Jerzy Strzebińczyk Zawarcie małżeństwa wyznaniowego

Transkrypt

Rejent . rok 9 * nr 4(96)
kwiecień 1999r.
Jerzy Strzebińczyk
Zawarcie małżeństwa wyznaniowego podlegającego
prawu polskiemu
I. Wprowadzenie
1. W dniu 15 listopada 1998 r. weszła w życie nowelizacja wielu aktów
polskiego prawa, której pierwszoplanowym celem było definitywne i kompleksowe uregulowanie problematyki cywilnoprawnej skuteczności małżeństw wyznaniowych1. Istota wprowadzonych zmian - jak wynika z
porównania treści § 1 i § 2 znowelizowanego art. 1 kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego - polega na dopuszczeniu dodatkowej możliwości, oprócz
dotychczasowego trybu zawierania prawnie doniosłych małżeństw przed
kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Zawierając związek wyznaniowy,
nupturienci mogą mianowicie oświadczyć przed duchownym wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu. Oświad-
1
Chodzi przede wszystkim o ustawę z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie ustaw - Kodeks rodzinny
i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 117, poz. 757). Zob. ponadto rozporządzenie MS WiA z dnia 26 października 1998 r. w
sprawie szczegółowych zasad sporządzania aktów stanu cywilnego, sposobu prowadzenia ksiąg
stanu cywilnego, ich kontroli, przechowywania i zabezpieczenia oraz wzorów aktów stanu cywilnego, ich odpisów, zaświadczeń i protokołów (Dz.U. Nr 136, poz. 884) oraz obwieszczenie MSWiA
z dnia 4 listopada 1998 r. w sprawie ogłoszenia wykazu stanowisk, których zajmowanie upoważnia
do sporządzenia zaświadczenia stanowiącego podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego
w sposób określony w art. 1 § 2 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (M.P. Nr 40, poz. 554).
9
Jerzy Strzebińczyk
czenie to wywoła zamierzony skutek cywilnoprawny2, o ile kierownik urzędu
stanu cywilnego sporządzi następnie akt małżeństwa.
2. Oba tryby - jako równorzędne3 - mogą być wykorzystywane według
uznania samych zainteresowanych. W praktyce, przed koniecznością dokonania wyboru jednego z nich staną osoby, którym zależeć będzie na zawarciu
zarówno małżeństwa w jego wymiarze sakramentalnym, jak i świeckim.
Skutek cywilnoprawny będą mogły bowiem osiągnąć uczestnicząc w dwu
odrębnych uroczystościach - przed kierownikiem u.s.c. oraz przed duchownym (dowolna jest przy tym ich kolejność, choć skutki przewidywane prawem
polskim pociągną za sobą jedynie oświadczenia złożone przed pierwszym
z wymienionych celebransów) - albo też w ramach jednego tylko zdarzenia
normatywnego, podwójnie za to skutkującego4, zarówno w sferze prawa
wyznaniowego, jak i świeckiego. Podkreślić przy tym należy, iż ewentualne
poprzestanie wyłącznie na ceremoniale wyznaniowym (bez złożenia dodatkowych oświadczeń, o których mowa w art. 1 § 2 k.r.o.) nie wystarczy do
wywołania skutków cywilnych tak zawartego związku. W świetle prawa
polskiego uchodzić on będzie jedynie za konkubinat, dopóki zainteresowani
nie zawrą dodatkowo małżeństwa przed kierownikiem u.s.c.5 Osoby w ogóle
nie zainteresowane związkiem wyznaniowym będą zapewne korzystały z
dotychczasowego, tradycyjnego sposobu zawierania małżeństwa.
2
Określenia: „cywilnoprawny" czy też „rodzinnoprawny" (w różnych ich odmianach i kontekstach) używane są w tekście synonimicznie dla rozróżnienia małżeństwa podlegającego prawu
polskiemu od więzi sakramentalnej (wyznaniowej).
3
Tak też M . N a z a r, Zawarcie małżeństwa według prawa polskiego z uwzględnieniem postanowień podpisanego 28 lipca 1993 r. Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, KPP 1996, z.3, s. 458, 492; t e n ż e , Niektóre zagadnienia małżeństwa i rodziny w
świetle unormowań Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r., Rejent 1997, nr 5, s. 112-113. Por.
również T. S m y c z y ń s k i , Małżeństwo „konkordatowe" a konstytucja (O potrzebie i zakresie
nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), PiP 1997, nr 5, s. 33.
4
Dlatego też J. 1 g n a t o w i c z, Nowaforma zawierania małżeństw (art. 10 Konkordatu), PS
1994, z. 2, s. 5, posługuje się dla ich oznaczenia skrótowym określeniem „małżeństwo o podwójnym skutku". Zwrot ten - z pewnością upraszczający zagadnienie - zostanie również wykorzystany
w moich rozważaniach dla ułatwienia nazewnictwa tej grupy małżeństw.
' M . N a z a r zaproponował de legeferenda rozróżnianie na gruncie prawa cywilnego „faktycznych małżeństw" - zawartych wyłącznie w wymiarze sakramentalnym - i tradycyjnych konkubinatów (Zawarcie małżeństwa..., s. 501-502).
10
Zawarcie małżeństwa wyznaniowego..
II. Zakres dopuszczalności zawierania małżeństw wyznaniowych
wywołujących skutki cywilnoprawne
1. Nowelizacja jest niewątpliwie konsekwencją ratyfikowania Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską6. W art. 10
Konkordatu, określającym ogólne warunki prawnocywilnej skuteczności
małżeństw kanonicznych, zawarto bowiem jednoznaczne zastrzeżenie o
konieczności dokonania stosownych zmian w prawie polskim, w celu
wprowadzenia w życie tego przepisu (ust. 6).
2. Podmiotowy zakres wprowadzonych zmian jest jednak szerszy. Stosownie do art. 1 § 3 k.r.o., za skuteczne na gruncie polskiego prawa trzeba
uznać każde małżeństwo wyznaniowe, zawarte z zachowaniem wymienionych wcześniej przesłanek, o ile tylko ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa - regulujące stosunki między państwem a kościołem lub
innym związkiem wyznaniowym - przewiduje możliwość wywołania przez
małżeństwo wyznaniowe takich skutków, jakie pociąga za sobą zawarcie
małżeństwa przed kierownikiem u.s.c. (świeckiego).
3. W odniesieniu do Kościoła Katolickiego wystarczającą umowną
podstawę, do której nawiązuje ostatnio cytowany przepis, stanowi Konkordat7. Względem zaś Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Kościoła
Ewangelicko-Augsburskiego, Kościoła Ewangelicko-Reformowanego,
Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego, Kościoła Chrześcijan Baptystów,
Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Polskokatolickiego,
Kościoła Starokatolickiego Mariawitów, Kościoła Zielonoświątkowców oraz
gmin wyznaniowych żydowskich - stosowne nowele „ustaw wyznaniowych"8.
4. Rozszerzenie zakresu uznawanych przez cywilnego ustawodawcę
małżeństw wyznaniowych na inne związki (poza tymi, które zawierane są
6
Zgodę na ratyfikację Konkordatu wyraził Sejm RP w ustawie z dnia 8 stycznia 1998 r. (Dz.U.
Nr 12, poz. 42), natomiast sam tekst Konkordatu oraz oświadczenie rządowe w sprawie wymiany
dokumentów ratyfikacyjnych opublikowano w tegorocznym Dz.U. Nr 51, poz. 318 i 319.
7
W ustawie z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego (Dz.U. Nr
29, poz. 154 ze zm.) dodano jednak - przy okazji ostatnich zmian (zob. art. 6 ustawy wymienionej
w przypisie 1) - przepis art. 15a, przewidujący taką możliwość niezależnie od Konkordatu.
8
Zob. ustawa z dnia 26 czerwca 1997 r. o zmianie ustawy o gwarancjach wolności sumienia
i wyznania oraz o zmianie niektórych ustaw, której promulgowanie nastąpiło jednak dopiero w
Dz.U. z dnia 15 maja 1998 r. Nr 59, poz. 375.
11
Jerzy Strzebińczyk
w obrębie Kościoła Katolickiego) - co zresztą postulowano w dotychczasowej literaturze przedmiotu9 - zasługuje na aprobatę. Jest bowiem wyrazem praktycznej realizacji konstytucyjnej zasady równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych (art. 25 ust. 1 Konstytucji RP)'°.
Z drugiej strony, ograniczenie prawnocywilnej skuteczności małżeństw
sakramentalnych wyłącznie do tych, które są zawierane w obrębie kościołów lub związków wyznaniowych o normatywnie uregulowanych stosunkach z państwem, eliminuje niebezpieczeństwo uznawania ewentualnych
małżeństw zawieranych w ramach coraz liczniejszych ostatnio - również
w polskich realiach społecznych - organizacji posługujących się co prawda
nazwą „kościoła" lub „związku wyznaniowego", a będących w istocie
sektami11.
III. Tryb zawierania małżeństw o podwójnym skutku
1. Uwaga wstępna
Analiza zmienionych przepisów prowadzi do konkluzji o trzyetapowym
trybie zawierania małżeństw. Osoby zamierzające z niego skorzystać muszą
najpierw dopełnić pewnych wymogów formalno-porządkowych. Drugi etap
obejmuje samą ceremonię zawierania małżeństwa wyznaniowego ze skutkami cywilnoprawnymi. Na końcową fazę składają się czynności związane
z rejestracją tak zawartego związku.
9
Por. choćby J . K r u k o w s k i , Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą
Polską podpisany 28 lipca 1993 r. - zagadnienia prawnoustrojowe, [w:] Nowy Konkordat a
prawo polskie. Warszawa 1994, s. 28; Z. Ł y s z k o, Konkordat a sytuacja prawna Kościołów
mniejszościowych i związków wyznaniowych, [w:] Nowy Konkordat..., s. 91; A. M ą c z y ń s ki,
Znaczenie konkordatu dla polskiego systemu prawnego, [w:] Rola i znaczenie konkordatu z
1993 r„ Kraków 1994, s. 94 i nast.; R. M oj ak, W. S k r z y d ł o , Konkordat w świetle prawa
konstytucyjnego, [w:] Nowy konkordat..., s. 81 i nast.; a także M . N a z a r , Zawarcie małżeństwa
s. 479 i nast., 492, 498-501.
10
W odniesieniu do art. 10 Konkordatu formułowano swego czasu zarzut uprzywilejowania
jednego z wyznań. Zwracał na to uwagę J. I g n a t o w i c z, Nowa forma...., s. 7-8. Takie zakamuflowane rozważania (prowadzone w trosce o zachowanie konstytucyjnej zasady równości wszystkich wyznań) są postrzcgalnc np. w opracowaniach M . P i e t r z a k a Zmiany w ustawodawstwie
jako konsekwencje ratyfikacji konkordatu, PiP 1994, nr 7-8, s. 22-23 i j . W i s ł o c k i e g o , Wątpliwości wokół Konkordatu, PiP 1994, nr 7-8, s. 18 (ostatnie zdanie artykułu).
11
Ten aspekt dostrzega również - choć może mniej dobitnie akcentuje wspomniane w tekście
niebezpieczeństwo - M . N a z a r , (Zawarcie małżeństwa..., s. 499), zwracając uwagę na łatwość
tworzenia w Polsce nowych kościołów i związków wyznaniowych.
12
2. Czynności poprzedzające zawarcie małżeństwa
1. Zainteresowanych zawarciem małżeństwa o podwójnym skutku również obciąża wynikający z art. 3 § 1 k.r.o. obowiązek złożenia lub przedstawienia kierownikowi u.s.c. dokumentów niezbędnych do zawarcia
małżeństwa, określonych w odrębnych przepisach (zwłaszcza w art. 54-56
prawa o aktach stanu cywilnego12), w tym także - co wynika z brzmienia
art. 9 § 2 zdanie drugie w zw. z art. 4 k.r.o. - pisemnego zapewnienia, że
nupturienci nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie
między nimi małżeństwa. Obowiązek taki znalazł wyraźne odzwierciedlenie w treści § 15 ust. 2 powołanego już w notce 1 rozporządzenia wykonawczego MSWiA z dnia 26 października 1998 r., wydanego na podstawie
delegacji zawartej w art. 27 ust. 1 p.a.s.c.
2. Wymagane dokumenty powinny być złożone lub przedstawione kierownikowi u.s.c. właściwemu do dalszego procedowania w analizowanym
aktualnie etapie czynności poprzedzających zawarcie małżeństwa zawieranego w sposób określony w art. 1 § 2 i § 3 k.r.o. Jak wynika z nowego
brzmienia art. 12 ust. 2 p.a.s.c., chodziłoby zatem o kierownika u.s.c. miejsca
zamieszkania jednej ze stron zamierzających skorzystać z tej formy zawarcia małżeństwa.
