Hemoreologia - Diagnostyka Laboratoryjna

diagnostyka laboratoryjna Journal of Laboratory Diagnostic
2010 • Volume 46 • Number 4 • 365-369
Artykuł na zaproszenie Redakcji • Invited Article
Hemoreologia
Hemorheology
Zbigniew Dąbrowski
Katedra Rehabilitacji Klinicznej, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie
i Katedra Fizjologii Zwierząt, Zakład Hematologii Eksperymentalnej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków
Streszczenie
Informacje prezentowane w niniejszym artykule dotyczą właściwości reologicznych krwi, erytrocytów i osocza. Reologia to
bardzo szeroka dziedzina nauki, którą interesuje się przemysł, badając i wdrażając do praktyki takie substancje jak: oleje,
smary, masy plastyczne, a nawet ciała stałe. Ostatnie dwudziestolecie przynosi wiele odkryć właściwości reologicznych krwi,
jako całości i poszczególnych elementów morfotycznych – głównie erytrocytów i leukocytów zarówno w stanach fizjologicznych, jak i w powiązaniu z różnymi schorzeniami.
Summary
Rheology, also known as hemorheology is a study of the red blood cells (RBCs). The rheological research involves the specifics of elasticity and aggregation of erythrocytes and to a lesser degree leukocytes. The correct elasticity of RBCs allows for
the physiological flow of the blood stream in the vessel system. The rheological characteristics of the blood are influenced by
the number of morphemic elements, plasma proteins level and the deformability of RBCs. An increased hematcrit value,
a decrease in the RBCs elasticity, or an increased level of the RBCs aggregation can cause intravenous embolism and are all
potentially life threatening. Rheological studies started in the beginning of the twentieth century, hemorheological methods
such as capiloarometrics, or the use of laser beam in RBC deformability index have been steadily improved. The use of
hemorheologic diagnostics as one of indicators of a patient's state of health is becoming popular all over the world.
Key words: erytrocyty, reologia
Słowa kluczowe: erythrocytes, rheology
Już w 1743 roku Henry Baker w Londynie, w swoim dziele
tycznych, przy czym najwięcej uwagi w piśmiennictwie świa-
„The microscope made easy: The nature, uses and magni-
towym poświęcone jest erytrocytom, rzadziej bezpośrednio
fying powers of the best kinds of microscopes, described,
leukocytom lub płytkom krwi. Erytrocyty są szczególnego
calculated and explained” cytuje Antoniego Leeuwenhoek’a
rodzaju elementami morfotycznymi krwi, u ssaków pozba-
– konstruktora pierwszego mikroskopu i pierwszego obser-
wionymi jądra komórkowego (obecne u niższych form krę-
watora czerwonych ciałek krwi – „An observation of Mr.
gowców), zawierającymi hemoglobinę, liczne enzymy (wy-
Leeuvenhooek is very well worth regarding: he took notice,
kryto 68) oraz skomplikowane związki biochemiczne, jony,
that when he was greatly disordered, the Globule of his
kationy a także wodę. Są zasadniczymi elementami morfo-
Blood appeared hard and rigid, but grew softer and more
tycznymi krwi obwodowej, przepływającymi w każdej sekun-
pliable as his Health returned”. Jak na handlarza płócien
dzie przez nasz system naczyń kapilarnych o powierzchni
i konstruktora mikroskopu, bynajmniej nie stworzonego
ok. 600 m² w samych mięśniach, co mniej więcej odpowiada
z myślą o badaniach biologicznych, ale dla kontroli włókien
200 kapilarom na 1 m² tej tkanki. Trochę liczb dla przypo-
tkanin, obserwacja dotycząca erytrocytów była niezwykle
mnienia, u ludzi liczba erytrocytów waha się od 4 do 6 milio-
trafna, a tym samym po raz pierwszy, zwrócona została
nów w 1 µl i jest zależna od płci (u kobiet: 3,5 – 5 mln,
uwaga na właściwości reologiczne tych komórek.
mężczyźni: 4.3 – 5.4 mln), a w całej krwi jest ich ok. 25 x
Przepływem przez system naczyniowy od dawna zajmuje
10¹². Prawidłowy erytrocyt ma średnicę 6 – 8 µm, grubość
się dział nauki zwany hemoreologią, lub prościej reologią.
