Pobierz plik PDF - Uniwersytet Gdański

Magdalena Turzyńska
Uniwersytet Gdański
Z zagadnień studiów nad średniowiecznymi rękopisami
Specyficzny rozwój religijności późnego średniowiecza zadecydował niejako
o roli książki i jej niepowtarzalnym – zgodnym z duchem epoki – charakterze. Rękopis jest w istocie dziełem sztuki. Dzięki nawet skromnemu woluminowi ludzka
myśl zyskuje nieśmiertelność. Chyba nigdy już w historii książki po epoce średniowiecza nie wystąpiło zjawisko tak silnej organicznej jedności obrazu i słowa,
ornamentu i litery. Dobrze więc się stało, że dzięki przystępnej publikacji Haliny
Wątróbskiej Praca z rękopisem i starodrukiem średniowiecznym dotyczącej rękopisu średniowiecznego polscy studenci będą mogli zapoznać się z wieloma zjawiskami warunkującymi powstanie rękopisu i dość szczegółową charakterystykę
samego manuskryptu.
Parafrazując słowa Cypriana Kamila Norwida, podręcznik ów prezentuje ducha i literę średniowiecznego rękopisu.
Zamieszczone w opracowaniu informacje z zakresu fizjologii zwierząt (np. dotyczące stanu zdrowia średniowiecznego pogłowia) czy chemii (w średniowiecznym pojęciu alchemii – zwłaszcza przy okazji sporządzania receptur barwników
czy inkaustu) stanowią element konieczny do zrozumienia, jak ogromnej pracy
wymagało znalezienie możliwie najlepszego i najtrwalszego materiału do uwiecznienia osiągnięć ludzkiego umysłu i ducha.
Powstanie przejrzystego kompendium dotyczącego rękopisu średniowiecznego wypełniło niewątpliwie pewną lukę na rynku księgarskim, jak i w stanie aktualnej świadomości i wiedzy na temat fenomenu książki rękopiśmiennej. Publikacja składa się z kilku części, które obejmują zagadnienia związane z produkcją
średniowiecznych ksiąg, sposobem ich przechowywania, dystrybucją. Obejmuje
więc obszar typografii, technologii produkcji, typologii tekstów średniowiecznych.
Zawartość treściowa średniowiecznych manuskryptów wykracza poza teksty religijne czy liturgiczne, co uwzględniono w omawianej tu publikacji. Przekrojowo
Z zagadnień studiów nad średniowiecznymi rękopisami
179
potraktowane badanie książki średniowiecznej odsyła do starożytności – do tabliczek i zwojów papirusowych i pergaminowych. Stanowiły one wyposażenie
ówczesnych bibliotek. Górną granicę badań wyznacza powolne odchodzenie od
formy średniowiecznego kodeksu, a cezurę stanowi wynalezienie druku, a więc
początki renesansu. Niektóre zagadnienia dotyczące typologii tekstów religijnych
(na przykład podział na Biblie historyzowane, moralizowane) oraz technologii
produkcji ksiąg (na przykład konstrukcja urządzeń czy poszczególnych elementów wykorzystywanych przy produkcji papieru lub składaniu arkuszy) mogą się
wydać egzotyczne – spojrzenie na pracę rzemieślnika (będącego często zarazem artystą i pisarzem) z bliska, oznaczające wejście za kulisy średniowiecznego
warsztatu dziś nastręcza pewnych trudności – przede wszystkim słownikowych.
W publikacji opisano żmudny proces powstawania materiału – przyszłego materialnego tworzywa książki. Wydaje się, że ów proces warto by sfilmować z dbałością o historyczną wierność detalom. Zdecydowanie łatwo wyobrazić sobie
technologię iluminacji ksiąg, a zagadnieniu temu poświęcono wystarczająco dużo
uwagi. Ornamentyka, różne typy wzornictwa (w tym, wśród motywów roślinnych, postaci ludzkich – budujących jakże często w połączeniu z inicjałem swego rodzaju unikalne scenki rodzajowe) tworzą niepowtarzalny klimat obcowania
ze średniowiecznym kodeksem „apelującym” do naszej wyobraźni na poziomie
intelektualnym, estetycznym i etycznym. Iluminowanie ksiąg z wykorzystaniem
złota, odsyłające – na podobieństwo średniowiecznej architektury sakralnej – do
wielowymiarowości bytu ludzkiego, dające wrażenie przestrzeni, to nie tylko sposób na upiększenie „nudnego” zapisu szeregu kolumn tekstu, lecz książka stała
się jakby łącznikiem między tym co fizyczne, namacalne, trójwymiarowe a tym
co niezniszczalne, metafizyczne, kosmiczne. Motywika towarzysząca ilustracjom
średniowiecznym (miniaturom) jest oczywiście równie nieprzypadkowa, jak stosowanie owego złota, stanowiącego często pełne refleksu tło. Oto na przykład
motyw kratki szachowej znanej od starożytności. Uniwersalizm symboliki tego
motywu „przesądził” o jego powszechnym stosowaniu jeszcze w wiekach kolejnych, po średniowieczu. A już w wiekach średnich miał zastosowanie w utworach
o charakterze świeckim. Szachy były metaforą nadrzędnego kierowania wolną
wolą i losem w dualistycznym świecie ducha i materii. Magiczne szachownice
z legendy Króla Artura stały się alegoriami prób, jakimi jest poddana miłość.
