Przyimek w konstrukcjach biernych

Òd autora wymyślóne...
11. wydanie: Jakiego przyimka wymaga konstrukcja bierna w języku śląskim?
No właśnie! Przypomnijmy, że chodzi o zdania
typu: byłem/zostałem (u)karany przez ojca. Pod
wpły­wem języka polskiego piszący i mówiący po
śląsku używają dziś w zdaniach tego typu z reguły
przyimka przez. Jest to zazwy­czaj podwójnym błę­
dem: po pierwsze większa część Śląska zna tyl­ko
przyimek bez (=przez), a po drugie w tradycyjnej
śląszczyźnie używa się w konstrukcjach tego typu
całkiem innego przyimka. Błędnie two­rzone zdania
typu: (My zostali) zaproszyni przez/bez gospodô­
rza (przykład z portalu Lauba Ślonsko) są już
dzisiaj niestety tak powszechne, że prawie wyparły
tradycyjną śląską konstrukcję bierną.
6)Òd kogo’ście zostali sam sproszyni?
7) I tag’ech zostôł òd tych handlyrzy wyszklóny.
Używanie konstrukcji biernych jest w mowie śląskiej
zjawiskiem występującym, aczkolwiek o wiele rzad­
szym niż w języku polskim standardowym. Kon­
strukcji biernych nie należy nadużywać, ponieważ
jej treść można zazwyczaj wyrazić stroną czynną
(np.: Kosiôrza, co źle siyk, gospodôrz upómniôł.
Fto wôs sam sprosiył? itd.) i jest to przeważnie
bardziej naturalna i o wiele częściej używana
konstrukcja.
Ciekawostką jest, że w dawnej polszczyźnie również
Po śląsku należy takie konstrukcje tworzyć używano w tym znaczeniu przyimka od. Takie
konstrukcje zachowały niektóre pieśni i teksty
za pomocą przyimka òd.
kościelne, np.: od proroków ogłoszony, od narodów
Przykładów w oryginalnych śląskich tekstach nie upragniony (kolęda), od patriarchów czekany itd.
ma wiele, ale udało się kilka znaleźć:
!
Znaczenie śląskiego przyimka „bez”
1. + dopełniacz = bez (to samo, co po polsku):
Idźcie tam, ale bezy mie. Nó i chałpa została bez
gospodôrza. Bez nôczyniô (= narzędzi, sprzętu)
to nawet nojlepszy fachmón nic nie uczyni. Jô
2) Bo piyrwy tak było: kaj zrobiyli szychtã na czas,
dzisiej jest jeszcze bez śniôdaniô. Bez ustanku
ale musieli swoje zrobić, to byli chwôlóni. A
(= bez przerwy, cały czas).
kaj długo robiyli, to òd samego obersztajgra
żgôczami przezywani byli.
Utarte zwroty: bezmała (bezmaś, bezma)
Oba przykłady: E. Jeleń, Pamiętnik górnika, lata 30. XX wieku, Dębieńsko koło
Orzesza)
(=prawdopodobnie, podobno, zdaje się):
Bezmała cyrk przijechôł. Bezma majóm zaś
3)Miymce zaś byli zaprosóni – niy, nie òd nôs, ale
do
wojska
ścióngać. Ta dziołcha òd Koziołcyny
òd nasych fyrstów (=książąt).
bezmaś mô cerã a niy mô chłopa.
Alfred Bartylla-Blanke (prywatna korespondencja), tekst mazurzący; Wesoła
1) Ale nieszczyńściu kóńca niy ma, tak że skirz niego i òd òjca kôrany’ch być musiôł.
!
koło Laskowic (25 km na północ od Opola), 2007)
Inne przykłady użycia (utworzone przez autora na
potrzebę „Poradnika”):
1)To sóm przikłady wymyślóne òd autora na po­
trzebã ślónskigo poradnika.
2)Tyn kosiôrz, co za pómału siyk, zostôł òd gospo­
dô­­rza trzi razy upómniany.
3) Świnia zeżartô/zeżratô òd wilka.
4)Te/to pismo musi być jeszcze podpisane òd
głownego dyrektora.
5)Òd òjców wyklynty, òd dzieci òpuszczóny.
2. + biernik = przez (znaczenie miejscowe: gdzie?
którędy? przez co?): Idymy na przimo bez
las. Dróga bez wieś. Wojôki musieli nôprzód
przebić sie bez fróntã. Cugi z Berlina na Górny
Ślónsk jyżdżóm bez Cottbus a Wrôcłôw. Bez
pole òd sómsiada idzie ruła z gazym. Leciała
bez plac choby głupiô. Nie przelazuj tam bez
rzykã, bo sie jeszcze utopisz. Dostaniesz bez
pysk, bez głowã, bez pleca (= po pysku, po
głowie, po plecach). Cedzić nudle bez sitko.