3. Nupturienci mogą wnosić o sądowe zwolnienie od obowiązku złożenia lub przedstawienia dokumentów wymaganych przy zawieraniu małżeństwa, jeśli ich otrzymanie napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody (art. 562 k.p.c. w zw. z art. 3 § 2 k.r.o.).
4. Argumentacja przytoczona w punkcie 1 i 2 niniejszej części naszych
rozważań skłania do wniosku, iż ten sam właściwy miejscowo kierownik
u.s.c. zobowiązany jest wyjaśnić osobom zamierzającym zawrzeć małżeństwo w interesującej nas formie doniosłość tego związku, a także poinformować o sensie cywilnoprawnych uregulowań w zakresie obowiązków
małżonków oraz odnoszących się do nazwiska małżonków i ich dzieci (nie
do końca precyzyjnie oddaje istotę tego obowiązku brzmienie nowego
przepisu art. 3 § 3 k.r.o.)13.
12
Ustawa z dnia 29 września 1986 r. (Dz.U. Nr 36, poz. 180 ze zm.), powoływana dalej w
skrócie jako p.a.s.c.
13
Zmiana momentu, w którym realizowany jest obecnie przez kierownika u.s.c. obowiązek
określony w art. 3 § 3 k.r.o. (dawniej regulowany w art. 8 § 1 k.r.o.), jest prostą konsekwencją
wprowadzenia analizowanej formy zawierania małżeństwa.
13
Jerzy Strzebińczyk
5. Dotychczas omówione obowiązki stanowią podstawę - logiczną
zresztą- dalszych czynności. Złożone (przedstawione) dokumenty ułatwiająkierownikowi u.s.c. orientację w kwestii istnienia lub braku okoliczności
wyłączających - w świetle cywilnego porządku prawnego RP - zamierzone
małżeństwo. Z kolei informacje uzyskane od kierownika u.s.c. pozwolą
nupturientom dokonać wyboru najbardziej dla nich dogodnego wariantu
ukształtowania ich nazwisk na okres po zawarciu małżeństwa oraz nazwisk
ich dzieci14.
6. Jeśli kierownik u.s.c. uzna, iż w konkretnym przypadku nie istnieją
okoliczności, które wykluczałyby zawarcie małżeństwa, powinien odebrać
od nupturientów pisemne oświadczenia w sprawie nazwisk przyszłych
małżonków i ich dzieci (art. 41 § 1 k.r.o. w zw. z art. 25 § 1 i art. 88 §
1 k.r.o. oraz art. 62 ust. 2 p.a.s.c.). Chwila składania tych oświadczeń odróżnia
rozważany tryb zawierania małżeństwa przed duchownym od klasycznego
sposobu zawiązywania tego węzła przed kierownikiem u.s.c.
7. Z treści znowelizowanych przepisów art. 25 § 3 oraz art. 88 § 1 k.r.o.
wynika, że w razie niezłożenia oświadczeń w tym przedmiocie - np. wskutek
ewentualnego zaniedbania wykonania przez kierownika u.s.c. ciążących na
nim w tym zakresie obowiązków lub w wypadku odmowy złożenia takich
oświadczeń przez samych nupturientów - każdy z przyszłych małżonków
zachowa swoje dotychczasowe nazwisko, a dzieci będą nosić nazwisko
ojca. Zmiana nazwiska będzie w takiej sytuacji możliwa jedynie w trybie
administracyjnym15. Wydaje się, że bardziej właściwe byłoby przyjęcie przez
ustawodawcę postulowanego wszak w piśmiennictwie rozwiązania16, analogicznego do sytuacji, kiedy małżeństwo zawarte zostało przez obywateli
polskich w zagranicznym urzędzie stanu cywilnego, a nie złożyli oni oświadczeń, o których mowa. Mogą je wówczas złożyć łącznie z wnioskiem o
wpisanie aktu małżeństwa do polskiej księgi małżeństw (znowelizowany
art. 62 ust. 3 p.a.s.c.).
14
Przepisy art. 25 oraz 88 § 1 k.r.o. uległy przy okazji ostatniej nowelizacji istotnym zmianom.
Ich omówienie nadaje się do osobnego opracowania. Przekracza w każdym razie zdecydowanie
założone ramy artykułu.
(Dz.U. z 1963 r. Nr 59, poz. 328 ze zm.).
16
Za dopuszczeniem takiej możliwości zdaje się opowiadać M . N a z a r , Zawarcie małżeństwa..., s. 489-491.
14
8. Po zrealizowaniu przedstawionych czynności, kierownik u.s.c. wydaje zainteresowanym zaświadczenie stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa oraz potwierdzające datą i treść ich oświadczeń dotyczących nazwisk. Zaświadczenie to maj ą oni obowiązek przedłożyć
duchownemu (zmieniony art. 8 § 1 w zw. z nowym art. 41 § 1 k.r.o.).
Sporządza się je - w czterech egzemplarzach - według wzoru stanowiącego załącznik nr 10 do przywoływanego już wielokrotnie rozporządzenia
wykonawczego MSWiA z dnia 26 października 1998 r. Trzy egzemplarze
wydawane są nupturientom, celem ich przedłożenia duchownemu (§ 18 ust.
2 rozporządzenia). Czwarty egzemplarz pozostaje w u.s.c.
9. Zaświadczenie to traci moc po upływie 3 miesięcy od jego wydania
(art. 4' § 2 k.r.o.). Jak wynika z wzoru, w dokumencie tym kierownik u.s.c.
ma obowiązek określić jednoznacznie datą ostatni dzień ważności zaświadczenia. Należy przyjąć, iż najpóźniej w tym dniu powinno dojść do złożenia
oświadczeń, o których mowa w art. 1 § 2 i § 3 k.r.o. Bezskuteczny upływ
zakreślonego terminu spowoduje konieczność ponownego ubiegania się przez
zainteresowanych o nowe zaświadczenie, jeśli miałoby dojść do niewadliwego wykorzystania omawianej formy zawarcia małżeństwa, a więc powtórzenia dotychczas opisanych czynności. Do czasu uzyskania nowego zaświadczenia duchowny powinien odmówić odebrania wspomnianych oświadczeń.
10. Trzymiesięczny termin z art. 4' § 2 k.r.o. ma charakter terminu
maksymalnego. Z mocy wyraźnego ograniczenia, przyjętego po noweli w
art. 4 k.r.o., stron zamierzających zawrzeć małżeństwo o podwójnym skutku nie obowiązuje natomiast minimalny okres jednego miesiąca od złożenia
przez nich zapewnień, iż nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających
zawarcie małżeństwa, po upływie którego może być dopiero zawarte
małżeństwo przed kierownikiem u.s.c.
11. Wydając zaświadczenie, kierownik u.s.c. powinien dodatkowo
pouczyć nupturientów o dalszych czynnościach koniecznych do zawarcia
małżeństwa w wybranym przez nich trybie (art. 4' § 3 k.r.o.). Zważywszy
znaczenie poszczególnych wymogów (w szczegółach będzie o tym mowa
w dalszych częściach artykułu), informacja powinna obejmować co najmniej pouczenie o skutkach niezachowania trzymiesięcznego terminu
„ważności" zaświadczenia, bezwzględnej konieczności złożenia w trakcie
ceremonii wyznaniowej dodatkowych oświadczeń, o którym mowa w art.
1 § 2 i 3 k.r.o., oraz o obowiązku terminowego przekazania przez duchow-
15
Jerzy
Strzebińczyk
nego celebransa (i to do właściwego u.s.c.) zaświadczeń określonych w art.
8 § 2 i 3 k.r.o. i o następstwach zaniedbania tej powinności.
12. Jeśli natomiast kierownik u.s.c. dowie się w toku procedowania w
sposób opisany w punktach 1-5 tej części opracowania o istnieniu jakiejkolwiek okoliczności wyłączającej zawarcie małżeństwa w świetle przepisów prawa polskiego, powinien odmówić wydania zaświadczenia przewidzianego w art. 4' k.r.o., a w razie wątpliwości w tym zakresie - zwrócić
się do sądu o rozstrzygnięcie, czy małżeństwo może być zawarte (znowelizowany art. 5 k.r.o.).
13. Jak wynika z nowego brzmienia art. 7 ust. 2 pkt 2 p.a.s.c., osoby
zainteresowane powinny być pisemnie poinformowane przez kierownika
u.s.c. o przyczynach odmowy wydania wspomnianego zaświadczenia. Mogą
one zweryfikować zasadność odmowy, składając w terminie 14 dni od daty
doręczenia im pisma stosowny wniosek do sądu rejonowego (art. 507 k.p.c.),
właściwego ze względu na siedzibę urzędu stanu cywilnego. Wniosek
rozpatrywany jest na rozprawie (art. 564 k.p.c.), a prawomocne postanowienie sądu wiąże kierownika u.s.c. Weryfikacja zasadności odmowy
wydania zaświadczenia następuje zatem w trybie sądowym, a nie administracyjnym.
14. Podobny skutek wywoła prawomocne rozstrzygnięcie sądu o tym,
czy okoliczność przedstawiona przez kierownika u.s.c. rzeczywiście wyłącza zawarcie małżeństwa. Konsekwencją orzeczenia stwierdzającego, że
małżeństwo nie może być zawarte będzie odmowa wydania przez kierownika zaświadczenia przewidzianego w art. 41 k.r.o. W takiej zaś sytuacji
nie jest już dopuszczalny wniosek, o którym wspomniano w poprzednim
punkcie rozważań (art. 7 ust. 3 p.a.s.c.).
15. Ponieważ legislator dopuścił możliwość posłużenie się pełnomocnikiem przy składaniu oświadczeń o zawarciu jednocześnie z małżeństwem
wyznaniowym także małżeństwa podlegającego prawu polskiemu17, zainteresowani powinni uzyskać orzeczenie sądu zezwalające na wykorzystanie tej instytucji, stosownie do art. 6 § 1 k.r.o., a następnie sporządzić pełnomocnictwo we właściwej formie i o treści określonych w art. 6 § 2 k.r.o.
17
Nic oponował przeciwko takiemu rozwiązaniu M . N a z a r , Zawarcie małżeństwa..., s. 483485. Por. nic do końca jednoznacznie przedstawione w tej kwestii stanowisko T. S m y c z y ń s k i c g o, Małżeństwo „konkordatowe"..., s. 36-37 oraz s. 40.
16
16. Pewnych wstępnych formalności musi dopełnić również duchowny.
Poza czynnościami nakazanymi przez prawo wewnętrzne danego kościoła
czy związku wyznaniowego - co oczywiste - powinien przede wszystkim
żądać od nupturientów ważnego jeszcze zaświadczenia, wydanego przez
kierownika u.s.c. w trybie art. 41 k.r.o. Duchownego obowiązuje bowiem
zakaz przyjmowania oświadczeń, o których mowa w art. 1 § 2 i 3 k.r.o.,
bez uprzedniego przedstawienia mu takiego zaświadczenia (art. 8 § 1 k.r.o.).
Ponadto, stosownie do treści nowo wprowadzonego art. 62a p.a.s.c., jeszcze przed zawarciem małżeństwa wyznaniowego duchowny powinien poinformować strony o treści podstawowych przepisów prawa polskiego dotyczących zawarcia małżeństwa i jego skutków.
17. Ze względu na nieprecyzyjność i ogólnikowość pojęć, jakimi posłużył się legislator w ostatnio przywołanym przepisie, niełatwo odczytać jego
ideę oraz zakres przewidzianego tam obowiązku. Wydaje się jednak, że
chodziło głównie o obarczenie duchownego powinnością przybliżenia
nupturientom problematyki odrębności małżeństw sakramentalnych i cywilnych, trybów zawierania tych ostatnich oraz konsekwencji ewentualnego poprzestania przez strony wyłącznie na zawarciu małżeństwa w jego
wymiarze sakramentalnym. O ile uznać za prawidłowy zaprezentowany
kierunek interpretacji zamierzeń prawodawcy, duchowny byłby zobligowany informować - w podanym zakresie - zainteresowanych zawarciem
każdego związku wyznaniowego, nie tylko tego o podwójnym skutku.
Proponowane zawężenie zakresu informacji pozwoliłoby z kolei uniknąć
zbędnego dublowania treści obowiązków duchownego celebransa oraz
kierownika u.s.c., przewidzianych w art. 3 § 3 k.r.o. i w art. 62a p.a.s.c.
