Ewolucja obowiązku naprawienia szkody

Ewolucja obowiązku naprawienia szkody - materialnoprawne
i procesowe aspekty zastosowania
Magdalena Lewandowska
W dniu 5 listopada 2008 r. w Minister-
nego środka karnego, lecz był jedynie swoistym
stwie Sprawiedliwości odbyła się konferencja
uzupełnieniem niektórych karnoprawnych insty-
prasowa, podczas której przedstawiono propo-
tucji. W odróżnieniu od poprzednio obowiązują-
zycje zmian w prawie karnym w związku
cych przepisów obowiązek naprawienia szkody
z przyjęciem przez Radę Ministrów resortowego
stał się w obecnym kodeksie istotnym środkiem
projektu z dnia 18 października 2008 r.
karnym, który może być orzekany zarówno
o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy -
samoistnie , jak i obok kary (art. 59, art. 60 § 7,
Kodeks
-
art. 61). Obowiązek naprawiania szkoda wystę-
Kodeks karny wykonawczy, ustawy - Kodeks
puje w aktualnie obowiązującym kodeksie
karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw.
także w postaci środka probacyjnego, o którym
Wśród proponowanych zmian znalazł
się
mowa w art. 72 § 2 kk. Orzeczenie obowiązku
obowiązku
naprawienia szkody samoistnie możliwe jest
naprawienia szkody oraz nawiązki orzekanej
tylko wówczas, gdy ten środek może zastąpić
zamiast niego. Nadto zaproponowano możli-
karę, tj. może realizować nie tylko kompensa-
wość dochodzenia zadośćuczynienia za doznana
cyjne,
krzywdę. Przy tej okazji warto prześledzić
oraz szczególnoprewencyjne i ogólnoprewen-
ewolucję wymienionej instytucji, zwłaszcza
cyjne funkcje 1. Obowiązek naprawienia szkody
z punktu widzenia stawianych przed nią celów.
pełni jednak przede wszystkim funkcje kompen-
projekt
postępowania
rozszerzenia
karnego,
instytucji
ustawy
ale
również
sprawiedliwościowe
Obowiązek naprawienia szkody pojawił
sacyjne, które współczesna doktryna prawa
się jako samodzielna instytucja prawa karnego
karnego zalicza do funkcji penalnych. W założe-
w uchwalonym w dniu 6 czerwca 1997 roku
niu
Kodeksie
został
projekt aktualnie obowiązującego Kodeksu
w rozdziale V dotyczącym środków karnych,
karnego i Kodeksu postępowania karnego
w art. 46. Przepisy Kodeksu karnego z 1969 r.
1
karnym.
Umieszczony
przewidywały wprawdzie obowiązek naprawienia szkody, jednakże nie stanowił on samodziel-
Wiedza Prawnicza nr 3/2008
komisji
kodyfikacyjnej,
opracowującej
A. Marek, Naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem. Refleksje na tle projektu nowej kodyfikacji karnej [ w:] Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga
ku czci Profesora Mariana Cieslaka, red. S. Waltoś,
Kraków 1993, s. 212,
3
kompensacja stała się istotnym elementem
W dalszej kolejności art. 46 § 2 przewi-
polityki karnej, znajdującej wyraz w naczelnej
duje także nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego,
dyrektywie postępowania karnego określonej
lecz jedynie jako zadośćuczynienie za ciężki
w art. 2 § 1 pkt 3 kpk. Stąd też wprowadzenie
uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności
tego środka karnego do przepisów obecnego
narządu ciała, rozstrój zdrowia oraz doznaną
kodeksu karnego było, z punktu widzenia
krzywdę
polityczno - kryminalnych założeń, w pełni
nawiązki na rzecz pokrzywdzonego w wypadku
uzasadnione1.
innych
(fizyczną,
moralną).
przestępstw
może
Orzeczenie
nastąpić
tylko
na podstawie szczególnego przepisu, który taką
Zgodnie z przyjętym i aktualnie obowią-
nawiązkę przewiduje. W k.k. dotyczy to
zującym modelem przedmiotowej instytucji jej
w szczególności zniesławienia i zniewagi
orzeczenie
skazaniem
(art. 212 § 3 i art. 216 § 4) oraz wyrębu i kra-
sprawcy przestępstwa (zarówno umyślnego
dzieży wyrąbanego lub powalonego drzewa
jak i nieumyślnego), złożeniem wniosku przez
(art. 290 § 2). Takie ujęcie możliwości orzeka-
pokrzywdzonego lub inną osobę uprawnioną,
nia
istnienie szkody wyrządzonej przestępstwem
od początku określano jako zbyt wąskie
oraz popełnienie przestępstwa zawierającego się
oraz podnoszono możliwość rozszerzenia jej
w katalogu określonym przepisem art. 46 § 1
stosowania 2. Nadto nawiązka nie jest odszkodo-
kk. Z dniem 1 lipca 2007 r. katalog ten został
waniem, lecz środkiem o charakterze penalnym,
poszerzony o przestępstwa przeciwko prawom
toteż możliwości jej orzekania nie limituje
osób
zarobkową.
