System bankowy obejmuje: 1) Banki centralne powstałe na bazie

System bankowy obejmuje: 1) Banki centralne powstałe na bazie

1
System bankowy obejmuje:
1) Banki centralne powstałe na bazie banków emisyjnych
2) Banki operacyjne (komercyjne, handlowe)
3) Banki specjalne (wyspecjalizowane)
4) Spółdzielczość kredytową
5) Kasy oszczędnościowe
Bank centralny jest to bank, który równocześnie pełni funkcje:
1) Banku emisyjnego – oznacza to, że jest zawsze wypłacalny
2) Banku banków – jest bankiem rezerwowym dla banków operacyjnych (komercyjnych).
Tworzy on dwa rodzaje pieniądza:
§ banknot jako centralny pieniądz gotówkowy
§ pieniądz żyrowy – centralny pieniądz rezerwowy
Bank banków pełni następujące funkcje:
§ reguluje cyrkulację emitowanego pieniądza (gotówkowego i żyrowego)
§ reguluje wielkość pieniądza bankowego tworzonego przez banki operacyjne
§ reguluje płynność całego systemu bankowego
§ kształtuje potencjał kredytowy banków operacyjnych poprzez odpowiednie
instrumenty pieniężne
3) Banku gospodarki narodowej – jest regulatorem całego obiegu pieniężnego wewnątrz
kraju oraz równowagi bilansu płatniczego. Ponadto pełni funkcję bankiera państwa w
zakresie udzielania kredytów dla rządu, obsługi długu publicznego oraz waluty
narodowej, a także tak oddziałuje na gospodarkę narodową, aby następował jej stały
rozwój, wzrost dochodu narodowego oraz spadek bezrobocia.
4) Banku państwa – zajmuje się obsługą i organizacją płatności zagranicznych, realizacją
polityki państwa w odniesieniu do kursu walut, pośredniczeniem w kupnie złota i dewiz,
utrzymywaniem rezerw międzynarodowych środków pieniężnych.
Uniwersalne banki operacyjne (komercyjne) – Celem ich działalności jest dążenie do
zaspokojenia potrzeb podmiotów gospodarujących w zakresie usług bankowych przy
równoczesnym dążeniu do osiągnięcia zysków. Realizacja tego celu napotyka na ograniczenia
wynikające z konieczności:
· zachowania płynności, tj. zdolności do nieograniczonej wypłacalności w każdym
przypadku, kiedy klienci banku wyrażają życzenie wycofania swoich wkładów
· przestrzeganie przepisów finansowych i rozliczeniowych ustalonych przez kompetentną
władzę
· takiego działania, które zapewniałoby zaufanie do banku i przeciwdziałało np.
możliwości nagłego wycofania wkładów oszczędnościowych
Banki specjalne – są to przede wszystkim banki, które zajmują się koncentracją środków dla
finansowania inwestycji. Kapitały te są mobilizowane nie tylko poprzez wkłady od klientów,
ale także dzięki emisji i sprzedaży własnych obligacji lub przyjmowaniu lokat innych banków
czy budżetu.
Specjalizacja banków może być:
1. Operacyjna, np. banki kredytu krótko- i długotrminowego
2. Funkcjonalna, np. banki finansujące eksploatację i inwestycje
3. Terytorialna, np. banki ogólnokrajowe i regionalne
4. Branżowa, np. banki przemysłowe, rolne, handlu zagranicznego, budowlane
2
Bankami wyspecjalizowanymi są banki hipoteczne. Zajmują się one udzielaniem pożyczek
zabezpieczonych na hipotece nieruchomości. Środki na udzielanie kredytów pod zastaw ziemi
i nieruchomości banki te mobilizują w drodze sprzedaży listów zastawnych, których
zabezpieczeniem jest zastawiona w bankach ziemia lub nieruchomości.
Bankami wyspecjalizowanymi są też banki inwestycyjne. Zajmują się one bezpośrednim
transferem oszczędności na rynek pieniężny i kapitałowy. Oznacza to, że inwestorzy zamiast lokować środki w bankach komercyjnych – lokują je bezpośrednio na rynku papierów
wartościowych. Banki te zajmują się gwarancją emisji, organizowaniem emisji papierów
wartościowych na rynku pierwotnym, działalnością brokerską i dealerską na rynku wtórnym
papierów wartościowych. Do banków inwestycyjnych zalicza się także instytucje
zarządzające funduszami inwestycyjnymi, towarzystwa podwyższonego ryzyka
inwestycyjnego (venture capital), instytucje obrotu papierami wartościowymi na rynku
wtórnym, instytucje obrotu produktami ubezpieczeniowymi. W Polsce nie ma polskich
banków, które zajmowałyby się wyłącznie operacjami na rynku kapitałowym. Do najbardziej
zaawansowanych w tej dziedzinie należą: Polski Bank Rozwoju S.A., Bank Handlowy, BRE.
Działania typowe dla banków komercyjnych prowadzone są tu zazwyczaj w wyodrębnionych
departamentach (np. departament kapitałowy, departament trudnych długów). Domy
maklerskie prowadzone przez banki muszą być wyodrębnione instytucjonalnie i prawnie. W
Polsce działają filie lub przedstawicielstwa zagranicznych banków inwestycyjnych:
· CS First Boston sp. z o.o. – był pośrednikiem w przejęciu spółki Dębica S.A. przez
Goodyear,
· Creditanstalt Securities S.A. – organizował na zlecenie publiczną ofertę akcji Polskiego
Banku Rozwoju S.A.,
· JP Morgan sp. z o.o. – był doradcą dla International Paper przy prywatyzacji papierni
Kwidzyń
Spółdzielnie kredytowe – instytucje drobnego kredytu, zorganizowane na zasadach
spółdzielczych, polegających na powiązaniu kredytobiorców - członków spółdzielni (m.in.
przez ich wkłady członkowskie) odpowiedzialnością materialną za działalność danej
spółdzielni.
