Publikacja darmowa

Transkrypt

Publikacja darmowa

mgr Jacek Gołaczyński
Uniwersytet Wrocławski
Przewłaszczenie ruchomości na zabezpieczenie
Wstąp
W okresie kształtowania się gospodarki kapitalistycznej ważnym elementem prawidłowego rozwoju handlu i usług jest sprawny
system finansowy. Najważniejszym jego składnikiem w gospodarce
jest system bankowy. Banki poprzez swą podstawową funkcję udzielania kredytów stymulują wzrost gospodarczy lub też powodują
zmniejszenie tempa tego wzrostu. Z powyższych względów ważną
rzeczą jest prawidłowe funkcjonowanie systemu bankowego. Ważnymi czynnikami służącymi temu są: duży kapitał, jakim dysponują banki, oraz stopień odzyskiwania udzielanych kredytów.
Istotnym zagadnieniem dla banku udzielającego kredytu jest
ustalenie ryzyka związanego z obsługą kredytową. Chodzi tu o
zaoferowanie odpowiedniego typu kredytu, najbardziej przydatnego dla kredytobiorcy zarówno w zakresie jego wykorzystania,
jak i możliwości późniejszej spłaty. Zgodnie z art. 27 prawa bankowego, każda umowa kredytowa winna zawierać następujące
elementy: oznaczenie stron umowy, kwotę i walutę kredytu, jego
przeznaczenie, terminy postawienia do dyspozycji kredytobiorcy,
oprocentowanie i inne koszty, terminy i źródła spłaty, opis zabezpieczenia, warunki dodatkowe umowy, prawa i obowiązki stron
umowy kredytowej. Z punktu widzenia przedmiotu niniejszego
opracowania istotnym zagadnieniem jest postanowienie umowy
odnoszące się do zabezpieczenia kredytu. Zauważyć należy, że
bank, przystępując do umowy kredytowej, tj. decydując się przeznaczyć środki finansowe na rzecz określonego podmiotu, zakłada, iż kredyt zostanie spłacony. Jednakże bank ma prawo, co wynika jednoznacznie z przepisu art. 30 ust.l prawa bankowego,
47
REJENT Nr 1 - styczeń 1995 r.
żądać od kredytobiorcy zabezpieczenia przewidzianego prawem
cywilnym i wekslowym oraz zwyczajami przyjętymi we współpracy z bankami zagranicznymi. Jeżeli istnieje zagrożenie dla
terminowej spłaty kredytu z powodu złego stanu majątkowego
kredytobiorcy, przepisy prawa bankowego dają bankowi możliwość wypowiedzenia umowy kredytowej w całości lub w części
bądź zażądania zabezpieczenia kredytu zgodnie z przepisem art.
30 prawa bankowego. Nadto należy pamiętać, iż banki mają prawo realizować swoje roszczenia z pominięciem postępowania sądowego, jeżeli należności banków zostały wpisane do ksiąg bankowych. Wyciągi z tych ksiąg, zawierające zobowiązania na rzecz
tych banków i zaopatrzone w oświadczenie, że oparte na nich roszczenia są wymagalne, mają moc tytułów wykonawczych, bez potrzeby uzyskiwania dla nich sądowych klauzul wykonalności (art.
52 prawa bankowego). Prawo bankowe z 1989 r. stwarza podstawy
dla prawidłowego funkcjonowania systemu bankowego.
Własność jako p r a w o zabezpieczające
W systemie prawnych środków zabezpieczenia kredytów wyróżniamy zabezpieczenia osobiste i rzeczowe. Zabezpieczeniami
osobistymi są: weksel własny in blanco, poręczenie wekslowe,
poręczenie prawa cywilnego, gwarancja bankowa, przelew wierzytelności, przystąpienie do długu kredytowego i pełnomocnictwo.
Natomiast w zakresie zabezpieczeń rzeczowych można wymienić:
zastaw na zasadach ogólnych, bankowy zastaw rejestrowy, zastaw
na prawach, hipotekę, kaucję, blokadę środków na rachunku bankowym i przewłaszczenie na zabezpieczenie. Ostatnia forma zabezpieczenia kredytu lub też innej wierzytelności opiera się na własności, jako prawie stanowiącym „gwarancję" realizacji wierzytelności.
Własność nie jest pojęciem wyłącznie z dziedziny prawa. Jest
też bowiem kategorią ekonomiczną, polityczną i społeczną. Występujący w danym państwie system społeczno-gospodarczy determinuje określony typ własności. W systemie gospodarki wolnorynkowej obowiązuje zasada równouprawnienia wszystkich typów
własności. Znalazła ona uregulowanie zarówno w konstytucji, jak i
w kodeksie cywilnym. Obecnie bowiem ustawodawca zdecydował
się na likwidację uprzywilejowania określonych sektorów gospo-
48
darki. W ujęciu kodeksowym własność stanowi najszersze prawo
do rzeczy. Przepis art. 140 k.c. wprowadza definicję prawa własności. Zgodnie z tym przepisem, właściciel może czynić ze swego prawa wszelki użytek, o ile jego zachowanie nie jest sprzeczne z ustawą, zasadami współżycia społecznego i społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem prawa. Zakres uprawnień właściciela jest zatem
ograniczony jedynie powyższymi granicami.
Na podstawie aktualnie obowiązującego ustawodawstwa można
wyróżnić własność prywatną, państwową i komunalną. Własność
prywatna, według J. Ignatowicza, stanowi własność tego wszystkiego, co może należeć do jednostki ludzkiej. Podmiotem własności prywatnej może być osoba fizyczna i osoba prawna, a także
jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej1. Zatem, podmiotem własności mogą być również spółki i to zarówno osobowe,
jak i kapitałowe. Spółki kapitałowe posiadają osobowość prawną,
zaś spółki osobowe takiej osobowości nie mają. W sprawie tej istnieją jednak rozbieżne poglądy2.
Własność państwowa nadal odgrywa dużą rolę. Mimo tego, że
w procesie transformacji gospodarki kolejne rządy realizują program prywatyzacji, własność państwowa jest ciągle przeważająca
w naszej gospodarce. Nowością zaś ostatnich lat stało się pojawienie
własności komunalnej. Własność komunalna została przywrócona
przez nowelizację Konstytucji z 8 III 1990 r. oraz przez ustawę o
samorządzie terytorialnym.
Już z powyższych rozważań wynika, iż własność jest prawem o
bardzo dużym znaczeniu społeczno-gospodarczym. W okresie kształtowania się mechanizmów gospodarki wolnorynkowej zasadnicze znaczenie ma własność jako kategoria prawna, ekonomiczna i społecznopolityczna, której ochrona i stabilizacja stanowi pełną gwarancję
istnienia tego systemu. Zatem, wobec dużego znaczenia własności w
systemie gospodarczym, prawo to może pełnić również funkcję formy
zabezpieczenia wierzytelności. Atrakcyjność tego przedmiotu zabezpieczenia wynika przede wszystkim z faktu, iż własność, jak już wy1
2
J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, Warszawa 1994, s. 38.
A. Klein, Ewolucja instytucji osobowości prawnej, |w:] Tendencje rozwoju prawa
cywilnego, pod redakcją E. Łętowskiej, Ossolineum 1983; A. Jędrzejewska, Podmiotowość prawna spółki cywilnej będącej podmiotem gospodarczym, P P H 1993.
49
żej wspomniano, jest najszerszym prawem do rzeczy, a więc zabezpieczenie określonej wierzytelności przez prawo własności zapewnia wierzycielowi dużą gwarancję jej realizacji. Powstaje jednak pytanie - czy stosowanie prawa własności, jako przedmiotu
stanowiącego zabezpieczenie wierzytelności, nie jest sprzeczne ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa? Przepis art.