wysokość wyrządzonej szkody. W wypadku
Wcześniej należały do niego przestępstwo
skazania współsprawców można orzec obowią-
spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku
zek zapłacenia przez każdego z nich nawiązki
na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała
na rzecz każdego pokrzywdzonego przestęp-
lub rozstroju zdrowia, przestępstwo przeciwko
stwem, przy czym wysokość poszczególnych
bezpieczeństwu w komunikacji, przestępstwo
nawiązek określa art. 48 § 1 lub inny odpowied-
przeciwko środowisku, mieniu i obrotowi
ni przepis (por. uchw. SN z 20 X 1996 r.,
gospodarczemu, przy czym za spełniające
OSNKW 1997, poz. 4).
uwarunkowane
wykonujących
jest:
pracę
nawiązki
na
rzecz
pokrzywdzonego
wymóg uznać należy wszelkie zachowania
godzące w określony przepisem wskazany
2
w nim rodzajowy przedmiot ochrony.
1
Marek A. Kodeks karny. Komentarz, Dom Wydawniczy
ABC, 2005, wyd. II, Komentarz do art. 46 kodeksu karnego, teza 14,
Z. Sienkiewicz, Kodeks karny. Komentarz, red. O.
Górniok, Lexis Nexis, Warszawa 2006, s. 149,
Wiedza Prawnicza nr 3/2008
4
Wyrazem nowych uprawnień przyzna-
Tak więc możliwość złożenia wniosku
nych pokrzywdzonemu była także istotna zmia-
o orzeczenie obowiązku naprawienia szkoda nie
na jego statusu procesowego. W uprzednio
została uzależniona od konieczności przyjęcia
obowiązującym
postępowania
przez pokrzywdzonego jednej z ról proceso-
karnego mógł on dochodzić naprawienia szkody
wych czyniących go stroną w postępowaniu
w roli powoda cywilnego, jeżeli sąd przyjął
przed sądem, lecz mógł on dochodzić swoich
zgłoszone przed rozpoczęciem przewodu sądo-
roszczeń w oparciu o sam status pokrzywdzone-
wego powództwo zmierzające do dochodzenia
go. W kodeksie postępowania karnego określo-
roszczeń
je
no również „inne osoby uprawnione” do wyko-
(art. 52 k.p.k.). Powództwo takie mógł w tym
nywania praw służących pokrzywdzonemu,
samym terminie zgłosić prokurator na rzecz
o których mowa w art. 46 § 1 kk. Wśród kręgu
pokrzywdzonego
podmiotów określonych w art. 52 § 1 kpk
Kodeksie
majątkowych
lub
i
jego
rozpoznał
spadkobierców,
lub złożone popierać (art. 54 k.p.k.).
powołano także działającego z urzędu prokura-
Tenże kodeks szeroko określał podstawy odmo-
tora. Niestety możliwość jego ingerencji została
wy przyjęcia powództwa cywilnego oraz pozo-
ograniczona do przypadku, w którym pokrzyw-
stawienie go bez rozpoznania (art. 55-56 k.p.k.).
dzony zmarł, a brak jest bądź nie ujawniono
Wieloletnia praktyka sądowa, zwłaszcza ostat-
osób najbliższych. Z brzmienia powołanego
nich lat, cechująca się przeciążeniem pracą
przepisu literalnie nie wynika jakoby powyższe
sądów karnych, dostarcza wielu argumentów
ograniczenie odnosiło się także do wystąpienia
świadczących o tym, że z byle powodu,
przez prokuratora z wnioskiem o zasądzenie
a najczęściej z uwagi na trudności związane
obowiązku naprawienia szkody. Jednakże Sąd
z rozpoznaniem zasadności roszczeń i zasądza-
Najwyższy uchwała z dnia 17 maja 2000 r.
niem
one
(OSNKW 2000, nr 7 – 8, poz. 64) przesądził,
powództwa albo pozostawiały je bez rozpozna-
że prokurator może złożyć wniosek określony
nia. Zmuszało to pokrzywdzonego do docho-
w art. 46 § 1 kk tylko wtedy, gdy zachodzą
dzenia
szkody
okoliczność wskazane w art. 52 § 1 kpk.
wyrządzonej mu popełnionym na jego szkodę
Oznacza to, że prokurator może wykonywać
przestępstwem przed sądem cywilnym, co pro-
czynności
wadziło niejednokrotnie do kilkuletniego ocze-
dopiero w sytuacji, gdy nie ma nikogo,
kiwania na należyte odszkodowanie1.
kto mógłby realizować uprawnienia, które by
powództwa,
roszczeń
nie
o
przyjmowały
naprawienie
procesowe
za
pokrzywdzonego
mu przysługiwały, gdyby żył. W takim tylko
1
Buchała K. [w:] K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Część
ogólna. Komentarz. Tom I, Zakamycze, 1998, Komentarz
do art. 46 kodeksu karnego, teza 2,
Wiedza Prawnicza nr 3/2008
wypadku prokurator może złożyć, zamiast
5
pokrzywdzonego,
wniosek
o
orzeczenie
nego
na
rozprawie
głównej.