Spółdzielczość kredytowa powstała w Niemczech w XIX w. Obecnie spółdzielnie kredytowe
są bankami uniwersalnymi i ze względu na konkurencję rozszerzyły krąg klientów poza obręb
własnych członków. W tej sytuacji zadaniem tych spółdzielni jest optymalne zaopatrywanie
członków w usługi finansowe, ale równocześnie obsługa osób nie należących do spółdzielni.
Kasy oszczędnościowe – organem założycielskim kas są samorządy lokalne (ustalają statut
kasy i wybierają jej radę). Prowadzą działalność typową dla banku uniwersalnego: gromadzą
oszczędności oraz udzielają kredytu drobnym przedsiębiorcom, gospodarstwom domowym,
samorządowi, a także przeznaczają częściowo zysk do kasy gminy. Nadzór nad kasami
sprawuje lokalna władza wykonawcza, nadzór bankowy sprawowany jest przez bank
centralny lub odpowiedni urząd państwa.
Pierwsze kasy zakładano w Europie w XVI w jako „banki pobożnych” które miały
chronić biednych przed lichwą. W 1816 r ks. Stanisław Staszic założył w Hrubieszowie
Rolnicze Towarzystwo Ratowania się Wspólnie w Nieszczęściach, prowadzące m.in. kasę
zapomogowo – pożyczkową, dom chorych i przytułek dla sierot. Towarzystwo zostało
zlikwidowane w 1945 r przez ówczesne władze.
3
Polityka pieniężna Banku Centralnego
1. Polityka refinansowania - jest określona przez funkcję Banku Centralnego, jako tzw.
kredytodawcy ostatniej instancji. Bank Centralny udzielając bankom komercyjnym
kredytu refinansowego zwiększa ich możliwość w sferze prowadzenia akcji kredytowej.
Dlatego tez bezpośrednie kredytowanie przez Bank Centralny banków komercyjnych ma
najczęściej charakter krótkoterminowy i stosowane jest po wyczerpaniu się innych
możliwości pośredniego oddziaływania na wielkość akcji kredytowej. Instrumentem tej
polityki jest najczęściej redyskonto weksli znajdujących się w posiadaniu banków
komercyjnych (bank centralny skupuje weksle posiadane przez banki komercyjne) lub
kredyt lombardowy (bank centralny udziela kredytu pod zastaw papierów
wartościowych).
Bank centralny może wpłynąć na akcję kredytową i ilość pieniądza w obiegu poprzez:
a) stopę refinansową (cena po której bank centralny udziela kredytu bankom
komercyjnym)
b) stopę redyskontową (Cena po której banki komercyjne sprzedają weksle do banku
centralnego. Dyskonto polega na zakupie weksli za kwotę niższą od nominalnej, przy
czym różnica ta jest wyznaczona przez stopę dyskontową. (np. kwota nominalna
weksla wynosi 1000, a stopa dyskontowa została ustalona przez bank na 8 % w
stosunku rocznym. Weksel ten, przy założeniu, że jest płatny w ciągu 90 dni (1/4
roku) zostanie zdyskontowany za 980). Bank komercyjny chcąc zwiększyć swoją
płynność może przedstawić ten weksel do redyskonta w banku centralnym. Stopa
redyskonta banku centralnego jest niższa od stopy dyskontowej banków
komercyjnych, gdyż bank centralny ustala ją z góry, a banki komercyjne w stosunku
do tej stopy ustalają odpowiednio wyżej swoje stopy dyskontowe. Redyskonto nie jest
dogodne dla banku centralnego, gdyż ustalając stopę redyskonta zobowiązuje się on
jednocześnie do redyskontowania wszystkich weksli jakie mu zostaną przedstawione.
Niekiedy w celu przeciwdziałania nadmiernemu wzrostowi podaży pieniądza, banki
centralne ustalają dla poszczególnych banków komercyjnych limity kredytowe
redyskonta weksli ponad ustaloną kwotę, przy czym albo w ogóle nie redyskontują
weksli ponad ustaloną kwotę, albo przy przekroczeniu limitu stosują wyższą od
podstawowej stopę redyskonta.
c) stopę lombardową (Cena po której bank centralny udziela kredytu bankom
komercyjnym pod zastaw papierów wartościowych. Kredyt lombardowy udzielany
jest na bardzo krótkie, kilkudniowe terminy, zwykle do 75 % wartości papierow
wartościowych.)
2. Polityka otwartego rynku – polega na kupnie i sprzedaży papierów wartościowych przez
bank centralny. Jej celem jest oddziaływanie banku centralnego na wielkość płynnych
rezerw banków i tym samym na rozmiar akcji kredytowej systemu bankowego.
Przedmiotem transakcji są głównie rządowe papiery wartościowe. Oferując w danym
czasie atrakcyjną cenę kupna lub sprzedaży bank centralny ściąga z rynku pieniężnego (od
banków) nadmiar pieniądza kreującego kredyt, bądź zwiększ jego ilość w bankach,
powiększając w ten sposób ich możliwości kredytowania.
3. Polityka rezerw obowiązkowych – podnosząc wielkość rezerw obowiązkowych bank
centralny zmniejsza możliwości kredytowe banków komercyjnych, zaś zmniejszając je
daje możliwość rozszerzenia akcji kredytowej.
4. Polityka kursowa – bank centralny może wpłynąć na cenę dewiz na rynku krajowym, a
więc na kurs pieniądza krajowego. Możliwości takiego oddziaływania zależą od
4
otwartości rynku dewizowego oraz od wielkości rezerw dewizowych banku centralnego.
Wzrost zakupu dewiz przez bank centralny zwiększa podaż pieniądza krajowego, a
sprzedaż dewiz zmniejsza wielkość obiegu pieniądza krajowego.
System bankowy w Polsce
Polski system bankowy ma charakter dwuszczeblowy. Składa się z:
1) Banku Centralnego
2) Banków komercyjnych, działających wg modelu banków uniwersalnych
W 1824r, z inicjatywy Prezesa Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu - księcia
Druckiego – Lubeckiego, powstał Bank Polski. Mógł on emitować pieniądz (bilety), które
miały pełne pokrycie w kapitale zakładowym banku i wymiana biletów na monetę srebrną
miała się dokonywać na każde żądanie. Bilety te nie były obowiązkowym środkiem
płatniczym lecz można było nimi regulować zobowiązania na rzecz państwa (np. podatki,
cła). Po upadku Powstania Listopadowego został przekształcony w rosyjski Bank Państwowy,
zaś w 1885r zlikwidowano go.
