6. Krystyna Szczechowicz, Jarosław Szczechowicz

Krystyna Szczechowicz, Jarosław Szczechowicz
Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę w przypadku śmierci pokrzywdzonego
Uwagi wstępne
Problematyka naprawienia pokrzywdzonemu szkód wyrządzonych przestępstwem znajduje swoje źródła tak w prawie międzynarodowym, jak i krajowym. Na
uwagę zasługuje Deklaracja ONZ z dnia 29 listopada 1985 r. o podstawowych prawach ofiar przestępstw, Europejska Konwencja z dnia 24 listopada 1988 r. o restytucji i kompensacji dla ofiar przestępstw oraz Decyzja Ramowa Rady Europy z
dnia 15 marca 2001 roku w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym. Artykuł
9 ust. 1 Decyzji ramowej stanowi, że każde Państwo Członkowskie zapewnia ofiarom czynów przestępczych uprawnienia do uzyskania w rozsądnym okresie czasu
decyzji w sprawie wynagrodzenia przez przestępcę szkody w toku postępowania
karnego, z wyjątkiem takich sytuacji, gdy w konkretnych sprawach prawo krajowe
umożliwia przyznanie odszkodowania w inny sposób. Z regulacjami prawnomiędzynarodowymi współgrają kodyfikacje prawa karnego z 1997 r. Wśród przewidzianych przez tę kodyfikację instytucji prawnych mających służyć ochronie praw
pokrzywdzonego znajduje się wprowadzony do Kodeksu karnego z 1997 r. środek
karny w postaci obowiązku naprawienia szkody (art. 39 § 5 k.k.).
Pokrzywdzony obecnie ma do wyboru dwie możliwości dochodzenia odszkodowania w procesie karnym. Może bądź to wytoczyć powództwo cywilne, bądź
złożyć wniosek o naprawienie szkody w oparciu o art. 46 § 1 k.k., przy czym jednoczesne skorzystanie z obydwu tych dróg jest niedopuszczalne. Zgodnie z art. 65
§ 1 pkt 6 k.p.k. sąd odmawia przyjęcia powództwa cywilnego, jeżeli złożono wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody.
Jeżeli zasądzone odszkodowanie, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym (art. 415 § 6 k.p.k.). Orzeczenie, zatem w procesie karnym o naprawieniu szkód wyrządzonych przestępstwem nie zamyka pokrzywdzonemu drogi
do dalszego procesu cywilnego, jeżeli uzna on, że wszystkie jego roszczenia nie
zostały przez sąd karny uwzględnione.
Instytucja naprawienia szkody na gruncie prawa karnego cieszy się dużym zainteresowaniem doktryny, doczekała się również wielu orzeczeń Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych.
1
Publikacje i orzeczenia dotyczą główne problemu orzekania naprawienia szkody
na rzecz samego pokrzywdzonego. Ciekawym i niewątpliwie złożonym problemem
jest kwestia orzekania o naprawieniu szkody w przypadku śmierci samego pokrzywdzonego, w szczególności w aspekcie zmian Kodeksu cywilnego wprowadzonych ustawą z dnia 30 maja 2008 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz
niektórych innych ustaw1, które weszły w życie z dniem 3 sierpnia 2008 roku.
Naprawienie szkody, jak też zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, nie traci
swego cywilnoprawnego charakteru przez to, że przewidziane jest w Kodeksie karnym2. Prawo karne nie dysponuje własną siatką pojęciową, która pozwoliłaby w
procesie karnym określić i oszacować szkody wynikłe z przestępstwa, ocenić stopień pokrzywdzenia ofiary przestępstwa. Konieczne jest w tym zakresie korzystanie z prawa cywilnego3. To z kolei rodzi szereg wątpliwości w zakresie charakteru
odszkodowania i zadośćuczynienia zasądzanego w procesie karnym i stosowania
obowiązujących regulacji prawnych4. Ten ciekawy problem stał się inspiracją do
zanalizowania zagadnienia zadośćuczynienia za doznana krzywdę w przypadku
śmierci pokrzywdzonego.