1,7 – 2,5 µm, powierzchnię 140 µm², objętość 82 – 92 fl.
Badania prowadzone w tej dziedzinie dotyczą wielu aspek-
Czas życia krwinki czerwonej wynosi średnio 120 dni, dla-
tów przepływu krwi pełnej, osocza jak i elementów morfo-
tego nasz krwioobieg musi być uzupełniany dobową „porcją”
365
Hemoreologia
208 bilionów tych komórek i jak obliczono około 2,4 mln eryt-
ten autorzy tłumaczą powstawaniem przy ścianie kapilary
rocytów opuszcza szpik w ciągu 1 sekundy. Dzienny dys-
tzw. warstwy peryferycznej bogatej w osocze (właściwoś-
tans, jaki muszą pokonać krwinki w krwioobiegu, wynosi ok.
ciami zbliżone do cieczy newtonowskiej), a ubogiej w ele-
400 km [25]. Aby spełnić swoją podstawową funkcję fizjolo-
menty morfotyczne oraz płynącej środkiem cieczy nienewto-
giczną tj. przenieść gazy oddechowe, erytrocyty muszą
nowskiej. Dzięki temu, łatwo odkształcalne krwinki,
przebyć właśnie taki dystans w ciągu swojego – jak nazy-
swobodnie mogą przepływać we włośniczkach, o przekroju
wają to Anglicy „life span” i muszą, zachować doskonałą ela-
bliskim połowie ich średnicy, bez względu na wartość hema-
styczności swojego „ciała”, tak aby móc przecisnąć się przez
tokrytu. Natomiast grubość warstwy osocza jest uza-
sieć kapilarną o przeciętnej średnicy 1 – 2,5 µm.
leżniona od hematokrytu, im jest on większy, tym mniejsza
Hemoreologia jest dziedziną coraz intensywniej rozwijającą
przyścienna warstwa osocza, ponadto wzrasta ona ze
się. Poświęcone tej dziedzinie czasopisma o zasięgu świato-
wzrostem średnicy naczynia. W czasie przepływu krwi
wym to: Clinical Hemorheology and Circulation, Biorheology,
naprężenia styczne, malejące od ścianki naczynia do jego
Australia Rheology Journal, Horizons in Hemorheology, po-
osi, powodują przemieszczanie elementów morfotycznych
zostałe pisma reologiczne poświęcone są w głównej mierze
do osi, nadając im równocześnie ruch rotacyjny, co ułatwia
zagadnieniom przemysłowym, chemii polimerów, olejom, rza-
rozdzielanie ich w rozgałęzieniach typu „Y” [5].
dziej płynom ustrojowym. Godnym uwagi jest najnowsze
Lepkość krwi wykazuje zależność od liczby elementów mor-
opracowanie z 2007 roku, poświęcone hemoreologii i hemo-
fotycznych, szczególnie erytrocytów (hematokryt), stężenia
dynamice wybitnych europejskich reologów krwi takich jak:
hemoglobiny w erytrocytach, zawartości i stężenia hemoglo-
Baskurt, Hardeman, Rampling oraz Amerykanina – Meisel-
biny w krwince, jej objętości i kształtu a także poziomu
man’a [2]. Nazwiska te stale widnieją w licznych publikacjach
białek w osoczu [23, 24]. Efekt tarcia elementów morfotycz-
światowego piśmiennictwa poświęconego reologii krwi.
nych o ściany naczyń jak i o warstwę osocza jest minimali-
Jednym z pierwszych badaczy właściwości przepływu krwi
zowany nadzwyczajną elastycznością erytrocytów. O ile
był Jean Poiseuille (1799 – 1869), któremu zawdzięczamy
w warunkach doświadczalnych, denaturowane erytrocyty
do dziś obowiązujące prawo (1836 r.) określające, że: obję-
przy równoczesnym podniesieniu wartości hematokrytowej
tość cieczy (V) wypływającej z rury jest wprost proporcjo-
do 60%, powodują całkowite zatrzymanie krążenia krwi
nalna do różnicy ciśnień (P1 – P2) wywołującej ruch cieczy
(liczne zatory w kapilarach i drobnych naczyniach), nato-
oraz do 4 potęgi promienia rury (r4), a odwrotnie proporcjo-
miast podwyższenie hematokrytu do 90%, przy aktywnych
nalna do długości rury (L) i do lepkości cieczy (η). Prawo to
erytrocytach powoduje zwiększenie lepkości krwi, ale nie
jednak odnosi się do sztywnych rur i żaden z tych paramet-
powstrzymuje przepływu krwi. Dobra odkształcalność eryt-
rów nie stosuje się do przepływu krwi w naczyniach in vivo.