Ponowne reaktywowanie Banku Polskiego miało miejsce w 1926r z inicjatywy
Grabskiego.
W 1938r obok Banku Polskiego (uznawanego w Europie za bank wzorcowy)
funkcjonowały w Polsce 3 banki państwowe (Bank Gospodarstwa Krajowego, Państwowy
Bank Rolny, Pocztowa Kasa Oszczędności), 27 banków prywatnych w formie spółek
akcyjnych (w tym 4 zagraniczne).
Po 1944r zaostrzyła się tendencja do kontroli nad zjawiskami pieniężnymi przez NBP,
będący instytucją podporządkowaną Ministrowi Finansów. Istoty tego procesu nie zmienił
fakt funkcjonowania wyspecjalizowanych banków ogólnokrajowych:
·
Banku Handlowego S.A. w Warszawie (obsługiwał handel zagraniczny)
·
Banku Polska Kasa Opieki S.A. (zajmował się operacjami dewizowymi ludności)
·
Banku Gospodarki Żywnościowej (obsługiwał rolnictwo)
Reforma gospodarcza w 1982r stworzyła podstawy do uniezależnienia NBP od Ministra
Finansów (Prezesa NBP powoływał Sejm na wniosek Premiera, Prezes NBP przestał pełnić
funkcję Wiceministra Finansów), zwiększenia samodzielności Banku Centralnego w
opracowaniu i realizacji założeń polityki pieniężno-kredytowej (NBP przedkładał założenia
Sejmowi po rozpatrzeniu przez Radę Ministrów i to Sejm ostatecznie decydował o jej
kształcie), zakładanie nowych banków w formie spółek akcyjnych, również z udziałem
kapitału zagranicznego. Do 1989 r. powstały tylko 2 nowe banki (głównie w wyniku
administracyjnych decyzji): Bank Rozwoju Eksportu S.A oraz Łódzki Bank Rozwoju.
W 1987 r. nastąpiło wydzielenie z NBP – Powszechnej Kasy Oszczędności – Bank
Państwowy. W dalszym ciągu jednak NBP realizował politykę monobanku, a
przedsiębiorstwa państwowe związane były z oddziałami Banku Centralnego. Przełom
nastąpił w 1989 r. kiedy to ustawowo nadano NBP funkcje typowe dla banku centralnego.
Rezultatem dążenia do stworzenia dwuszczeblowego systemu bankowego było
wydzielenie z NBP 9 banków państwowych, które dysponowały swobodą w sferze decyzji
dotyczących czynności bankowych i stosunków z klientami. Nastąpiło zliberalizowanie
warunków powstawania nowych banków.
Zgodnie z Ustawą o NBP z 31.01.1989 podstawowym celem NBP jest umacnianie
polskiego pieniądza.
Niezależność NBP ma wymiar:
· Personalny – Prezesa NBP powołuje Sejm na wniosek Prezydenta na okres 6 lat.
Odwołanie Prezesa NBP przed upływem kadencji może nastąpić tylko w razie zrzeczenia
5
się wykonywania obowiązków, utraty zdolności pełnienia obowiązków na skutek
długotrwałej choroby, skazania wyrokiem sądu za popełnienie przestępstwa, orzeczenia
wyrokiem Trybunału Stanu zakazu zajmowania kierowniczych stanowisk.
· Decyzyjne – NBP podejmuje samodzielne decyzje co do realizacji uchwalonych przez
Sejm założeń polityki pieniężnej.
· Finansowym – przejawia się w uprawnieniach co do funduszów własnych: statutowego,
rezerwowego, środków trwałych i funduszy specjalnych.
Bank Centralny ma ustawowe ograniczenia finansowania deficytu.
Systemy bankowe w wybranych krajach
Brytyjski system bankowy
Jest przykładem bankowości specjalistycznej. Składa się z:
· Banku Anglii – powstał w 1694 r. jako spółka akcyjna i był pierwszym bankiem
centralnym na świecie. W zamian za udzielenie rządowi pożyczki na prowadzenie wojny
z Francją otrzymał prawo emitowania biletów bankowych. Nie były one rzeczywistym
pieniądzem a tylko reprezentowały pieniądz kruszcowy (były zobowiązaniem banku do
wydania po ich przedstawieniu złota). Został upaństwowiony w 1946 r. Utrzymuje
rachunki Skarbu Państwa, przedsiębiorstw dyskontowych i banków. Administruje
długiem publicznym. Jest zależny od rządu, zwłaszcza od kanclerza skarbu (w Polsce
minister finansów). Jego głównym zadaniem jest gospodarowanie rezerwami
monetarnymi kraju i interwencja na rynku walutowym w celu regulacji kursu funta
sterlinga
· Banki detaliczne (banki rozliczeniowe, clearingowe). Są to banki komercyjne gromadzące
wkłady na żądanie i na krótki termin od ludności i przedsiębiorstw. Prowadzą ich
rachunki i dokonują na nich rozliczeń. Ich aktywa mają charakter krótkoterminowy.
· Banki hurtowe, które obejmują:
- domy dyskontowe (specjalizują się w inwestowaniu nadwyżek banków
clearingowych na rynku pieniężnym. Mają wyłączne prawo redyskontowania
weksli w Banku Anglii),
- banki kupieckie (są to typowe banki inwestycyjne. Zajmują się finansowaniem
wielkich korporacji oraz pośrednictwem w kupnie i sprzedaży firm).
· Towarzystwa budowlane – przyjmują wkłady oszczędnościowe, emitują akcje i udzielają
długoterminowych kredytów budowlanych. Kredyty takie są głównym sposobem kupna
mieszkań, a ponieważ lokaty tam są uprzywilejowane podatkowo instytucje te otrzymują
depozyty o wartości wyższej niż banki clearingowe.
