 10:55:23
208
Kamila Sowińska
Kolejnym przykładem funkcjonowania pokolenia ’56 w mediach jest intermedialność, obecność tekstów w świecie cyfrowym — tak zwana hipertekstualność utworów, do których można zaliczyć między innymi Arw Stanisława Czycza.
Jak pisze Zbigniew Suszczyński, nie ma jednej definicji hipertekstu: „to multimedialny, a jednocześnie archaiczny system »intertekstualnych« odsyłaczy pozbawiony
przestrzennych granic”57.
Tekst Czycza miał być scenariuszem do filmu Andrzeja Wajdy o Andrzeju Wróblewskim. Można go czytać w dowolnym porządku, jest on zapisany w kolumnach
raz czerwonym, raz czarnym atramentem, podkreślany linią ciągłą i przerywaną.
Jak pisze Piotr Marecki: „W zamierzeniu Czycza Arw miał być wielkim, wielowarstwowym i wielowątkowym dziełem”58. Utwór składał się z dwóch części: uwertury
stworzonej na wzór poematów polifonicznych i scenariusza filmu. Dzieło w opinii
Mareckiego było zapowiedzią utworu hipertekstowego, który znakomicie nadawał
się do zamieszczenia na stronie internetowej lub wydania na płycie CD59. Film Wajdy
nigdy nie powstał, a sam Arw został wydany w formie tekstowej przez wydawnictwo
Ha!art w 2007 roku60.
Osobnym zjawiskiem wartym omówienia jest obecność buntowników w Internecie — na stronach WWW, portalach społecznościowych. Takie miejsca w sieci przyciągają coraz więcej fanów, a także pozwalają na stałą obecność pisarzy w kulturze
i nieustanne transpozycje ich sylwetek, czego źródłem stają się karykatury, komiksy
czy piosenki inspirowane twórczością prozaików. Jednym z takich przykładów jest
przywoływanie w utworach współczesnych wykonawców sceny hiphopowej cytatów
będących oczywistymi nawiązaniami do twórczości skandalistów: „elegancik z brylantyną”, „Piękna niebieskooka dama” — to cytaty z utworu Fisza Czerwona sukienka,
nawiązujące do twórczości Marka Hłaski. Sprowadza się to do nieustannych konstrukcji intertekstualnych, możliwych do odczytania dzięki znajomości wcześniejszego źródła tekstu, z czym wiąże się pojawienie się nowego typu odbiorcy, który będzie musiał przyswoić sobie kilka przekazów, zarówno słownych, jak i muzycznych,
obrazowych i zbudować z nich całościowy przekaz, a także dokonać ich interpretacji61. Jak napisał John Fiske:
Kultura popularna rozpowszechnia się intertekstualnie wśród tekstów […] oryginalnych towarów
kulturowych [na przykład osoba twórcy], tekstów wtórnych, które bezpośrednio się do tych pierwszych
57
Z. Suszczyński, Hipertekst a „Galaktyka Gutenberga”, [w:] Nowe media w komunikacji społecznej
XX wieku. Antologia, red. M. Hopfinger, Warszawa 2002, s. 528.
58 P. Marecki, Tekstowa partytura, O uwerturze do ARWA Stanisława Czycza, [w:] Tekstura: wokół
nowych form tekstu literackiego i tekstu jako dzieła sztuki, red. M. Dawidek-Gryglicka, Kraków 2005,
s. 159.
59 Ibidem, s. 164.
60 Informacja o wydaniu ksiązki i link do fragmentów tej publikacji: http://www.ha.art.pl/wydawnictwo/katalog-ksiazek/256-stanislaw-czycz-arw.html [dostęp: 31 marca 2013].
61 P. Kowalski, op. cit., s. 225–230.
DiM4a.indd 208
2014-08-12 10:55:23
209
odnoszą, (reklama, wzmianki w prasie, krytyka), oraz tekstów tercjarnych, które przetwarzamy w życiu
codziennym (rozmowa, naśladowanie idola). […] W istocie uwielbienie dla autora-artysty jest koniecznym korelatem uwielbienia tekstu62.
Obecność twórczości i sylwetek twórców w kulturze popularnej jest związana zarówno z intertekstualnym odczytaniem ich utworów, jak i ich ulotnością i powtarzalnością.
Współcześnie każda nowa i wznowiona książka jest uzależniona od czytelniczej
i medialnej perspektywy odbiorczej, od otoczenia, w jakim odbiera je czytelnik, staje
się jednym z produktów przemysłu kulturowego. Każda publikacja jest współcześnie
zależna nie tylko od autora, recenzenta, wydawcy, ale także grafika, dziennikarza
i dobrej promocji w mediach63.
Aktualnie powszechnym zjawiskiem w mediach staje się marketing literacki, polegający na promocji książek w Internecie. Są to strony tworzone przez i wydawców,
i fanów pisarzy, piszących recenzje, polecających utwory znajomym, a także umieszczających w nich linki do wydarzeń i informacji na temat twórców64. Współczesny
czytelnik sam angażuje się w promocję książek w Internecie, a także chętnie zbiera
gadżety związane z ulubionymi pisarzami, jak na przykład koszulki z wizerunkiem
Marka Hłaski rozdawane podczas spotkań poświęconych pisarzowi czy poduszki
z jego podobizną.