rocytów, która wraz z ich wiekiem stopniowo spada, jest nie-
Należy również pamiętać, że prawo Poiseuille’a stosuje się
odzownym warunkiem prawidłowego funkcjonowania orga-
do cieczy newtonowskich (jednorodnych), jaką krew abso-
nizmu. Strukturalne i funkcjonalne właściwości błony
lutnie nie jest, bowiem jej skład to osocze i zawieszone
erytrocytarnej umożliwiają przeciskanie się przez sieć kapi-
w nim elementy morfotyczne. Przepływ krwi w naczyniach
larną, a ponadto ich zewnętrzny ujemny ładunek elek-
dużych (okolice zastawek, aorta) ma charakter burzliwy,
tryczny – zgodnie z prawem Coulomb’a – przeciwdziała ich
w naczyniach o małej średnicy przepływ ma charakter war-
zlepianiu się w rulony, czy agregaty, działając dezagregacyj-
stwowy, a zgodnie z prawem Newton’a lepkość cieczy
nie. Natomiast agregacja erytrocytów powodowana jest
wiąże się z siłą tarcia jednej warstwy o drugą i to właśnie
obecnością mostków makrocząsteczkowych. Najczęściej
określa się mianem lepkości. Zatem współczynnik lepkość
in vitro powstające agregaty/rulony jednowymiarowe, czy
jest zależny od oporu stawianego przez ciecz podczas wza-
trójwymiarowe „wypychają” – spośród siebie – na zewnątrz
jemnego przesuwania się jej warstw. Efekt ten opisuje się
leukocyty (Fot. 1). Śródnaczyniowa agregacja krwinek
stosunkiem naprężenia stycznego (dyna/cm2), przyjętego
sprzyja zwiększaniu lepkości krwi, zwłaszcza przy niskich
w nomenklaturze reologicznej jako stosunek siły ścinania
naprężeniach stycznych, upośledzając zwłaszcza mikro-
(ang. shear stress) do szybkości ścinania (ang. shear rate).
krążenie (jakże niebezpieczne zjawisko np. w siatkówce
Ruch ten wyraża wzór:
oka). W prawidłowych warunkach siły agregacji i dezagregacji muszą pozostawać w równowadze. Przepływ krwi
ŋ=T/δ
w sieci kapilarnej i w drobnych naczyniach sprzyja wzajemnemu zderzaniu się erytrocytów, ale duże naprężenie
gdzie ŋ to współczynnik lepkości, Τ naprężenie styczne
styczne i przewaga ujemnych ładunków przeciwdziałają
określające zarazem siłę styczną wobec warstwy płynącej
agregacji [24]. Natomiast wzrost mostków makrocząstecz-
cieczy, δ to szybkość ścinania wyrażona stopniem pręd-
kowych, zaburzenia składników lipidowych osocza, jak
kości między warstwami cieczy. Relacje jakie zachodzą
i błony erytrocytarnej, wzrost osoczowych immunoglobulin
między płynącą krwią, a kapilarami opisali R. Fahraeus i T.
IgA, IgG, IgM o ładunkach dodatnich wybitnie sprzyja two-
Lindqvist w 1931 r., stwierdzając, że zmniejszenie się lep-
rzeniu agregatów. Właśnie tworzenie bogatych agregatów
kości krwi następuje z malejącą średnicą kapilar [14]. Efekt
w stanach zapalnych, głównie w sepsie, jest przyczyną
366
Z. Dąbrowski
parametry reologiczne mogą upośledzić perfuzję tkankową
[19, 30]. Autorzy ci opisali podwyższoną lepkość krwi całkowitej i osocza w zespole kardiologicznym. Udowodniono, że
w stanach niedokrwiennych mózgu erytrocyty charakteryzują się wzrostem zlepialności i brakiem deformacji [18].