System bankowy Stanów Zjednoczonych
Skład się z:
· banków handlowych (komercyjnych), które dzielą się na:
- ogólnokrajowe (podlegające prawu federalnemu – 1/3 banków handlowych)
- stanowe (podlegają prawu poszczególnych stanów)
Wkłady w bankach ogólnokrajowych są obowiązkowo ubezpieczone w Federalnej
Korporacji Ubezpieczeń Depozytów. Banki te są nadzorowane przez Rezerwę Federalną.
W USA działa ok. 9 tys. banków pojedynczych, nie mających w ogóle oddziałów.
Przyczyną tego jest prawo stanowe. W niektórych stanach prawo zakazuje nawet zakładania
oddziałów w innych miastach stanu lub posiadanie więcej niż jednego oddziału. W
odpowiedzi na te restrykcje, dla koncentracji władzy i lepszej ekspansji banki tworzą
6
holdingi. Typowa struktura holdingu to: bank komercyjny posiadający rządowe gwarancje dla
depozytów, bank inwestycyjny, biuro maklerskie.
· banków wzajemnych oszczędności – są własnością wkładców i w tym sensie nie należą
do sektora prywatnego. Ich celem jest lokata oszczędności współzałożycieli. Nie
przyjmują depozytów na żądanie a tylko lokaty terminowe. Depozyty są ubezpieczone w
Rezerwie Federalnej. Ponieważ lokaty mają charakter długo- i średnioterminowy mogą
być lokowane na rynku kapitałowym. Na początku celem ich działalności było
upowszechnienie skłonności do oszczędzania wśród niezamożnych klas pracujących.
· kas oszczędnościowo – pożyczkowych – są powoływane w celu finansowania
indywidualnego budownictwa mieszkaniowego. W zamian za długookresowe
oszczędzanie dawały długookresowe pożyczki, zwłaszcza tym, którzy nie mieli szansy
uzyskać dużego kredytu z banku. W wyniku nasilenia się inflacji w latach 80-tych,
długoterminowe pożyczki zawarte wcześniej musiały być finansowane przez depozyty o
coraz droższym oprocentowaniu. Aby kasy mogły zachować rentowność rząd na początku
lat 80-tych zezwolił im na obrót papierami wartościowymi co miało przynieść zyski.
Tymczasem kasy te wpadły w olbrzymie długi, które w rezultacie pokryło państwo
(kilkaset mld USD).
· wspólnoty kredytowe – są spółdzielniami nie nastawionymi na zysk. Tworzyli je ludzie o
wspólnych więzach społecznych. Pozwalały na tani kredyt konsumpcyjny, ale też dawały
niskie oprocentowanie wkładów. Tylko członkowie wspólnoty mogą uzyskać kredyt. Jako
non – profit nie są opodatkowane. Ze względu na ograniczony krąg członków i bariery
wejścia, oparte na zaufaniu są dosyć bezpieczne.
System Rezerwy Federalnej pełni funkcję banku Centralnego USA. Na system ten składa się
12 centralnych banków stanowych, wśród których dominującą rolę odgrywa Bank Rezerwy
Federalnej w Waszynktonie.
Niemiecki system bankowy
Naczelną władzą bankową w Niemczech jest założony w 1957 r Deutsche Bundes Bank.
Działa on jako pożyczkodawca ostatniej instancji. Cechuje się wielką niezależnością i
bezwzględną polityką pieniężną nastawioną na utrzymanie wartości marki. Ma ograniczone
możliwości finansowania deficytu budżetowego. Bank Europejski, który ma zarządzać euro
jest wzorowany na doświadczeniach Bundesbanku.
Do podstawowych typów banków należą:
· banki handlowe (komercyjne) – jest ich ok. 300. Funkcjonują w formie spółek akcyjnych.
Źródłem funduszy są głównie wkłady oszczędnościowe i terminowe, w mniejszym
stopniu wkłady na żądanie. Dominacja zobowiązań długoterminowych umożliwia im
udzielanie kredytów na długie terminy.
· kasy oszczędnościowe – są własnością lokalnych władz publicznych, które gwarantują ich
wypłacalność. Obsługują tylko lokalną społeczność. Są bankami uniwersalnymi.
· banki spółdzielcze – są to spółdzielnie kredytowe. Mają charakter lokalny. Nagromadzone
środki są przekazywane na kredyty średnio i długoterminowe dla handlu i rolnictwa.
Niemiecki system bankowy w przeciwieństwie do amerykańskiego i anglosaskiego nie jest
nastawiony w dużej mierze na operacje na rynku kapitałowym.
Mechanizm kreacji i czynniki kształtujące podaż pieniądza
Podaż pieniądza – pozostawienie do dyspozycji przez instytucję pieniężną (z reguły bank)
zasobów pieniężnych innej jednostce gospodarującej (bankowej lub niebankowej).
Źródłem podaży pieniądza jest jego kreacja przez banki komercyjne. Dochodzi do tego przede
wszystkim przez operacje kredytowe.
7
Przykład
Pierwotny wkład gotówkowy wynosi 100 mln zł. Bank utrzymuje obowiązkową rezerwę w
banku centralnym w wysokości 10 % wkładów.
Bilans wyjściowy
Aktywa
Pasywa
90 mln zł
100 mln zł
(gotówka w kasie) (wkład pierwotny)
10 mln zł
(rezerwy w banku centralnym)
Bank rozpoczyna akcję kredytową.
I operacja kredytowa
Bank udziela 50 mln zł kredytu, z czego 25 mln kredytobiorca utrzymuje na rachunku tego
banku zaś pozostałe 25 mln zł wykorzystuje do spłaty zobowiązań wobec wierzycieli
mających rachunki w innych bankach. Załóżmy, że na rachunki analizowanego banku
wpływają sumy w łącznej wysokości 25 mln zł w wyniku akcji kredytowej realizowanej przez
inne banki.
Aktywa
Pasywa
50 mln zł
100 mln zł
(należności z tytułu udzielonych kredytów) (wkład pierwotny)
85 mln zł
25 mln zł
(gotówka w kasie)
(wkład powstały w wyniku własnej akcji
kredytowej)
15 mln zł
25 mln zł
(rezerwy w banku centralnym) (wkład powstały w wyniku akcji
kredytowej innych banków)
II operacja kredytowa
Bank udziela kredytu w wysokości 70 mln zł.