140 k.c. określa, iż treść prawa własności kształtowana jest również
przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa, które stanowi
jedynie dodatkowy element ograniczający jego treść. Inne może
być społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa własności działki
rekreacyjnej, budowlanej bądź nieruchomości rolnej. Czy zatem
własność określonej rzeczy, np. samochodu przeznaczonego do zwykłej eksploatacji, może być prawem zabezpieczającym wierzytelność? Wychodząc z założenia, że własność stanowi najszersze prawo do rzeczy, nie sposób przyjąć, że właściciel nie będzie mógł
rozporządzić swoim prawem w zamiarze wyzbycia się własności,
celem zabezpieczenia wierzytelności z ekspektatywą jednak jej odzyskania. Jak słusznie wskazuje J. Skąpski, o tym czy w konkretnym wypadku przewłaszczenie na zabezpieczenie będzie zgodne ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa własności, będzie
decydować zarówno forma własności, jak i jej przedmiot.
Własność jest prawem rzeczowym. Prawo rzeczowe w ujęciu podmiotowym charakteryzują łącznie dwie cechy: dotyczy ono rzeczy i ma
charakter bezwzględny. Z drugiej cechy prawa rzeczowego wynika
daleko idąca konsekwencja, iż prawo własności, jako prawo rzeczowe, jest prawem skutecznym względem wszystkich (erga omnes).
Wierzyciel, który w celu zabezpieczenia określonej wierzytelności
uzyska prawo własności, będzie miał pełną moc występowania
przeciwko każdemu, kto narusza jego prawo. Zabezpieczenie wierzytelności prawem własności daje wierzycielowi dużą gwarancję bezpieczeństwa3. Najbardziej popularną, ale i budzącą pewne wątpliwości instytucją, która wykorzystuje własność jako prawną formę
zabezpieczenia wierzytelności, jest przewłaszczenie na zabezpieczenie.
3
J. Gwiazdomorski, Nowoczesne sposoby zabezpieczenia kredytu - własność jako
prawo zabezpieczające, Kraków 1932.
50
Przewłaszczenie na zabezpieczenie w systemach prawnych innych państw
Przewłaszczenie na zabezpieczenie znajduje swoje źródło w
prawie starożytnego Rzymu. Instytucja ta związana była z powiernictwem, zwanym fiducją. Wówczas nieznane było zabezpieczenie wierzytelności w drodze zastawu, dlatego też dla zabezpieczenia wierzytelności stosowano umowę fiducjarną. Na podstawie
fiducji dłużnik, w drodze tzw. mancipatio lub in iure cessio, przenosił własność rzeczy na wierzyciela z jednoczesnym zastrzeżeniem, iż po spłacie przez dłużnika należności wierzyciel przeniesie
własność z powrotem na niego (remancipatio lub in iure cessio).
Zastrzeżenie, dotyczące zobowiązania wierzyciela do powrotnego
przeniesienia własności, następowało w formie tzw. pactum fiduciae. Wierzyciel mógł jednak swobodnie rozporządzać nabytą w
celu zabezpieczenia wierzytelności rzeczą. Mógł nawet zbyć tę rzecz
bez zgody i wiedzy dłużnika, narażając się jedynie na odpowiedzialność odszkodowawczą. W okresie pryncypatu przyznano dłużnikowi (zbywcy) prawo wystąpienia ze skargą fiducjarną zwaną actio
fiduciae. Miała ona na celu odzyskanie samej rzeczy albo też innych uprawnień zmierzających do realizacji celu fiducji. Prawo
rzymskie przyznawało też powiernikowi pewne uprawnienia w
zakresie zwrotu nakładów na rzecz bądź to szkód związanych z
wykonaniem pactum fiduciae. Jednakże fiducja zniknęła w okresie kodyfikacji justyniańskiej i została zastąpiona zastawem
(pignus). Prawo rzymskie prócz fiducii cum creditore contracta
znało też inny typ umowy powierniczej, tj. fiducii cum amico
contracta. Przedmiotem tej umowy było wyświadczenie przyjacielskiej przysługi przez przeniesienie własności jakiejś rzeczy,
co następowało w interesie zbywcy lub nabywcy Po osiągnięciu
zamierzonego celu własność winna być zwrócona. Umowa ta została jednak z czasem zastąpiona przechowaniem lub użyczeniem4.
W ostateczności pactum fiduciae zostało zastąpione przez pignus
4
W. Włodarkiewicz, Prawo rzymskie, słownik encyklopedyczny, Warszawa 1986,
s. 62; F. Zoll, Pandekta, t. II, Prawo rzeczowe, 1963, s. 250; R. Taubenschlag,
Instytucyj historia rzymskiego prawa prywatnego, 1934, § 55.
51
(zastaw z przeniesieniem posiadania) i hipoteca (zastaw bez przeniesienia posiadania).
W nowożytnym prawie europejskim przewłaszczenie na zabezpieczenie jako typ umowy powierniczej zostało wykształcone
w prawie angielskim. W Anglii pojawiła się bowiem, obok instytucji zastawu na ruchomościach, również instytucja zwana mortgage of personality czyli przewłaszczenie na zabezpieczenie. W ramach tej formy zabezpieczenia wierzytelności dłużnik przenosił na
rzecz wierzyciela własność do czasu spłaty kredytu, jednakże rzecz
pozostawała w posiadaniu dłużnika, chyba że popadł w zwłokę w
płatności raty kredytu. Przeniesienie własności na zabezpieczenie kredytu następowało w formie bill of sale by way of security
z jednoczesnym powstaniem zobowiązania do powrotnego przeniesienia własności po jego spłacie. Taka umowa winna być potwierdzona w specjalnym rejestrze, co miało zapewnić bezpieczeństwo osób trzecich5.
W prawie niemieckim instytucja powierniczego przeniesienia
własności znalazła podstawę w uregulowaniach kodeksu cywilnego
z 1896 r. W przepisie § 929 określono, iż przeniesienie własności
rzeczy ruchomej następuje przez oddanie rzeczy nabywcy i poprzez zgodność stron co do zamiaru przejścia własności. Jeżeli
natomiast rzecz znajdowała się w posiadaniu nabywcy, to wystarczyła sama zgoda na przeniesienie własności. Natomiast § 930
stanowił, że jeżeli właściciel jest w posiadaniu rzeczy, to wydanie
jej może nastąpić w ten sposób, iż między nabywcą a zbywcą powstanie stosunek prawny, na podstawie którego nabywca uzyskuje posiadanie zależne. Powyższe przepisy pozwoliły na
ukształtowanie się praktyki potwierdzonej też orzecznictwem
Sądu Krajowego Rzeszy, iż w celu zabezpieczenia kredytu wierzyciel nabywa własność rzeczy dłużnika, jednak bez przeniesienia posiadania rzeczy. Dłużnik staje się wówczas posiadaczem zależnym i występuje jako przechowawca, najemca albo biorący w
użyczenie, w zależności od stosunku prawnego powstałego między
wierzycielem a dłużnikiem. Nadto, podobnie jak w przypadku
5
J.J. Litauer, Zagadnienie tzw. przewłaszczenia na zabezpieczenie, PN 1948, s.
22 i cytowana tam literatura.
52
mortgage of security i fiduciae cum creditore contracta, po spłacie długu wierzyciel stawał się zobowiązany do powrotnego przeniesienia własności. Zaznaczyć należy, iż praktyka niemiecka
konsekwentnie korzystała z tej formy zabezpieczenia wierzytelności, mimo iż teoretycy uważali tę umowę za nieważną, a to z
uwagi na obejście przepisów o zastawie. Powyższy problem znalazł rozwiązanie w orzecznictwie Sądu Rzeszy. Sąd ten stanął na
stanowisku, iż umowa przewłaszczenia nie wykracza przeciwko
dobrym obyczajom i dlatego jest ważna. Inni autorzy, jak np. Dernburg, opowiadając się za dopuszczalnością przewłaszczenia podkreślali, iż umowa ta nie jest sprzeczna z przepisami kodeksu cywilnego. Według Staudingera trudno było przyjąć, iż zastaw stanowi
jedyną instytucję służącą zabezpieczeniu wierzytelności6.
Przewłaszczenie według prawa niemieckiego powoduje pełne
przejście własności na wierzyciela, który odpowiada przed swoimi wierzycielami również składnikami majątku uprzednio przewłaszczonymi. Dłużnicy nie mają pierwszeństwa w realizacji swoich uprawnień względem wierzyciela przed jego wierzycielami.