Uprawnienia osób innych niż pokrzywdzony do zadośćuczynienia
Uwagi wstępne
Analizę zagadnienia roszczeń majątkowych w zakresie szkody wyrządzonej
czynem zabronionym należałoby rozpocząć od uwagi, iż w doktrynie i orzecznictwie przeważa pogląd, że obowiązek naprawienia szkody może dotyczyć zarówno
szkody majątkowej, jak i niemajątkowej5.
Zagadnienie uprawnień innych osób uprawnionych, będących osobami najbliższymi dla pokrzywdzonego do zadośćuczynienia nie jest jednak związane tylko z
zakresem pojęcia "szkoda" (czy obejmuje ono jedynie szkodę majątkową, czy także
1
Dz. U. z 2008 roku, Nr 116, poz. 731.
H.J. Hirsch, Stanowisko pokrzywdzonego w systemie prawa karnego ze szczególnym uwzględnieniem naprawienia
szkody, „Przegląd Prawa Karnego”, Nr 4/1990, s. 108.
3
Por. B. Janiszewski, Kompensacja szkód jako zadanie prawa karnego [w:] Księga jubileuszowa z okazji 15 – lecia
Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 323.
4
Por. K. Szafrańska, Proces adhezyjny w kodeksie postępowania karnego z 1997 r., [w:] Nowa kodyfikacja prawa
karnego, (red.) L. Bogunia, t. 3, Warszawa 1998, s. 145, E. Hryniewicz, M. Reszka, Odszkodowanie i zadośćuczynienia w świetle art. 46 Kodeku Karnego – uwagi krytyczne i propozycje zmian, „Monitor Prawniczy”, Nr 6/2007, s.
287.
5
Zob. Z. Gostyński, Obowiązek naprawienia szkody w prawie karnym, Warszawa 1999, s.40 -44 , M. Szewczyk
[w:] Kodek karny. Część ogólna, (red.) A. Zoll, t. 1, Warszawa 2007, s.638, A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, 4.
wydanie, 2007, s.128, R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, wyd. IV, Warszawa 2005, s.
95; C. Kulesza: Glosa do postanowienia SN z dnia 20 listopada 2001 r., WKN 18/01, WPP 2003, z. 2, s.153; A. Rybak – Starczak, "Oko za oko", czyli naprawienie szkody w przestępstwach przeciwko życiu i zdrowiu, „Palestra”
2005, z. 11-12, s. 50, M. Łukaszewicz, A. Ostała, Obowiązek naprawienia szkody - wybrane zagadnienia, „Prokuratura i Prawo” 2001, z. 9, s. 62-64, B. Kolasiński, Szkoda w rozumieniu art. 46 § 1 k.k., „Prokuratura i Prawo” 2001,
z. 4, s. 67-68.
2
2
niemajątkową), ale przede wszystkim to czyjej szkody dotyczy. Problem ten bowiem faktycznie nie jest zależny od interpretacji pojęcia "szkoda", ale od prawidłowego ustalenia kręgu podmiotów uprawnionych do dochodzenia obowiązku jej
naprawienia w procesie karnym - a więc podmiotów uprawnionych do złożenia
wniosku, o którym mowa w art. 46 § 1 k.k., bądź wniesienia powództwa adhezyjnego. Kolejną zaś kwestią wymagającą rozstrzygnięcia jest to, czy zadośćuczynienie dotyczy ich krzywd, czy też krzywd zmarłego pokrzywdzonego.
Odnosząc się do tych kwestii, w pierwszej kolejności wskazać należy, że w
przypadku śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator,
działając z urzędu – art. 52 § 1 k.p.k.
Prawa karne procesowe nie definiuje przy tym pojęcia „osoba najbliższa”, definicją taka zawarta jest w art. 115 § 11 k.k.
W sytuacji zatem, gdy pokrzywdzony przestępstwem zmarł, wniosek, o którym
mowa w art. 46 § 1 k.k. bądź powództwo cywilne, może złożyć "inna osoba uprawniona", czyli działająca jako strona zastępcza albo strona nowa, osoba najbliższa
dla pokrzywdzonego (art. 52 § 1 k.p.k.) albo też - w razie jej braku albo nieujawnienia - prokurator (art. 52 § 1 k.p.k.)6. Oczywiście trzeba pamiętać o tym, że w
tym ostatnim zakresie, od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 10 stycznia 2003 r. o
zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Przepisy wprowadzające
Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych7, prokurator - na podstawie art. 49a k.p.k. - stał się równorzędnym z pokrzywdzonym i "inną osobą uprawnioną" podmiotem uprawnionym do złożenia takiego wniosku, a jego uprawnienia nie można od tej daty wywodzić z treści art. 52 § 1 in fine k.p.k.