18. Przedstawiony zakres czynności przygotowawczych ulega znacznemu uproszczeniu w przypadku zawierania małżeństwa o podwójnym
skutku w razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu jednej ze
stron18. Jak wynika ze znowelizowanego art. 9 § 2 k.r.o., pomijana jest
wtedy - ze zrozumiałych powodów - cała faza czynności wykonywanych
18
Nie zapoznając humanitarnego podłoża takiej regulacji (por. w tym zakresie K. P i a s e c k i,
[w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, red. J. Pietrzykowski, Warszawa 1993, s. 104),
należy zwrócić uwagę na wątpliwości związane z jej praktycznym stosowaniem. Oprócz już podniesionych w piśmiennictwie (zob. choćby M . N a z a r , Zawarcie małżeństwa..., s. 482-483; T . S m y c z y ń s k i, Małżeństwo „ konkordatowe "..., s. 37-38 i s. 40), trzeba zdawać sobie sprawę z nie dość
precyzyjnego określenia w rozważanym przepisie wymogów, które i w tej sytuacji powinny byc
spełnione oraz z możliwości nadużycia uproszczonego trybu zawierania małżeństwa.
17
Jerzy
Strzebińczyk
w normalnych sytuacjach przez kierownika u.s.c. Oświadczenia, o których
mowa w art. 1 § 2 k.r.o., składane są bowiem przed duchownym, bez
obowiązku przedstawienia zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Nupturienci składająjedynie przed
celebransem zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu takich okoliczności. W
przeciwieństwie do art. 4 k.r.o., ustawodawca nie określa tu formy, w jakiej
zapewnienia powinny być złożone. Jest to chyba zabieg celowy. Zważywszy bezpośrednie zagrożenie życia, można dopuścić nawet formę ustną.
3. Złożenie oświadczeń o zawarciu małżeństwa
1. Z dokonanych w 1998 r. zmian wszystkich ustaw regulujących stosunki naszego państwa względem poszczególnych kościołów i innych
związków wyznaniowych wynika jednoznacznie, że również małżeństwa
sakramentalne, które mają dodatkowo skutkować w obrębie prawa cywilnego, powinny być zawierane w formie określonej przez właściwe prawo
wewnętrzne danego kościoła (związku wyznaniowego). Prawo to reguluje
zatem także sam ceremoniał towarzyszący składaniu oświadczeń o zawarciu małżeństwa. Z treści art. 8 § 2 k.r.o. wynika jednak, że w każdej uroczystości tego typu powinno uczestniczyć co najmniej dwóch pełnoletnich
świadków.
2. Bezwzględnym warunkiem wywołania przez małżeństwo sakramentalne skutków cywilnych jest jednak złożenie przez każdego z nupturientów
dwu oświadczeń: o tym, że zawierają ze sobą małżeństwo wyznaniowe, a
ponadto takich, które będą wyrażać zgodną wolę jednoczesnego zawarcia
przez nich małżeństwa podlegającego prawu polskiemu (art. 1 § 2 i art. 8
§ 1 w zw. z art. 2 k.r.o.). W zakresie kompetencji duchownego nie mieści
się zatem asystowanie wyłącznie przy składaniu samych tylko oświadczeń
drugiego typu, bez jednoczesnego (a ściślej - uprzedniego, uwzględniając
kolejność składania oświadczeń) zawarcia przez zainteresowanych małżeństwa sakramentalnego.
3. Oświadczenie, o którym mowa przede wszystkim w art. 1 § 2 k.r.o.,
powinno być złożone w toku ceremoniału zawierania małżeństwa sakramentalnego, w obecności duchownego celebrującego ów związek. Osobę
duchownego uprawnionego do odbioru oświadczeń o zawarciu małżeństwa
określa wewnętrzne prawo kościoła lub innego związku wyznaniowego19.
18
W celu uniknięcia przypadków asystowania przez osoby nieuprawnione
przy zawieraniu interesującej nas grupy małżeństw, MSWiA został umocowany do ogłaszania w Monitorze Polskim - na podstawie informacji
uzyskiwanych od właściwych przedstawicieli kościołów i innych związków wyznaniowych - obwieszczenia zawierającego wykaz stanowisk,
których zajmowanie upoważnia do odbioru oświadczeń o zawarciu małżeństwa (art. 27 ust. 2 p.a.s.c.20). Przypomnijmy, że upoważnienie to obejmie również kompetencję do odbioru oświadczeń składanych w trybie
uproszczonym, w warunkach niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio
życiu jednej ze stron21. Aktualny wykaz takich stanowisk zawiera powołane
już także w notce 1 obwieszczenie MSWiA z dnia 4 listopada 1998 r.
4. Złożenie w toku ceremonii zawarcia małżeństwa wyznaniowego
dodatkowych oświadczeń, dopuszczonych w art. 1 § 2 k.r.o.22, spowoduje
powstanie dwu więzi: małżeństwa sakramentalnego oraz cywilnoprawnego
węzła małżeństwa. Oba stosunki normatywne podlegają jednak właściwości różnych reżimów prawnych zarówno w zakresie oceny poprawności
(skuteczności) ich nawiązania, jak i wywoływanych skutków: węzeł sakramentalny - normom prawa wyznaniowego, związek cywilnoprawny
kodeksowi rodzinnemu i opiekuńczemu oraz innym aktom prawa polskiego.
4. Rejestracja małżeństwa
1. Oba zawarte w przedstawiony sposób związki podlegają odrębnej rejestracji: małżeństwo sakramentalne - w sposób określony prawem
20
Sformułowanie tego przepisu, zwłaszcza w jego końcowym fragmencie, jest nadmiernie
rozbudowane. Wystarczyłoby zastosowanie zwykłej koniunkcji, np. w brzmieniu: „obwieszczenie
zawierające wykaz stanowisk uprawniających do odbioru oświadczeń, o których mowa w art. 1 §
2 i 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, oraz do sporządzenia zaświadczenia stanowiącego podstawą sporządzenia aktu tak zawartego małżeństwa". Zaproponowane brzmienie lepiej chyba oddaje hierarchię ważności obu czynności.
21
Paradoksalne, że duchowny celebrans uzyskał takie uprawnienie, stracili je natomiast wójt,
burmistrz i prezydent miasta, którzy do tej pory mogli odbierać oświadczenia o zawarciu małżeństwa w trybie art. 9 k.r.o., nic będąc kierownikami u.s.c. (po wybraniu innego kierownika przez radę
gminy).
22
Występowanie elementu wyznaniowego i świeckiego stanowi podstawą koncepcji „złożonego stanu faktycznego" jako zdarzenia kreującego cywilnoprawny węzeł małżeński (zob. M . N a z a r , Zawarcie małżeństwa..., s. 456 i inne).
19
Jerzy
Strzebińczyk
wyznaniowym danego kościoła (związku wyznaniowego)23, małżeństwo
cywilne - w postaci sporządzonego aktu małżeństwa.
2. W celu dokonania rejestracji zawartego jednocześnie z małżeństwem
wyznaniowym związku cywilnego, duchowny celebrans obowiązany jest
do sporządzenia, niezwłocznie po złożeniu oświadczeń przewidzianych w
art. 1 § 2 k.r.o.24, zaświadczenia potwierdzającego tę okoliczność (art. 8 §
2 k.r.o.). W istocie chodzi o wpisanie wymaganych danych, wyszczególnionych na odwrocie wszystkich trzech egzemplarzy zaświadczeń wydanych przez kierownika u.s.c na podstawie art. 4' k.r.o. (por. art. 27 ust. 1
pkt 4 p.a.s.c. i wzór zaświadczenia stanowiący załącznik nr 10 do rozporządzenia MSWiA z dnia 26 października 1998 r.). Tak sporządzone
(wypełnione) zaświadczenie podpisuje duchowny, oboje małżonkowie oraz
dwaj pełnoletni świadkowie obecni przy złożeniu tych oświadczeń. Jeden
z egzemplarzy przeznaczony jest dla kierownika u.s.c., który będzie sporządzał akt małżeństwa, drugi - dla małżonków, a trzeci pozostaje w aktach
jednostki organizacyjnej kościoła lub związku wyznaniowego, w której
małżeństwo zostało zawarte (§ 18 ust. 3 rozporządzenia MSWiA).
3. Z odesłania zawartego w ostatnim zdaniu art. 9 § 2 k.r.o. wynika
obowiązek sporządzenia omawianego zaświadczenia także wtedy, gdy do
zawarcia małżeństwa o podwójnym skutku doszło w warunkach niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu jednej ze stron. Skoro odpada
obowiązek przedstawienia zaświadczenia, o którym mowa w art. 41 k.r.o.,
duchowny będzie zmuszony sporządzić odrębny dokument. Wątpliwe również, czy i w obecnie sygnalizowanej sytuacji istnieje bezwzględny obowiązek podpisania takiego zaświadczenia przez stronę, której życie jest
bezpośrednio zagrożone, zwłaszcza jeśli zważyć konieczność przekazania
zaświadczenia do u.s.c. w krótkim terminie i daleko idące skutki jego
bezskutecznego upływu (będzie o tym mowa w dalszych rozważaniach).
23
Zagadnienie to omawia A . S z a d o k - B r a t u ń , Uwagi w przedmiocie rejestracji małżeństwa w prawie świeckim i wprawie kanonicznym na tle Konkordatu z 1993 r„ [w:] Małżeństwo
w prawie świeckim i w prawie kanonicznym (Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej
zorganizowanej w dniach 12 i 13 maja 1994 roku w Katowicach), red. B. Czech, Katowice 1996,
s. 215-229.
24
Praktyczna realizacja obowiązku określonego w art. 61 ust. 1 p.a.s.c., przepisu o podobnym
do art. 8 § 2 in principio k.r.o. brzmieniu, skłania do zgłoszenia postulatu, aby zaświadczenie
sporządzane było natychmiast po zakończeniu ceremoniału obejmującego składanie oświadczeń
przez nupturientów.
20
Wypadałoby się raczej opowiedzieć za odpowiednim stosowaniem rozwiązania przyjętego w art. 79 k.c.
4. Sporządzone przez duchownego zaświadczenie powinno być przekazane - wraz z zaświadczeniem z art. 41 § 1 k.r.o. (w sytuacjach typowych
chodzi w rzeczywistości o jeden dokument, tyle że „dwustronnie" wypełniany) - do urzędu stanu cywilnego właściwego ze względu na miejsce
zawarcia małżeństwa o podwójnym skutku, gdzie sporządzony być powinien akt małżeństwa (art. 12 ust. 3 p.a.s.c. w zw. z art. 6la ust. 1 p.a.s.c.
i art. 8 § 3 k.r.o.). Może to być zatem inny urząd stanu cywilnego niż ten,
w którym nupturienci otrzymali zaświadczenie określone w art. 4' § 1 k.r.o.
5. Legislator ograniczył czasowo realizację obowiązku przekazania
zaświadczeń do u.s.c., wyznaczając w tym celu pięciodniowy termin, liczony od daty zawarcia małżeństwa o podwójnym skutku (art. 8 § 3 k.r.o.).
Stosownie do art. 111 § 2 k.c., bieg tego terminu rozpocznie się dopiero
z początkiem następnego dnia po dniu, w którym zawarto małżeństwo.
Gdyby natomiast koniec tego terminu przypadał na dzień ustawowo wolny
od pracy, omawiany termin upłynie dopiero następnego dnia (art. 115 k.c.)25.
Nadanie przesyłki poleconej w polskim urzędzie pocztowym, jest przy tym
równoznaczne z przekazaniem zaświadczeń do u.s.c. Mamy tu zatem do
czynienia z zapisem o funkcji podobnej do tej, jaką spełniają rozwiązania
przyjęte w różnych aktach regulujących postępowania sądowe czy administracyjne26. Bieg pięciodniowego terminu ulega zawieszeniu przez czas
trwania przeszkody, jeżeli jego zachowanie jest niemożliwe z powodu siły
wyższej27.
6. Terminowe przekazanie zaświadczeń do właściwego u.s.c. obliguje
kierownika do niezwłocznego sporządzenia aktu małżeństwa cywilnego,
zawartego wespół z małżeństwem wyznaniowym. Powinno to w każdym
razie nastąpić najpóźniej w następnym dniu roboczym po nadesłaniu za25
Dotyczące omawianego terminu uregulowanie zawarto w przepisie prawa rodzinnego, a nic
w akcie z zakresu prawa administracyjnego. To właśnie upoważnia - moim zdaniem - do stosowania rozwiązań zawartych w kodeksie cywilnym.
26
Por. art. 165 § 2 k.p.c., art. 124 k.p.k. i art. 57 § 5 k.p.a.
27
Reguła ta została wyrażona - tym razem poprawnie - w ostatnim zdaniu art. 8 § 3 k.r.o.