Cicco i wsp. z kolei zwracają uwagę na spadek elastyczności erytrocytów w występującej waskulopatii w nadciśnieniu,
(Peripheral Arterial Disease – (POAD II)). Hemoreologiczne
właściwości krwi u chronicznych palaczy zdecydowanie są
gorsze niż u nie palących [7, 13].
U chorych hemodializowanych, po podawaniu witaminy E,
dochodzi do znacznej poprawy (nawet silniej zaznaczonej
niż u ludzi zdrowych) właściwości reologicznych erytrocytów
Rycina 1. Rulonizacja erytrocytów.
[16]. Wydawać mogłoby się, że badania reologiczne krwi nie
są zbyt ważne, ale w przypadku pacjentów dializowanych
i po transplantacji nerki okazują się pomocne.
w krótkim czasie dużego opadu krwinek (OB powyżej
Odwrotne relacje, takie jak niedokrwistość, hipoproteinemia,
50 mm/h) m.in. na drodze pozbawiania błony erytrocytów
wlew dożylny płynów infuzyjnych, ostatni trymestr ciąży cha-
jednoimiennych ładunków z ich powierzchni.
rakteryzują się obniżoną lepkością krwi. Interesującym zjawi-
Czynniki patologiczne, takie jak czerwienica prawdziwa,
skiem jest obniżenie lepkości krwi na zasadzie hemodilucji,
hiperproteinemia, hiperkalcemia, hiperglikemia, białaczki,
jako efektu powysiłkowego zwiększenia objętości osocza
odwodnienie po intensywnym wysiłku mają znaczny wpływ
[17, 26, 27, 28]. Wzrost objętości osocza – w zależności od
na lepkość krwi. Obniżenie temperatury kończyn, czy twarzy
intensywności wysiłku – może wahać się w okresie odpo-
wpływa na podwyższenie lepkości krwi, zwiększa się wów-
czynku od 8 do 17%, natomiast największy spadek hemato-
czas zdolność erytrocytów do tworzenia agregatów, co m.in.
krytu obserwuje się w okresie 24 – 72 godzin po wysiłku, np.
sprzyja łatwemu odmrożeniu tych części ciała. Zwiększoną
po biegu maratońskim na drugi dzień stwierdzano przyrost
tendencję do agregacji erytrocytów obserwuje się często
osocza nawet o 560 ml! Według różnych autorów zjawisko to
także w cukrzycy wraz z zaburzeniami mikrokrążenia.
spowodowane jest przyjmowaniem dużych ilości płynów
Ponadto w tej grupie chorych leukocyty granulocytarne cha-
w trakcie wysiłku, przemieszczaniem białek i płynu do prze-
rakteryzują się słabą odkształcalnością [22, 10, 29, 31].
strzeni naczyniowej, a także zatrzymaniem sodu i wody
Zaburzenie homeostazy ustrojowej, obejmujące również
przez nerki, istotną rolę w tym zjawisku odgrywają hormony
zachwianie równowagi hemoreologicznej i wzrost agregacji,
odpowiedzialne za retencję sodu i wody. Po intensywnych
cechuje także sepsę [1]. Do schorzeń hematologicznych,
treningach obserwowano również spadek stężenia fibryno-
które przyczyniają się do zaburzeń reologicznych krwi, na
genu. Dokładny mechanizm tego zjawiska nie jest dosta-
pierwszym miejscu wymienia się niedokrwistość sierpowa-
tecznie wyjaśniony. Należy także wspomnieć, że nie tylko
tokrwinkową i talasemię homozygotyczną i heterozygo-
z przyczyn patologicznych i powysiłkowych dochodzi do
tyczną, brak błonowego białka erytrocytów (4.2), niedobór
zmian właściwości reologicznych krwi, ale również stwierdza
lub całkowity brak glukozo–6–fosforano–dehydrogenazy.
się zależność nasilenia tego procesu od pór roku na [15].