Ciekawym rozwiązaniem praktyki niemieckiej jest dopuszczalność
przewłaszczenia rzeczy ze zmiennym składem. Powyższa postać
umowy przewłaszczenia polega na tym, iż dłużnik, będąc jednocześnie posiadaczem rzeczy, dokonuje sprzedaży towarów, działając w imieniu własnym, ale na rachunek właściciela. Z chwilą
zaś nabycia nowych rzeczy, stają się one własnością wierzyciela.
Przewłaszczenie rzeczy ze zmiennym składem ma bardzo duże
znaczenie w stosunkach kredytowych, ponieważ pozwala korzystać
z kredytu, wykorzystując, jako jego zabezpieczenie, towary w toku
produkcji lub obrotu. Nie ma zatem sytuacji, że w związku z przewłaszczeniem określonych rzeczy zostają one wyłączone z gospodarczej eksploatacji. Rozwiązanie to ma jednak wady - np. kontrola wierzyciela nad aktualnym stanem składu towarów może być
utrudniona7.
6
7
Dernburg, Das Biirgerliche Recht. Das Sachenrecht, t. II, s. 896; Staudinger; Kommentar zum Bilrgerlichen Gesetzbuch, t. III, s. 321; J.J. Litauer, op. cit., s. 24.
J.J. Litauer, op. cit., s. 25-26.
53
W prawie austriackim, podobnie jak na gruncie prawa niemieckiego, przewłaszczenie na zabezpieczenie znalazło swoją praktykę
popartą nawet orzecznictwem Sądu Najwyższego w Wiedniu. Jednakże w 1915 r. Sąd Najwyższy odstąpił od wcześniejszego poglądu i uznał tę formę zabezpieczenia wierzytelności za niedopuszczalną, a to ze względu na możliwość pokrzywdzenia przez
nierzetelnych dłużników innych wierzycieli.
W prawie francuskim przewłaszczenie na zabezpieczenie, jako prawna forma zabezpieczenia wierzytelności, zostało zdyskwalifikowane. Uważano bowiem, iż umowa przewłaszczenia zmierza do obejścia przepisów o zastawie.
Szwajcarski kodeks cywilny w sposób wyraźny poddał ograniczeniu możliwość występowania umów przewłaszczenia na zabezpieczenie w ten sposób, iż przeniesienie własności nie może
być przeciwstawione osobom trzecim, jeżeli miało ono na celu pokrzywdzenie tych osób lub obejście przepisów o zastawie ruchomości8.
W Polsce po I wojnie światowej zawiązała się Komisja Kodyfikacyjna RP, której celem było ujednolicenie prawa w dotychczasowych dzielnicach, jednak mimo poważnego wysiłku nauki i praktyki, obok prawa zobowiązań i prawa handlowego, wekslowego i
czekowego, nie powstało ujednolicone prawo rzeczowe. Miało to
też wpływ na rozwój instytucji przewłaszczenia na zabezpieczenie w prawie polskim. Zatem, zastosowanie miało prawo obszaru, na jakim się znajdowało do 1918 r. Jeśli idzie o przewłaszczenie na zabezpieczenie, to stanowiło ono instytucję występującą
wyłącznie na obszarze obowiązywania prawa niemieckiego.
Po II wojnie światowej problem dopuszczalności przewłaszczenia na zabezpieczenie odżył, zwłaszcza po wprowadzeniu prawa rzeczowego z 1946 r. Wówczas, w 1947 r., z inicjatywy jednego
z banków minister sprawiedliwości wystąpił z zapytaniem prawnym do Sądu Najwyższego - „czy dopuszczalne jest zabezpieczenie wierzytelności przez przeniesienie na wierzyciela prawa
rzeczy ruchomej z równoczesnym zobowiązaniem wierzyciela do
8
Tamże, s. 26.
54
korzystania z prawa własności tylko w granicach umowy stron".
Na tak zadane pytanie Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi pozytywnej, wskazując, iż „zabezpieczenie wierzytelności przez przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy ruchomej z równoczesnym ustanowieniem zobowiązania wierzyciela do korzystania z
prawa własności w granicach umowy stron jest dopuszczalne"9.
W tej kwestii istniało wiele argumentów przeciwko dopuszczalności przewłaszczenia na zabezpieczenie. Pierwszym zarzutem
był brak przyczynowości takiej umowy. Zwolennicy tego poglądu
wychodzili z założenia, że skoro własność przenosi się obecnie w
drodze umów kauzalnych, to umowa przewłaszczenia, jako umowa
powiernicza, nie będąc umową nazwaną, ma charakter abstrakcyjny i nie może przenieść własności. Drugim argumentem przeciwko
przewłaszczeniu na zabezpieczenie był zarzut obejścia przepisów
ustawy o zastawie na rzeczach ruchomych (in fraudem legis). Na
poparcie powyższej argumentacji przytaczano zasady obowiązujące pod rządem ustawy niemieckiej z 1896 r., na podstawie której umowy o charakterze abstrakcyjnym przenosiły własność,
dlatego też umowy powiernicze, jako abstrakcyjne, były w tym
systemie prawnym ważne. W literaturze powojennej znalazły się
głosy opowiadające się za dopuszczalnością przewłaszczenia na zabezpieczenie na gruncie nowego prawa rzeczowego z 1946 r. W.
Prądzyński stwierdził, iż umowa powiernicza, jaką jest przewłaszczenie, stanowi umowę kauzalną, ponieważ zawiera jasno sprecyzowany cel społeczno-gospodarczy, dla którego ma nastąpić
przeniesienie własności, a celem jest zabezpieczenie wierzytelności. Z faktu, iż umowa taka należy do grupy umów nienazwanych nie można natomiast wysuwać wniosku, że jest to umowa
abstrakcyjna. Jeżeli zaś chodzi o zarzut obejścia przepisów o zastawie, to jakkolwiek przewłaszczenie spełnia podobną funkcję
co zastaw, trudno odmówić stronom zabezpieczenia wierzytelności w innej formie, bowiem istnienie zastawu nie wyklucza zastosowania innych form zabezpieczających wierzytelności. Przewłaszczenie, jako umowa powiernicza, nie jest także umową
pozorną, ponieważ strony są zgodne co do skutku, jaki ma wy9
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 V 1948 r., OSNIC 1948, poz. 58.
55
wołać. Chodzi tu bowiem istotnie o przejście własności, którego
celem jest przesunięcie określonego prawa majątkowego z jednego podmiotu na drugi, jednakże w zamiarze zabezpieczenia istniejącej wierzytelności. Umowa przewłaszczenia nie sprzeciwia
się również ustawie, jakkolwiek mogą zdarzyć się wypadki nieważności wobec niezgodności z dobrymi obyczajami10.
Powyższa uchwała spowodowała, iż przewłaszczenie na zabezpieczenie stało się powszechnie stosowaną formą zabezpieczenia
wierzytelności z tytułu udzielonych kredytów.
Sytuacja uległa zmianie wraz z wejściem w życie kodeksu cywilnego z 1964 r. Kodeks wprowadził, prócz zastawu zwykłego (połączonego z wydaniem rzeczy zastawnikowi), zastaw bankowy, zwany
rejestrowym, którego cechą charakterystyczną jest pozostawienie
rzeczy w posiadaniu zastawcy. Wówczas to Prezes NBP w zarządzeniu z dnia 30 VI 1966 r. Nr A/17-/II/17 w sprawie zabezpieczenia kredytów bankowych wprowadził instrukcję, w myśl której, w
związku z tym, że przewłaszczenie nie miało uregulowania ustawowego, oddziały NBP winny umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie zastąpić umowami o ustanowienie zastawu. Istotnie, umowy
przewłaszczenia przestały być zawierane i po jakimś czasie zupełnie przestały występować w obrocie11. Zauważyć należy, iż do takiej
sytuacji przyczyniły się głosy niektórych autorów, którzy wypowiadali się przeciwko dopuszczalności przewłaszczenia na zabezpieczenie12
Główną przyczyną zaprzestania wykorzystywania umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie było jednak, jak już wyżej podano, wprowadzenie zastawu rejestrowego. Zastaw ten został po
raz pierwszy wprowadzony w 1961 r. w art. 19 i 31 ustawy o prawie bankowym z dnia 13 IV 1960 r. (Dz.U. Nr 20, poz. 121). Cechą charakterystyczną zastawu rejestrowego jest ustanowienie
zastawu na rzeczach ruchomych w celu zabezpieczenia spłaty
10
11
12
W. Prądzyński, Powiernicze przeniesienie własności celem zabezpieczenia wierzytelności, PN 1947, s. 319; por. J.J. Litauer, op. cit., s. 30-32.