Wcześniej skrytykowałem już fatalne w tym zakresie sformułowanie zawarte w art. 10 ust. 1 pkt
3 Konkordatu (zob. J . S t r z c b i ń c z y k , Propozycje nowelizacji polskiego prawa w związku z
ewentualnością uznania przez państwo małżeństw kanonicznych, [w:] Małżeństwo w prawie
świeckim i w prawie kanonicznym. Materiały..., s. 204).
21
Jerzy
Strzebińczyk
świadczeń, które włącza się do akt zbiorowych stanu cywilnego (wraz z
przekazanymi dokumentami, złożonymi wcześniej przez nupturientów na
podstawie art. 3 § 1 k.r.o. - § 15 ust. 2 rozporządzenia MSWiA z dnia 26
października 1998 r.). W sporządzanym akcie jako datę zawarcia małżeństwa wpisuje się datę złożenia oświadczeń dopuszczonych w art. 1 § 2 i
3 k.r.o. (art. 6la ust. 2 p.a.s.c.). Rejestracja małżeństwa, jako jeden z
konstytutywnych wymogów jego zawarcia, skutkuje zatem wstecz (ex tunc)28.
7. W wypadku utraty przesyłki poleconej przed jej dotarciem do urzędu,
kierownik u.s.c. - na wniosek „osoby zainteresowanej"29 - zwróci się do
duchownego o potwierdzenie treści sporządzonego przez niego a utraconego zaświadczenia oraz o dostarczenie dowodu nadania przesyłki. Można
przyjąć, że wystarczy w takiej sytuacji nadesłanie przez duchownego np.
kserokopii posiadanego egzemplarza zaświadczenia lub przekazanie go za
pośrednictwem telefaksu. Uzyskane w ten sposób dane stanowić będą podstawę oceny, czy zachowany został termin przekazania zaświadczeń.
8. Niezachowanie terminu (okoliczność ta może zostać ustalona również w toku czynności weryfikujących, opisanych w poprzednim punkcie)
spowoduje odmowę sporządzenia aktu małżeństwa (art. 61a ust. 5 p.a.s.c.).
9 . 0 odmowie sporządzenia aktu małżeństwa kierownik u.s.c. powinien
poinformować strony w sposób już wcześniej opisany, to znaczy na piśmie,
co umożliwi im złożenie - w terminie 14 dni - wniosku do sądu o ocenę
zasadności odmowy (art. 7 ust. 2 pkt 4 p.a.s.c.). Rozstrzygnięcie sądu jest
i w tym wypadku wiążące dla kierownika u.s.c. oraz wnioskodawców.
28
Takie rozwiązanie poddał krytyce - chyba niesłusznie - A. M ą c z y ń s k i , Projektowana
nowelizacja przepisów o zawarciu małżeństwa, KPP 1998, z. 3, s. 526-529. Moim zdaniem,
jedynie taka właśnie konstrukcja pozwoli bowiem uniknąć niebezpieczeństw (o których pisze sam
autor - np. konsekwencji śmierci jednego z nupturientów po złożeniu oświadczeń o zawarciu
małżeństwa, a przed sporządzeniem aktu małżeństwa), związanych z rozszczepieniem przez legislatora obu momentów, przy jednoczesnym wprowadzeniu konstytutywnego wymogu sporządzenia
wspomnianego aktu (podzielam pogląd A. Mączyńskicgo, iż ustanowienie takiej dodatkowej przesłanki matcrialnoprawncj było zbędne). Konstrukcja skutków wstecznych jest wszak powszechnie
aprobowana w teorii prawa rodzinnego w zakresie unieważnienia małżeństwa. Oprócz innych powoływanych przeze mnie pozycji podręcznikowych, komentarzowych i systemowych w zakresie
prawa rodzinnego, zob. dodatkowo S . G r z y b o w s k i , Prawo rodzinne. Zarys wykładu. Warszawa 1980, s. 66 oraz B . W a l a s z e k , Zarys prawa rodzinnego i opiekuńczego, Warszawa 1971,
s. 48.
29
Pod tym pojęciem należy rozumieć - moim zdaniem - wyłącznie osoby, które zawarły
małżeństwo o podwójnym skutku.
22
10. Wobec przedstawionych drastycznych konsekwencji niezachowania terminu przekazania do u.s.c. zaświadczenia sporządzonego przez
duchownego, wątpliwości budzi zasadność pominięcia w znowelizowanych
przepisach uprawnienia samych stron do złożenia, w identycznym choćby
terminie zawitym, wniosku o sporządzenie aktu zawartego przez nich
małżeństwa. Skorelowanie w tym zakresie obowiązku duchownego z uprawnieniami osób bezpośrednio zainteresowanych w zarejestrowaniu ich
związku stworzyłoby pełniejsze gwarancje właściwej realizacji tego elementu procedury zawierania małżeństw o podwójnym skutku30.
IV. Konsekwencje naruszenia przewidzianej procedury
1. Uwaga ogólna
Analiza przepisów dotyczących zawarcia jednocześnie z małżeństwem
wyznaniowym związku podlegającego również prawu polskiemu skłania
do konkluzji, że i w tym przypadku, biorąc pod uwagę kryterium sankcji,
jakie wiąże ustawodawca z niezachowaniem poszczególnych przesłanek31,
uzasadniony jest podział wymogów w ten sposób zawieranego małżeństwa
cywilnego na trzy grupy: przesłanek materialnoprawnych, których zachowanie warunkuje skuteczne zawarcie małżeństwa, tzw. wymogów formalno-porządkowych oraz przesłanek (ujętych najczęściej jako negatywne, choć
nie jest to regułą), których naruszenie może spowodować unieważnienie
skutecznie, lecz wadliwie zawartego małżeństwa32.
2. Stwierdzenie nieistnienia małżeństwa
1. Z porównania brzmienia art. 1 § 1 k.r.o. z treścią art. 1 § 2 i 3 k.r.o.
(w związku z art. 2 k.r.o.) wynika, że przy zachowaniu wszystkich podstawowych przesłanek materialnoprawnych warunkujących skuteczne zawarcie małżeństwa cywilnego w tradycyjnym trybie, a więc różnicy płci
30
Na pełną aprobatą zasługuje stanowisko zajmowane w tej kwestii przez T. S m y c z y ń s k i e g o, Małżeństwo „konkordatowe"..., s. 38-39.
31
Obszerniejszej rozważam tę kwestią [w:] Podstawy prawa cywilnego i handlowego (red.
E. Gniewek), Wrocław 1998, s. 486 i nast.
32
Powszechnie dzieli się przesłanki zawarcia małżeństwa na wymienione w tekście trzy grupy.
Zob. J. I g n a t o w i c z, Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Warszawa 1995, s. 64 i nast.; T . S m y c z y ń s k i, Prawo rodzinne i opiekuńcze. Warszawa 1999, s. 22-27; S. S z e r, Prawo rodzinne w
zarysie, Warszawa 1969, s. 37; J. W i n i a r z, [w:] System prawa rodzinnego i opiekuńczego,
Ossolineum 1985, s. 133 i nast.; t e n ż e , Prawo rodzinne. Warszawa 1994, s. 40 i nast.
23
Jerzy
Strzebińczyk
nupturientów, ich jednoczesnej obecności w czasie zawierania małżeństwa33,
złożenia stosownych oświadczeń oraz udziału uprawnionego celebransa
(choć z oczywistą modyfikacją niektórych wymogów), legislator rozszerzył ich zakres w odniesieniu do stanowiącego przedmiot naszego zainteresowania, nowego sposobu kreowania węzła małżeńskiego.
2. Za dodatkowe przesłanki tego typu należy uznać:
a) dopuszczenie - w ratyfikowanej umowie międzynarodowej lub w
polskim ustawodawstwie wewnętrznym - możliwości wywołania przez
małżeństwo sakramentalne danego kościoła lub innego związku wyznaniowego identycznych skutków, jakie pociąga za sobą małżeństwo zawarte
przed kierownikiem u.s.c. (art. 1 § 3 k.r.o.),
b) zawarcie przez nupturientów małżeństwa wyznaniowego (art. 1 §
2 i 3 oraz art. 8 § 2 k.r.o.),
c) złożenie - w trakcie ceremonii zawierania uznanego przez państwo
(pkt a) małżeństwa wyznaniowego - dodatkowych oświadczeń wyrażających wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu (art. 1 § 2 k.r.o.),
d) sporządzenie aktu małżeństwa (art. 1 § 2 k.r.o.).
Wymogami zmodyfikowanymi są natomiast: udział uprawnionego duchownego (zamiast kierownika u.s.c.) przy składaniu powyższych oświadczeń oraz sama ich treść (w stosunku do tych, jakie składane są przed
kierownikiem u.s.c.34).
Wydaje się, że rozważania zawarte we wcześniejszych wywodach
niniejszego opracowania, a odnoszące się do obecnie omawianej grupy
przesłanek, wymagają następujących uzupełnień.
33
Wymogu tego nic wymieniono co prawda expressis verbis w treści art. 1 § 2 k.r.o. Jego
istnienie wynika jednak pośrednio z dopuszczenia możliwości wykorzystania przez nupturienta
pełnomocnika do złożenia oświadczenia, o którym mowa w tym przepisie. Złożenie zatem takich
oświadczeń przez zainteresowanych „na raty" (w trakcie dwu rozdzielonych od siebie w czasie
ceremonii) skutkować powinno stwierdzeniem nieistnienia tak zawartego małżeństwa cywilnego,
na podstawie art. 2 k.r.o.
34
Chodzi mi nic tylko o różnice treściowe samych oświadczeń składanych - w sytuacjach
typowych - przed kierownikiem u.s.c. i przed duchownym, lccz przede wszystkim o to, że oświadczenie skutkujące w obrąbie prawa rodzinnego stanowi w omawianej sytuacji jedynie uzupełnienie
wyznaniowej przysięgi małżeńskiej.
24
3. Wymóg zawarcia małżeństwa wyznaniowego można uznać za spełniony już wtedy, gdy w toku stosownego ceremoniału dojdzie do wyrażenia
przez nupturientów woli zawiązania takiego związku w sposób przewidywany przez wewnętrzne prawo danego kościoła lub innego związku wyznaniowego. Nieistotne jest natomiast, czy w świetle przepisów tego prawa
związek wyznaniowy został zawarty „ważnie", czy też „nieważnie"35.
Ewentualne zatem późniejsze unieważnienie zawartego małżeństwa sakramentalnego, nawet wyrokiem właściwego sądu kościelnego o wyłącznie
deklaratoryjnym charakterze36, nie będzie mogło skutkować zastosowaniem
konstrukcji matrimonium non existens w odniesieniu do jednocześnie
zawartego małżeństwa cywilnego37.
4. Zgodne oświadczenia manifestujące wolę zawarcia przez strony
małżeństwa podlegającego prawu polskiemu muszą być złożone łącznie z
oświadczeniami wymaganymi przez prawo wyznaniowe, w ramach tej samej
ceremonii. Czasowe rozszczepienie momentów składania oświadczeń obu
typów - np. złożenie oświadczeń skutkujących poddanie małżeństwa
wyznaniowego również prawu polskiemu dopiero nazajutrz po ceremonii
wyznaniowej - jest niedopuszczalne. Przepisy przewidują wszak ich złożenie „przy zawieraniu małżeństwa" sakramentalnego, a nie „w związku
z jego uprzednim zawarciem"38. Wprowadzone zmiany polskiego prawa
małżeńskiego nie dają podstaw do przyjęcia, że duchowny celebrans uzyskał kompetencję zastępowania kierownika u.s.c. w zakresie odbierania
samych tylko cywilnoprawnych oświadczeń o zawarciu małżeństwa.
35
Tak, jednoznacznie, R. S o b a ń s k i , Wyznaczniki kanonicznego prawa małżeńskiego, [w:]
Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym. Materiały..., s. 192. Por. także P . K u g 1 a r z, F. Z o 11, Małżeństwo konkordatowe, Kraków 1994, s. 49-53 oraz M . N a z a r , Zawarcie
małżeństwa..., s. 478-479.
36
Różnicą w skutkach przekroczenia kanonicznych oraz świeckich przeszkód małżeńskich
podkreśla M . N a z a r , Zawarcie małżeństwa..., s. 475. Zob. też T. P a w I u k. Prawo kanoniczne
według kodeksu Jana Pawła //, t. III - Prawo małżeńskie, Olsztyn 1984, s. 72 oraz M. Al.
Ż u r o w s k i , Kanoniczne prawo małżeńskie okresu posoborowego, Katowice 1976, s. 90-91.
37
Odmienność obu sankcji wynika z podkreślonego w kan. 1060 Kodeksu kanonicznego z
dnia 25 stycznia 1983 r. domniemania ważnego zawarcia małżeństwa, „do czasu udowodnienia
czegoś przcciwncgo".