Nowe odczytania i interpretacje utworów generacji 1956 przez obecne młode pokolenie czytelników są ściśle związane z odnoszeniem treści zawartych w tych dziełach do życiowego doświadczenia młodych czytelników, ich obecnej sytuacji społecznej i ekonomicznej.
Skandaliści stawali się legendami już za życia, a ich przedwczesna śmierć przyczyniła się do nadbudowania literackiej legendy i utrwalenia obecności ich sylwetek
w świadomości kolejnych pokoleń czytelników. Każda biografia: „aby pełnić funkcję
legendy […] musi być tak skonstruowana […], by angażować jakieś ważne dla swoich odbiorców emocje, by […] składać się z cząstek rozpoznawanych przez stereotypy
myślowe”65. Współczesna legenda literacka jest zawsze rezultatem działania i wpływu
mediów, wypowiedzi na forach internetowych, portalach społecznościowych, które najczęściej skupiają się na sensacyjnych fragmentach biografii, często będących
62
J. Fiske, Teksty popularne, [w:] idem, Zrozumieć kulturę popularną, Kraków 2010, s. 129–130.
K. Cymanow-Sosin, Polska literatura współczesna w intermedialnym uścisku. Wpływ strategii
marketingowych i promocyjnych na percepcję czytelniczą, „Annales Universitatis Paedeagogicae Cracovienis. Studia Historicolitteraria” 2009, nr 9, s. 17–18.
64 Takie profile na portalu Facebook mają: Halina Poświatowska, Marek Hłasko, Edward Stachura,
Rafał Wojaczek, Andrzej Bursa, Stanisław Czycz i Leopold Tyrmand. Jest także osobny profil „Kaskaderów literatury”.
65 R. Zimand, Uwagi do przyszłej biografii Stanisława Brzozowskiego, [w:] Wokół myśli Stanisława
Brzozowskiego, red. A. Walicki, R. Zimand, Kraków 1977, s. 377. Cyt. za: P. Kowalski, (Nie)bezpieczne
światy masowej wyobraźni. Studia o literaturze i kulturze popularnej, Opole 1996, s. 169.
63
DiM4a.indd 209
2014-08-12 10:55:23
210
Kamila Sowińska
wytworem wyobraźni ich twórców. Jednym z przykładów stałej żywotności legendy Marka Hłaski jest fragment dialogu bohaterów z powieści Aleja Niepodległości
Krzysztofa Vargi: „Zdaje się, że ty jesteś w pewnym sensie pisarzem […]. Tak jak i ty,
nieudany Marku Hłasko! […]. Nie chciałem być Markiem Hłaską, tylko Marianem
Prudensem”66.
Kaskaderzy literatury: Andrzej Bursa, Marek Hłasko, Edward Stachura, Rafał
Wojaczek, są stale obecni na łamach prasy kolorowej, w gronie współczesnych buntowników: między innymi Borysa Szyca, Andrzeja Chyry, Tymona Tymańskiego czy
Muńka Staszczyka. Pisarze pokolenia 1956 roku są dla współczesnych młodych czytelników nadal „zagniewanymi idolami naszej wyobraźni”67.
W 2011 roku Mariusz Cieślik stwierdził, że współcześnie Tyrmand, Hłasko, Stachura to „celebryci od pióra”, gdyż stali się legendami ze względu na swój styl życia
i anegdoty o nim, a nie twórczość i dramatyczną biografię68.
Stała obecność pokolenia 1956 roku w kulturze popularnej, literaturze, sztuce,
filmie, muzyce i mediach to przejaw ciągłego zainteresowania kulturą PRL, czego
świadectwem są ukazujące się w ostatnich latach biografie i wznowienia twórczości omawianych pisarzy: dzieł Agnieszki Osieckiej, utworów Leopolda Tyrmanda,
Kazimierza Ratonia, dzienników Edwarda Stachury, powieści Marka Hłaski, wierszy
Rafała Wojaczka, Ryszarda Milczewskiego-Bruno i Haliny Poświatowskiej.
Naśladowców pokolenia 1956 nie brakuje, a kolejne młode debiuty literackie69 są
nieustannie porównywane do utworów powstałych w latach 50.
Jak pisze Mariusz Cieślik: „Ich legendy można by nazwać lifestyle’owymi, bo imponujące z dzisiejszej perspektywy wydają się zarówno ich sukcesy, jak i fakt, że bywali
arbitrami elegancji, naśladowanymi i podziwianymi przez swoich rówieśników”70.
The presence of the authors of the 1956 generation
in contemporary popular culture and the media
Summary
The text is an analysis of the presence of the 1956 generation in popular culture and the media: radio,
television, the Internet. The subject of my analysis are biographies and works of Andrzej Bursa, Marek
Hłasko, Edward Stachura, Halina Poświatowska, Agnieszka Osiecka, Leopold Tyrmand and Stanisław
Czycz.
66
K. Varga, Aleja Niepodległości, Wołowiec 2010, s. 262–263.
K. Troszczyńska, Zagniewani, „Pani” 2007, nr 6, s. 52. Na ten temat powstał także szkic J. Kobus,
Popyt na buntowników, „Wprost” 2001, nr 28, s. 13–15.
68 M. Cieślik, Celebryta Tyrmand, „Newsweek” 21–27 listopada 2011, s. 15.
69 To między innymi: P. Czerwiński: Pokalanie, Warszawa 2005, czy J. Maślanek, Apokalypsis ’89,
Warszawa 2010.
70 M. Cieślik, op. cit., s. 17.
67
DiM4a.indd 210
2014-08-12 10:55:23

Pobierz artykuł - Dziennikarstwo i Media

Transkrypt

Podobne dokumenty

Pobierz PDF

Wzlot i upadek Marka Hłaski

PL 53.indb - Prace Literackie