Aktywa
Pasywa
120 mln zł
100 mln zł
(należności z tytułu udzielonych kredytów)
(wkład pierwotny)
78 mln zł
25 mln zł
(gotówka w kasie)
(wkład powstały w wyniku I akcji
kredytowej)
22 mln zł
25 mln zł
(rezerwy w banku centralnym)
(wkłady powstałe w wyniku akcji
kredytowej innych banków)
70 mln zł
(wkład powstały w wyniku II akcji kredytowej)
W wyniku kolejnych operacji kredytowych następuje:
1. proces kreowania nowych kredytów, przekraczających wielkość wkładów pierwotnych,
2. wyczerpywanie się własnych rezerw gotówkowych (z 90 mln zł do 78 mln zł)
8
Gdyby bank komercyjny w momencie przystąpienia do kreacji swego pieniądza nie
dysponował żadnymi rezerwami banku centralnego, nie mógłby podjąć tej operacji ze
względu na niebezpieczeństwo braku płynności, tj. niezdolność wywiązywania się ze
zobowiązań wobec klientów żądających wypłaty gotówki lub dokonanie przelewu do innego
banku. Niewypłacalność jednych banków może pociągnąć za sobą nie tylko bankructwo ich
klientów, ale też wypłacalność innych banków (działa efekt psychologiczny). Przeciwdziała
się temu przez obowiązkowe minimalne rezerwy płynności, które banki komercyjne muszą
utrzymywać w postaci depozytów na ich rachunku w banku centralnym.
r - stopa obowiązkowych minimalnych rezerw płynności ustalona przez bank centralny w
stosunku do wszystkich depozytów przechowywanych przez banki
R – rezerwy obowiązkowe
D – suma depozytów
R=r·D
c – zapotrzebowanie na gotówkę niebankowych jednostek gospodarujących (np.
przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe) w stosunku do całości zasobów pieniężnych
C – zapotrzebowanie na gotówkę
C=c·D
MB – zasoby banku centralnego
MB = C + R = D · (c + r)
M - podaż pieniądza
M = C + D = D · (1 + c)
M
1+ c
=
- mnożnik bazy monetarnej
MB r + c
Wskazuje jaką ilość pieniądza mogą kierować banki komercyjne przy danej wysokości
wskaźnika minimalnych obowiązkowych rezerw płynności i danej wielkości współczynnika
zapotrzebowania na gotówkę.
Przykład:
D = 100
r = 10 %
R = 100 · 10 % = 10
1 + 0,5
m=
= 2,5
0,1 + 0,5
M = MB · m = 2,5 · (50 + 10) = 150 - podaż pieniądza przy r = 10%.
Oznacza to, że bank centralny zwiększając podaż swojego pieniądza (np. przez emisję
gotówki)na każdą jednostkę zwiększenia bazy monetarnej może oczekiwać wzrostu ogólnej
podaży pieniądza w gospodarce maksymalnie o 2,5 jednostek.
m=
Nowe usługi bankowe
1. factoring – metoda finansowania przedsiębiorstw polegająca na odkupywaniu przez bank
– za gotówkę od firm przemysłowych i handlowych sum należnych im od odbiorców w
zamian za odsetki i prowizję. Odkupywane należności to najczęściej umowy dostaw,
sprzedaży i umowy o usługi zawierane między kupującymi a sprzedającymi i świadczenia
na rzecz sprzedających, względnie dostawców uzgodnionych usług. W rezultacie umowy
factoringowej klient uzyskuje:
a). zabezpieczenie finansowania także przy dużym wzroście obrotów,
b). zupełną ochronę przed utratą wierzytelności,
9
c). zapewnienie płynności i wzrostu zysku w wyniku w wyniku przedterminowego
spływu niespłaconych należności,
d). Oszczędności w zakresie kosztów osobowych.
Factoring może być stosowany do finansowanie importu i eksportu.
2. forfaiting – umożliwia uzyskanie środków finansowych na działalność gospodarczą. Bank
kupuje za gotówkę wierzytelności klienta, ale przedmiotem tej usługi są zwykle
wierzytelności wekslowe wynikające z umów dostaw towarów i usług oraz wierzytelności
powstałe z umów leasingu.
3. leasing – forma dzierżawy dóbr i nieruchomości. Właściciel udostępnia je i pobiera za to
dzierżawę, najczęściej w formie rat. Dzierżawca, po upływie określonego terminu, może
dzierżawione dobra nabyć na własność.
Formy leasingu:
a) finansowy – leasingobiorca korzysta z przedmiotu leasingu przez cały okres jego
przybliżonej używalności. Zakłada się, że w czasie trwania umowy przedmiot ulegnie
całkowitej amortyzacji. Zwykle przyjmuje formę leasingu pośredniego (pomiędzy
producentem i użytkownikiem występuje pośrednik, tzn. towarzystwo leasingowe lub
bank), gdzie leasingodawca finansuje transakcje a leasingobiorca spłaca, wraz z
odsetkami kapitał.
b) operacyjny – jego cechą jest krótszy termin trwania umowy a przedmiot leasingu
może być wydzierżawiony kolejnym użytkownikom.
4. emisja bankowych i organizacja emisji obcych papierów wartościowych.
I. Rynek pieniężny
Obejmuje transakcje kupna - sprzedaży krótkoterminowych instrumentów finansowych.
Segmenty rynku pieniężnego:
1. Rynek lokat międzybankowych
Jest to rynek, na którym banki pożyczają sobie wzajemnie płynne rezerwy (instrumenty
krótkoterminowe). Płynne rezerwy są gromadzone na rachunkach bieżących w banku
centralnym i pełnią rolę środka płatniczego w rozrachunkach międzybankowych.
Funkcje rynku lokat międzybankowych:
a) służy zarządzaniu płynnością
Ma on duże znaczenie przy dokonywaniu rozliczeń w Krajowej Izbie Rozliczeń S.A.