38
większość wątpliwości, jedna pozostała, Rzeczpospolita z dnia 28-29 czerwca 1997, dodatek
„Prawo co dnia"), że zainteresowani powinni oświadczyć swą wolę wywołania skutków cywilnych
małżeństwa „przede wszystkim w trakcie uroczystości kościelnej lub natychmiast po niej" (podkreślenie J.S.).
25
Nic
Jerzy
Strzebińczyk
5. W celu wyeliminowania wątpliwości dotyczących tego, czy celebrujący zawarcie małżeństwa o podwójnym skutku i sporządzający zaświadczenie stwierdzające tę okoliczność jest do tego uprawniony, powoływane
już wcześniej obwieszczenie MSWiA z dnia 4 listopada 1998 r. zawiera
wykaz stanowisk wyznaniowych, których zajmowanie upoważnia do dokonywania obu czynności39.
6. W zakresie problematyki potencjalnego naruszenia analizowanego
wymogu postulowałbym rozgraniczenie dwu sytuacji (oprócz tej, którą
przedstawiono w końcowym fragmencie notki 39). Pierwsza obejmowałaby przypadki, w których oświadczenia odebrał, a następnie sporządził
zaświadczenie duchowny zajmujący stanowisko w ogóle do tego nie uprawniające. Przyjęcie w takim przypadku konstrukcji małżeństwa nie istniejącego w odniesieniu do zawartego jednocześnie związku cywilnoprawnego
nie powinno budzić zastrzeżeń. Inaczej - moim zdaniem - wypadałoby
natomiast ocenić wypadki asystowania przy składaniu oświadczeń przez
celebransa zajmującego co prawda odpowiednie stanowisko, ale wadliwie
objęte (np. mimo istniejących po temu przeszkód lub niezgodnie z samą
procedurą święceń40) albo z przekroczeniem przez niego kompetencj i (odebrał on np. oświadczenia, nie mając formalnie podstaw do działania w
„zastępstwie" lub „z upoważnienia", w rozumieniu przepisów powoływanego obwieszczenia MSWiA z dnia 4 listopada 1998 r.). Praktyczna realizacja zasady trwałości małżeństwa skłaniałaby do uznania cywilnoprawnej
skuteczności tak zawartego małżeństwa, niezależnie od sankcji przewidywanych dla takich sytuacji przez prawo wyznaniowe.
7. Problem podniesiono celowo na kanwie podobnych, powszechnie już
wości w tym zakresie. Z dwóch co najmniej powodów. Po pierwsze dlatego, iż obejmuje on także
stanowiska uprawniające do dokonywania wspomnianych czynności jedynie „w zastępstwie" innego duchownego lub z jego „upoważnienia". Trzeba ponadto pamiętać o ewentualnych zmianach
prawa wyznaniowego, skutkujących w przyszłości koniecznością uaktualniania wykazu. W konsekwencji nic można wykluczyć zaistnienia sytuacji odebrania oświadczeń, o których mowa w art.
1 § 2 k.r.o. (lub sporządzenia zaświadczenia z art. 8 § 2 i 3 k.r.o.) przez duchownego do tego
nieuprawnionego, o czym wszak decyduje nic sam wykaz w jego aktualnej postaci, lecz normy
wewnętrzne prawa wyznaniowego.
40
Tytułem przykładu zob. stany opisane w kan. 1024-1052 Kodeksu kanonicznego z 1993 r.
26
zawartych przed nieprawidłowo powołanym zastępcą kierownika u.s.c.41
Sądzę, że nie można stawiać znaku równości między przypadkami, kiedy
w ceremoniale zawierania małżeństwa uczestniczy podmiot zajmujący
stanowisko absolutnie nie upoważniające go do dokonywania tej czynności
(np. zwykły pracownik u.s.c., a nie jego kierownik lub zastępca kierownika), a sytuacją, gdy celebrans pozostaje w przekonaniu, opartym przy tym
na nie do końca jednoznacznych rozwiązaniach normatywnych (dopuszczających niejednolitą interpretację stosownych przepisów)42, iż piastuje
stanowisko, z którym wiąże się tego rodzaju kompetencja. W moim odczuciu, uchybienia proceduralne w objęciu danego stanowiska nie zawsze
stanowią wystarczające uzasadnienie dla twierdzenia o braku podstaw do
wykonywania czynności mieszczących się w zakresie obowiązków związanych z tym stanowiskiem. W rozważanym wypadku godziłoby to w konstytucyjną zasadę ochrony małżeństwa (art. 18 Konstytucji RP) oraz w
zasadę jego trwałości. Trzeba mieć i to na uwadze, iż konsekwentne przyjęcie przeciwnego poglądu powinno także skutkować - w interesującej nas
sytuacji - zakwestionowaniem wszystkich aktów stanu cywilnego sporządzonych przez wadliwie powołanego zastępcę kierownika u.s.c.
Problem wypadałoby zresztą ująć szerzej. Przeciwko nadmiernie dogmatycznej interpretacji aktualnie analizowanego wymogu przemawia
bowiem dodatkowo powszechność praktyki przyjmowania oświadczeń o
zawarciu małżeństwa przez niewadliwie powołanych zastępców kierowników u.s.c., mimo że żaden przepis wyraźnie im takiej kompetencji nie
przyznaje. „Czynności z zakresu rejestracji stanu cywilnego" (podkreślenie J.S.), o których mowa w art. 6 ust. 1 p.a.s.c., nie można wszak
utożsamiać z prawem do odbierania wspomnianych oświadczeń, stanowiących przecież jedynie podstawę (podkreślenie J.S.) rejestrowania zmian
w stanie cywilnym osób, które zawarły małżeństwo. Czyżby zatem nale41
Zob. W. B i c r o ń, Jest ślub czy niema, Rzeczpospolita z dnia 27 grudnia 1993 r., nr 301,
s. 15 oraz J. Ko t ł o ws k a - R u d n i k. Konsekwencje błędu kompetencyjnego, GP\995,nr 22, s. 6.
rady gminy wynikająca z art. 6 ust. 3 p.a.s.c. jest ograniczona wyłącznie do powoływania zastępców dla uprzednio powołanego również przez ten organ innego (a więc za wójta, burmistrza lub
prezydenta miasta - podkreślenia J. S.) kierownika u.s.c. Ponieważ w tamtym przypadku chodziło
jedynie o zastępcę dla burmistrza - kierownika u.s.c (art. 6 ust. 2 p.a.s.c.), uznano, iż podstawę
zatrudnienia stanowić w tym wypadku powinien przepis art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 22 marca 1990 r.
o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr 21, poz. 124 zc zm.).
27
Jerzy Strzebińczyk
żało - tylko dla zachowania „czystości konstrukcji" - stwierdzać nieistnienie również wszystkich tak zawartych związków?
8. Aktowi małżeństwa sporządzanemu w wypadku zawarcia związku
wyznaniowego ze skutkami cywilnoprawnymi nadano nieco inne znaczenie
niż aktowi małżeństwa zawieranego przed kierownikiem u.s.c. Brak tego
dokumentu w pierwszej z wymienionych sytuacji w ogóle uniemożliwia
przyjęcie, że małżeństwo zostało skutecznie zawarte. Zainteresowani mogą
przy tym weryfikować zasadność odmowy sporządzenia aktu małżeństwa
w przedstawionym już we wcześniejszych rozważaniach specjalnym trybie, uregulowanym w art. 7 ust. 2 pkt 4 p.a.s.c. Natomiast w przypadku
małżeństwa zawieranego przed kierownikiem u.s.c., sporządzenie aktu
małżeństwa nie stanowi przesłanki konstytutywnej. Ponieważ jednak akty
stanu cywilnego stanowią wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzanych
(art. 4 p.a.s.c.), sądzę, iż w razie niesporządzenia aktu małżeństwa mimo
spełnienia wszystkich wymogów określonych w art. 1 § 1 k.r.o.43, strony
mogłyby dochodzić ustalenia istnienia między nimi prawnorodzinnego stosunku małżeństwa na podstawie art. 189 k.p.c. Wyrok ustalający stanowiłby podstawę sporządzenia brakującego aktu (art. 26 p.a.s.c.).
9. Z zapisu przyjętego w art. 2 k.r.o.44 (odpowiednika dawnego art. 1
§ 2 k.r.o.) wynika jednoznacznie, że tylko w przypadku naruszenia któregokolwiek z dopiero co omówionych wymogów, każdy zainteresowany45 (a
ponadto prokurator - art. 22 k.r.o.) może żądać ustalenia przez sąd okręgowy (art. 17 pkt 1 k.p.c.) nieistnienia małżeństwa cywilnego, zawartego
jednocześnie z małżeństwem wyznaniowym. Podstawę żądania stanowić
zatem będzie brak różnicy płci małżonków46, niezawarcie uznawanego przez
państwo małżeństwa wyznaniowego lub niezłożenie w czasie jego zawie43
Np. zc względu na nagłe zdarzenia dotyczące osoby celebransa (jego zasłabnięcie lub śmierć
przed sporządzeniem aktu małżeństwa, a ściślej - przed podpisaniem wcześniej już przecież sporządzanego w praktyce tzw. „projektu").
44
W przepisie tym mowa o „artykułach poprzedzających". Użycie sformułowania w liczbie
mnogiej to ewidentny lapsus, skoro art. 2 k.r.o. poprzedzony jest tylko (a inaczej być nic może) art. 1.
45
Legitymowani czynnie będą oczywiście sami małżonkowie, choć nic tylko. Z żądaniem
stwierdzenia nieistnienia małżeństwa będzie mógł również wystąpić np. partner jednego z nich, z
którym ten zawarł także związek małżeński.
zmiany pici w drodze sądowej, NP 1982, nr 9-10, s. 71 i nast.; S. D u 1 k o, K. I m i c I i ń s k i,
W. C z c r n i k i c w i c z , Prawne aspekty małżeństwa transseksualistów. Analiza niezwykłego przypadku,W 1983, nr 6, s. 69 i nast.; M. F i 1 ar, Transseksualizmjako problem prawny, PS 1996,
28
rania zgodnych oświadczeń wyrażających wolę jednoczesnego zawarcia
małżeństwa podlegającego prawu polskiemu, ewentualnie ich złożenie przez
strony w różnych terminach, a ponadto celebrowanie małżeństwa o podwójnym skutku przez nieuprawnionego - we wcześniej podanym rozumieniu - duchownego. Uzyskanie sądowego rozstrzygnięcia jest konieczne
jedynie wtedy, gdy mimo niezachowania przesłanek materialnoprawnych
sporządzony został akt małżeństwa. Taki warunek podyktowany jest, podkreśloną już, szczególną mocą dowodową aktów stanu cywilnego (art. 4
p.a.s.c.).
3. Skutki naruszenia wymogów formalno-porządkowych
1. W pozostałych przepisach określających procedurę zawierania małżeństwa w analizowanym trybie wyraźnie określono jedynie konsekwencje
uchybień dwojakiego rodzaju. Ściśle oznaczone w art. 16 k.r.o. wadliwości
w zawieraniu takiego małżeństwa przez pełnomocnika mogą skutkować
jego unieważnieniem47. Z kolei bezskuteczny upływ pięciodniowego terminu, zakreślonego na przekazanie do u.s.c. zaświadczenia sporządzonego
przez duchownego na podstawie art. 8 § 2 k.r.o., powinien skutkować odmową sporządzenia aktu małżeństwa (art. 61a ust. 5 p.a.s.c.).
2. Podniesienie w ten sposób rangi terminowego przekazania wspomnianego zaświadczenia do u.s.c. jest zrozumiałe. Szybkie sporządzenie
aktu małżeństwa ma zapewne ograniczyć do minimum potencjalną możliwość zawarcia przez jedną ze stron małżeństwa o podwójnym skutku
ponownego, bigamicznego związku z innym partnerem48. Z drugiej strony
posłużenie się w tym zakresie aż tak rygorystycznym zapisem nie usuwa
wcale niebezpieczeństwa występowania pozornej bigamii49. Odmowa spoz. 1, s. 73; K. P i a s c c k i, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, s. 79-81; K. R oz c n t a l , O zmianie płci metrykalnej de legeferenda, PiP 1991, nr 10, s. 64 i nast.; J. W i n i a r z ,
[w:] System..., s. 140-141; Z. W i s z n i c ws k i, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz,
Warszawa 1975, s. 12, a także uchwała SN z dnia 25 lutego 1978 r. III CZP 100/77, OSPiKA
1983, z. 10, poz. 217zglosamiS. D u l k i , K. I m i c 1 iń s ki cgoorazM. S o ś n i a k a i uchwała
SN z dnia 22 czerwca 1989 r. III CZP 37/89, OSNCP 1989, z. 12, poz. 188 z glosami M. F i 1 a r a
(PiP 1990, nr 10, s. 116), Z. R ad w a ń s k i e g o , G. R ej m an (OSP 1991, z. 2, poz. 35) oraz
J. P i su I i ń s k i e g o (PiP 1991, nr 6, s. 112).
47
Problematyka ta omówiona zostanie w kolejnej części artykułu.
termin ważności zaświadczenia, o którym mowa w art. 41 § 2 k.r.o.