Stroną zastępczą jest ten podmiot, który przejmuje prawa zmarłego, zanim ten
ostatni stał się stroną. Realizuje on je jako prawa własne. Stroną nową jest natomiast taki podmiot, który wstępuje do wytoczonego procesu już po śmierci strony i
realizuje jej prawa8.
Pojęcie osoby najbliższej w prawie karnym
Kodeks postępowania karnego, jak już wspomniano, nie definiuje pojęcia „osoba najbliższa”, definicja taka zawarta jest w art. 115 § 11 k.k. W myśl tego przepisu osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w
tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej
małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
6
Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2000 r., V KKN 145/2000, OSNKW 2000, z. 7-8, poz. 64.
Dz .U. z 2003 r., Nr 17, poz. 155
8
T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym, 5 wydanie, Warszawa 2008, s.
211.
7
3
Ze sformułowanej w art. 115 § 11 definicji terminu "osoba najbliższa" wynika,
że tego rodzaju relacja między dwiema osobami może się opierać na jednej z pięciu
następujących podstaw:
a) pozostawanie w związku małżeńskim;
b) stosunek pokrewieństwa,
c) stosunek powinowactwa,
d) stosunek przysposobienia,
e) pozostawanie we wspólnym pożyciu9.
Małżonek jest to osoba pozostająca w ważnym z punktu widzenia prawa rodzinnego związku małżeńskim.
W myśl art. 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego10 małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu
stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński. Małżeństwo zostaje również zawarte wtedy, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek
małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu, a kierownik urzędu stanu cywilnego sporządzi akt małżeństwa. Gdy spełnione zostaną powyższe przesłanki, małżeństwo
uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia w obecności duchownego.
Uregulowanie powyższe stosuje się również jeżeli ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa regulująca stosunki między państwem a kościołem albo innym
związkiem wyznaniowym przewiduje możliwość wywołania przez związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu tego kościoła albo innego związku wyznaniowego takich skutków, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego.
Mężczyzna i kobieta, będący obywatelami polskimi przebywającymi za granicą, mogą zawrzeć małżeństwo również przed polskim konsulem lub przed osobą
wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula.
W przypadku obcokrajowców o tym, czy określone osoby łączy węzeł małżeństwa często decydować będzie prawo obce.
Małżeństwo ustaje na skutek rozwiązania przez rozwód lub unieważnienia
małżeństwa, a także na skutek śmierci lub uznania jednego z małżonków za zmarłego. Chwilą ustania małżeństwa jest wówczas - odpowiednio - chwila uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwiązanie małżeństwa przez rozwód lub jego
9
J. Giezek (red.), N. Kłączyńska, G. Łabuda, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, LEX, 2007,komentarz do art.
115 § 11, teza 4.
10
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r., Dz. U. z 1964 r., Nr 9, poz. 59 z późn. zm.
4
unieważnienie albo też chwila faktycznej śmierci jednego z małżonków lub oznaczona jako chwila jego śmierci w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego11.
Nie przestają być osobami najbliższymi względem siebie w rozumieniu art. 115
§ 11 osoby, wobec których orzeczono separację, gdyż ich małżeństwo nie ulega
przez to rozwiązaniu (por. art. 611 i n. k.r.o.)12.
W myśl art. 115 § 11 k.k. osobami najbliższymi są krewni w linii prostej.
Krewnymi w linii prostej są osoby, z których jedna pochodzi od drugiej. Wśród
krewnych w linii prostej wyróżnia się wstępnych i zstępnych. Wstępni czyli przodkowie danej osoby określanej w relacji do nich jako najbliższa (rodzice, dziadkowie, pradziadkowie). Zstępnymi są potomkowie danej osoby określanej jako najbliższa (dzieci, wnuki, prawnuki, praprawnuki).