Zarządzenie Prezesa N B P Nr A/17-11/17 z dnia 30 VI 1966 r. w sprawie zabezpieczenia kredytów bankowych.
A. Stelmachowski, Klauzule generalne w kodesie cywilnym; PiP 1965, nr 1, s. 19.
56
kredytu, z tym jednak, iż rzeczy ruchome pozostają w posiadaniu zastawcy. Wobec wprowadzenia w 1964 r. do kodeksu cywilnego zastawu rejestrowego, przewłaszczenie na zabezpieczenie
istotnie utraciło swoją atrakcyjność. Nadto, przewłaszczenie na
zabezpieczenie nie miało zastosowania w przypadku udzielania
kredytu przez bank państwowy - państwowej osobie prawnej. Nie
było bowiem prawnej możliwości przenoszenia prawa zarządu na
zabezpieczenie 13.
Sąd Najwyższy wypowiedział się w przedmiocie przewłaszczenia czterokrotnie. Po uchwale z 10 V 1948 r., o której była wyżej
mowa, ważne orzeczenie Sądu Najwyższego stanowiła uchwała z
24 IV 1964 r. wykluczająca przewłaszczenie nieruchomości na
zabezpieczenie. Problem przeniesienia własności nieruchomości
na zabezpieczenie wzbudza liczne wątpliwości. Wielu jest zarówno zwolenników, jak i przeciwników tej formy zabezpieczenia. Za
przeniesieniem własności nieruchomości na zabezpieczenie wypowiedział się między innymi A.Ohanowicz, zaś przeciwnikiem
był np. J.Skąpski14.
Przełomowym dla aktualnej praktyki kredytowej orzeczeniem
Sądu Najwyższego było orzeczenie z dnia 19 XI 1992 r., w którym to Sąd Najwyższy wypowiedział się ponownie za dopuszczalnością zabezpieczenia wierzytelności w drodze przewłaszczenia.
W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy potwierdził wywody wyrażone w
uchwale Całej Izby Cywilnej z dnia 10 V 1948 r. Konsekwencją tego
stanowiska była uchwała z dnia 5 V 1993 r., w której Sąd Najwyższy podkreślił, iż powiernicze przeniesienie własności na zabezpieczenie stanowi jedynie formę zabezpieczenia wierzytelności.
Fakt, iż wierzyciel stał się właścicielem rzeczy nie stanowi bowiem sposobu zaspokojenia wierzytelności15. Zaspokojenie oczy13
14
15
S. Wójcik, Windykacyjna ochrona własności w polskim prawie cywilnym, 1965,
s. 52.
Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 24 IV 1964 r. II CR 178/64, O S P i K A
1965, nr 1, s. 409 z glosą A. Ohanowicza; J. Skąpski: Przewłaszczenie na zabezpieczenie, „Studia Cywilistyczne", t. XIII-XV, 1969, s. 322 i n.
Uchwala Sądu Najwyższego z dnia 5 V 1993 r. III CZP 54/93, OSNCP 1993,
nr 12, poz. 219 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 XI 1992 r. II C R N 87/92,
OSNCP 1993, nr 5, poz. 89.
57
wiście nastąpi, jednakże muszą być spełnione ku temu odpowiednie przesłanki. Wierzyciel przystąpi do realizacji swego prawa dopiero wówczas, jeżeli dłużnik nie spłaci w terminie należności. Stosunek, jaki łączy dłużnika z wierzycielem, ma charakter
powierniczy. Istnieje zatem między stronami stosunek zaufania,
która przejawia się w zawarciu, prócz umowy przenoszącej własność, również pactum fiduciae. Niespłacenie jednak należności w
terminie spowoduje, iż stosunek powierniczy wygasa i wierzyciel, będąc właścicielem, ma pełne prawo do realizacji swojej
wierzytelności. Sam jednak fakt, iż dłużnik nie spłaci należności
w terminie nie skutkuje automatycznie zaspokojenia się wierzyciela z prawa własności.
Cel przewłaszczenia na zabezpieczenie
Zgodnie z art. 30 prawa bankowego, bank ma prawo żądać od
kredytobiorcy odpowiedniego zabezpieczenia przewidzianego prawem cywilnym i wekslowym oraz zwyczajami przyjętymi we
współpracy z bankami zagranicznymi. Zabezpieczenia mogą zostać ustanowione zarówno przed udzieleniem kredytu, jak i w
trakcie jego wykorzystywania. Jednym ze środków zabezpieczenia kredytu jest przewłaszczenie na zabezpieczenie. Realizacja
tej formy zabezpieczenia wierzytelności kredytowej następuje
przez przeniesienie własności. Własność stanowić ma tutaj środek służący zagwarantowaniu spłaty wierzytelności.
Zwykle powiernicze przeniesienie własności na zabezpieczenie stosuje się dla zabezpieczenia wierzytelności z tytułu udzielonego kredytu. W obecnych stosunkach kredytowych banki zmuszane są do coraz intensywniejszego zabezpieczania udzielonych
kredytów. Przewłaszczenie, jako forma zabezpieczenia wierzytelności, stanowi natomiast mocniejszy sposób zabezpieczenia niż np.
zastaw. Przedmiotem zabezpieczenia jest bowiem własność.
U m o w a przewłaszczenia na zabezpieczenie
Zwykle, mówiąc o przewłaszczeniu na zabezpieczenie, rozumiemy pod tym pojęciem umowę, której celem jest zabezpieczenie wierzytelności poprzez przeniesienie własności. Przewłasz-
58
czenie jednak oznacza również przeniesienie własności zgodnie z
treścią przepisu art. 155 k.c. Umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie polega na przeniesieniu przez dłużnika (np. kredytobiorcę) własności na rzecz wierzyciela (np. kredytodawcy), w celu
zabezpieczenia istniejącej wierzytelności, z tym jednak zastrzeżeniem, iż po spłacie wierzytelności powstanie po stronie wierzyciela
obowiązek powrotnego przeniesienia własności. Już z tego pobieżnego określenia treści umowy przewłaszczenia wynika, iż
mamy tu do czynienia właściwie z dwiema umowami. Pierwsza to umowa przenosząca własność z dłużnika na wierzyciela bez jakichkolwiek warunków czy innych zastrzeżeń, druga zaś stanowi
umowę zobowiązującą wierzyciela do powrotnego przeniesienia
własności pod warunkiem spełnienia wierzytelności. Nadto należy
zauważyć, iż w ramach umowy przewłaszczenia istnieje cały zestaw wzajemnych praw i obowiązków.
Jakkolwiek kodeks cywilny, podobnie zresztą jak i inne ustawodawstwa, nie reguluje wprost instytucji przewłaszczenia na
zabezpieczenie, to umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie jest
dopuszczalna na gruncie obowiązującego w naszym kraju ustawodawstwa. Art. 155 § 1 k.c. wprowadza zasadę, iż umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy oznaczonych co do tożsamości przenosi własność. Nasz kodeks cywilny przyjął tu koncepcję
prawa francuskiego, co niewątpliwie upraszcza obrót cywilnoprawny i prowadzi do jego odformalizowania. Przepis ten ma jednak
charakter dyspozytywny, co innego bowiem może wynikać z przepisu ustawy, strony mogą także inaczej postanowić16.