49
Chodzi o zawarcie przez tę samą osobę związku wyznaniowego oraz cywi Incgo z różnymi
29
Jerzy Strzebińczyk
rządzenia aktu małżeństwa ze względu na przekroczenie zakreślonego
terminu doprowadzi bowiem w konsekwencji do związania małżonków
jedynie więzią sakramentalną. Z punktu widzenia polskiego prawa nie
powstanie więc przeszkoda do zawarcia przez nich małżeństw z innymi
osobami.
3. Mimo ewidentnego wyeksponowania przez legislatora wagi omawianej przesłanki oraz jej ścisłego związku z jednym z koniecznych wymogów
skutecznego zawarcia małżeństwa w nowym trybie, trzeba ją zaliczyć do
grupy przesłanek o formalno-porządkowym tylko charakterze. Gdyby
bowiem - wbrew wyraźnemu zakazowi sformułowanemu w art. 6la ust.
5 p.a.s.c. - kierownik u.s.c. sporządził jednak akt małżeństwa (mimo przekazania zaświadczenia, o którym mowa w art. 8 § 2 k.r.o., po terminie lub
nawet bez takiego zaświadczenia), związek tak zarejestrowany należałoby
uznać za skutecznie zawarty, o ile spełnione zostały również pozostałe
przesłanki z art. 1 § 2 i 3 k.r.o. Sankcja nieistnienia małżeństwa z art. 2
k.r.o. nie obejmuje wszak innych uchybień poza niezgodnością z wymogami określonymi w art. 1 k.r.o., a innej, negatywnej dla samego małżeństwa,
konsekwencji w tym przypadku nie przewidziano.
4. Ustawodawca nie przyjął też żadnych sankcji na wypadek naruszenia
pozostałych reguł przedstawionego modelowego trybu zawierania małżeństwa o podwójnym skutku. Zatem również wszystkie te wymogi należy
uznać jedynie za formalno-porządkowe. Spełniają one niewątpliwie doniosłe funkcje50, jednak za ich praktyczną realizację odpowiadają wyłącznie
kierownik u.s.c. lub duchowny. Ewentualne niezachowanie którejkolwiek
z przesłanek tego typu nie może jednak wywołać jakichkolwiek negatywnych skutków dla zawartego w ten sposób małżeństwa.
5. Powyższe twierdzenie odnieść należy do każdego - bez wyjątku potencjalnego naruszenia reguł procedury zawierania małżeństw wyznaniowych podlegających prawu polskiemu, oprócz poprzednio omówionych
przesłanek materialnoprawnych, niezależnie od wagi uchybienia. Te zaś
mogą być różne.
jednak partnerami. Jak słusznie zauważył M . N a z a r , Zawarcie małżeństwa..., s. 494, niebezpieczeństwo popełnienia takiej faktycznej bigamii istniało już do tej pory.
50
Szerzej na ten temat J . S t r z e b i ń c z y k , Podstawy..., s. 493-494. Zob. też J. I g n a t o w i c z, Prawo rodzinne..., s. 68; T. S m y c z y ń s k i, Prawo rodzinne..., s. 24-25 oraz J. W i n i a r z, Prawo rodzinne, s. 47-48.
30
Do mniej istotnych wypadałoby zaliczyć choćby naruszenie poszczególnych elementów ceremoniału wyznaniowego; niezłożenie przez nupturientów wszystkich wymaganych dokumentów (bez sądowego zwolnienia
od tego obowiązku); brak pouczenia stron przez kierownika u.s.c. lub
duchownego w zakresie określonym przepisami art. 3 § 3 i art. 4' § 3 k.r.o.
oraz art. 62a p.a.s.c. (lub pouczenie niepełne); sporządzenie zaświadczenia,
o którym mowa w art. 4' § 2 k.r.o., przez niewłaściwego miejscowo kierownika u.s.c. lub w sposób odbiegający od założonych wymogów (np. nie
odzwierciedla ono decyzji co do przyszłych nazwisk stron i ich dzieci,
ponieważ nie żądano od nupturientów oświadczeń w tym zakresie); odebranie przez duchownego oświadczeń o zawarciu małżeństwa o podwójnym skutku, mimo iż nupturienci nie przedstawili mu posiadanego jednak
przez nich, dopiero co wspomnianego zaświadczenia; sporządzenie przez
duchownego zaświadczenia, o którym mowa w art. 8 § 2 k.r.o., nie odpowiadającego wszystkim wymogom formalnym (np. nie na oryginalnym druku
lub z brakującym podpisem jednego z obecnych przy ceremonii świadków);
brak świadków lub jednego z nich; przekazanie przez duchownego zaświadczeń wymienionych w art. 8 § 3 k.r.o., jednak nie w oryginale (np.
przy użyciu telefaksu) lub do niewłaściwego miejscowo u.s.c.51; zarejestrowanie małżeństwa po terminie 5-dniowym (np. wskutek wadliwej oceny
momentu ustania siły wyższej - art. 8 § 3 k.r.o. albo ze względu na zaniedbanie czynności weryfikujących, przewidzianych w art. 6la ust. 4
p.a.s.c.).
Poważniejszymi uchybieniami byłyby z pewnością zawarcie i zarejestrowanie małżeństwa „o podwójnym skutku":
a) mimo niezłożenia przez nupturientów zapewnień o tym, że nie wiedzą
o istnieniu okoliczności wyłączających małżeństwo między nimi,
b) bez sporządzenia przez kierownika u.s.c. albo duchownego wymaganych zaświadczeń,
c) po upływie trzymiesięcznego okresu normatywnej skuteczności
zaświadczenia sporządzonego na podstawie art. 4' k.r.o.,
d) w uproszczonym trybie art. 9 § 2 k.r.o., choć nie istniało realne
niebezpieczeństwo grożące bezpośrednio życiu strony.
51
Ponieważ art. 65 § 1 k.p.a. nic znajdzie w tej sytuacji bezpośredniego zastosowania (ze
względu na brzmienie art. 1 k.p.a.) można postulować - w trosce o zachowanie w przedstawionej
sytuacji zawartego małżeństwa - wprowadzenie podobnego zapisu do p.a.s.c.
31
Jerzy
Strzebińczyk
Wszystkie mogłyby bowiem prowadzić do zawarcia takiego małżeństwa mimo istnienia okoliczności je wyłączających. Gdyby taka sytuacja
rzeczywiście zaistniała, mogłoby to w konsekwencji doprowadzić do stwierdzenia nieistnienia małżeństwa lub jego unieważnienia. Same jednak
wymienione zaniedbania odpowiedzialnych podmiotów mogłyby skutkować najwyżej ich odpowiedzialnością dyscyplinarną.
V. Dopuszczalność unieważnienia lub rozwiązania małżeństwa
1. Już we wcześniejszych rozważaniach (zob. pkt III 3.4.) podkreślono,
że obie więzi - sakramentalna i cywilnoprawna - powstałe w konsekwencj i
skutecznego (w powyższym rozumieniu) zawarcia małżeństwa, zaczynają
podlegać od tej chwili odrębnym reżimom normatywnym, określonym
odpowiednio w prawie wyznaniowym oraz prawie polskim52. Od momentu
ich nawiązania byt obu stosunków jest zatem od siebie niezależny. Treść
każdego z nich53 określona jest - od pozytywnej strony - stosownymi przepisami właściwego systemu normatywnego. W prawie polskim kreować ją
będą w pierwszej kolejności przepisy art. 23-54 k.r.o. Z drugiej strony
zniweczenie jednej z więzi nie ma automatycznego wpływu na istnienie
drugiego stosunku54.
2. Może się zdarzyć - mimo zachowania wszystkich wymogów lub
wskutek zaniedbań odpowiedzialnych podmiotów - że związek cywilny
zostanie zawarty w ramach małżeństwa o podwójnym skutku z uchybieniem przepisom przewidującym w takiej sytuacji możliwość unieważnienia
małżeństwa. Chodzi o przypadki naruszenia któregokolwiek z zakazów
52
Na kanwie art. 10 ust. 3 i 4 Konkordatu podkreślają to wyraźnie J . I g n a t o w i c z , Nowa
forma..., s. 7; M. N a z a r , Zawarcie małżeństwa..., s. 497; t e n ż e , Niektóre zagadnienia..., s. 113
iT. S m y c z y ń s k i , Uwagi o realizacji art. 10 Konkordatu w polskim prawie rodzinnym, [w:]
Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym. Materiały.., s. 229; t e n ż e , Małżeństwo
„konkordatowe"..., s. 34-35.
53
Powszechnie postrzega się różnicę między czynnością zawarcia małżeństwa a powstałym w
jej efekcie prawnorodzinnym stosunkiem. Zob. J. I g n a t o w i cz, Prawo rodzinne.,.,s. 64; K. P i a s e c k i, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, s. 78; T. S m y c z y ń s k i, Prawo
rodzinne..., s. 20-21 oraz J. W i n i ar z, [w:] System..., s. 65.
54
Dalsze funkcjonowanie jednej więzi przy wyeliminowaniu drugiej jest możliwe, zważywszy
wyłączność kompetencji różnych władz, instytucję rozwodu, której na ogół nic akceptują prawa
wyznaniowe, a także różnice w podstawach unieważnienia małżeństwa, mechanizmach funkcjonowania tej instytucji oraz możliwość konwalidowania małżeństw cywilnych, zawartych z naruszeniem większości zakazów.
32
zawarcia małżeństwa określonych w art. 10-15 k.r.o., złożenia oświadczeń
wyrażających wolę jednoczesnego z węzłem sakramentalnym zawarcia
małżeństwa podlegającego prawu polskiemu pod wpływem jednej z wad
wymienionych w nowym, dodanym do k.r.o. art. 15', a jeśli oświadczenia
te były złożone przez pełnomocnika strony - zaistnienie nieprawidłowości
wyliczonych w art. 16 k.r.o. W świetle utrzymanej, choć bardziej precyzyjnie ujętej w znowelizowanym art. 17 k.r.o., zasady numerus clausus są
to wyłączne przyczyny ewentualnego unieważnienia małżeństwa55.
3. Dokonano zmian w obrębie jednej z tzw. przeszkód małżeńskich56.
Prawodawca obniżył z 21 do 18 lat granicę wieku uprawniającego mężczyznę do zawarcia małżeństwa, zgodnie z ogólną tendencją, uzasadnioną
szybszym osiąganiem dojrzałości przez młodzież. O sądową zgodę na
wcześniejsze zawarcie małżeństwa będzie się jednak w związku z tym
mogła ubiegać wyłącznie kobieta. Z zakresu dotychczasowych przesłanek
warunkujących uzyskanie takiego zezwolenia ustawodawca wyeliminował
kryterium zgodności zakładanej przez wcześniejsze małżeństwo rodziny z
interesem społecznym (znowelizowany art. 10 § 1 k.r.o.).
Niejednoznacznie wypada ocena zmiany brzmienia drugiego zdania w
§2art. 10k.r.o. w stosunku dojego poprzednika-art. 10 § 3 infine k.r.o.57
Zaletąjest niewątpliwie lepsze umiejscowienie tego zapisu, który dotyczy
bezpośrednio kwestii czynnej legitymacji w sprawach o unieważnienie
małżeństwa zawartego z naruszeniem przepisanych granic wiekowych, a
nie konwalidacji wadliwie zawartego - z tej perspektywy - małżeństwa.
Zastąpienie wyrazu „żona" bardziej ogólnym „kobieta" pozwoli też uniknąć podnoszonych dotąd wątpliwości dotyczących okresu zajścia w ciążę,
55
powodów, z którymi przepisy działu niniejszego łączą rygor nieważności". Takie ujęcie uznał za
nieprecyzyjne J. W i n i a r z, Prawo rodzinne, s. 64 i 67, podnosząc logiczną sprzeczność między
możliwością - tylko - „unieważnienia małżeństwa" a „rygorem nieważności". Wyeliminowano ten
błąd, jako że obecnie: „Małżeństwo może być unieważnione tylko z przyczyn przewidzianych w
przepisach działu niniejszego".
56
Na trudności związane z prawidłowym określeniem tej grupy wymogów zawarcia małżeństwa zwrócił uwagę J . I g n a t o w i c z , Prawo rodzinne..., s. 70, wymieniając przy okazji inne
nazwy, którymi posługują się poszczególni autorzy.