W KIR rozliczane są wszystkie płatności dokonywane między klientami różnych
banków. Polega to na tym, że banki przesyłają codziennie do KIR odpowiednie
dokumenty rozliczeniowe, a Izba dokonuje wielostronnej kompensaty wynikających z
tych dokumentów wzajemnych zobowiązań płatniczych banków. Wynikiem tych
działań są salda rozliczeniowe, które odzwierciedlają zobowiązania płatnicze lub
należności poszczególnych banków w stosunku do pozostałych uczestników systemu.
Płatności wynikające z sald rozliczeniowych są realizowane następnego dnia w trakcie
organizowanej przez bank centralny sesji rozliczeniowej, w czasie której rachunki
banków są uznawane – jeśli saldo rozliczeniowe jest dodatnie lub obciążane – jeśli
saldo rozliczeniowe jest ujemne. Departamenty gospodarki pieniężnej banków mają
trudności w przewidywaniu jakie będzie w danym dniu saldo rozliczeniowe KIR. W
związku z tym istnieje konieczność pożyczania przez banki potrzebnych środków lub
ulokowania ich nadmiaru. (Budowanie prognoz mówiących jakie mogą być w danym
dniu płatności wynikające z rozliczeń w KIR byłoby możliwe gdyby banki dysponowały
odpowiednio długimi szeregami czasowymi opisującymi zmiany stanów na rachunkach
10
bankowych klientów. Na razie jednak szeregi czasowe, którymi dysponują polskie
banki są zbyt krótki, a portfele klientów zbyt niestabilne, by można było budować takie
prognozy.)
Podstawą podejmowania decyzji dotyczących zarządzania płynnością jest zestawienie
strumieni wpłat i wypłat, które są następstwem występujących w bilansie banku
należności i zobowiązań. Zestawień przyszłych wpłat i wypłat dokonuje się
klasyfikując je wg terminów zapadalności. Dzięki temu dostarczają one informacji w
jakich okresach nastąpi prawdopodobnie nadmiar lub niedobór środków w banku. W
przeprowadzonych analizach należy również uwzględnić lukę jaka nastąpi między
stanem płynnych rezerw w banku a poziomem rezerw obowiązkowych (w przypadku
zmniejszenia ilości depozytów zmniejszają się rezerwy obowiązkowe).
b) jest źródłem finansowania akcji kredytowej banków
c) jest źródłem finansowania krótkoterminowych operacji arbitrażowych (celem
arbitrażu jest wykorzystywanie istniejących na rynku dysproporcji cen) i
spekulacyjnych (celem spekulacji jest osiągnięcie zysku na oczekiwanych zmianach
cen).
Na rynku lokat międzybankowych dominują transakcje jednodniowe, które ze względu na
datę waluty (termin otrzymania pożyczonych środków) dzielimy na:
a) O/N (overnight) – pożyczający otrzymuje środki w dniu zawarcia umowy, a zwraca je
w następnym dniu roboczym (gdy pożyczka zaciągnięta jest w piątek, pożyczkobiorca
otrzymuje środki na jeden dzień, ale płaci oprocentowanie za trzy dni).
b) T/N (tomorrow / next) – pożyczkobiorca otrzymuje środki w następnym dniu
roboczym licząc od daty zawarcia umowy, a zwraca je w kolejnym dniu roboczym.
c) S/N (spot / next) – pożyczkobiorca otrzymuje środki po dwóch dniach od daty
zawarcia umowy, a zwraca je w kolejnym dniu roboczym.
Początkowo dokonywanie transakcji jednodniowych na polskim rynku lokat
międzybankowych nie było możliwe. Wynikało to ze sposobu funkcjonowania rozliczeń
międzybankowych. Każdy oddział określonego banku komercyjnego miał swój rachunek
bieżący w odpowiadającym mu oddziale okręgowym NBP. Czas rozliczenia transakcji
międzybankowych był wydłużony. W 1994 r przeniesiono wszystkie rachunki bieżące z
oddziałów okręgowych do centrali NBP w Warszawie.
Spread – rozpiętość pomiędzy stopami oprocentowania depozytów a stopami
oprocentowania krótkoterminowych pożyczek na rynku międzybankowym. Symptomem
zwiększania się płynności rynku są zwężające się spready.
Średnie dzienne stawki oprocentowania depozytów na rynku międzybankowym są
publikowane jako WIBID (Warsaw Interbank Bid), zaś średnie dzienne oprocentowanie
pożyczek jako WIBOR (Warsaw Interbank Borrowing Offered Rate).
Spread na rynku międzybankowym odzwierciedla koszty zarządzania płynnością. Im
szerszy spread tym większe są koszty zaciągania krótkoterminowych pożyczek w
porównaniu z dochodami jakie daje lokowanie środków na rynku.
2. Rynek bonów skarbowych
Bony skarbowe są krótkoterminowymi papierami dłużnymi emitowanymi przez rząd.
Rynek bonów skarbowych umożliwia zarządzanie płynnością bankom i niebankowym
podmiotom gospodarczym. Łączną wartość bonów skarbowych emitowanych w danym
roku określa ustawa budżetowa na dany rok. Obsługę techniczną bonów prowadzi NBP.
11
Bony mogą być nabywane przez krajowe i zagraniczne osoby fizyczne i prawne oraz
spółki nie posiadające osobowości prawnej.
Bony są papierami o niskim poziomie ryzyka (jedyne ryzyko wiąże się z tym, że w
okresie trzymania bonów w portfelu może wzrosnąć stopa procentowa co wywoła spadek
ich ceny).
Bony to dyskontowy instrument finansowy. Cena takiego instrumentu jest zawsze niższa
od jego wartości nominalnej i podawana jest w postaci procentu liczonego od tej wartości.
Dyskonto to różnica między wartością nominalną a bieżącą wartością rynkową danego
instrumentu.
D=N–C
D – dyskonto
N – wartość nominalna
C – cena bieżąca
Stopa dyskontowa to wyrażone w procentach dyskonto w skali rocznej.
D 360
d=
×
× 100%
N T
d – stopa dyskontowa
T – ilość dni od momentu zakupu /sprzedaży do dnia wykupu przez emitenta
W Polsce bony skarbowe emitowane są przez Skarb Państwa dla zapewnienia płynności
budżetu państwa. Są sprzedawane na przetargach organizowanych przez Ministerstwo
Finansów. Bony oferowane są z 8, 13, 26 i 52 – tygodniowym terminem zapadalności
(wykupywane są od razu z dyskontem i to potrącenie stanowi zysk nabywcy).