W odniesieniu do krewnych w linii bocznej pojęcie osoby najbliższej zostało
ograniczone wyłącznie do rodzeństwa. Rodzeństwo stanowią krewni w linii bocznej mający co najmniej jednego wspólnego rodzica (brat, siostra, brat przyrodni,
siostra przyrodnia)13.
Owa relacja nie będzie zatem zachodzić pomiędzy dziećmi rodzeństwa czyli
między kuzynami, ciotką a siostrzenicą czy też stryjem a bratankiem.
Powinowactwo wynika z małżeństwa i zachodzi między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka. Trwa ono mimo ustania małżeństwa (art. 61 8 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Krąg powinowatych uznanych za osobę najbliższą w prawie karnym został
ograniczony jedyne do powinowatych w tej samej linii lub stopniu. Osobami najbliższymi będą zatem powinowaci w linii prostej, będący krewnymi w linii prostej
małżonka danej osoby, czyli rodzice żony (męża), jej dziadkowie i dzieci (pasierb,
pasierbica).Powinowatymi w linii bocznej uznanymi za osoby najbliższe będzie
wyłącznie rodzeństwo małżonka.
Nie zachodzi stosunek powinowactwa między:
1) jednym z małżonków a osobą, która pozostaje w związku małżeńskim z którymś z krewnych drugiego małżonka (np. mężem siostry żony),
2) jednym z małżonków a powinowatymi drugiego z małżonków (np. bratem
pierwszego męża żony),
3) powinowatymi jednego z małżonków a powinowatymi drugiego z małżonków (np. bratem żony jako powinowatym męża i siostrą męża jako powinowatą żony),
11
Por. J. Giezek (red.), N. Kłączyńska, G. Łabuda, op. cit.
J. Majewski [w:] Kodek karny. Część ogólna, (red.) A. Zoll, t. 1, Warszawa 2007, s.1205.
13
Ibidem, s. 1206.
12
5
4) krewnymi jednego z małżonków a krewnymi drugiego z małżonków (np.
siostrą żony i bratem męża) 14.
W myśl art. 121 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przez przysposobienie powstaje między przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek, jak między rodzicami a dziećmi. Natomiast § 4 tegoż artykułu wprowadza ograniczenie, że
skutki przysposobienia rozciągają się na zstępnych przysposobionego. Kodeks karny ogranicza jednak relację bycia "osobą najbliższą" jedynie do przysposabiającego
i jego małżonka wobec przysposobionego oraz przysposobionego i jego małżonka
wobec przysposabiającego Nie są zatem osobami najbliższymi np. biologiczni rodzice przysposobionego wobec przysposabiającego, tak samo jak nie są nimi również rodzice lub dzieci przysposabiającego wobec przysposobionego15.
Najbardziej kontrowersyjne i rodzące problemy jest użyte w art. 115 § 11 k.k.
określenie osoby pozostającej we wspólnym pożyciu.
W doktrynie przeważa pogląd, że pojęcie „wspólne pożycie” odnosi się wyłącznie do konkubentów16. Podobnie w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego, wypracowanym i ugruntowanym zarówno w okresie obowiązywania poprzedniego, jak i obecnego kodeksu, pojęcie "wspólne pożycie" odnoszone jest wyłącznie do konkubinatu, a w szczególności do związku osób o różnej płci, odpowiadającego od strony faktycznej stosunkowi małżeństwa (którym w myśl art. 18 Konstytucji jest wyłącznie związek osób różnej płci17.
Uprawnienia do zadośćuczynienia osób najbliższych
Kodeks postępowania karnego z 1997 roku nie zakłada prostego wstąpienia
najbliższych w prawa zmarłego, lecz przyjmuje, że mogą oni w trybie powództwa
adhezyjnego dochodzić "przysługujących im roszczeń", nie zaś roszczeń, które wytoczył lub mógł wytoczyć zmarły pokrzywdzony. Powyższe odnosi się zarówno do
stron zastępczych (art. 63 § 1 k.p.k.), jak i nowych (art. 63 § 2 k.p.k.). Roszczenia
te muszą jednak bezpośrednio wywodzić się z przestępstwa (art. 62 k.p.k.), proces
w aspekcie cywilnym ma bowiem nadal charakter adhezyjny. Przykładowo zatem
strona zastępcza nie może dochodzić zadośćuczynienia za krzywdę wyrządzoną po14
J. Winiarz (w:) J. Ignatowicz, K. Piasecki, J. Pietrzykowski, J. Winiarz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Warszawa
1993 r., s. 148.
