1 Prof. dr hab. Tomasz Schramm Uniwersytet im. Adama

Prof. dr hab. Tomasz Schramm
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Instytut Historii
Ocena
dorobku naukowego doktor Joanny Gierowskiej-Kałłaur
Pani doktor Joanna Gierowska-Kałłaur należy do warszawskiego środowiska
historycznego poczynając od studiów i uzyskania w 1979 r. tytułu magistra na Uniwersytecie
Warszawskim. Wkrótce po ukończeniu studiów rozpoczęła pracę w Instytucie Historii PAN i
z tym ośrodkiem związana jest cała jej droga naukowa.
Pierwsze lata jej działalności w Instytucie Historii PAN przyniosły plon w postaci
drobnych publikacji takich jak komunikaty, wskazówki bibliograficzne czy elementy aparatu
naukowego towarzyszącego pracy Andrzeja Ajnenkiela Historia Sejmu polskiego. Niewielkie
rozmiary tych pierwocin należy wiązać z charakterem jej pracy określonym przez nazwę
jednostki, w której była zatrudniona (Pracownia Bibliografii Polski XIX I XX w.), jak też z
kilkuletnią przerwą urlopową spowodowaną okolicznościami rodzinnymi. Warto jednak
dodać, że ten okres przyniósł też większe wyzwania. Jednym z nich było opracowanie
biogramu Stefana Radzimińskiego dla Polskiego Słownika Biograficznego – tylko
zorientowani w specyfice tego typu poszukiwań wiedzą, jakiego nakładu pracy wymaga,
mimo skromnych rozmiarów, publikacja tego typu. Obok tego należy wspomnieć o
współpracy redakcyjnej z profesorem Andrzejem Garlickim przy wydawaniu pamiętników
Hermana Liebermana – udział pani Joanny Gierowskiej-Kałłaur wyrażał się opracowaniem
przypisów i poszerzonego indeksu osobowego.
Ponowne podjęcie aktywności w Instytucie Historii PAN po wspomnianym wyżej
urlopie przyniosło wkroczenie pani Gierowskiej-Kałłaur na drogę systematycznego rozwoju
naukowego, co znalazło wyraz m.in. w uzyskaniu przez nią w 2002 r. stopnia doktorskiego
pod kierunkiem naukowym profesora Andrzeja Ajnenkiela. Zajęła się ona leżącą dotąd
niemal całkowicie odłogiem problematyką kształtowania się władzy polskiej na ziemiach
byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego w początkach Drugiej Rzeczypospolitej. Plonem
1
tych badań stały się dwie publikacje książkowe oraz referaty przedstawiane na licznych
sesjach naukowych; większość z nich była następnie ogłoszona w materiałach
pokonferencyjnych, innych wydawnictwach zbiorowych lub w różnych czasopismach
naukowych ze „Studiami z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” na czele. Książki
to rozprawa doktorska Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920)
(Warszawa 2003) oraz poprzedzająca jej ukazanie się Straż Kresowa a Zarząd Cywilny Ziem
Wschodnich. Współdziałanie czy rywalizacja? (Warszawa 1999). Ta druga, licząca niespełna
70 stron tekstu oraz 50 stron aneksów – materiałów źródłowych i zestawień – określona
została we wprowadzeniu jako „znacznie rozszerzona wersja jednego z rozdziałów
zamierzonej monografii”. W rzeczywistości trudno znaleźć jej odpowiednik w strukturze
zapowiadanej monografii, czyli wspomnianej wyżej opublikowanej wersji rozprawy
doktorskiej. Także zawartość obu książek jest różna, co pozwala uznać pierwszą z nich za
pozycję całkowicie samodzielną.