Niezależnie od tego Narodowy Bank Polski emituje bony pieniężne NBP oferowane
bankom. Mają one na celu zmniejszenie wolnych środków w systemie bankowym.
Pierwszą emisję NBP przeprowadził w lipcu 1990r. Powodem była konieczność
zneutralizowania silnego wzrostu płynności banków komercyjnych. Obecnie NBP emituje
bony pieniężne o wartości nominalnej 10 tys., 100 tys., 1 mln PLN z 28, 91 i 182
dniowym terminem wykupu liczonym od dnia zakupu bonów. Sprzedaż bonów
pieniężnych następuje na przetargach organizowanych przez NBP. Informacje o
przetargach podawane są z wyprzedzeniem do wiadomości publicznej. Zainteresowani
zakupem bonów pieniężnych zgłaszają oferty przetargowe z wyszczególnieniem rodzaju
bonów jakie chcą nabyć oraz określają cenę jaką gotowi są zapłacić za każde 100 zł
wartości nominalnej. Po upływie terminu składania ofert NBP dokonuje spośród nich
wyboru, preferując oferty zawierające najwyższą cenę zakupu (najniższą stopę dyskonta).
O przyjęciu lub odrzuceniu oferty NBP zawiadamia oferentów nie później niż w
następnym dniu roboczym po przetargu. Oferent, którego oferta została przyjęta
zobowiązany jest w wyznaczonym przez NBP terminie, drugim dniu po dacie przetargu,
zapłacić za bony kwotę wynikającą z zaoferowanej ceny ich zakupu. Niedotrzymanie
określonego terminu powoduje zwiększenie ceny nabycia bonów o dodatkowy koszt
wyliczony wg oprocentowania równego 1,25 stawki kredytu refinansowego. Opóźnienie
w dokonaniu zapłaty nie może przekroczyć 7 dni, po tym terminie przyjmuje się, że
odstąpiono od przetargu, oferent zaś może być karnie wykluczony z udziału w przyszłych
przetargach przez okres 1 roku.
3. Rynek walutowy
12
Na rynku walutowym dokonuje się transakcji kupna – sprzedaży walut. Służy zarządzaniu
pozycją walutową banku (wyrównywanie ilości aktywów i pasywów zagranicznych
banku).
Płynność na rynkach walutowych zapewniają market – makerzy. Umożliwiają oni
zawieranie transakcji pomiędzy uczestnikami rynku i biorą na siebie związane z tym
ryzyko kursowe (tzn. ryzykują, że będą musieli odsprzedać kupione wcześniej waluty po
relatywnie niższym kursie albo odkupić sprzedane wcześniej waluty po relatywnie
wyższym kursie). Kupując walutę, której kurs słabnie mogą wywołać zwyżkę kursu i mieć
szansę osiągnięcia zysków z jej odsprzedaży. Sprzedając walutę, której kurs wzmacnia się
mogą wywołać spadek kursu i osiągnąć zyski na odkupie po niższym kursie.
Wpływ Banku Centralnego na rynek pieniężny
Podstawową formą interwencji banku centralnego na rynku pieniężnym są operacje
otwartego rynku (polegają na dokonywaniu przez bank centralny transakcji na papierach
wartościowych z bankami komercyjnymi).
1. operacje bezwarunkowe – bank centralny kupuje lub sprzedaje papiery wartościowe (na
ogół rządowe bony skarbowe). Operacje te są stosowane rzadko. Służą jako instrument
sygnalizujący rynkowi kierunki zmian polityki pieniężnej banku centralnego.
2. operacje warunkowe
a) operacje warunkowego zakupu (REPO) – bank centralny kupuje papiery
wartościowe od banków komercyjnych, zobowiązując je do ich odkupienia po
określonej cenie i w określonym terminie. Są odpowiednikiem krótkoterminowych
kredytów udzielanych przez bank centralny bankom komercyjnym pod zastaw
papierów wartościowych.
b) operacje warunkowej sprzedaży (REVERS REPO) – bank centralny sprzedaje
papiery wartościowe bankom komercyjnym zobowiązując je do ich odsprzedaży
po określonej cenie i w określonym terminie. Są odpowiednikiem
oprocentowanych lokat krótkoterminowych przyjmowanych przez bank centralny
pod zastaw papierów wartościowych.
II. Rynek kapitałowy
Przedmiotem transakcji na rynku kapitałowym są średnio i długoterminowe instrumenty
finansowe.
Na rynku kapitałowym można wyróżnić:
- rynek czynników produkcji
- rynek nieruchomości
- rynek kredytów (o horyzoncie ponad rok)
- rynek papierów wartościowych
Rynek kapitałowy, a w szczególności rynek papierów wartościowych pełni następujące
funkcje:
- funkcję mobilizacji oszczędności i przekształcania ich w kapitał; dzięki temu może
być podjęte i sfinansowane szereg przedsięwzięć, które tworzą nowe dobra, miejsca pracy
i zwiększają majątek;
- funkcja alokacyjna - dzięki niej pieniądze przepływają do przedsięwzięć i podmiotów,
które gospodarują najefektywniej, a ta efektywność nie jest oceną arbitralną
przedsiębiorstw poszukujących środków czy władzy, ale samych inwestorów;
13
- funkcja wartościująca przedsięwzięcia - umożliwia porównanie rentowności
inwestycji na jednej wspólnej skali; skalą tą jest stopa zwrotu z kapitału;
- funkcja informacyjna - poprzez stan rynku papierów wartościowych (kursy, obrót,
wycena wartości firm na giełdzie) można ocenić stan i tendencje w gospodarce (możliwe
są też zakłócenia tej funkcji, np. rynek kapitałowy wysyła sygnały o opłacalności lokat w
nieruchomości (akcje i obligacje przedsiębiorstw budowlanych, listy zastawne banków
hipotecznych), tymczasem okazuje się, że ceny są znacznie zawyżone i następuje krach na
tym rynku (zdążyło się to w końcu lat 80-tych w USA))
Segmenty rynku kapitałowego
1. bankowy rynek kredytu średnio i długoterminowego
Rozróżnienie na kredytów średnio i długoterminowy jest umowne(np. w Niemczech
kredyt średnioterminowy obejmuje roszczenia od 2 do 4 lat). Na rynku tym działają
komercyjne banki depozytowo - kredytowe, które gromadzą depozyty od ludności i
przedsiębiorstw oraz mogą emitować własne dłużne papiery wartościowe (obligacje, listy
zastawne) i z tych środków udzielają kredytów średnio i długoterminowych. Obecnie, ze
względu na możliwości samofinansowania się przez duże przedsiębiorstwa na
rozwiniętych rynkach kapitałowych biorcami kredytów są często małe i średnie
przedsiębiorstwa.