15
Por. J. Giezek (red.), N. Kłączyńska, G. Łabuda, op. cit., teza 8.
16
Zob. W. Wolter (w:) I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s. 377, M.
Siewierski (w:) J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1987, s. 361, A. Zoll
(w:) K. Buchała, P. Kardas, J. Majewski, M. Rodzynkiewicz,, W. Wróbel, A. Zoll, Kodekskarny. Część ogólna, Zakamycze 1998, 634, s. 508. Odmienne stanowisko prezentują m. in. J. Majewski [w:] :) G. Bogdan, Z. Ćwiąkalski,
P. Kardas, J. Majewski, J. Raglewski, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll , Kodeks karny. Część ogólna, 3 wydanie,
Warszawa 2007, s. 1209-1210, A. Marek, Komentarz karny. Komentarz, Warszawa 2004, s. 339.
17
Por. Postanowienie SN z dnia 7 lipca 2004 r., II KK 176/04, Lex, nr 121668.
6
krzywdzonemu (art. 445 § 1 k.c.), ale jako strona nowa może go dochodzić, jeżeli
wystąpił o nie zmarły powód cywilny (art. 445 § 3 k.c.). Nie mogą być po śmierci
pokrzywdzonego dochodzone np. poniesione przezeń koszty leczenia, mogą zaś
koszty poniesione w związku z tym przez wstępującą osobę najbliższą (art. 446 § 1
k.c.)18.
Roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę nie przechodzi,
co do zasady na spadkobierców, gdyż ma ono na celu wyłącznie zaspokojenie interesu wierzyciela. Wyjątek od tej zasady przewiduje art. 445 § 3 k.c. stanowiąc, iż
roszczenie o zadośćuczynienie przechodzi na najbliższych, ale tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego.
W sytuacji, zatem gdy pokrzywdzony sam wstąpił w prawa powoda cywilnego,
czy złożył wniosek o naprawienie szkody w oparciu o art. 46 § 1 k.k. sytuacja wydaje się w marę jasna. Powstają jednak poważne wątpliwości, co do zadośćuczynienia z tytułu czynu niedozwolonego, którego następstwem jest śmierć pokrzywdzonego.
Do czasu zmiany Kodeksu cywilnego wprowadzonej ustawą z dnia 30 maja
2008 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw 19, które weszły w życie z dniem 3 sierpnia 2008 roku przepisy Kodeksu cywilnego nie
przewidywały dla poszkodowanego zadośćuczynienia za poniesioną przezeń
śmierć. W świetle art. 444 k.c. w zw. z art. 445 § 1 k.c. ustawodawca precyzyjnie
określił, że podstawą przyznania przez sąd zadośćuczynienia może być uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia. Nie zaliczył do takich sytuacji śmierci
poszkodowanego (pokrzywdzonego). To z kolei powodowało, że uprawnienie to
nie mogło przejść na osoby najbliższe. Zadośćuczynienie tym samym nie przysługiwało osobom najbliższym z tytułu czynu niedozwolonego, którego następstwem
była śmierć pokrzywdzonego20. W wypadku śmierci pokrzywdzonego osoby najbliższe mogły dochodzić wyłącznie roszczeń określonych w art. 446 § 1 k.c. (koszty leczenia i pogrzebu zmarłego temu najbliższemu, który je poniósł), w art. 446 §
3 k.c. (stosowne odszkodowanie najbliższym członkom rodziny zmarłego, jeżeli na
skutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej) oraz w
art. 445 § 3 pierwsza część zdania k.c.
Wskazaną powyżej ustawą z dna 30 maja 2008 roku w art. 446 k.c. został dodany § 4, zgodnie z którym sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny
zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną
krzywdę. Z chwilą wejścia w życie tej zmiany uprawnienie osób najbliższych o naprawienie szkody zostało rozszerzone o zadośćuczynienie z tytułu czynu niedozwo18
Por. ibidem, s. 232.
