czepce, klapice, kapy, kapki, kopki, krymy krezy, gorce, były -

ZBIORY ETNOGRAFICZNE
Muzeum Okręgowego w Lesznie
Zbiory etnograficzne Muzeum Okręgowego w Lesznie liczą 1940 pozycji inwentarzowych. W chwili
powołania muzeum pierwsze obiekty pozyskano ze składnicy w Wygnańczycach. Systematyczne
powiększanie zbiorów rozpoczęto w 1953 r., z chwilą objęcia stanowiska przez nowego dyrektora
Stanisława Chmielowskiego, etnografa z wykształcenia. Terenem penetracji był ówczesny powiat
leszczyński. W latach 60-tych obszar penetracji - ale tylko w zakresie stroju ludowego - na kilka lat
rozciągnięto na całą Wielkopolskę, co wiązało się z podjęciem badań do pracy doktorskiej, prowadzonych przez Stanisława Chmielowskiego. W 1975 r., wraz z otrzymaniem statutu Muzeum Okręgowego,
w obszarze zainteresowania placówki znalazło się nowo powstałe województwo leszczyńskie. Po jego
likwidacji poszukiwania w terenie ograniczono do powiatów: leszczyńskiego, gostyńskiego, kościańskiego i rawickiego, często łącznie określanych jako południowo-zachodnia Wielkopolska.
Zbiory obrazują ludową kulturę materialną XIX i XX w. Najliczniejszą grupę tworzą stroje ludowe (880
poz.) pochodzące z terenu Wielkopolski, a zasadniczo z jej południowo-zachodniej części. Są to
głównie stroje kobiece, w większości odświętne, prezentujące lokalne odmiany, m.in. biskupiańskie,
chazackie, okolic Leszna (Pawłowice, Kąkolewo, Bukówiec Górny), Kościana i Krotoszyna. Wśród elementów stroju najbardziej reprezentatywny jest, liczący 350 pozycji, zbiór nakryć głowy, wśród
których występowało największe zróżnicowanie - zarówno w wyglądzie, jak i kroju. Nakrycia głowy
takie jak: czepce, klapice, kapy, kapki, kopki, krymy wraz z przybraniem szyi: krezy, gorce, były
równocześnie najbardziej ozdobną (biały haft na płótnie, batyście i tiulu) częścią stroju kobiecego.
Większość z nich to unikatowe wytwory rękodzieła ludowego, które zanikły zupełnie, podobnie jak
szereg innych elementów stroju ludowego, np. jaczki z falbaną, szorc (spódnik zszyty ze sznurówkq)
czy wreszcie zapaski naramienne tzw. kuderki - prostokątne tkaniny pasiaste, służące do okrywania
ramion i noszone przez starsze kobiety do stroju wyjściowego. Kuderki noszono najdłużej, bo aż po
okres międzywojenny, w Pawłowicach i stąd ostatnie egzemplarze trafiły do muzeum. Z odświętnego
stroju męskiego należy wymienić powszechnie noszoną w XIX w., a obecnie rzadką w zbiorach
muzealnych, suknię męską (sukmanę), zastąpioną później przez wołoszkę. Granatowa suknia męska,
która jest w posiadaniu naszego muzeum, pochodzi z okolic Nowego Tomyśla.
Mówiąc o strojach ludowych, trzeba również wymienić bogaty zestaw narzędzi używanych przez
kopczorki, czepcorki, tj. kobiety zajmujące się szyciem i układaniem kopek i czepców. Są tu karbówki
do rurkowania koronek, nożyce sprężynowe, żelazka do sklejania koronek (w kształcie grubych, prostych czy też sierpowato wygiętych noży), różnych typów żelazka do prasowania oraz maszynki do
układania koronek i tiulek. Te ostatnie, określane często jako krosienka, mają postać pionowej ramki
drewnianej, w której naciąga się tiulkę (pasek tiulu), a następnie przetyka się ją patyczkamiknebelkami układanymi po obu stronach ramki. Zwilżoną tiulkę suszono, a powlekający krochmal
usztywniał ją i pozostawiał w formie nadanej przez maszynkę.
Drugim pod względem ilościowym (ok. 500 muzealiów) jest zbiór tradycyjnych sprzętów, narzędzi i
naczyń, będących na wyposażeniu gospodarstwa domowego. Wśród sprzętów, takich jak kredensy,
łóżka, zydle, hoki czyli długie półki do stawiania naczyń, interesujący zespół tworzą skrzynie do przechowywania odzieży. Malowane w kolorze ciemnowiśniowym lub niebieskim, najczęściej posiadają
dekorację dwupolową z motywem kwiatowym na licu. Wśród sprzętów o charakterze lokalnym wymienić trzeba kominicę w postaci zamkniętej z tyłu półki, obramionej szeroką, często profilowaną
listwą. Kominicq zastawiano otwór kominka otwartego paleniska we wnęce ściany szerokiego komina.