W Polsce przeważają kredyty długoterminowe, które są udzielane przez konsorcja
bankowe (holdingi bankowe), tj. porozumienia wielu banków, które w ten sposób mogą
zgromadzić większe środki i rozłożyć ryzyko. Obecnie banki dążą do sekuratyzacji
wierzytelności wynikających z kredytów, tj. do zamiany ich na papiery wartościowe,
które mogą być upłynnione na rynku pieniężnym lub kapitałowym.
2. rynek publicznych dłużnych papierów wartościowych
Obejmuje państwowe i komunalne dłużne papiery wartościowe (obligacje średnio i
długoterminowe).
O ile do pokrycia bieżącego deficytu budżetowego powinny służyć krótkoterminowe bony
i weksle skarbowe, to obligacje długoterminowe są raczej wykorzystywane do
sfinansowania specjalnych przedsięwzięć (np. pożyczka na obronę przeciwlotniczą w
1939r). Obligacje skarbowe są obecnie stałym przedmiotem obrotu na wtórnym rynku
papierów wartościowych.
W Polsce od 1989r emisja długoterminowych obligacji skarbowych (do 10 lat) była
wykorzystywana do pokrycia bieżącego deficytu i długu publicznego. Dla uatrakcyjnienia
i ochrony nabywców przed zmianami stopy inflacji w długim okresie Minister Finansów
wprowadził obok obligacji o stałym oprocentowaniu, obligacje o zmiennym
oprocentowaniu, w zależności od inflacji (stopa inflacji z ostatnich 12 miesięcy
powiększona o stałą premię, np. 1% rocznie dla obligacji 10 - letnich) lub obligacje
sprzedawane były z dyskontem od wartości nominalnej (np. na przetargu w lutym 1997r
obligacje 2-letnie 100 zł oferowane były po cenie 90,6 - 92 zł, a 5-letnie za 79,3 - 79,82
zł). W 1995r Skarb Państwa wyemitował po raz pierwszy po wojnie obligacje skierowane
do odbiorcy zagranicznego - na eurodolarowy rynek finansowy na kwotę 250 mln USD
(Obligacje te szybko znalazły nabywców. Było to możliwe dzięki pozytywnej ocenie
polskiej gospodarki przez międzynarodowe rynki finansowe, co znalazło wyraz w
przyznanej przez agencję ratingową Moody's ocenie ryzyka gospodarki polskiej jako
"BB+". Ocena taka jest dolną granicą ryzyka dopuszczalnego jeszcze dla inwestorów
instytucjonalnych. Ocena taka jest jednocześnie bazową oceną ryzyka danego kraju i
14
wszelkie inne emisje inwestorów polskich innych niż Skarb Państwa będą obarczone
wyższym ryzykiem.
Specjalną formą obligacji użytych w Polsce przez Skarb Państwa były obligacje
zamieniane na akcje prywatyzowanych przedsiębiorstw w 1989r (to działanie wynikało z
konieczności przyspieszenia i uatrakcyjnienia prywatyzacji).
Obligacje komunalne są emitowane przez organy samorządu terytorialnego. Pozyskują
one w ten sposób środki na sfinansowanie lokalnych przedsięwzięć i gwarantują zwrot z
oprocentowaniem z wpływów podatków lokalnych lub z przychodów z inwestycji. Są
często zwolnione z podatków lokalnych.
Pierwsze obligacje komunalne były emitowane na ziemiach polskich w końcu XIX w.
Obecnie emisję obligacji komunalnych reguluje ustawa o obligacjach z 1995r. W 1996r 10
miast wyemitowało obligacje komunalne.
3. rynek kredytów hipotecznych
Kredyt udzielony w związku z gruntem, na cele rolne lub budowlane może być
zabezpieczony roszczeniem do prawa własności właściciela gruntu - kredytobiorcy.
Hipoteka w sensie prawnym jest ograniczonym prawem rzeczowym kredytodawcy i
obciąża daną nieruchomość do chwili spłacenia zobowiązania. (System komunistyczny w
Polsce, walcząc z prawem własności prywatnej doprowadził do tego, że wiele
nieruchomości państwowych lub komunalnych nie ma założonych ksiąg wieczystych lub
są one niewiarygodne, np. figurowanie wpisu w księdze wieczystej gruntów znajdujących
się pod hutą Lucchini (dawną "Warszawa")jako należących do pułku carskiego z 1831r.).
4. rynek prywatnych dłużnych papierów własnościowych (przedsiębiorstw)
Jest to rynek obligacji średnio i długoterminowych. Obligacja jest papierem
wartościowym o charakterze wierzycielskim, który przynosi stały dochód płacony
periodycznie.
Dla ograniczenia ryzyka inwestora na rynku obligacji prywatnych:
a) działają niezależne agencje oceniające poziom ryzyka danych obligacji (np. Agencja
Standard & Poor’s wystawia oceny od najlepszej (AAA), poprzez średnie (BBB.BB)
do oceny „obligacje spekulacyjne o dużej niepewności” (poniżej BB)).
b) rozwinął się system gwarancji wypłaty i zwrotu wierzytelności z obligacji
5. rynek własnościowych papierów wartościowych
Jest to rynek akcji spółek akcyjnych i zamkniętych funduszy inwestycyjnych.