Dz. U. z 2008 roku, Nr 116, poz. 731.
20
Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2008 r., I KZP, OSNKW 2008, z. 6, poz. 42.
19
7
lonego, którego następstwem była śmierć pokrzywdzonego. Obecnie również w
tym zakresie będzie można złożyć wniosek, o którym mowa w art. 46 § 1 k.k., czy
powództwo adhezyjne. Osoba najbliższa dla pokrzywdzonego może, zatem w ramach obowiązku naprawienia szkody (analogicznie jak w drodze wytoczenia powództwa cywilnego), dochodzić tylko roszczeń (własnych), które jej bezpośrednio
przysługują z tytułu przestępstwa, którego następstwem była śmierć pokrzywdzonego, a określonych w przepisach art. 446 § 1, 3 i 4 k.c. oraz w art. 445 § 3 pierwsza część zdania k.c.
Pamiętać jednak należy, że w myśl art. 3 k.c. ustawa nie ma mocy wstecznej,
chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu. Zasada nieretroakcji (lex retro non
agit) oznacza, że nowego prawa nie stosuje się do oceny zdarzeń prawnych i ich
skutków, jeżeli miały one miejsce i skończyły się przed wejściem w życie nowego
prawa. Oznacza to, że osobom najbliższym będzie przysługiwało zadośćuczynienie
z tytułu czynu niedozwolonego, którego następstwem była śmierć pokrzywdzonego, jeżeli inkryminowane zdarzenie miało miejsce po dniu 3 sierpnia 2008 roku. Z
tym bowiem dniem weszły w życie zmiany Kodeksu cywilnego w zakresie art. 446
k.c.
Artykuł 52 § 2 k.p.k. nakłada na organy procesowe obowiązek pouczenia osób
najbliższych dla zmarłego pokrzywdzonego o ich uprawnieniach, jeżeli tylko dysponują one informacjami o takich osobach. Przepis dotyczy każdego organu postępowania, a więc zarówno prowadzącego dochodzenie lub śledztwo, jak i sądów w
zależności od tego, na jakim etapie procesu zmarł pokrzywdzony i kiedy ujawniły
się informacje o jego bliskich. Za spełnienie tego obowiązku przepis uznaje powiadomienie co najmniej jednej takiej osoby. Jeżeli organ dysponuje informacjami o
kilku takich osobach, to powinien każdej z nich przekazać stosowne pouczenie. Nie
ma on jednak obowiązku poszukiwania wszystkich najbliższych. Ujawnienie informacji o jednej takiej osobie oraz przekazanie jej pouczenia oznacza wypełnienie
wymogu art. 52 § 2 k.p.k. W przypadku sądu może to być niekiedy jedynie powiadomienie najbliższych o możliwości wstąpienia w rolę strony nowej, gdy pokrzywdzony umierał będąc już powodem cywilnym. W postępowaniu przygotowawczym
- a także w sądowym przed rozprawą - wchodzi jednak w rachubę pouczenie o
możliwości wstąpienia w rolę strony zastępczej lub z żądaniem, o jakim mowa w
art. 46 § 1 k.k.21.
Wysokość zadośćuczynienia
21
Zob. T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym, 5 wydanie, Warszawa
2008, s.213.
8
Rozważana odnośnie ustalania wysokości zadośćuczynienia dla osób najbliższych
z tytułu czynu niedozwolonego, którego następstwem była śmierć pokrzywdzonego, należy rozpocząć od uwagi, że rozróżnić należałoby sytuację ustalania tej wysokości przy powództwie adhezyjnym od sytuacji, w której obowiązek naprawienia
szkody będzie orzekany w oparciu o art. 46 § 1 k.k. Obowiązek naprawienia szkody określony w art. 46 § 1 k.k. jest środkiem karnym. Ten fakt wiąże się z koniecznością stosowania również w odniesieniu do odszkodowania w tej postaci dyrektyw sądowego wymiaru kary. Nie negując zatem jego funkcji kompensacyjnej trzeba mieć na względzie, że winien on także spełniać swoje funkcje represyjne i prewencyjne22. W niektórych przypadkach zasadne będzie przyznanie pierwszeństwa
nie kompensacji, a np. prewencji indywidualnej. Istotne tu będzie czy środek karny
w postaci obowiązku naprawienia szkody będzie orzekany obok kary, czy też w
miejsce kary. Jako samoistny środek karny obowiązek naprawienia szkody może
być orzekany w oparciu o art. 58 § 3, 59 i 60 § 7 k.k. W takim wypadku nie budzi
wątpliwości, że sąd będzie miał na względzie jego funkcję prewencyjną i represyjną. Z ogólnych dyrektyw wymiaru kary, którymi przecież sąd jest związany w
przypadku każdorazowego wymiaru kary, a więc z przepisu art. 53 w zw. z art. 56
k.k. wynika jednoznacznie, że środek karny może być orzeczony samoistnie tylko
wtedy, gdy efektywnie "zastąpi" on karę, a więc gdy wszystkie cele kary zostaną
drogą orzeczenia samoistnego środka karnego spełnione23.