Zatem, zwykle gdy przedmiotem przeniesienia własności są rzeczy oznaczone tylko co do tożsamości, to zawarcie umowy zobowiązującej wystarczy do przejścia własności. Umowa zobowiązująca
jest wówczas umową o podwójnym skutku zobowiązująco-rozporządzającym. W przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenie,
pierwsza umowa, dotycząca przejścia własności z dłużnika na wierzyciela, ma charakter umowy zobowiązująco-rozporządzającej, jeżeli dotyczy rzeczy oznaczonych indywidualnie. W takim wypadku przewłaszczenie następuje poprzez zawarcie samej umowy
16
J. Ignatowicz, op. cit., s. 94-95.
59
zobowiązującej. Umowa ta ma także charakter konsensualny, tj.
dochodzi do skutku poprzez samo porozumienie się stron co do
przeniesienia własności (solo consensu). Nie ma więc żadnych przeszkód prawnych dla przeniesienia na zabezpieczenie własności
rzeczy oznaczonych co do tożsamości. Cechą przewłaszczenia na
zabezpieczenie, jak już wyżej zaznaczono, jest pozostawienie rzeczy
we władaniu dłużnika. W przypadku zawarcia umowy zobowiązującej do przeniesienia własności rzeczy indywidualnie oznaczonych na zabezpieczenie, przeniesienie własności następuje w drodze
samej umowy. Nie ma w tym wypadku wymogów ustawowych, nakazujących dokonanie jeszcze jakiejś czynności. Wątpliwości budzi jednak przeniesienie własności nieruchomości na zabezpieczenie. Nieruchomości zwykle mają przymiot rzeczy oznaczonych co
do tożsamości, jednak kodeks cywilny w zakresie obrotu nimi
wprowadza pewne ograniczenia i szczególne wymogi co do formy.
Problem ten nie jest jednak przedmiotem niniejszego opracowania.
Przepis art. 155 § 2 k.c. wprowadza jednak wyjątek od reguły
wyżej omówionej, który polega na tym, że jeżeli przedmiotem
umowy zobowiązującej do przeniesienia własności są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku lub rzeczy przyszłe, to do przeniesienia własności potrzebne jest przeniesienie posiadania rzeczy
Umowa taka ma wówczas charakter realny1'. W tej kwestii istnieją również inne poglądy - a mianowicie, że przeniesienie posiadania stanowi przesłankę ważności przewłaszczenia ruchomości
oznaczonych co do gatunku oraz że umowa zobowiązująca do przeniesienia własności powyższych rzeczy nie ma charakteru rozporządzającego, a rozporządzeniem jest przeniesienie posiadania18.
Nadto istnieje pogląd, że przewłaszczenie rzeczy oznaczonych tylko rodzajowo jest czynnością konsensualną, zaś przeniesienie posiadania jest tylko dodatkowym elementem umowy19.
Przeniesienie posiadania rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku ma służyć indywidualizacji rzeczy będących przedmiotem
17
18
Tamże, s. 96; J. Wasilkowski, Prawo rzeczowe, 1969, s. 158.
Z.K. Nowakowski, Prawo rzeczowe, s. 103; A. Wolter, Problematyka ogólna
czynności prawnych w k.c., PiP 1964, nr 11, s. 627.
19 W.J. Katner, Umowne naby
s. 53 i cytowana tam literatura.
60
obrotu. Przeniesienie posiadania służy właśnie wyodrębnieniu
tych spośród określonej masy rzeczy oznaczonych co do gatunku,
których dotyczy umowa. Zwykle więc indywidualizacja następuje poprzez wydanie rzeczy, może jednak nastąpić również w innej formie20.
Wobec powyższych rozważań może powstać wątpliwość, czy
dopuszczalne jest przewłaszczenie na zabezpieczenie ruchomości
oznaczonych tylko co do gatunku, z jednoczesnym pozostawieniem
rzeczy we władaniu dłużnika (zbywcy). Dla rozwiązania tego problemu należy przeanalizować pojęcie przeniesienia posiadania.
Zgodnie z art. 348 k.c., przeniesienie posiadania może nastąpić
w drodze czynności prawnej zwanej wydaniem rzeczy (wręczenie), określanej również jako tradicio corporalis. Powyższy przepis równoważy jednak wydanie rzeczy z przekazaniem dokumentów i wówczas mamy do czynienia z czynnością prawną, zwaną
tradicio longa manu. Z punktu widzenia naszych rozważań, zasadniczym sposobem przeniesienia posiadania będzie tzw. constitutum possessorium. Zgodnie z treścią przepisu art. 349 k.c., posiadanie może zostać przeniesione również w ten sposób, że posiadacz
samoistny pozostawi rzecz w swoim posiadaniu, jako posiadacz zależny albo jako dzierżyciel, na podstawie innego stosunku prawnego.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie rzeczy oznaczonych in genere następuje zwykle w drodze constitutum possessorium. Zatem,
przeniesienie posiadania następuje przez pozostawienie rzeczy we
władaniu dotychczasowego właściciela, z tym, że na podstawie innego stosunku prawnego - np. użyczenia, przechowania. Aby jednak
dokonać przeniesienia posiadania w tej formie, musi nastąpić
zindywidualizowanie rzeczy na tyle wyraźne, aby można było z
łatwością je wyodrębnić. Po zindywidualizowaniu rzeczy te zyskują przymiot rzeczy oznaczonych co do tożsamości, zatem nie
ma żadnych przeszkód dla ich przeniesienia21.
Podobnie wypowiedział się również J.J. Litauer, twierdząc, iż
przeniesienie własności rzeczy ruchomych może dotyczyć tylko
20
21
J. Skąpski, op. cit., s. 318.
Tamże, s. 318-319; W.J. Katner, op. cit., s. 54 i cyt. tam literatura.
61
rzeczy, które zostały w dostateczny sposób zindywidualizowane,
tj. oznaczone co do tożsamości. Autor uważa, iż w sytuacji przeciwnej może nastąpić brak dostatecznej jawności co do ustalenia,
kto jest właścicielem, co może spowodować wprowadzenie w błąd
osób trzecich. Pogląd powyższy zasługuje na uwzględnienie tylko
w części, ponieważ nie ma podstaw, aby przy dokładnym zindywidualizowaniu rzeczy oznaczonych in genere wyłączyć dopuszczalność przewłaszczenia na zabezpieczenie w drodze constitutum possessorium.
Większe problemy mogą powstać w sytuacji, gdy przedmiotem umowy przenoszącej własność na zabezpieczenie będzie
zbiór rzeczy. Zbiorem rzeczy lub zbiorem towarów ze zmiennym
składem nazywamy takie rzeczy, jak: surowce, prefabrykaty, wyroby gotowe. Sąd Najwyższy w uchwale z 10 V 1948 r. wypowiedział się za dopuszczalnością przewłaszczenia na zabezpieczenie
zbioru rzeczy (zbioru towarów ze zmiennym składem). Prócz jednak rozważań dotyczących dużej przydatności takiego zabezpieczenia, Sąd Najwyższy nie wskazał prawnej konstrukcji dla tego
twierdzenia. Jedynym wskazaniem było dokładne oznaczenie towarów przybywających do przedsiębiorstwa dłużnika w miejsce
zużywanych czy zbywanych. Niewątpliwie, przewłaszczenie rzeczy ze zmiennym składem ma duże znaczenie gospodarcze. Jak
już wyżej wskazano, taka forma zabezpieczenia pozwala dłużnikowi na prowadzenie dalszej działalności, z jednoczesnym korzystaniem z kredytu. Na większe niebezpieczeństwo narażony jest
w tym przypadku wierzyciel, który, będąc przecież właścicielem,
musi w sposób odpowiedni zorganizować system kontroli, jakie
towary zostały nabyte przez dłużnika w zamian za zużyte lub
zbyte. Strony mogą umówić się, że wierzyciel będzie nabywał nowe rzeczy w miejsce zbytych lub zużytych przez dłużnika, przy
czym dłużnik, dokonując zbycia powyższych rzeczy, działa w
imieniu wierzyciela, który jest właścicielem. Zwykle dłużnik pozostawia rzeczy ze zmienionym składem w swoim władaniu na
podstawie umowy nienazwanej. Zdarza się jednak w praktyce, iż
podstawą prawną do pozostawienia rzeczy we władaniu dłużnika jest umowa przechowania. Czy istotnie jednak dłużnik będzie
miał prawo do rozporządzania rzeczami jako przechowawca?