57
W ostatnim zdaniu § 3 przewidywano kiedyś: .Jeżeli żona zaszła w ciążę, unieważnienie
małżeństwa z powodu braku przepisanego wieku może nastąpić tylko na jej żądanie". Aktualnie
zdanie drugie § 2 brzmi: Jeżeli kobieta zaszła w ciążę, jej mąż nic może żądać unieważnienia
małżeństwa z powodu braku przepisanego wieku".
33
Do
Jerzy Strzebińczyk
który uzasadnia ograniczenie kręgu legitymowanych do wytoczenia powództwa o unieważnienie małżeństwa58. Zastrzeżenia może natomiast budzić
wyraźne rozszerzenie tego kręgu o prokuratora. Nowe rozwiązanie koliduje
z proponowanym postulatem maksymalnego rozszerzania zakresu ochrony
kobiety w ciąży przed negatywnymi następstwami toczących się wbrew jej
woli postępowań sądowych59.
Zakres i szczegółowe zasady normatywnego ujęcia pozostałych zakazów małżeńskich pozostają bez zmian.
4. Krąg podstaw unieważnienia małżeństwa rozszerzono natomiast o
następujące wady oświadczeń o jego zawarciu: wyłączenie świadomości
wyrażania woli (z jakichkolwiek powodów), błąd co do tożsamości drugiej
strony zawartego małżeństwa oraz bezprawna i realna groźba wystąpienia
po stronie jednego z nupturientów lub innej osoby poważnego niebezpieczeństwa osobistego, zastosowana przez drugiego nupturienta lub osobę
trzecią (nowy art. 15' § 1 k.r.o.)60.
5. Przyjęte rozwiązanie nasuwa generalne spostrzeżenie o doprecyzowaniu i treściowym ograniczeniu wad oświadczeń o zawarciu małżeństwa
cywilnego, w stosunku do stricte cywilnoprawnego ujęcia wad oświadczeń
woli.
6. Słusznym pociągnięciem ustawodawcy było pominięcie „braku
swobody" (ta alternatywna okoliczność jest wymieniona w art. 82 k.c.)61.
Pozwala to na w miarę precyzyjne odróżnienie tej wady od groźby. Takie
rozwiązanie zawiera bowiem silniejszą sugestię ograniczenia „braku świadomości" tylko do wywołanego jakimikolwiek przyczynami (np. chorobą
psychiczną niedorozwojem umysłowym, nadużyciem alkoholu lub narkotyków) anormalnego stanu psychicznego podmiotu, istniejącego w momencie składania oświadczenia.
M
Zob. odmienne stanowiska zajęte przez J. W i n i a r z a, Prawo rodzinne, s. 68-69 i przez SN
w orzeczeniu z dnia 23 kwietnia 1968 r. II CR 77/68, OSNCP 1969, z. 2, poz. 32.
i J . S t r z e b i ń c z y k a, Wrocławski projekt ustawy o rozszerzeniu ochrony macierzyństwa i dziecka
poczętego, AUWr.PPA 1997, nr XXXVI, s. 72 i 82-83.
60
Z § 1 wynika expressis verbis konieczność stosowania całego art. 15' k.r.o. również do
oświadczeń, o których mowa w art. 1 § 2 k.r.o.
pełnego rccypowania tej wady, w jej kształcie określonym w art. 82 k.c.
34
Zawarcie
małżeństwa
wyznaniowego..
7. Łatwo zauważyć, że choroba psychiczna oraz niedorozwój umysłowy mogą stanowić podstawę wykorzystania zarówno uregulowania dotyczącego aktualnie omawianej wady, jak i art. 12 k.r.o. Wyeksponować w
związku z tym wypada co najmniej następujące zależności zachodzące
między obu przepisami62:
a) Źródło sformułowanego w art. 12 k.r.o. zakazu stanowi już sama
choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy (chyba że sąd opiekuńczy,
wyrażając zgodę, przeszkody te usunie), co nie wyklucza przecież poprawnego zawarcia małżeństwa z punktu widzenia art. 15' § 1 pkt 1 k.r.o. (np.
chory psychicznie złożył oświadczenie o jego zawarciu w przebłysku
świadomości).
b) Zgoda sądu opiekuńczego na zawarcie małżeństwa przez chorego
psychicznie lub dotkniętego niedorozwojem umysłowym nie włącza automatycznie możliwości powoływania się na wadę braku świadomości w
momencie oświadczenia o zawarciu przez tę osobę małżeństwa.
c) Ustawodawca odmiennie uregulował problem konwalidacji. W ramach art. 12 konwalidowane być może wyłącznie małżeństwo chorego
psychicznie - po ustaniu choroby (pomijam obserwowaną i aprobowaną
przez niektórych autorów, a - moim zdaniem - de lege lata sprzeczną z
prawem praktykę „uzdrawiania" małżeństw zawartych mimo zakazu z tego
przepisu, poprzez udzielanie przez sąd „zgody" ex post). Natomiast w
ramach art. 151 k.r.o. małżeństwo staje się niewzruszalne po bezskutecznym upływie terminów zakreślonych do jego unieważnienia (problematyka
ta zostanie szczegółowo omówiona w toku dalszych rozważań).
d) Upływ wspomnianych dopiero co terminów nie wyklucza z kolei
możliwości unieważnienia małżeństwa na podstawie art. 12 k.r.o.
8. Za prawnie doniosły uznał prawodawca wyłącznie błąd co do „tożsamości" drugiej strony. Ograniczy to praktycznie możliwość powoływania
się na tę wadę do sytuacji, kiedy składający oświadczenie o zawarciu
małżeństwa był przekonany o tym, że związek ten zawarł w istocie z inną
osobą niż obecny wespół z nim partner, co zdarzyć się może w przypadku,
gdy ten ostatni ma bliźniacze rodzeństwo. Moim zdaniem, użyte w art. 15'
62
Na konieczność ustalenia takich zależności zwraca uwagę A . M ą c z y ń s k i , Projektowana
nowelizacja..., s. 531.
35
Jerzy
Strzebińczyk
§ 1 pkt 2 sformułowanie „tożsamość" powinno być interpretowane wąsko63.
Nie można go w każdym razie rozciągać na nieznane stronie cechy partnera,
związane zwłaszcza z trudnościami określenia jego płci biologiczno-metrykalnej (hermafrodytyzm) lub z odczuwaniem przez niego własnej płciowości (transseksualizm). Takie sytuacje będą bowiem oceniane wyłącznie z
perspektywy art. 1 i art. 2 k.r.o.
9. Przy zachowaniu większości przesłanek określonych w art. 87 k.c.,
ujęcie groźby w art. 15' § 1 pkt 3 k.r.o. „zubożono" - trafnie, jak można
sądzić, zważywszy doniosłość węzła małżeńskiego - do poziomu poważnego niebezpieczeństwa osobistej natury. Nawet istotne zagrożenia majątkowe nie wchodzą zatem w ogóle w rachubę jako skuteczne podstawy
powołania się na tę wadę oświadczenia o zawarciu małżeństwa.
10. Jeśli oświadczenie o zawarciu małżeństwa zostało złożone pod
wpływem którejś z opisanych wad, unieważnienia takiego związku może
żądać małżonek działający pod wpływem wady (współmałżonek nie jest
więc w tych przypadkach czynnie legitymowany64 - art. 15' § 2 k.r.o.) oraz
prokurator na mocy ogólnego umocowania z art. 22 k.r.o. Termin do
wniesienia stosownego powództwa wynosi sześć miesięcy od ustania stanu
braku świadomości lub obawy wywołanej groźbą albo od wykrycia błędu.
Nie można jednak żądać unieważnienia wadliwie zawartego małżeństwa
po upływie trzech lat od zawarcia małżeństwa (art. 15' § 3 k.r.o.). Data
wniesienia powództwa jest zatem jednocześnie momentem, którym przesądza o ewentualnej konwalidacji małżeństwa65. Upływ sześciomiesięcznego lub trzyletniego terminu dopiero w trakcie już toczącego się postępowania nie wyklucza możliwości unieważnienia małżeństwa.
11. Dopuszczenie możliwości unieważnienia małżeństwa z powodu
omówionych wad zdaje się przesądzać o stricte cywilnoprawnym charakterze oświadczeń o zawarciu małżeństwa, mimo iż prawodawca nie określa
ich wyraźnie mianem „oświadczeń woli". Nie kwestionując wagi argumen61
Trudności intcrprctacyjnc wynikająz niejednoznaczności, także kontekstowej, pojęcia „tożsamość" (por. choćby objaśnienia encyklopedyczne tego hasta). Wydaje się, że ustawodawcy chodziło w tym przypadku przede wszystkim o nawiązanie do podstawowych identyfikatorów człowieka, którymi są jego imię i nazwisko. Wątpliwe natomiast, czy należy w ramach analizowanego
przepisu nawiązywać do innych elementów stanu cywilnego czy też rodzinnego małżonków z
okresu poprzedzającego zawarcie ich związku.
64
Takie rozwiązanie krytykuje A . M ą c z y ń s k i , Projektowana nowelizacja..., s. 531.
65
Podobnie jak w art. 10 § 3 k.r.o.
36
tów przemawiających za takim rozwiązaniem66, wypada jednak zwrócić
uwagę na to, iż mimo znacznego ograniczenia, wynikającego z faktu słusznego pominięcia pozomości w katalogu wad wymienionych w art. 15' k.r.o.,
istnieje jednak realne niebezpieczeństwo podejmowania prób wykorzystania możliwości powołania się na pozostałe wady, bez ich wystąpienia,
wyłącznie w celu obejścia przewidywanych trudności z rozwiązaniem tego
małżeństwa przez rozwód67.
12. Do czasu podjęcia przez strony wspólnego pożycia68 unieważnione
być może również małżeństwo podlegające prawu polskiemu, zawarte przy zawieraniu małżeństwa wyznaniowego - przez pełnomocnika, mimo
braku zezwolenia sądu, skutecznego odwołania pełnomocnictwa69 lub jego
nieważności70. Nieprawidłowe wykorzystanie przewidzianego w ramach
art. 6 k.r.o. odstępstwa od materialnoprawnej przesłanki jednoczesnej obecności nupturientów skutkować zatem może (choć nie musi) jedynie unieważnieniem małżeństwa, a nie przyjęciem konstrukcji nieistnienia tego związku.
13. Odrębność obu więzi - sakramentalnej i cywilnej - nie wyklucza
możliwości rozwiązania małżeństwa podlegającego prawu polskiemu przez
rozwód, mimo iż zostało ono zawarte jednocześnie z małżeństwem wyznaniowym, a w przyszłości - także orzeczenia separacji71.
66
Por. choćby K. P i e t r z y k o w s k i , Wady konsensusu małżeńskiego, [w:] Małżeństwo w
prawie świeckim i w prawie kanonicznym. Materiały..., s. 251-255; R. S o b a ń s k i , Wyznaczniki..., i. 186 i nast. oraz J. W i n i a r z, Prawo rodzinne, s. 44-46. Co do problematyki wad oświadczeń o zawarciu małżeństwa zob. również J . P r c u s s n c r - Z a m o r s k a , Wady oświadczenia
woli na gruncie prawa rodzinnego (ocena aktualnego stanu prawnego i wnioski de lege ferenda), [w.] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Studia i rozprawy. Księga pamiątkowa ku czci
Profesora Zbigniewa Radwańskiego, Poznań 1990, s. 540 i nast.
67
Np. poprzez wykorzystanie przez małżonków- w ramach postępowania o unieważnienie ich
związku - konkretnych okoliczności danego przypadku (np. faktu posiadania bliźniaczego rodzeństwa) i dowodzenie istnienia błędu, który w rzeczywistości w ogóle nic miał miejsca, co do tożsamości partnera, przy pomocy jednobrzmiących zeznań samych stron oraz powołanych świadków.
68
Wystarczy - w moim odczuciu - samo tylko nawiązanie pożycia fizycznego (bez więzi
duchowej i gospodarczej).
69
Zgodnie z teorią doręczenia (art. 61 k.c.) wystarczy, iż odwołanie umocowania dojdzie do
pełnomocnika w taki sposób, iż uzyska on realną możliwość zapoznania się z treścią oświadczenia
mocodawcy.
70
Co będzie najczęściej skutkiem niezachowania formy adsolemnitatem pełnomocnictwa (art.
73 § 2 k.c. w zw. z art. 6 § 2 k.r.o.).