Wcześniej
obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody
wystąpienie z nim było możliwe w toku całej
tytułem środka karnego określonego w art. 46 §
rozprawy głównej, a nawet po jej zamknięciu
1 k.k. Prokurator nie może więc korzystać
w głosach końcowych stron.
z tych uprawnień w wypadku, gdy jest ujawniona chociażby jedna osoba najbliższa pokrzyw-
W projekcie ustawy z dnia 16 paździer-
dzonego, a także wówczas, gdy osoba najbliższa
nika 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny,
nie wykonuje i nie zamierza realizować praw,
ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy
które przysługiwałyby zmarłemu pokrzywdzo-
– Kodeks karny wykonawczy, ustawy – Kodeks
nemu.
karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw
Chociaż przedstawione stanowisko
Sądu Najwyższego spotkało się raczej z aproba-
powrócono do kwestii art. 46 kk, proponując
jego następująca zmianę:
tą przedstawicieli doktryny, uznać je należy
„Art. 46. § 1. W razie skazania sąd
wzorem A. Marka, za ujęcie zbyt ograniczające.
może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego
Jak trafnie podnosi tenże autor, uprawnienie
lub innej osoby uprawnionej orzeka, obowiązek
prokuratora
przedstawionego
naprawienia wyrządzonej przestępstwem szko-
wniosku w każdej sprawie, w której z wnio-
dy w całości albo w części lub zadośćuczynienia
skiem
pokrzywdzony,
za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilne-
mogłoby się opierać na zasadach ogólnych dzia-
go o przedawnieniu roszczenia oraz możliwości
łania prokuratury, co jak zaznaczył A. Marek
zasądzenia renty nie stosuje się.
takim
do
nie
złożenia
wystąpił
obecnie pozostaje jedynie postulatem de lege ferenda1.
§ 2. Zamiast obowiązku określonego
w § 1 sąd może orzec nawiązkę na rzecz
Nowelizacja procedury karnej, przepro-
pokrzywdzonego.”;
wadzona ustawą z dnia 10 stycznia 2003 r.
(Dz. U. Nr 17, poz. 155) nie tylko nie spełniła
tego postulatu, ale pod hasłem przyspieszenia
postępowania
karnego
ograniczyła
termin,
w jakim pokrzywdzony, a także prokurator
mogą złożyć przedmiotowy wniosek, do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzo-
Jak wynika z treści proponowanego
przepisu,
bez
zmian
pozostają
przesłanki
orzeczenia obowiązku naprawienia szkody, poza
wyjątkiem
skreślenia
warunkujących
katalogu
orzeczenie
przestępstw
przedmiotowego
obowiązku. Pojawiła się również możliwość
fakultatywnego
zasądzenia
zamiast
niego
1
Marek A. Kodeks karny. Komentarz, Dom Wydawniczy
ABC, 2005, wyd. II, Komentarz do art. 46 kodeksu karnego, teza 3,
Wiedza Prawnicza nr 3/2008
nawiązki i to – równolegle do § 1 – w każdym
wypadku, nie zaś jak obecnie jedynie w celu
6
zadośćuczynienia za ciężki uszczerbek na zdro-
jednak reglamentowana
wiu,
przez art. 444 kc, art. 445 kc i art. 448 kc, a nad-
naruszenie
czynności
narządu
ciała,
rozstrój zdrowia, a także za doznana krzywdę.
w dalszym
ciągu
to występowała jedynie w postaci fakultatywnej
Najdalej idącym rozwiązaniem wydaje
nawiązki orzekanej zamiast odszkodowania
się jednak przewidziana w § 1 możliwość
w celu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
orzeczenia
Zauważyć przy tym trzeba, że proponowana
na
wniosek
zadośćuczynienia
za
pokrzywdzonego
krzywdę.
zmiana art. 46 kk koreluje z obowiązującą
Poszerzenie instytucji kompensacyjnych prze-
z dniem 3 sierpnia 2008 r. (Dz. U. Nr 116, poz.
widzianych w Kodeksie karnym o ten właśnie
731) nowelizacją art. 446 dokonaną poprzez
środek będzie stanowiło istotne novum. Posiada
dodanie § 4, na podstawie którego sąd może
on charakter cywilnoprawny. W przeciwień-
przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłe-
stwie do szkody majątkowej – a więc posiadają-
go odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia
cej wymiar materialny i uzasadniającej roszcze-
pieniężnego
nie odszkodowawcze, zadośćuczynienie ma
kompleksowego
rekompensować krzywdę, a więc ujemne prze-
dochodzenia
życia związane z cierpieniem fizycznym i psy-
poprzez odpowiednie zmiany w prawie mate-
chicznym.
jego
rialnym cywilnym i karnym jawi się jako
orzeczenie zostały wskazane w art. 445 kc, tak
zdecydowanie pozytywna, choć o czym dalej,
więc
niekoniecznie wystarczająca.