Sąd może dojść do wniosku, że względy prewencji indywidualnej z uwagi na
sytuację życiową i majątkową sprawcy przemawiają za orzeczeniem w niższym
rozmiarze obowiązku naprawienia szkody, kosztem kompensacji należnej ofierze.
Inaczej ocenić należy sytuację przy powództwie adhezyjnym. Jest to powództwo cywilne wnoszone w procesie karnym. Nie zmienia się przez to jednak
jego cywilny charakter.
Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z powództwem adhezyjnym, czy z
wnioskiem o naprawienie szkody w oparciu o art.. 46 § 1 k.k., zadośćuczynienie
nie traci swojego cywilnoprawnego charakteru, tym bardziej że brak jest jego autonomicznego karnistycznego ujęcia. Powszechnie w doktrynie i orzecznictwie odsyła się w tym zakresie do uregulowań Kodeksu cywilnego.
Problematyka ustalenia wysokości zadośćuczynienia pieniężnego, mającego
rekompensować szkodę niemajątkową za doznaną krzywdę sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, jakie kryteria wpływają na wysokość odpowiedniej sumy, której
przyznanie przewiduje art. 445 § 1 k.c24. Punktem wyjścia do rozważań winno być
stwierdzenie, że ustawodawca nie określił w Kodeksie cywilnym dokładnych kry22
M. Szewczyk [w:] Kodek karny. Część ogólna, (red.) A. Zoll, t. 1, Warszawa 2007, s.638.
Tamże, s. 638.
24
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.
23
9
teriów, jakimi należy się kierować przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia.
Kryteria te zostały jednakże określone w judykaturze, a także w doktrynie.
Zgodnie z art. 445 § 1 k.c., zadośćuczynienie pieniężne polega na przyznaniu poszkodowanemu odpowiedniej sumy pieniężnej za doznaną krzywdę. Ze względu na
niewymierność krzywdy, określenie w konkretnym przypadku odpowiedniej sumy
pozostawione zostało sądowi rozstrzygającemu sprawę merytorycznie. Zakres swobody sądu jest tu więc niewątpliwie większy niż przy ustalaniu naprawienia szkody
majątkowej. Odpowiednia suma w rozumieniu omawianego przepisu nie oznacza
jednak sumy dowolnej, określonej wyłącznie według uznania sądu, a jej prawidłowe ustalenie wymaga uwzględnienia wszystkich okoliczności, mogących mieć w
danym przypadku znaczenie. Zarówno okoliczności wpływające na wysokość zadośćuczynienia, jak i kryteria ich oceny powinny być rozważane indywidualnie w
związku z konkretną osobą poszkodowanego. Następstwem przedstawionego stanowiska jest stwierdzenie, iż treść art. 445 k.c. pozostawia swobodę sądowi orzekającemu w ustalaniu wysokości zadośćuczynienia oraz pozwala - w okolicznościach
rozpoznawanej sprawy - uwzględnić indywidualne właściwości i subiektywne odczucia osoby poszkodowanej25.