62
Z przepisów art. 835-845 wynika, iż przechowawca może dowolnie rozporządzać rzeczami oddanymi mu na przechowywanie
wyłącznie przy przechowaniu nieprawidłowym. Zgodnie z art.
845 k.c., jeżeli z przepisów szczególnych albo umowy lub okoliczności wynika, że przechowawca może rozporządzać oddanymi na
przechowanie pieniędzmi lub innymi rzeczami oznaczonymi tylko co do gatunku, stosuje się odpowiednio przepisy o pożyczce.
Ustawodawca zatem daje możliwość rozporządzania przez przechowawcę rzeczami oznaczonymi co do gatunku lub pieniędzmi,
przy czym jednak obowiązkiem przechowawcy jest zwrot tej samej ilości rzeczy, tego samego gatunku i tej samej jakości. W zakresie zwrotu mają tu odpowiednie zastosowanie przepisy o pożyczce (art. 720 k.c.). Przechowanie dochodzi do skutku przez
wydanie rzeczy. Jest to zatem czynność prawna realna. Powyższa przesłanka jest spełniona w drodze constitutum possessorium. Jednakże z chwilą przeniesienia posiadania przechowawca
staje się właścicielem objętych w przechowanie rzeczy oznaczonych
tylko co do gatunku lub pieniędzy Przechowawca, dokonując
sprzedaży rzeczy, działa we własnym imieniu i na własny rachunek, jest bowiem właścicielem rzeczy. Z tych też względów przewłaszczenie na zabezpieczenie towarów ze zmiennym składem,
przy użyciu konstrukcji przechowania nieprawidłowego, jest niekorzystne dla wierzyciela. Wierzyciel, w wyniku przyjęcia tej
koncepcji, zostałby pozbawiony własności, co jest sprzeczne z
istotą powierniczego przeniesienia własności na zabezpieczenie.
Nadto, z istoty umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie
wynika również, iż strony uzgadniają, że dłużnik będzie używał
rzeczy przewłaszczonych na podstawie odrębnego stosunku prawnego. Zatem, jeżeliby przyjąć konstrukcję przechowania jako
podstawę pozostawienia rzeczy dłużnikowi, to należy zauważyć,
iż dłużnik nie mógłby korzystać z tych rzeczy Z umowy przechowania wynika bowiem jedynie obowiązek zachowania rzeczy w stanie
nie pogorszonym. Zatem należy zauważy, iż wolą stron jest zwykle
pozostawienie rzeczy we władaniu dłużnika, aby mógł on korzystać
z rzeczy, i jednocześnie zobowiązanie go do utrzymania rzeczy w stanie nie pogorszonym. Między stronami powstaje pewien stosunek
63
prawny nienazwany, statuujący dłużnika w roli posiadacza zależnego. Ten stosunek prawny zbliża się do użytkowania22.
Przyczynowość umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie
W. Prądzyński wyraził przed laty pogląd, że umowa powiernicza, jaką jest przewłaszczenie na zabezpieczenie, jest umową kauzalną, ponieważ zawiera cel gospodarczy, który jest dokładnie
określony przez strony. Tym celem społeczno-gospodarczym jest
zabezpieczenie wierzytelności. Podobnie wypowiedział się J.J. Litauer, twierdząc, iż podstawą prawną umowy przewłaszczenia
jest zabezpieczenie. Powyższe wątpliwości przesądził Sąd Najwyższy w uchwale z 10 V 1948 r. podnosząc, iż przewłaszczenie
na zabezpieczenie jako umowa nienazwana (contractus innominatus) ma swoistą przyczynę, którą Jest zabezpieczenie wierzycielowi jego należności". Nie jest to zatem umowa abstrakcyjna.
Zgodnie z przepisem art. 156 k.c., jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia
własności, z zapisu, z bezpodstawnego wzbogacenia lub innego zdarzenia, to ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania.
Powszechnie przyjmuje się, iż w naszym systemie prawa cywilnego obowiązuje zasada przyczynowości czynności prawnych.
Zatem, jeżeli ustawodawca chce pominąć kauzęjako podstawę prawną przysporzenia, winien to wyraźnie uczynić. Zwykle dla czynności prawnych rozporządzających właściwa jest kauza solvendi,
zaś dla czynności prawnych obligacyjnych bez skutku rzeczowego kauza obligandi. W przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenie
mamy do czynienia z kauzą cauendi. Podobną kauzę ma również
poręczenie, zastaw i hipoteka. Jednakże, mimo istnienia kauzy cavendi, dłużnik faktycznie przenosi własność na wierzyciela. Zatem,
22
W. Czachórski, A. Ohanowicz, J. Górski i B. Łubkowski, System prawa cywilnego, t. III, cz. II, s. 732.
64
P r z e w ł a s z c z e n i e ruchomości na zabezpieczenie
celem stron jest przeniesienie własności, jednakże w zamiarze
zabezpieczenia wierzytelności. Taki cel społeczno-gospodarczy
tej czynności prawnej stanowi pełne odzwierciedlenie jego gospodarczej funkcji.
Nie można również twierdzić, iż przewłaszczenie na zabezpieczenie jest umową pozorną. Jak słusznie podał W. Prądzyński, pozornymi są tylko te umowy, które nie mają wywołać skutku prawnego. Zgodnie z art. 83 k.c., oświadczenie woli jest pozorne,
jeżeli zostało złożone drugiej stronie dla pozoru za jej zgodą. W
przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenie strony wiedzą, iż
własność przechodzi na wierzyciela. Nie można też twierdzić, iż
umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie ma na celu ukrycie
umowy zastawu. Od 1965 roku, kiedy to wszedł w życie kodeks
cywilny, prócz zastawu zwykłego, połączonego z wydaniem rzeczy zastawnikowi, wprowadzono również zastaw rejestrowy. Ten
ostatni rodzaj zastawu polega na pozostawieniu rzeczy zastawionej we władaniu zastawcy. Strony, zawierając umowę przewłaszczenia za zabezpieczenie, decydują się na inną formę zabezpieczenia niż zastaw. Oczywiście, może sie zdarzyć, jak podaje J.
Skąpski, iż faktycznie strony dokonują pozornego przewłaszczenia na zabezpieczenie, działając z chęci pokrzywdzenia wierzycieli23. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 XI 1992 r. wypowiedział się, iż „przy przewłaszczeniu dłużnik i wierzyciel są zgodni
co do tego, że ma nastąpić rzeczywiste przeniesienie własności,
chodzi im bowiem o ustanowienie zabezpieczenia, które jest intensywniejsze od zastawu, w szczególności co do sposobu realizacji"24.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie nie jest również czynnością
prawną mającą na celu obejście ustawy. O obejściu prawa można
mówić, kiedy strony zamierzają za pomocą dozwolonych czynności
prawnych osiągnąć skutek zakazany przez prawo. Jednakże w
umowie przewłaszczenia na zabezpieczenie strony nie zamierzają
przez przeniesienie własności osiągnąć celu zakazanego przez
23
24
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 XI 1992 r. II CRN 87/92, OSNCP 1993,
nr 5, poz. 85.
65
ustawę. Ustawa nie zakazuje bowiem zabezpieczenia wierzytelności prawem własności. Jeżeli strony decydują się na taką formę zabezpieczenia, to celem ich działania jest zapewnienie intensywniejszej ochrony określonej wierzytelności. Trudno jest
zgodzić się, aby przewłaszczenie na zabezpieczenie stanowiło
próbę obejścia przepisów o zastawie, w zakresie obowiązku wydania rzeczy, ponieważ zastaw rejestrowy takiego obowiązku nie ma.
Słusznie wykazuje również J. Skąpski, iż wobec wprowadzenia do
naszego ustawodawstwa zastawu rejestrowego przewłaszczenie
na zabezpieczenie nie odbiega już od innych rzeczowych form zabezpieczania wierzytelności25 .