Obniżenie elastyczności erytrocytów i zarazem podwyższe-
Obecne techniki zarówno biochemiczne, jak i biofizyczne są
nie ich zlepialności stwierdzono w ostrym stanie zapalnym
powszechnie i obowiązkowo stosowane w diagnostyce sta-
skóry – róży, z kolei u pacjentów z żylakami podudzi i ud
nów patologicznych, fizjologicznych jak i w badaniach ekspe-
stwierdzano podwyższoną agregację erytrocytów, ale zara-
rymentalnych, nie mniej jednak reologia krwi i jej elementów
zem – być może jako pewnego rodzaju rekompensatę tej
morfotycznych zyskuje coraz większe znaczenie dzięki udo-
niekorzystnej cechy – podwyższoną elastyczność tych
skonaleniom technicznym. Pierwsze badania reologiczne,
komórek [3, 6]. Mogłoby się wydawać, że w czerwienicy
zwłaszcza erytrocytów i leukocytów były prowadzone metodą
prawdziwej wzmożona patologiczna proliferacja erytrocy-
kapilarometryczną. Do kapilary był, z precyzyjnie ustawioną
tów, zapewnia krwi krążącej zwiększoną pulę młodych eryt-
siłą ssącą, wciągany erytrocyt lub leukocyt a następnie mie-
rocytów, cechujących się znaczną odkształcalnością, tym-
rzono czas „wciskania” się komórki, jak i jej zdolność od-
czasem badania wskazują na spadek ich odkształcalności
kształcania. Inną metodą było nakropienie zawiesiny erytro-
[9]. Wyjaśnianiu tego zjawiska, będą poświęcone dalsze
cytów na płytkę mikroporowatą i zasysanie tych komórek
badania, a zarazem to nasze stwierdzenie może stanie się
również ze stałą siłą. Po upływie ściśle określonego czasu
zachętą do podjęcia tego tematu przez inne ośrodki.
utrwalano płytkę glutaraldehydem i wypłukiwano erytrocyty
Libionka i wsp. oraz Toth i wsp. dowodzą że zmiany reolo-
w których mierzono długość zassanych wypustek w mikro-
giczne krwi w chorobach sercowo–naczyniowych mogą się
skopie skaningowym. Przewaga erytrocytów o najdłuższych
wiązać z zaburzeniami krążenia, lub odwrotnie, zmienione
wypustkach dowodziła znacznej elastyczności erytrocytów.
367
Hemoreologia
Tego typu pomiary reologicznych właściwości erytrocytów
mają obecnie wartość historyczną i czytelnik może więcej się
dowiedzieć na ten temat w pracy Brailsford i wsp. oraz
Dąbrowkiego [4, 8, 27]. W większości laboratoriów w Polsce
obecnie stosowane są reometry dwojakiego rodzaju. Pierwszy z nich o znacznie rozbudowanej technice pomiarowej to
LORCA – skrót od Laser–assisted Optical Rotational Cell
Analyser (Mechatronics, Amsterdam, Holandia), drugi to SSD
reometr – Shear Stress Difractometer (Rheodyn, Myrenne,
Roentgen Niemcy). Pierwszy z nich składa się z dwóch
cylindrów umieszczonych jeden w drugim. Obroty cylindra
wewnętrznego są sterowane komputerowo ze stałą skokową
prędkością od 0,30 do 59,97 siły ścinania mierzonej w Pascalach (Pa). Do przestrzeni pomiędzy cylindrami wprowadza
się zawiesinę krwi (25 µl) najczęściej w PVP, lub w dekstranie. Wiązka laserowa przechodzi przez cylindry, pomiędzy
którymi poddawane są sile ścinania erytrocyty, zarówno przy
badaniu ich indeksu elongacyjnego, jak i stopnia agregacji.