Jest rzeczą oczywistą, że sądy rozstrzygając o wysokości zadośćuczynienia
kierują się całokształtem okoliczności konkretnej sprawy i przy tym formułują poglądy teoretyczne, zawierające ogólną ocenę analizowanej instytucji prawnej. Dostrzegając trudności związane z określeniem wysokości zadośćuczynienia za pomocą jednego prostego schematu, że na podstawie konkretnych rozstrzygnięć można
podjąć próbę zrekonstruowania stanowiska judykatury oraz ocen i poglądów wypowiadanych na ich tle. Uściślenie tego ogólnego stwierdzenia, w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, sprowadza się do spostrzeżenia, że przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia nie można posługiwać się sztywnymi regułami. Określenie
wysokości zadośćuczynienia powinno się opierać na obiektywnych i sprawdzalnych kryteriach, kierować się jego celami i charakterem, przy uwzględnieniu indywidualnej sytuacji poszkodowanego. W orzecznictwie ugruntował się pogląd, zapoczątkowany wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1965 r.26, opowiadający się za kompensacyjnym charakterem przewidzianego w art. 445 § 1 k.c. zadośćuczynienia pieniężnego, tj. uznający je za sposób naprawienia szkody niemajątkowej, wyrażającej się krzywdą w postaci doznanych cierpień fizycznych i psychicznych. Z kompensacyjnego charakteru zadośćuczynienia wynika, że powinno
ono uwzględniać nie tylko krzywdę istniejącą w chwili orzekania, ale również taką,
którą poszkodowany będzie w przyszłości na pewno odczuwać, oraz krzywdę dającą się z dużym stopniem prawdopodobieństwa przewidzieć. Zasadniczą przesłanką
25
26
Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1998 r., II CKN 756/97, niepubl.
I PR 175/68, OSNCP 1969/2, poz. 37.
10
przy określaniu jego wysokości jest stopień natężenia krzywdy, tj. cierpień fizycznych i ujemnych doznań psychicznych27.
Reasumując, wysokość odpowiedniej sumy, której przyznanie przewiduje
art. 445 § 1 k.c., zależy więc przede wszystkim od rozmiaru doznanej przez poszkodowanego krzywdy, ustalonej przez sąd przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności sprawy. Uzupełnieniem tej zasady, a właściwie jej pewnym ograniczeniem, jest - wywodzone również z użytego w art. 445 § 1 k.c. zwrotu mówiącego
o „odpowiedniej sumie” - przyjmowane konsekwentnie w orzecznictwie stanowisko, zgodnie z którym wysokość zadośćuczynienia wyznaczają dwie jego granice.
Z jednej strony zadośćuczynienie musi przedstawiać wartość ekonomicznie odczuwalną28 przy uwzględnieniu skali i zakresu następstw uszkodzenia ciała i sytuacji
życiowej poszkodowanego, z drugiej zaś powinno być utrzymane w rozsądnych
granicach, odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie życiowej 29.
To ostatnie pojęcie sprecyzowane zostało w taki sposób, że nie może być wynikiem
oceny najbiedniejszych warstw społeczeństwa30. Ograniczenie się do przeciętnej
stopy życiowej społeczeństwa, przy znacznym zróżnicowaniu dochodów różnych
grup społecznych, nie jest wystarczające. Biorąc jednak pod uwagę także dyscyplinującą funkcję odszkodowań i zadośćuczynienia, określanie jego wysokości na
podstawie dochodów najuboższych warstw społecznych byłoby krzywdzące. Innymi słowy, potrzeba utrzymania wysokości zadośćuczynienia w rozsądnych graniach, odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa, nie może prowadzić do podważenia kompensacyjnej funkcji zadośćuczynienia, a zatem jego wysokość musi przedstawiać ekonomicznie odczuwalną wartość31.
27
Por. uchwałę Pełnego Składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 1973 r., III CZP 37/73, OSNCP
1974/9, poz. 145.
28
Zob.. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2001 r., III CKN 427/2000, niepubl. z dnia 30 stycznia 2004
r., I CK 131/2003, OSNC 2005/2, poz. 40 oraz z dnia 10 lutego 2004 r., IV CK 355/2002, niepubl.
29
Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1965 r., I PR 203/65, OSPiKA 1966/4, poz. 92.
30
por. wyrok SN z dnia 6 czerwca 2003 r., IV CKN 213/2001, niepubl.
31
Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 2006 r., IV CSK 80/2005, OSNC 2006/10, poz. 175.
11