Zgodnie z utrwalonym poglądem, w naszym systemie prawa
cywilnego obowiązuje zasada listy zamkniętej praw rzeczowych
{numerus clausus). Oznacza to, iż strony, w drodze czynności prawnej, mogą powołać do życia tylko takie prawo rzeczowe, które
przewiduje ustawa. Powodem takiego uregulowania swobody w
kształtowaniu praw rzeczowych jest przede wszystkim to, iż mają te prawa charakter bezwzględny, tj. skutkują względem osób
trzecich26.
Niektórzy autorzy, będąc przeciwni przewłaszczeniu na zabezpieczenie, uważali, iż skoro prawa rzeczowe są taksatywnie
wyliczone, to strony nie mogą w drodze umowy powoływać nowych praw rzeczowych27. Jednakże w przypadku powierniczego
przeniesienia własności na zabezpieczenie nie chodzi na pewno
o utworzenie nowego prawa rzeczowego. Jak słusznie wskazuje
J. Skąpski, chodzi tu jedynie o wykorzystanie prawa własności
do celów zabezpieczenia wierzytelności28.
Umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie jest zatem umową nienazwaną, nie ma jej bowiem w katalogu umów w części
szczegółowej kodeksu cywilnego. Skoro, jak już wyżej wskazano,
25
26
28
E. Drozd, Numerus clausus praw rzeczowych, [w:] Problemy kodyfikacji prawa
cywilnego (Księga pamiątkowa ku czci prof. Z. Radwańskiego), Poznań 1990, s.
257; J. Ignatowicz, op. cit., s. 31.
27 J. Namitkiewicz, Zagadn
gruncie prawa polskiego, PN 1948, s. 449.
66
umowa ta nie jest sprzeczna z prawem ani nie ma na celu obejścia przepisów ustawy, to strony mogą, zgodnie z art. 3531 k.c.,
w swobodny sposób ukształtować treść stosunku prawnego, jaki
je łączy.
Pactum
fiduciae
Przewłaszczenie na zabezpieczenie składa się z dwóch umów.
Pierwszą jest umowa przenosząca bezwarunkowo i bezterminowo własność określonych rzeczy ruchomych na wierzyciela, który uzyskuje prawo własności. Druga zaś jest umową zawieraną
równocześnie w jednym akcie z pierwszą, której treścią jest zobowiązanie wierzyciela do powrotnego przeniesienia własności,
pod warunkiem spłaty długu przez dłużnika. Nie jest to jednak
pogląd jedyny. Niektórzy autorzy uważają bowiem, że przeniesienie własności na zabezpieczenie stanowi jedną czynność prawną, w której zawarte jest zastrzeżenie, iż własność powrotnie
przejdzie na zbywcę w wyniku ziszczenia się warunku rozwiązującego29. Podobny pogląd wyraził również Sąd Najwyższy w uchwale
z dnia 10 V 1948 r., twierdząc, iż przeniesienie własności ruchomości może nastąpić z mocy samej umowy nieformalnej, przy czym
przeniesienie to może być połączone z zastrzeżeniem warunku
rozwiązującego lub terminu. Taka konstrukcja umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie w odniesieniu do ruchomości, i to zarówno tych oznaczonych indywidualnie, jak i gatunkowo, ma
obecnie duże zastosowanie. Umożliwa bowiem, bez zbędnego formalizmu, przewłaszczenie ruchomości na zabezpieczenie. Natomiast spłata długu stanowi okoliczność, od której strony uzależniły rozwiązanie stosunku prawnego, który je łączył. Warunek
stanowi zastrzeżenie, mocą którego strona dokonująca czynności
prawnej uzależnia powstanie lub ustanie określonych skutków
prawnych od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Zdarzeniem takim, w przypadku umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie,
będzie spłata długu. Przy przyjęciu, iż strony zastrzegły waru29
I. Heropolitańska, J. Borowska, Kredyty i gwarancje bankowe, Warszawa
1993, s. 145.
67
nek rozwiązujący jego spełnienie, spowoduje ono ustanie skutków prawnych czynności prawnej. Jeżeli zatem dłużnik spłaci dług,
to wierzyciel, z mocy samego prawa, przestanie być właścicielem.
Przy przyjęciu tej konstrukcji wierzyciel nie ma obowiązku dokonywać rozporządzenia na rzecz dłużnika po ziszczeniu się warunku30.
Pierwsza koncepcja pactum fiduciale, zakładająca powstanie
zobowiązania do powrotnego przeniesienia własności, w wypadku ziszczenia się warunku zawieszającego w większym stopniu,
odpowiada istocie umów powierniczych. Jak podaje A. Kędzierska-Cieślak, stosunek powiernictwa składa się z dwóch elementów. Pierwszym jest związanie określonego prawa z osobą powiernika w ten sposób, iż na zewnątrz jest on osobą nieograniczoną w
swym prawie. Drugim zaś elementem jest stosunek wewnętrzny
między powiernikiem a powierzającym, którego treścią jest zobowiązanie powiernika do określonego zachowania się względem
powierzającego. Obowiązki powiernika w stosunku wewnętrznym z powierzającym stanowią ograniczenie jego prawa. Autorka
podkreśla, iż jest to zawsze stosunek obligacyjny31.
Podobny pogląd wyraził J. Skąpski, który stwierdził, iż koncepcja przyjęta przez Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 10 V 1948 r. jest
niesłuszna, ponieważ często dochodzi do nieporozumień między
stronami, czy istotnie dług został w całości spłacony. Jeżeliby przyjąć, iż skutki przewłaszczenia ustają z chwilą ziszczenia się warunku rozwiązującego, to nie byłoby pewności, kto jest aktualnie
właścicielem rzeczy Z tych też względów należy podzielić zapatiywanie autora, iż lepszym rozwiązaniem jest przyjęcie konstrukcji
zobowiązania do powrotnego przeniesienia własności po ziszczeniu
się warunku zawieszającego32.
Stosunek powierniczy, jaki powstaje między dłużnikiem a wierzycielem, powinien stwarzać jedynie zobowiązanie do powrotnego
przeniesienia własności, w wypadku spełnienia się warunku za30
31
32
A. Wolter, Prawo cywilne, Zarys części ogólnej, 1986, s. 328.
A. Kędzierska-Cieślak, Powiernictwo, PiP 1977, nr 7-8, s. 50-51.
J. Skąpski, op. cit., s. 320-321; A. Szpunar, O powierniczych czynnościach prawnych, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica 57", 1993, s. 8-9; M.
Struś, Dwa sposoby zabezpieczenia kredytu, „Palestra" nr 11-12, s. 34.
68
wieszającego. Jeżeli warunek się ziści, tj. jeżeli dłużnik spłaci
dług, to wówczas dopiero powstanie po stronie wierzyciela zobowiązanie do powrotnego przeniesienia własności. Jednakże to
zastrzeżenie w ramach pactum fiduciae ma jedynie charakter
obligacyjny. Jeżeli zatem wierzyciel nie przeniesie własności z powrotem na dłużnika, to dłużnik może jedynie dochodzić odszkodowania z tytułu niewykonania umowy. Takie rozwiązanie może
budzić wątpliwości, a to z uwagi na słabą pozycję dłużnika. Jednak dłużnik, decydując się na przewłaszczenie ruchomości na zabezpieczenie, winien liczyć się z możliwością niewykonania umowy
przez wierzyciela. W takim wypadku musi dłużnikowi wystarczyć
roszczenie o naprawienie szkody. Nadto, dłużnikowi przysługuje
prawo wystąpienia do sądu z żądaniem zobowiązania wierzyciela do zawarcia umowy. Zgodnie z art. 64 k.c., prawomocne orzeczenie sądu, stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie. W takim
wypadku prawo własności przewłaszczonych rzeczy przechodzi na
dłużnika z chwilą uprawomocnienia się wyroku.
W ramach stosunku wewnętrznego stron umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie daje się wyróżnić wiele elementów, które zwykle w podobnych umowach występują. Wierzyciel zobowiązuje się do korzystania z prawa własności przewłaszczonych
rzeczy jedynie w granicach umowy stron. Pogląd powyższy wyraził Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 10 V 1948 r. Jeżeli idzie o
przewłaszczenie jako zabezpieczenie umowy kredytowej, to wówczas bank zobowiązuje się do korzystania z prawa własności jedynie w granicach określonych potrzebą zabezpieczenia kredytu.