Zgromadzone narzędzia i naczynia domowe to zarówno eksponaty służące do przerabiania mleka na
masło i ser (drabki i maślnice różnych typów), jak i związane z przygotowaniem ciasta na chleb
(dzieże, koponki, opałki). Ponadto różnych typów garnki, misy, maszynki do palenia zboża na kawę w postaci okrągłych zamkniętych patelni oraz walcowatych naczyń obracanych na ruszcie, tygielki,
drybanki - żelazne podstawki pod garnki itp. Spośród licznych naczyń gospodarstwa domowego cenny
zbiór tworzy zespół 46 sztuk zdobionych, drewnianych foremek do masła. Służyły one do
kształtowania określonej miary (stąd też częsta ich nazwa kwaterka), zastępując rzadko używane na
targach wagi. Dno foremki posiada najczęściej wycinany ornament, który po odciśnięciu zdobił bryłę
masła. Ornament miał na celu zwrócenie uwagi kupującego przez bardziej atrakcyjny wygląd towaru.
Większość z nich to foremki prostokątne oraz okrągłe - miseczkowe i kielichowe. Nieliczne są foremki
bryłowe, a wśród nich popularne do dzisiaj w okresie Wielkanocy formy składane do wyciskania
figurek baranka.
Zbiory z zakresu tradycyjnego rzemiosła wiejskiego i małomiasteczkowego liczą około 380 pozycji.
Obejmują narzędzia i urządzenia stanowiące wyposażenie warsztatu szewskiego (Żychlewo),
kowalskiego - z bogatym zestawem matryc i form z kuźni (Kąkolewo), stolarskiego - z dużym zestawem różnorodnych strugów, bednarskiego - kompletnie wyposażonego (ze zlikwidowanych
warsztatów w Miejskiej Górce i Rawiczu), a ponadto niewielkie zestawy narzędzi ciesielskich i
kołodziejskich.
Ciekawy zbiór tworzą narzędzia do wstępnej obróbki słomy lnianej i konopnej, m in. cierlice do
międlenia słomy, grzebienie i szczotki do czesania lnu. Szczotki w formie deseczki zaopatrzonej w kolce, mocowane były najczęściej w ochlicy - specjalnie skonstruowanej ławeczce. Inny zestaw to narzędzia do wyrobu przędzy (wrzeciona, przęślice, kołowrotki), tkanin (krosno, deseczka do tkania
pasów) i wreszcie unikatowy zestaw kilku klocków do drukowania tkanin, które były używane przez
tkaczy-farbiarzy. Ponadto występują narzędzia do wykonywania artykułów powroźniczych (ręczne
kołowrotki i wózki do wyrobu powrozów).
Niewielki (85 poz.) zbiór muzealiów ilustrujących tradycyjne rolnictwo obejmuje narzędzia ręczne i
sprzężajne, takie jak: sierpy, kosy, grabie do siana i ściernisk, radła, brony i pługi. Są tu także
przedmioty związane z hodowlą, m in. narzędzia używane przy uboju, dzwonki - zarówno proste
pasterskie jak i bardziej okazałe, używane przy zaprzęgach, przytwierdzane do grzbietnika pojedyncze
lub potrójne, z umieszczonym na zwieńczeniu orłem z rozpostartymi skrzydłami. Ponadto występują
różne formy zaprzęgu i roboczej uprzęży m.in. jarzma przyrożne i podgarlicowe, uprzęże i chomąta.
Ludowa twórczość plastyczna w zbiorach muzeum, oprócz wymienionego wcześniej haftu czy też
zdobnictwa sprzętów i przedmiotów gospodarstwa wiejskiego, prezentowana jest głównie przez rzeźbę
i to zarówno z XVIII i XIX w., jak i poprzez prace rzeźbiarzy działających w XX w. i współcześnie.
Starsze eksponaty to figury przydrożne, w większości autorstwa anonimowych rzeźbiarzy, pełniące
funkcję kultową. Wśród zgromadzonych rzeźb przedstawiających świętych patronów, najliczniej
reprezentowany jest św. Wawrzyniec, chroniący od zarazy i morowego powietrza, który zyskał w Wielkopolsce dużą popularność jako opiekun chroniący przed ogniem. Autorem jednej z nich jest najbardziej znany na naszym terenie rzeźbiarz z XIX w. Franciszek Nowak z Raszew (1810-1894), innej najpopularniejszy rzeźbiarz Wielkopolski okresu międzywojennego Andrzej Majchrzak z Karchowa
(1864-1953). Ten drugi jest również autorem znajdującego się w zbiorach dużego ołtarzyka domowego, naśladującego ołtarz kościelny.
Twórczość plastyczna II poł. XX w. jest prezentowana przez rzeźbę ludową i amatorską najbardziej
znanych z tego okresu twórców: Leona Dudka (1917-2000) z Włoszakowic, Kazimierza Miśka (19262002) ze Słupi Kapitulnej, Jerzego Sowijaka z Bukówca Górnego k. Włoszakowic, Stanisława Kurzawy
z Kłody k. Rydzyny, Kazimierza Bogdańskiego z Gostynia i innych. Przeważa tematyka wiejska,
przedstawiająca dawne zajęcia i typy ludowe oraz religijna - choć już nie tylko o charakterze kultowym.
Niewielki, ale wart uwagi jest zbiór instrumentów muzycznych, obejmujący m.in. dudy, sierszenki służące do nauki gry na dudach, a wykonane przez uczniów Państwowej Szkoły Muzycznej w
Zbąszyniu, mazanki autorstwa Jana Figielka z Borku Wielkopolskiego oraz najbardziej okazały
instrument, jakim są drewniane, 400-piszczałkowe, organy wykonane w latach 30-tych XX w. przez
młynarza Antoniego Prałata z Osiecznej.