Bohaterowie podań ludowych grali w szachy z szatanem. Rzemieślnicy wykonywali niezwykłe figury szachowe stosowne do dramatycznych intryg politycznych
i do alegorii o treściach moralnych, wyrażających walkę dobra z siłami zła, światła z ciemnością, rozumu z namiętnościami, życia ze śmiercią, tyranii z rządami
sprawiedliwymi. Powodów aż nadto, by średniowiecze pokochało idee szachów
i wyraziło ją następnie w formie kodeksu.
180
Magdalena Turzyńska
Mało miejsca poświęcono w książce rodzajom liter występujących w tekstach
manuskryptów średniowiecznych, lecz wydaje się, że bez szkody dla idei całości.
Kwestie związane z introligatorstwem są natomiast wyłożone dość skrupulatnie.
Publikacja nie obfituje w informacje dotyczące konkretnych zabytków rękopiśmiennych, zwłaszcza z terenu szeroko pojętej Słowiańszczyzny, warto jednak
przypomnieć, że właśnie w Bułgarii car Michał I slawizował, tworząc w Ochrydzie
i bułgarskim Presławiu ogniska życia literackiego, a za kolejnego władcy, Symeona
Wielkiego, „miłośnika ksiąg”, literatura bułgarska osiągnęła szczyt rozwoju i święciła swój „złoty wiek”. Car ten poszerzył ofertę produkowania ksiąg liturgicznych
o dzieła historyczne, biograficzne, prawnicze, poezję i literaturę piękną – w tym
przekłady z literatury grecko-bizantyjskiej. Na terytorium zaś Starej Dukli w państwie serbskim Zeta rozwinęły się ważne centra produkcji książek. W dziesiątym
wieku mieścił się tam duży ośrodek życia literackiego, lecz ówczesne księgi serbskie nie zachowały się do naszych czasów. Z kolei za Karola Wielkiego na potrzeby
misji Jana z Rawenny zakładano w Dalmacji liczne skryptoria. Jakże symboliczną
wymowę ma fakt, że najstarsza zachowana księga Ewangeliarza ze Splitu była użyta podczas koronacji króla chorwackiego Zwonimira w roku 1076.
Przeglądu osadzonych w geografii historycznej dziejów piśmiennictwa (wiążących się z historią literatury, historią kultury, paleografią itd.) nie można przedstawić inaczej niż fragmentarycznie, gdyż rozluźniłyby się ramy niniejszego artykułu.
Jedno nie ulega wątpliwości: średniowiecze kochało się w kodeksach, średniowiecze tych dzieł potrzebowało, czego dobitnym wyrazem jest niezwykła dbałość
o formę graficzną tekstów, ściśle związaną z zawartością treściową i przekazem
ideowym, wreszcie dystrybucją piśmiennictwa.
Książka jest wyposażona w aneks, lecz niektóre hasła, zwłaszcza dotyczące typologii ksiąg podane są – co jest zapewne podyktowane względami praktycznymi
– w formie na tyle zwięzłej, że nie ukazują one istoty i specyfiki danego typu księgi (jak na przykład graduału). Zaproponowany w artykule słowniczek przedstawia w niedoskonałej, często w lakonicznej formie przegląd wybranych terminów
mających być pomocnymi w rozjaśnieniu i rozeznaniu się w terminologicznym
gąszczu związanym z problematyką średniowiecznego manuskryptu. Tym samym
stanowi uzupełnienie aneksu zaproponowanego w publikacji Haliny Wątróbskiej.
Biblia pauperum. Biblia pauperum jest w istocie podręcznikiem typologii
chrześcijańskiej. Niektóre postaci ze Starego Testamentu zapowiadają odpowiednią postać z Nowego Testamentu (np. Mojżesz Chrystusa).
Błyszcz żelaza. Siarczan żelaza. Rodzaj atramentu, który uzyskuje się drogą
zmieszania kwasu garbnikowego z siarczanem żelaza. Błyszcz żelaza i siarczan
Z zagadnień studiów nad średniowiecznymi rękopisami
181
żelaza są wariantami określenia tej samej substancji. W dziedzinie chemii jest
nią siarczan żelaza, a mineralny odpowiednik terminu zwie się błyszczem żelaza.
Bracia wspólnego życia (fratres vitae communis lub broeders van de penne).