Wiązka ta pada na sensor, lub mikrokamerę TV. Rozproszenie wiązki laserowej zamienione na impulsy są rejestrowane
przez komputer. W czasie pomiaru na ekranie widoczne są
obraz dyfrakcyjny „rozciągającej” się krwinki, jak i wykres
postępującej elongacji w miarę zwiększania szybkości ścinania. W reometrach typu rotacyjnego (zwanych często ektacytometrami, z greckiego ekta – rozciągam, cyto – komórka),
krew poddawana jest wymuszonemu przepływowi typu Coulette’a między wirującym stożkiem a cylindrem (lub pomiędzy
dwoma wirującymi cylindrami). Uzyskany wykres – sylektogram, ilustruje stopień rozproszenia światła (tutaj laserowego), zmieniającego się od momentu utworzenia agregatów
krwinek (rulonów) do ich rozproszenia. Sylektogram określa
kinetykę agregacji erytrocytów. Szczegółowy opis znajdzie
czytelnik w pracy Turczyński i wsp. oraz Dobbe [11, 31].
Drugi typ reometru oparty jest na przechodzącej wiązce
laserowej, ale przez dwie okrągłe tarcze szklane, gdzie
górna wprowadzana jest w ruch obrotowy sterowany komputerowo o takich samych prędkościach jak w poprzednim
reometrze. Między te tarcze wprowadza się zawiesinę krwi
najczęściej w PVP o stałej gęstości. Pomiar indeksu elongacyjnego erytrocytów w tym aparacie, oparty jest na tej samej
zasadzie, jak w pierwszym z omówionych urządzeń. Oblicza się indeks elongacyjny (IE) wg wzoru: (D–S) / (D+S),
gdzie D – długość erytrocytu, S, jego szerokość. Wartości te
określa się w procentach. Porównanie wyników badania IE
tej samej krwi w obu reometrach przeprowadzili Wang
i wsp., uzyskując dokładnie pokrywające się dane [32].
Uważam, że badania reologiczne erytrocytów zarówno pod
względem indeksu elongcyjnego, jak i stopnia agregacji
mogą być bardzo przydatne w monitorowaniu terapii schorzeń serca, naczyń, dializoterapii a nawet w chorób zakaźnych, nie mówiąc już o badaniach eksperymentalnych,
odkrywających jeszcze mało poznane fakty z „życia” erytrocytów, m.in. współzależności nieneuronalnego cholinergicznego systemu tych krwinek z tlenkiem azotu [20, 21].
368
Piśmiennictwo
1. Baskurt OK, Red blood cell deformability in sepsis. Am J Respir
Crit Care Med 1998; 157: 421-427.
2. Baskurt OK, Hardeman MR, Rampling MW et al. Handbook of
Hemorheology and Hemodynamics. IOS Press. Amsterdam
2007
3. Biesiada G, Krzemień J, Czepiel J, Dąbrowski Z, et al., Rheological properties of erythrocytes In patients suffering from erysipelas. Examination with LORCA device. Clin Hemorheol Microcirc 2006; 34: 383-390.
4. Brailsford JD, Korpman RA, Bull BS. The aspiration of red
blood cell membrane into small holes: New data. w Red Cell
Rheology, eds. Bessis M, Shohet SB, Mohandas N., Springer
Verlag, Berlin, 1978.
5. Brånemark PI, Bagge U. Intravascular rheology of erythrocytes
in man. w Red Cell Rheology: eds. Bessis M, Shohet SB,
Mohandas N., Springer Verlag, Berlin, 1978.
6. Chwała M, Spannbauer A, Teległów A, et al. Red blond cell
rheology in patients with chronic venous disease (CVD). 2009;
41: 189-195.
7. Cicco G, Vincenti P, Stingi GD et al. Hemorheology in complicated hypertension. Clin Hemorheol Microcirc 1999; 21: 315-319.
8. Dąbrowski Z. Reologiczne właściwości krwi, rozdział XIII w Fizjologia krwi. Wybrane zagadnienia T. 2. pod redakcją Z. Dąbrowskiego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1990.
9. Dąbrowski Z, Dybowicz AJ, Marchewka A, et al. Elongation
index of erythrocytes, study of activity of Chojen erythrocyte
enzymem, and the levels of glutatione, malonyldialdehyde In
polycythemia vera (PV). Clin Hemorheol Microcirc (In press).
10. Dintenfass L. Blood microrheology – viscosity factors in blood
flow, ischemia and thrombosis. Butterworths. London, 1971.
11. Dobbe I. Engineering developments in hemorheology. Thela
Thesis. Amsterdam 2002.