Działalność Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich zanalizowana została przez doktor
Gierowską-Kałłaur w wielu aspektach, którym poświecone jest osiem rozdziałów
wspomnianej monografii (nie licząc rozdziału pierwszego, wprowadzającego), druga z
wymienionych książek, w jaką przekształcił się planowany jeszcze jeden rozdział, wreszcie
niektóre spośród kilkunastu opublikowanych oddzielnie artykułów; inne, odchodząc od
tematyki określonej przed chwilą, traktują o innych składowych ówczesnej sytuacji na terenie
dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Całość daje nie tylko bogaty obraz owej sytuacji,
ale stanowi podstawę do wysnucia przez autorkę wniosków wyartykułowanych w
zakończeniu głównej z owych publikacji. Te ukazują odmienne założenia i cele polityczne
różnych środowisk polskich, a także innych stron toczącej się rozgrywki, łącznie z Niemcami
i Rosją. Ich punkt ciężkości leży w ocenie polityki prowadzonej przez Józefa Piłsudskiego i
jej rezultatów. W sumie ten dorobek doktor Gierowskiej-Kałłaur należy ocenić wysoko
zarówno od strony rozmiarów jak i – przede wszystkim – od strony merytorycznej:
zbudowała ona, w oparciu o rozległe i skrupulatne badania, korpus wiedzy tyczący ważnego,
a do tego czasu zupełnie niemal zapoznanego tematu, a ponadto zajęła wyraziste stanowisko
w dyskusji nad kształtowaniem się odrodzonej Rzeczypospolitej.
Powstałą w ten sposób kompetencję spożytkowała badaczka przygotowując
imponującą edycję źródeł zatytułowaną Raporty Straży Kresowej 1919-1920. Ziem PółnocnoWschodnich opisanie (Warszawa-Pułtusk 2011), wydaną w serii „O Niepodległą i granice”.
Zasługuje ona na szczególną uwagę z paru względów. Pierwszy z nich to same rozmiary:
1121 stron druku, nie licząc indeksu osób i streszczenia. Druga to „ratunkowy” charakter
2
wydawnictwa. Jak pisze jego autorka: „Prowadząc (po dziesięcioletniej przerwie) nową
kwerendę w raportach Straży Kresowej przechowywanych w Bibliotece Publicznej m.st.
Warszawy, ze zgrozą stwierdziłam, iż liliowy atrament odbitek hektograficznych i płowiejący
atrament oryginałów znikają w sposób niepozwalający już częstokroć na odczytanie tekstu.
Nie jest to winą biblioteki, która przechowuje te materiały w optymalnych warunkach, tylko
winą upływu czasu i fatalnej jakości papieru i tuszy. Z kolei przebitka kopii
przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym jest często w tak złym stanie, że –
bywa – kruszy się w palcach.” (s. 40). Wzgląd trzeci i najważniejszy to zawartość
opublikowanych raportów, przynosząca obfitość faktów nieznanych lub znanych o tyle, o ile
znalazły się one we wspomnianych wyżej publikacjach Joanny Gierowskiej-Kałłaur.
Udostępnienie ich treści, a w niejednym wypadku wręcz jej zachowanie dla użytku innych
badaczy poprzez omawianą tu publikację godne jest wielkiej pochwały.
Zawarta w tym miejscu ocena winna jednak skupić się nie na wartości samych źródeł
– nieznanego materiału ukazującego mało znaną rzeczywistość – lecz na autorskim,
naukowym wkładzie doktor Gierowskiej-Kałłaur w tę publikację. Wkład ten wyraża się z
jednej strony przez aparat edytorski, z drugiej polega na zredagowaniu wstępu oraz
towarzyszących dokumentom omówień i komentarzy wyróżnionych szarym tłem.
Jak wynika ze spisu treści, wstęp zawarty jest na stronach 7-76. Trzeba jednak
zauważyć, że o ile od s. 77 zaczynają się, jak głosi tytuł tej części, „Dokumenty z Okręgów”,
o tyle charakter dokumentowy mają już strony 46-76 wstępu – ta jego część zatytułowana jest
„Aneksy” i zawiera cztery sprawozdania z działalności Straży Kresowej/Towarzystwa Straży
Kresowej oraz protokoły czterech zebrań. Układ ten wyjaśniony jest tylko w części i w
sposób mało wyeksponowany („Osobną
grupę stanowią sprawozdania Wydziału
Organizacyjnego i sprawozdania poszczególnych wydziałów. Inna jest wiarygodność tych
źródeł pisanych nie na użytek wewnętrzny, ale «na zewnątrz» – często w celu uzyskania
większych dotacji. I dlatego są one wykorzystane w niniejszej dotacji w sposób posiłkowy
tylko jako materiały pomocnicze.” – s. 23). Tak więc autorska część wstępu liczy 40 stron.