Bracia zakonni. Pod koniec XIV wieku obok wykonywania innych zawodów
trudnili się przede wszystkim przepisywaniem rękopisów. Książki o przeciętnym wykonaniu, popularne wówczas modlitewniki – godzinki, brewiarze bracia
wspólnego życia sprzedawali lub rozdawali ludowi.
Kniga činoposledovanija. Księga zawierająca porządek sprawowania obrzędu. Przykłady ksiąg o analogicznej zawartości treściowej to sakramentarz i rytuał.
W obrządku rzymskim powstające od VII wieku o niewielkiej objętości książki,
ustalające porządek coraz bardziej rozbudowanych ceremonii liturgicznych, zwane ordo (ordo romanus, łac. ordines romani).
Martyrologium. (łac.< gr.) katolicka księga liturgiczna stanowiąca listę męczenników i świętych wspomnianych w liturgii, ułożona chronologicznie według
dat ich świąt zasadniczo tożsamych z datami ich śmierci, niekiedy wzbogacona
o inne informacje. Najstarsze znane martyrologia, zestawiane i uzupełniane w różnych miastach, były używane od V wieku, a do najbardziej rozpowszechnionych
należało martyrologium Adona i Usuarda (875 r.). Martyrologium stanowiło też
źródło opowiadań hagiograficznych o patronach zakonów, bractw, stowarzyszeń.
Kościół wschodni posiada własne martyrologia zwane minejami.
Miniatura. Termin miniatura, miniatorstwo pochodzi od łac. minium – czerwona farba, barwnik. W kodeksach miniowano czerwoną farbą, czyli podkreślano ważniejsze fragmenty tekstu pisanego czarnym lub brązowym inkaustem. Nie
należy jednak mylić miniatorstwa z modnymi w XVIII - XIX wieku miniaturami,
maleńkimi obrazkami, których nazwa wywodzi się od łac. minimus – najmniejszy.
Mucha-orzechówka. Owad. Ma istotny udział w powstaniu kwasu atramentowego.
Paramenty. W Kościele Rzymskokatolickim szaty liturgiczne. Dawniej pojęcie
to obejmowało wszelkie sprzęty kościelne. W łacinie średniowiecznej parare znaczyło przygotowywać, wyposażać. Przykładem paramentów bizantyjsko-słowiańskich jest omofor. Jest jednym z paramentów biskupich. Omofor jest związany
z przodu i z tylu długą szarfą, ozdobioną krzyżami i świętymi wizerunkami.
Pięciolotkowe pióra ptasie. Z gęsich lub indyczych piór pięciolotkowych robiono pióra służące do pisania.
Poezja dworska (fr. poesie courtoise) – twórczość poetycka powstająca na feudalnych dworach królewskich i książęcych, dotyczyła spraw i wydarzeń związanych z życiem dworskim, mająca zwykle charakter okolicznościowy lub panegiryczny, dedykowana często możnym mecenasom. W średniowiecznych dworach
Prowansji i Nadrenii rozwijała się poezja trubadurów i minnesingerów. Twórczość
182
Magdalena Turzyńska
tego rodzaju uprawiali też w dużej mierze staroskandynawscy poeci i śpiewacy –
skaldowie.
Więź. Specjalna dekoracyjna czcionka. Rodzaj pisma, w którym litery są ze
sobą splecione lub wpisane jedna w drugą.
Literatura
Banach A., Pismo i obraz, Kraków 1966.
Csapodi-Gárdonyi K., Iluminowane kodeksy europejskie, Wrocław 1984.
Dahl S., Dzieje książki, Wrocław 1965.
Encyklopedia katolicka, red. J. Walkusz, t. VI, Lublin 1993.
Encyklopedia wiedzy o książce, red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1971.
Ильина Т.В., Декоративное оформление древнерусских книг. Новгород и Псков. XII–
XV вв., Leningrad 1978.
Metzger B. M., Coogan M. D., Słownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1997.
Miller S.M., Huber R.V., Historia Biblii, Warszawa 2005.
Muszkowski J., Życie książki, Kraków 1951.
Narbutt O., Historia i typologia ksiąg liturgicznych bizantyjsko-słowiańskich, Warszawa
1979.
Semkowicz W., Paleografia łacińska, Kraków 2002.
Średniowieczna książka rękopiśmienna jako dzieło sztuki, red. Alicja Karłowska-Kamzowa,
Gniezno 1993.
Tresidder J., Słownik symboli, Warszawa 2001.
Wątróbska H. Praca z rękopisem i starodrukiem średniowiecznym (Gdańsk 2015, na prawach rękopisu).
Summary
On issues of medieval manuscripts
The article is devoted to some aspects of producing medieval manuscripts. This is
a kind of reflection about their importance and ways of becoming ready to use. The author
explanes some most popular terminology connected to this topic.
Keywords
medieval manuscripts, scriptorium, liturgy book