Przypadki
dochodzenie
doznaną
uzasadniające
zadośćuczynienia
przez
za
doznaną
krzywdę.
Próba
rozszerzenia
możliwości
zadośćuczynienia
jednocześnie
osobę pokrzywdzoną przestępstwem lub przez
W uzasadnieniu projektu z dnia 16 paź-
prokuratora było dotychczas możliwe jedynie
dziernika 2008 r. podniesiono, iż proponowana
poprzez wytoczenie powództwa cywilnego
zmiana treści art. 46 k.k. pozwoli w większości
bądź w ramach procesu karnego – gdzie jak
przypadków na pełną realizację przez pokrzyw-
wskazano wyżej zachodziło wysokie ryzyko
dzonego w procesie karnym jego roszczeń
pozostawienia
restytucyjnych i kompensacyjnych związanych
go
bez
rozpoznania,
bądź też w ramach długiego i kosztownego pro-
z
cesu cywilnego.
postępowania, usuwając konieczność ich docho-
Podnoszono
wprawdzie
możliwość
przestępstwem
stanowiącym
przedmiot
dzenia na drodze cywilnej w odrębnym postępo-
dochodzenia w procesie karnym na podst.
waniu,
art. 46 § 1 kk zarówno naprawienia szkody
wydłużeniem
majątkowej, jak i niemajątkowej1. Była ona
pokrzywdzonego należnego odszkodowania
1
Z. Gostyński, Obowiązek naprawienia
w prawie karnym, Warszawa 1999, s. 44 i n,
Wiedza Prawnicza nr 3/2008
co
skutkuje
terminu
zazwyczaj
uzyskania
istotnym
przez
szkody
7
i zadośćuczynienia, a nadto wiąże się z istotny-
2000, nr 7 – 8, poz. 64) prokurator w dalszym
mi ciężarami dla pokrzywdzonego.
ciągu nie ma możliwości działania w razie
Wydaje się jednak, że celu powyższego,
śmierci pokrzywdzonego gdy ujawniono choćby
jakkolwiek słusznego, nie uda się zrealizować,
jedną, najbliższą dla niego osobę. Przedmiotowe
gdyż proponowane zmiany, chociaż zmierzające
unormowanie niesie ze sobą trudne do rozwią-
w dobrym kierunku, pozostają jednocześnie
zania komplikacje, jak choćby sytuację w której
niewystarczające. Za nowelizacją treści przepisu
pokrzywdzonym jest osoba małoletnia, jej
art. 46 kk nie idą bowiem żadne zmiany, które
przedstawiciele
mogłyby ułatwić pokrzywdzonemu dochodzenie
przestępstwa, zaś jedyną ujawnioną osobą naj-
przysługujących
bliższą jest inna osoba małoletnia, nieporadna
proceduralnej.
mu
roszczeń
Wnioskodawcy,
od
strony
wysuwając
propozycję zmian w przepisach prawa material-
bądź
nie
prawni
zainteresowana
zginęli
wskutek
realizacją
praw
pokrzywdzonego.
nego „zapomnieli” jednocześnie o przepisach
Reasumując, dotychczasową ewolucję
art. 49 – 52 kpk, które regulują ogólne upraw-
służących pokrzywdzonemu uprawnień przewi-
nienia procesowe pokrzywdzonego i osób
dzianych w art. 46 kk uznać należy za pożądaną
działających zamiast niego lub w jego imieniu.
i zmierzającą w dobrym kierunku. Jednocześnie
Nie zrezygnowano zatem z prekluzyjnego
należy wyrazić obawy, czy bez jednoczesnej
terminu do złożenia wniosku o orzeczenie
nowelizacji przepisów proceduralnych nowe
obowiązku naprawienia szkody. Nie zmodyfiko-
unormowania w każdej sytuacji będą stanowiły
wano także treści art. 52 kk, skutkiem czego,
wystarczającą gwarancję realizacji prawnie
w świetle powoływanej już uchwały Sądu
chronionych interesów pokrzywdzonego.
Najwyższego z dnia 17 maja 2000 r. (OSNKW
Wiedza Prawnicza nr 3/2008
8