Nadto, strony mogą zastrzec obowiązek naprawienia szkody wynikłej wskutek nieprawidłowego wykonywania obowiązków dłużnika
względem rzeczy. Istnienie tychże obowiązków jest skuteczne tylko wobec stron umowy. Nie ma natomiast wpływu na prawa wierzyciela względem osób trzecich. Prawa i obowiązki stron umowy
przewłaszczenia kształtują się jednak różnie, w zależności od tego,
z jakimi rodzajami rzeczy mamy do czynienia.
69
Obowiązki stron w umowie przewłaszczenia ruchomości oznaczonych co do tożsamości
Zwykle przy przewłaszczeniu na zabezpieczenie ruchomości
oznaczonych indywidualnie, rzeczy pozostają we władaniu dłużnika na podstawie stosunku użyczenia. W takiej sytuacji dłużnik
winien w sposób trwały oznaczyć rzecz i utrzymywać to oznaczenie przez czas trwania stosunku. Jeżeli idzie o samochód, to niezbędnym elementem jest jego przerejestrowanie. Nie wystarczy
samo wpisanie do dowodu rejestracyjnego, iż samochód stanowi
własność osoby trzeciej (np. banku). Powyższe oznaczenie ma chronić nie tylko interesy osób trzecich, ale również wierzyciela. Następnym obowiązkiem dłużnika jest zwrócenie się do wierzyciela o
wyrażenie zgody na oddanie rzeczy przewłaszczonej osobie trzeciej do używania. Obowiązek taki wynika również z art. 712 § 2
k.c. Bez zgody wierzyciela rzecz może być oddana osobie trzeciej
w związku z wyjątkowymi okolicznościami. Dłużnik również ponosi ciężary związane z utrzymaniem rzeczy. W związku z tym,
iż dłużnik nie jest właścicielem rzeczy, nie może jej sprzedać.
Strony mogą również ustalić, w jakim zakresie dłużnik będzie
korzystał z rzeczy. Jeżeli nie wynika to z umowy stron, winien
rzecz używać zgodnie z jej społeczno-gospodarczym przeznaczeniem i właściwościami. Bank ma natomiast obowiązek nie zbywać rzeczy przez czas trwania stosunku. Prawo do zbycia powstaje
dopiero z chwilą nieziszczenia się warunku. Wówczas kwota uzyskana ze sprzedaży jest zaliczana na poczet długu.
P r a w a i obowiązki stron w umowie przewłaszczenia
rzeczy oznaczonych co do gatunku
Przy przewłaszczeniu rzeczy oznaczonych in genere dłużnik
pozostawia rzeczy we władaniu jako przechowawca. Z tej praktyki wynika obowiązek dłużnika jako przechowawcy przechowania rzeczy w stanie nie pogorszonym przez czas trwania umowy (art. 835 k.c.). Dłużnik ma obowiązek zwrócić rzeczy, z tym, że
muszą być to te same rzeczy, które zostały oddane w przechowanie.
Dłużnik nie uzyskuje z tytułu przechowania żadnego wynagrodzenia. Nie może również oddać rzeczy na przechowanie innej
70
osobie. Zakaz ten wynika przede wszystkim z tego, iż między
dłużnikiem a wierzycielem istnieje stosunek zaufania, który jest
niezbędnym elementem łączącej ich umowy. Zatem, dłużnik winien obowiązki przechowawcy wykonywać osobiście. Jedynie w
wyjątkowej sytuacji może rzecz oddać osobie trzeciej. Musi jednak o tym fakcie zawiadomić wierzyciela. Zgodnie z przepisem
art. 838 k.c. przechowawca jest uprawniony, a nawet obowiązany do zmiany określonego w umowie miejsca lub sposobu przechowywania rzeczy, jeżeli okaże się to konieczne dla jej ochrony
przez utratą lub uszkodzeniem. W powyższej sytuacji przechowawca powinien uzyskać zgodę wierzyciela, a o ile jest to możliwe, winien uzyskać zgodę przed powyższą zmianą. Podobnie jak
w przypadku rzeczy oznaczonych co do tożsamości, dłużnik ponosi wszelkie koszty związane z przechowywaniem rzeczy. Wolą
stron jest jednak zwykle, aby dłużnik mógł z przewłaszczonych
rzeczy przez czas trwania stosunku korzystać. Wówczas koncepcja przechowywania jako formy pozostawienia rzeczy we władaniu dłużnika nie będzie miała zastosowania. Zwykle zatem strony,
dla pozostawienia rzeczy we władaniu dłużnika, z możliwością korzystania z rzeczy, tworzą stosunek nienazwany. Nadto, należy
również zaznaczyć, iż do umowy przewłaszczenia rzeczy oznaczonych in genere dołącza się spis rzeczy.
P r a w a i obowiązki stron w umowie przewłaszczenia
rzeczy ze zmiennym składem
W opisanym wypadku obowiązki i uprawnienia stron są podobne jak w przypadku umowy przewłaszczenia rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku. Mamy jednak tu do czynienia ze szczególnym obowiązkiem dłużnika, a polegającym na zachowaniu
towarów w ilości, właściwości i wartości, jak w stanie określonym w umowie przewłaszczenia. Nadto, dłużnik ma obowiązek
sporządzać okresowo spisy rzeczy będących przedmiotem zabezpieczenia. Wierzyciel zaś będzie miał prawo do bieżącego wglądu
w księgi magazynowe, gdzie są księgowane przewłaszczone rzeczy. Wierzyciel ma również prawo do przeglądu rzeczy objętych
spisem. Dla zapewnienia pełnej ochrony interesów wierzyciela
strony mogą umówić się, iż w przypadku niedopełnienia obo-
71
wiązków w zakresie uzupełnienia zbytych lub wykorzystanych
w toku produkcji towarów, wierzyciel będzie miał prawo do wypowiedzenia umowy. Dłużnik ma również obowiązek, i to niezależnie od tego jakich rzeczy dotyczy umowa, ubezpieczyć rzeczy,
a następnie dokonać przelewu uprawnień z tytułu polisy ubezpieczeniowej na rzecz wierzyciela.
Zakończenie
Przewłaszczenie na zabezpieczenie ruchomości jest obecnie
popularnym sposobem zabezpieczenia wierzytelności. Najczęściej instytucja ta stosowana jest dla zabezpieczenia spłaty kredytów zaciąganych w bankach. Przewłaszczenie na zabezpieczenie
ma wiele pozytywnych aspektów, przez co jest zabezpieczeniem
bardzo atrakcyjnym dla stron.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie daje bowiem dużą gwarancję wierzycielowi (kredytodawcy), że jego wierzytelność zostanie zrealizowana. Jeżeli zaś nastąpią trudności w spłacie długu,
wówczas wierzyciel ma możliwość zaspokojenia się z rzeczy, bez potrzeby występowania na drogę sądową czy też na drogę sądowego postępowania egzekucyjnego.
Jeżeli zaś dłużnik, będący biorącym w użyczenie czy też przechowawcą, odmówi wydania rzeczy, wówczas wierzycielowi przysługuje roszczenie wydobywcze. Dla dłużnika umowa ta jest również
korzystna. Przede wszystkim jest on nadal posiadaczem rzeczy. Oznacza to, iż rzeczy nadal są przez niego wykorzystywane gospodarczo. Mimo tego, iż są własnością wierzyciela, jest to tylko stan
przejściowy. Na mocy bowiem stosunku powierniczego, łączącego
strony w wypadku spłaty należności, wierzyciel będzie miał obowiązek zwrócić rzecz dłużnikowi. Jeżeli zaś wierzyciel po spełnieniu się warunku nie dokona powrotnego przeniesienia własności na dłużnika, wówczas ten ostatni może według swego wyboru
albo wystąpić do sądu z żądaniem zawarcia umowy, albo żądać naprawienia szkody spowodowanej niewykonaniem umowy. Jak widać, interesy zarówno jednej, jak i drugiej strony są zabezpieczone.
72

Publikacja darmowa

Transkrypt

Podobne dokumenty