Omówienia i komentarze towarzyszące dokumentom z poszczególnych okręgów, nie licząc
krótkich objaśnień redakcyjnych, mają rozmiary od kilkunastu wierszy do kilku stron. Razem
ich objętość wynosi około 40 stron. Łącznie więc wydawnictwo liczy około 80 stron
opracowania będącego dziełem autorskim. Poświęcone różnym obszarom Ziem Wschodnich
oraz różnym aspektom polskiej na nich obecności, koresponduje swą zawartością z
omówionymi wyżej opracowaniami, uzupełniając stan wiedzy o nich, którą można nazwać
„syntetyczną”. Ujęte w cudzysłów określenie, chociaż nie całkiem ścisłe, zostało tu
3
wprowadzone dla odróżnienia tej wiedzy od bezmiaru faktów jednostkowych, jakie przynoszą
publikowane dokumenty. Praca naukowa doktor Gierowskiej-Kałłaur nad omawianą tu edycją
miała także, rzecz prosta, postać opracowania przypisów – licznych, wyczerpujących i
kompetentnych.
Założeniem
przedkładanej
recenzji
nie
jest
omówienie
każdego
elementu
publikowanego dorobku habilitantki, przedstawionego w przygotowanej przez nią
dokumentacji w sposób wielce szczegółowy. Poza obrębem tego omówienia znajdą się więc
takie elementy jak wywiady, zdjęcia czy sekretarzowanie redakcji „Przeglądu Wschodniego”.
Należy natomiast uwzględnić trzy inne kategorie. Jedna z nich to czteroczęściowa publikacja
zatytułowana Historia. Teksty źródłowe, powstała we współpracy z Eleonorą JankowskąPoleganow, a wydana w latach 2003-2004. Jej cztery części odpowiadają wielkim epokom
historycznym (starożytność i średniowiecze ujęte są w jednym tomiku), faktycznie jednak o
układzie tym zadecydował program nauczania historii w ówczesnym czteroklasowym liceum.
Podtytuł Zeszyt dla uczniów z góry zapowiada charakter tego wydawnictwa. Wyborowi źródeł
towarzyszą bowiem ćwiczenia wprowadzające uczniów w umiejętności spożytkowania
przekazu źródłowego: znalezienia w nim określonych informacji, ewentualnie także ich
zinterpretowania. Rezultat tego interesującego ekskursu w dziedzinę odmienną od zasadniczo
uprawianej, będący owocem przyniesionej przez okoliczności przygody Joanny GierowskiejKałłaur z praktyką dydaktyczną na szczeblu szkolnym, ocenić wypada jako pomysłowy i
wartościowy. Natomiast chociaż wątpliwości może budzić określenie trzynastu tabel
towarzyszących wspomnianemu wyżej II tomowi Historii Sejmu polskiego słowami „na
prawach artykułu”, niewątpliwie opracowanie ich wymagało odpowiednich kompetencji
zarówno jeśli chodzi o wiedzę, jak i o umiejętności warsztatowe. Odnotować wreszcie należy,
że dorobek habilitantki zawiera trzy publikacje recenzyjne. Pierwsza z nich, datująca się z
początków jej pracy, ma charakter sprawozdawczy, natomiast dwie następne, mimo że
odmienne w tonacji (jedna krytyczna, druga pochwalna) wykazują umiejętność wnikliwej
analizy ocenianych tekstów – a także uwidaczniający się i przy innych okazjach temperament:
Joanna Gierowska-Kałłaur nie unika wyraźnego artykułowania sądów czy to przy prezentacji
wyników swoich badań, czy w dyskusjach z kolegami po fachu.
Obraz habilitantki dopełniają dwa pola jej aktywności nie mające wprost charakteru
naukowego, jednak z pracą naukową związane blisko, chociaż pośrednio. Mowa o
działalności dydaktycznej prowadzonej od 2004 r. na Uniwersytecie Warszawskim w ramach
Studium Europy Wschodniej i obejmującej kilka przedmiotów na czele z koronnym
wykładem „Węzłowe zagadnienia dziejów regionu: historia 1917-1991”, ponadto zaś o
4
bogatej
i
zróżnicowanej
działalności
organizacyjnej,
starannie
przedstawionej
w
autoreferacie.