12. Ernst E. Regular exercise reduces fibrinogen levels: a review of
longitudinal studies. Briti J Sports Medi, 1993; 27(3): 175-176.
13. Ernst E. Hemorheological consequences of chronic cigarette
smoking. J Cardiovasc Risk 1995; 2: 435-439.
14. Fahraeus R, Lindqvist T. The viscosity of blood in narrow capillary tubes. Am J Physiol 1931; 96: 562-568.
15. Fröhlich M, Sund M, Russ A, et al. Sesonal variations of rheological and homeostasis perameters and acute–phase reactants
in young, healthy subjects. Arterio Thromb Vasc Boil 1997; 17:
2692-2697.
16. Kobyashi S, Moriya H, Aso K, et al. Vitamine E – bonded hremodialyzer improves atherosclerosis associated with a rheological improvement of circulating red blood cells. Kidney Intern
2003; 63: 1881-1887.
17. Kołodziejczyk J., Wysiłek fizyczny a hemoreologia. Med Sport
1999; 3: 117–121.
18. Kowal P, Marcinkowska-Gapińska A, Wykorzystanie badań reologicznych w neurologii. Neuroskop 2005; 7: 149-152.
19. Libionka A, Figiel W, Maga P, et al. Lepkość krwi w chorobach
układu krążenia ze szczególnym uwzględnieniem kardiologicznego zespołu X. Folia Kardiol 2005;12: 465-470.
20. Lopes de Almeida JP, Saldanha C, Nonneuronal cholinergic
system in human erythrocytes: Biological role and clinical relevance. J Membr Biol 2010; 234: 227-234.
21. Lopes de Almeida J.P, Freitas–Santos T, Saldanha C. Fibrinogen–dependent signaling in microvascular erythrocyte function:
Implications on nitric oxide efflux. J Membr Biol 2009; 231: 47-53
22. McMillan DE. Hemorheological studies in the diabetes control
and complications trial. Clin Hemorheol 1993; 13: 147-154.
23. Reinhart WH, Chien S. Red cell rhelogy in stomatocyte – echinocyte transformation: Roles of cell geometry and cell shape.
Blood 1986; 67: 1110-1118.
24. Shiga T, Maeda N, Kon K. Erythrocyte rheology. Crit Rev Oncol
Hematol 1990; 10: 9-48.
Z. Dąbrowski
25. Siems WG, Sommerburg O, Grune T. Erythrocyte free radical
and energy metabolism. Clin Neprol 2000; 53 (Suppl.): S9-S17.
26. Szyguła Z. Erythrocytic system under the influence of physical
exercise and training. Sports Medicine 1990; 10(3):181-197.
27. Szyguła Z. Wpływ wysiłku fizycznego na układ erytrocytarny,
rozdział IX, w: Fizjologia krwi. Wybrane zagadnienia T. 1. Pod
red. Z. Dąbrowskiego, PWN, Warszawa, 2000; ss. 173-193.
28. Szyguła Z, Smith J, Reykens J, et al. An early effect of acute
plasma volume expansion on the renin–aldosterone system
and erythropoietin biosynthesis. Eur J Apel Physiol 1995; 72:
106-110.
29. Telen MJ. Red blood cell surface adhesion molecules: Their
possible role in normal human physiology and disease. Semin
Hematol 2000; 37: 130-142.
30. Toth K, Kesmarky G, Aleby T. Clinical significance of hemorheological alterations. w: Baskurt OK, Hardeman MR, Rampling
MW, Meiselman HJ. Handbook of Hemorheology and Hemodynamics. IOS Press. Amsterdam 2007; p. 392-432.
31. Turczyński B, Michalska–Małecka K, Słowińska L, et al. Nieproliferacyjna retinopatia cukrzycowa a agregacja krwinek czerwonych. Wiad Lek 2004; 57: 634-640.
32. Wang X, Zhao H, Zhung FY, et al. Measurement of erythrocyte
deformability by two laser diffraction methods. Clin Hemorheol
Microcirc 1999; 21: 291-295.
Adres do korespondencji:
Katedra Rehabilitacji Klinicznej
Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie
Al. Jana Pawła II 78
31-571 Kraków
e-mail: [email protected]
369