71
Tekst przyjętej w Sejmie w dniu 23 kwietnia 1999 r. ustawy, w ramach której wprowadzono
separację jako instytucję prawa rodzinnego, został już przekazany do Senatu. Wcześniejsze projekty spotkały się z różnymi ocenami. Por. W. G ó r a I s k i, Instytucja separacji a prawo polskie, [w:]
37
Jerzy
Strzebińczyk
VI. Małżeństwo wyznaniowe zawarte przez obywatela polskiego
za granicą (wzmianka)
1. Problem wypada ledwo zarysować, głównie ze względu na powstające w tym zakresie wątpliwości72. Jego szczegółowa analiza wykracza
zdecydowanie poza założone ramy niniejszego opracowania, stanowiąc w
istocie zagadnienie z zakresu prywatnego prawa międzynarodowego73. W
świetle przepisów ustawy z dnia 12 listopada 1965 r.74, jeśli pominąć ustalenia wynikające z umów międzynarodowych, najistotniejsze wydają się
dwie sytuacje.
2. Skoro forma zawarcia małżeństwa podlega generalnie prawu państwa, w którym jest ono zawierane (art. 15 § 1 p.p.m.), polski obywatel
będzie mógł poza granicami naszego kraju zawrzeć małżeństwo wyznaniowe, skutkujące również w obrębie prawa cywilnego, o ile w danym państwie forma wyznaniowa jest jedyną formą zawierania małżeństwa lub też
uznawana za równoważną z małżeństwem zawartym przed kompetentnym
organem świeckim75. Szczegółowe wymogi formalne określać będzie w
takiej sytuacji właściwe prawo obce. Na podstawie znowelizowanego art.
71 p.a.s.c. obywatel polski może otrzymać od kierownika u.s.c. swego miejsca
zamieszkania potrzebne niekiedy zaświadczenie, stwierdzające, że zgodnie
z prawem polskim może on zawrzeć małżeństwo. Sporządzony za granicą
akt tak zawartego małżeństwa może być transkrybowany76do polskich ksiąg
stanu cywilnego na podstawie art. 73 p.a.s.c.77
Małżeństwo w prawie świeckim i w prawie kanonicznym. Materiały..., s. 244-245 i powołana tam
literatura oraz J.Strzebińczyk, Na marginesie projektowanych zmian w prawie rodzinnym. Polityka Społeczna 1993, nr 1, s. 22-24.
72
Pisze o nich - na kanwie poselskiego projektu nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1995 r. - M.Nazar, Zawarcie małżeństwa..., s. 481-482.
73
Należy zatem w tym zakresie odesłać zwłaszcza do monografii K . P i e t r z y k o w s k i e g o ,
Zawarcie małżeństwa i przesłanki jego ważności w prawie międzynarodowym prywatnym, Warszawa 1985.
74
Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. z 1965 r. Nr 46, poz. 290 ze zm.).
75
Obszerną listę takich państw zamieścił R. S o b a ń s k i , Sens polskiego konkordatu, PiP
1994, nr 7/8, przypis 30 (na s. 11). Stanowisko zaprezentowane w tekście niniejszego artykułu
zajmuje również A. M ą c z y ń s k i , Projektowana nowelizacja..., s. 529-530.
76
Termin „transkrypcja" został ukuty przez J. L i t w i n a, Prawo o aktach stanu cywilnego.
Komentarz, Warszawa 1961, s. 520.
77
Szerzej na ten temat K. G o n d o r c k , A. U s t o w s k a , Prawo o aktach stanu cywilnego
z komentarzem. Przepisy wykonawcze i związkowe. Warszawa 1991, s. 305-312.
38
Zawarcie małżeństwa
wyznaniowego..
3. W mojej ocenie, za skutecznie zawarte trzeba będzie także uznać
małżeństwa wyznaniowe zawarte przez obywateli polskich (np. w czasie
zagranicznej pielgrzymki), jeśli złożyli oni przed polskim duchownym zgodne
oświadczenia wyrażające wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu, a zachowane zostały inne wymogi określone
w art. 1 § 2 i 3 k.r.o.78 W takim przypadku znajdzie bowiem zastosowanie
przepis art. 15 § 2 p.p.m., w myśl którego wystarcza zachowanie formy (a
właściwie jednego z dwu równorzędnych trybów) wymaganej przez prawo
polskie.
VII. Uwagi końcowe
1. Przedstawione zasady obowiązują- co już podkreślono - dopiero od
15 listopada 1998 r. Ze względu na istotne zmiany większości ustaw regulujących stosunki państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi (nie dotyczyło to wtedy Kościoła Katolickiego), które weszły w życie
w dniu 30 maja 1998 r.79, zasadne wydaje się poświęcenie nieco uwagi
zagadnieniu cywilnoprawnej skuteczności małżeństw wyznaniowych zawartych w okresie od tej daty do 14 listopada br. włącznie.
2. Do wspomnianych aktów prawnych dodano wówczas m.in. przepisy
0 identycznym niemal brzmieniu (choć o różnej numeracji)80 stanowiące,
iż małżeństwo zawarte w formie przewidzianej prawem wewnętrznym
danego kościoła lub związku wyznaniowego wywołuje skutki cywilne, jeżeli
odpowiada wymaganiom określonym w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.
W drugich ustępach cytowanych przepisów zawarto zapis informujący, iż
osobę duchowną przed którą składa się oświadczenia o zawarciu małżeństwa, określa prawo wewnętrzne kościoła (związku wyznaniowego).
nu do przekazania przez duchownego celebransa zaświadczenia do u.s.c. Jest to jednak możliwe,
zwłaszcza przy posłużeniu się telefaksem.
1 wyznania oraz o zmianie niektórych ustaw, ogłoszonej w Dz.U. Nr 59 z datą 15 maja 1998 r.,
zakładał 14 dniowy okres vacalio legis od tej daty.
ców w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 41, poz. 254) wprowadzono wówczas art. 1 la w
brzmieniu: „Art. 11 a. 1. Małżeństwo zawarte w formie przewidzianej Prawem Wewnętrznym Kościoła
wywołuje skutki cywilne, jeżeli odpowiada wymaganiom określonym w kodeksie rodzinnym i
opiekuńczym. 2. Osobę duchowną, przed którą składa się oświadczenia o zawarciu małżeństwa,
określa Prawo Wewnętrzne Kościoła".
39
Jerzy
Strzebińczyk
3. Kategoryczne brzmienie cytowanych przepisów („małżeństwo...
wywołuje skutki cywilne" - podkreślenie J.S.), fakt, iż weszły one w życie
łącznie z pozostałymi, ówcześnie dokonanymi zmianami „ustaw wyznaniowych"81 oraz brak wyraźnego uzależnienia ich praktycznego stosowania,
jak to miało miejsce w art. 10 ust. 6 Konkordatu, od „dokonania koniecznych zmian w prawie polskim", skłaniać mogłyby do twierdzenia o możliwości uznania cywilnoprawnych skutków wszystkich małżeństw wyznaniowych, zawartych w omawianym obecnie okresie82, o ile zachowane zostały
co najmniej materialnoprawne przesłanki określone w art. 1 § 1 k.r.o., w
jego jednak ówczesnym brzmieniu, uwzględniając przy tym ich modyfikację wynikającą z treści dodanych, a przywołanych wcześniej przepisów
„ustaw wyznaniowych"83. Teza ta wymaga jednak dodatkowej weryfikacji.
4. Niezależnie od sakramentalnego czy też cywilnoprawnego wymiaru
małżeństwa, zawarcie tego związku jest możliwe tylko przy złożeniu przez
nupturientów stosownych, a przy tym nie narzuconych przez kogokolwiek
oświadczeń wyrażających wolę osiągnięcia takiego skutku84. Z tego też
powodu wypada zdecydowanie odrzucić automatyzm działania analizowanych przepisów we wszystkich tych przypadkach małżeństw wyznaniowych zawartych w omawianym okresie, w których strony same jednoznacznie
ograniczyły swój zamiar wyłącznie do zawarcia małżeństwa sakramentalnego. Chodzi mi przede wszystkim o sytuacje, kiedy oprócz oświadczeń
przed duchownym złożyły one również, wcześniej lub później, zgodne
oświadczenia przed kierownikiem u.s.c., że zawierają ze sobą małżeństwo
(cywilne).
5. Ograniczenie się przez nupturientów - w interesującym nas obecnie
okresie - jedynie do uczestnictwa w ceremonii wyznaniowej mogło być
spowodowane trojakiego rodzaju przyczynami: strony zawarły jedynie mał-
tym samym momencie, tzn. z dniem 30 maja 1998 r., a więc bez specjalnego vacatio legis w
odniesieniu do przepisów uznających cywilnoprawną skuteczność małżeństw sakramentalnych.
82
Inaczej (i to kategorycznie) A. M ą c z y ń s k i , Projektowana nowelizacja..., s. 535-536,
choć bezjakicjkolwick argumentacji.
złożenie przez nupturientów oświadczeń o zawarciu małżeństwa według formuły wymaganej przez
prawo wyznaniowe, a nic w formie wykształconej w praktyce u.s.c.
84
Swoboda składania oświadczeń (wyrażania woli) jest uznawana za fundamentalną zasadę
zawierania małżeństw, aprobowaną przy tym powszechnie i bez zastrzeżeń zarówno przez autorów
świeckich, jak i duchownych.
40
żeństwo wyznaniowe, nie zdając sobie sprawy z odmienności jego skutków
w porównaniu z konsekwencjami małżeństwa cywilnego; mogły też być
zainteresowane wyłącznie zawiązaniem samego tylko węzła sakramentalnego (np. ze względów światopoglądowych); nie można wreszcie wykluczyć
i takich sytuacji, kiedy zawarły one co prawda jedynie małżeństwo wyznaniowe, ale w przekonaniu (znajdującym oparcie w dosłownym brzmieniu
dodanych do „ustaw wyznaniowych" przepisów) lub wskutek pouczenia
duchownego celebransa (który też nadał tym przepisom taki właśnie sens),
iż związek ten wywołał równocześnie skutki cywilnoprawne.
6. Ze względu na możliwość wystąpienia pierwszego rodzaju postaw,
oponowałbym przeciwko narzucaniu stronom, choćby poprzez zastosowanie art. 56 k.c., automatycznie owego drugiego, cywilnoprawnego skutku
zawarcia małżeństwa wyznaniowego. Uwzględniając wcześniej wspomnianą
zasadę swobody zawierania małżeństw, stosowanie powołanego przepisu
byłoby tym bardziej niedopuszczalne w drugiej z wymienionych sytuacji.
Natomiast w trzecim przypadku wypada przyjąć cywilnoprawny skutek
małżeństwa wyznaniowego zawartego w rozważanym okresie, zwłaszcza
wtedy, gdy nupturienci wyraźnie przejawili wobec duchownego celebransa
wolę równoczesnego zawarcia małżeństwa cywilnego85.
7. Ze względu na ówczesne brzmienie art. 1 k.r.o., sporządzenie aktu
tak zawartego małżeństwa nie może być uznane za przesłankę materialnoprawną. Zważywszy jednak wspominanąjuż wielokrotnie szczególną moc
dowodową aktów stanu cywilnego (art. 4 p.a.s.c.), zainteresowani mogliby
wystąpić, wykorzystując w tym celu ogólny zapis art. 189 k.p.c., o ustalenie
istnienia między nimi cywilnego stosunku małżeństwa. O ile uda im się
udowodnić, że wyrazili wolę nawiązania w ramach jednej ceremonii wyznaniowej zarówno węzła sakramentalnego, jak i podlegającego prawu
polskiemu (np. na podstawie pisemnego zaświadczenia duchownego, przed
którym złożyli stosowne oświadczenia, lub jego ustnych zeznań popartych
zeznaniami świadków ceremonii), sąd powinien wydać wyrok ustalający,
który stanowiłby podstawę sporządzenia aktu małżeństwa w u.s.c. (powoływany już wcześniej art. 26 p.a.s.c.).
855
Ze względu na potencjalne trudności dowodowe, w ogóle nic można byłoby chyba wykorzystywać art. 56 k.c. jako podstawy twierdzenia, iż strona pouczona o treści omawianych przepisów
milcząco (podkreślenie J.S.) wyraziła swoje przyzwolenie na ich zastosowanie (własne zdanie w
kwestii milczenia jako zdarzenia cywilnoprawnego przedstawiłem [w:] Podstawy..., s. 117).
41

Jerzy Strzebińczyk Zawarcie małżeństwa wyznaniowego

Transkrypt

Podobne dokumenty

KARTA USŁUG NR 7 URZĄD STANU CYWILNEGO

KARTA USŁUG Nr 08/USC Urząd Miejski w Białej ZAWARCIE

Czy Byliśmy Małżeństwem Wobec Boga? Od kilku lat jestem wdową

PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU WYCHOWANIE DO

Projekt rozporządzenia

Karta usługi nr - Urząd Miejski w Świdnicy

druk 9.7 - wpisanie aktu małżeństwa do polskich ksiąg

Urząd Gminy w Rzekuniu KARTA USŁUGI USC-02

Zawarcie i ustanie małżeństwa