Badania pani doktor Gierowskiej-Kałłaur tyczą przede wszystkim obszaru
odpowiadającego Wileńszczyźnie oraz mniej więcej dwu trzecim terenu dzisiejszej Białorusi.
Sama określa
go mianem Ziem Wschodnich, przyjmując jako nazwę własną termin
zastosowany przy powołaniu Zarządu Cywilnego, bądź też – tu również idąc za terminologią
użytą przez Józefa Piłsudskiego – jako ziemie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Koncentrują się one na złożonym okresie otwierającym się wraz z końcowym etapem,
następnie zaś zakończeniem pierwszej wojny światowej.
Oparte o szerokie i staranne
kwerendy archiwalne, prasowe i literaturowe, przyniosły bogatą panoramę tych ziem w
szczególnym czasie, kiedy to wyłaniał się ich nowy kształt polityczny, różny nie tylko od
stanu dotychczasowego, ale i od tradycji Wielkiego Księstwa. Ten ważny rozdział dziejów
owego jakże specyficznego obszaru był zarazem jednym z istotnych elementów określania
kształtu odrodzonego państwa polskiego.
Poczynione ustalenia traktuje ona sama jako punkt wyjścia do dalszych badań,
chociażby na etapie kwerendy archiwalnej. We wstępie do wydawnictwa Raporty Straży
Kresowej 1919-1920. Ziem Północno-Wschodnich opisanie pisze: „Mam świadomość, że
podjęłam się pracy przekraczającej siły jednego człowieka, ale – ktoś przecież musi zacząć.”.
Istotnie, mimo wcześniejszych prac takich autorów jak Piotr Łossowski, Jan Jurkiewicz,
Krystyna Gomółka czy Nina Zielińska, dopiero prace Joanny Gierowskiej-Kałłaur uznać
można za dające w tej materii możliwie rozległy obraz w aspekcie tak faktograficznym, jak i
interpretacyjnym. Tak więc w odniesieniu do trzonu jej dorobku, charakteryzującego się dużą
zwartością tematyczną, z pewnością spełniony jest ustawowy warunek znacznego wkładu w
rozwój uprawianej przez habilitantkę dyscypliny naukowej. Natomiast pojawiają się w tym
wypadku inne wątpliwości wywodzące się również z przytoczonego zapisu ustawy o
stopniach naukowych i tytule naukowym, który mówi o osiągnięciach uzyskanych po
otrzymaniu stopnia doktora. Tematykę, której badania przyniosły pani Joannie GierowskiejKałłaur stopień doktorski zgłębia ona nadal. Niewątpliwie edycja pt. Raporty Straży Kresowej
1919-1920. Ziem Północno-Wschodnich opisanie powstała dzięki kompetencji i wielkiemu
nakładowi pracy autorki i zasługuje na uznanie jej za znaczny wkład w rozwój wiedzy
historycznej. Jednak odautorska część wydawnictwa w ograniczonym jedynie stopniu
pozwala ocenić rozwój naukowy habilitantki. Pod tym względem większe znaczenie należy
przypisać książce Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920) i
5
artykułom, przy czym uznanie niektórych z nich za „osiągnięcia uzyskane po stopniu
doktora” uzasadnić by można jedynie formalnym kryterium daty publikacji.
Dając wyraz swoim wątpliwościom niżej podpisany wyraża ubolewanie, że obecna
procedura habilitacyjna nie daje możliwości poddania kandydatki do osiągnięcia
samodzielności
naukowej
takiemu
sprawdzianowi,
jaki
umożliwiała
procedura
dotychczasowa. Odpowiedź na zasadnicze pytanie o podstawy uzyskania samodzielności
badawczej, przede wszystkim zaś o kwalifikacje do kierowania rozwojem młodej kadry
naukowej i jego oceny musi być więc oparta o jedno tylko kryterium: zanalizowanie
możliwości w dziedzinie poszukiwań oraz krytyki i interpretacji materiału, a także w
dziedzinie pisarstwa historycznego. Poddany takiej ocenie cały dorobek habilitantki pozwala
na odpowiedź pozytywną, a tym samym na sformułowanie wniosku o dopuszczenie pani
doktor Joanny Gierowskiej-Kałłaur do końcowego etapu przewodu habilitacyjnego.
Prof. dr hab. Tomasz Schramm
Poznań, 1 listopada 2012 r.
6