3. + biernik = przez (znaczenie czasowe; w jakim
czasie?): Bez wojnã (= w czasie wojny) my sie
chowali na wsi u ciotki Cile. Bez tydziyń (= w
tygodniu, od poniedziałku do piątku) chodzã
w starych lóntach a na niedzielã òblykã se
ancug. Bez te sztyry dni (= w czasie tych czte­
rech dni) przejechali my sztyry tysiónce kilóme­
trów. Kandy’ś to bywôł bez te wszystkie lata?
Bez feryje w miejskim lesie jeszcze jako szkuci
mali z kurzyniym my zaczynali (tekst piosenki
zespołu BLAF z Jabłonkowa; w oryginale przez).
Bez połednie żôdyn na polu nie robi. Bez zimã
nóm kartôfle zmarzły.
!
Utarte zwroty:
bez tydziyń (= codziennie, w dzień powszedni):
Muszã tã robotã zrobić bez tydziyń. Bez tydziyń
jymy ino żur a wodziónkã.
na beztydziyń (= na dzień powszedni): Jôdło
na niedzielã a na beztydziyń! Te bóty sóm na
beztydziyń.
bezrok (= przyszły rok): Poczekej do bezroku.
na bezrok (= za rok, w przyszłym roku): A
przijedziesz na bezrok?
4.+ biernik (w połączeniu z wyrażeniami ozna­
czającymi ilość) = ponad, więcej niż. Tyj starce
bydzie już isto bez dziewiyńdziesiónt lôt! Moje
auto poradzi rzezać bez dwiesta kilómetrów na
godzinã. Bez trzi kilo kartôfli nasuł mu do taszy.
Bydzie ji już bez dziewiyndziesiónt lôt. (= ma
więcej niż dziewięćdziesiąt lat). Zapłaciył’ech za
kónia bez dziesiyńć tysiyncy.
5. + biernik = przez (z jakiego lub czyjego powodu?)
(rzadkie; częściej używa się skirz, (s)kuli): Bez
ciebie nie przidã na czas. Bez tã wojnã całô
wieś była zniszczónô. To sie stało bez niego.
Natomiast bardzo często używany jest zwrot:
bez to, bez tóż (= dlatego, z tego powodu): Bez
to nie prziszoł! Niy móm papiórów i bez tóż nic
nie dostanã. (A) (Nó) bez tóż! (= (no) właśnie!
dokładnie!). Szczególnie ten ostatni zwrot jest go­
dny uwagi, ponieważ w wygodny sposób tłu­maczy
pol­skie właśnie! Słowa właśnie mowa śląska nie
zna wcale, w języku młodych pokoleń Ślązaków
to czysty wpływ polszczyzny standardowej.
Bez co? Bez cóż?(= z jakiego powodu?; rzadkie,
częściej mówi się czamu? po jakiymu? skirz
czego?): Bez co żeś to zrobiył? Bez co go wyciepli?
Bóty miôł ciynżkie, bez co mu sie ciynżko szło.
Forma przez (zamiast bez) jest znana tylko na Śląsku
Cieszyńskim (gdzie zastępuje bez w znaczeniach
od 2. do 5.) oraz bardzo lokalnie na wschodnim
skrawku Śląska we wszystkich znaczeniach (czyli
mówi się tam nawet przez czôpki = bez czapki). Por.
mapy 920, 921, 922 z Atlasu Językowego Śląska
zamieszczone poniżej.
© Grzegorz Wieczorek, Tôwarzistwo Piastowaniô
Ślónskij Môwy DANGA
!
To pierwsza wersja 11. wydania „Poradnika”.
Uwagi oraz krytyka – a szczególnie poprawki
i uzupełnienia (również dalsze przykłady) – są
bardzo mile widziane. Dzięki nim każde wydanie
będzie poprawiane i uzupełniane.
kontakt: [email protected]
Źródła:
Jeleń, Edward: Pamiętnik
Olesch, Reinhold: Der Wortschatz der polnischen
Mundart von Sankt Annaberg
Wyderka, Bogusław: Słownik gwar śląskich (tom II)
Zaręba, Alfred: Atlas Językowy Śląska (mapy)
oraz
mowa ludu śląskiego zasłyszana w terenie