czytaj PDF - Endokrynologia Pediatryczna

Vol. 5/2006 Nr 2(15)
Endokrynologia Pediatryczna
Pediatric Endocrinology
Refleksje na temat rozwoju endokrynologii dziecięcej na Śląsku
Brygida Koehler
Wydaje się, że było to w zeszłym tygodniu... W sześć lat po ukończeniu Śląskiej Akademii Medycznej,
specjalizacji z pediatrii i pracy w szpitalu dziecięcym w Katowicach Załężu, ojciec sfinansował moje marzenie o pobycie w Klinice Profesora Fanconiego w Zurychu. Te 10–12 godzin dziennie z profesorami Fanconim i Praderem i ich współpracownikami było dla mnie wówczas niebywałą przygodą. Po sześciu miesiącach intensywnego treningu z endokrynologii wróciłam do Katowic. Byłam przekonana, że nic nie może
zmienić mojego celu w życiu zawodowym – zbudowania na Śląsku programu endokrynologii dziecięcej
na wzór Kliniki Fanconiego i Pradera. Oczywiście trzeba było się nauczyć o wiele więcej. Instytut Matki i
Dziecka w Warszawie pod kierunkiem dr Lenartowskiej i Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego pod kierunkiem prof. Hartwiga były następnym etapem mojego wieloletniego szkolenia w zakresie endokrynologii.
Teraz trzeba było się sprawdzić. Prof. Mieczysław Krauze – kierownik kliniki w Załężu – stworzył w
1961 roku na oddziale wewnętrznym pododdział endokrynologii. Pracowałam tam sama przez dwa lata i
muszę przyznać, że endokrynologia ruszyła pełną parą. Dzięki poparciu profesora Krauzego, który przewidział szybki rozwój tego oddziału, do ekipy dołączyła dr Barbara Drzewiecka. Jednocześnie otwarłyśmy
Poradnię Endokrynologiczną, do której dzieci przyjeżdżały nie tylko z Katowic, ale również z okolic Bielska, Częstochowy i całego Śląska. Dr Drzewiecka pracowała w poradni i na oddziale, robiła specjalizację
z pediatrii, ja kontynuowałam bardzo ścisłe kontakty z endokrynologami w Zurychu i odbyłam wielomiesięczne staże w Warszawie w Szpitalu Bielańskim. W latach 1970 i 1974 zostałam zaproszona, na dwa miesięczne pobyty w Zurychu, a później również na dwa miesiące do University College Hospital w Londynie,
prowadzonego przez profesora M. Friedmana. Gromadziłam coraz więcej doświadczeń i krystalizowałam
plany pracy habilitacyjnej
W 1975 roku zostałam wybrana na członka, Komitetu Rozwoju Człowieka w Komisji Endokrynologii
i Przemiany Materii Polskiej Akademii Nauk. Przez 20 lat wyjazdy do Warszawy i regularne spotkania z
koleżankami i kolegami endokrynologami (obecni prof. Maria Rybakowa, prof. Eugeniusz Korman, prof.
Tomasz Romer, prof. Mieczysław Walczak, prof. Renata Wąsikowa i inni) pozwoliły mi na ciągłą wymianę doświadczeń w zakresie endokrynologii, pomogły również w prowadzeniu oddziału, w polskich i zagranicznych kontaktach oraz w wymianie doświadczeń, jak prowadzić doktoraty, pomagać rosnącej kadrze endokrynologów dziecięcych, a przede wszystkim jak pomagać dzieciom z zaburzeniami endokrynologicznymi.
W tym czasie ośrodek w Załężu, którego sfera działania rozrosła się dzięki specjalizacji w wielu dziedzinach pediatrii, stał się bardzo ciasny. Klinika Pediatrii pod kierunkiem profesora Krauzego rosła i dojrzewała bardzo szybko. W Katowicach-Ligocie istniał przepiękny budynek, który nazywano Zameczkiem
– jednopiętrowa rotunda zbudowana jako „hotel dla pracowników rządowych”. Był to ogrodzony obszar z
basenem i parkiem. W budynku na pierwszym piętrze były pokoje, każdy z własną łazienką. Obiekt ten został zamieniony na parę lat w Oddział Przedłużonej Terapii Katedry i Kliniki Pediatrycznej w Zabrzu. TymVol. 5/2006, Nr 2(15)
9
Z historii endokrynologii dziecięcej
Endokrynol. Ped., 5/2006;2(15):9-12
czasem, w wyniku postępów w pediatrycznym leczeniu specjalistycznym coraz mniej dzieci potrzebowało wielomiesięcznego leczenia w oddziale zamkniętym. Jesienią r. 1995 wraz z dr Drzewiecką, pacjentami
i laborantką Renatą Cieluch przeniosłyśmy się do nowej siedziby, a wkrótce do naszego zespołu dołączyli dr Irena Łachowa i dr Wojciech Poloczek. Szpital miał zespół wspaniałych pielęgniarek pod kierownictwem pani Teresy Markiefki. Później dołączył również psycholog i fizykoterapeuta. W kuchni była wyspecjalizowana dietetyczka. Nie było jednak kuchni mlecznej, warunków dla oddziału niemowlęcego, laboratorium było czynne tylko 8 godzin w ciągu dnia. Popołudniowe i nocne badania radiologiczne i laboratoryjne wykonywane były w pobliskim Centralnym Szpitalu Klinicznym w Ligocie, do którego portier woził
krew i mocz na rowerze. Z powodu braku 24-godzinnego zaplecza laboratoryjnego musieliśmy zrezygnować z opieki nad dziećmi z cukrzycą.
W 1976 roku uchwałą Senatu Śląskiej Akademii Medycznej na bazie Oddziału została powołana Klinika Endokrynologii Dziecięcej. To było 30 lat temu! W ciągu następnych dwóch lat do grona lekarskiego
dołączyły: dr Anna Ramosowa, dr Ewa Małecka-Tendera, dr Barbara Dobrowolska-Wiciak, dr Weronika
Girczys, dr Halina Walków, dr Aleksandra Trzciąkowska i dr Małgorzata Muchacka. Krótko pracowali w
Klinice Endokrynologii dr Małgorzata Lacheta, dr Krzysztof Guzikowski, dr Krzysztof Majer i dr Sławomir Sielecki. Prowadziliśmy wykłady i ćwiczenia z pediatrii dla studentów VI roku Wydziału Lekarskiego
zarówno w Zameczku, jak i w ogólnych poradniach pediatrycznych, w których pracowali moi asystenci.
Warunki dla dzieci były bardzo dobre. Dzieci mogły chodzić w ubraniach dziennych, a rodzice mogli
przebywać z nimi nieograniczoną liczbę godzin, a w specjalnych przypadkach mogli nawet spać ze swoim
dzieckiem na rozkładanych fotelach. W latach osiemdziesiątych było to prawie niewyobrażalne.
Zespól lekarski był wspaniały, a stosunki miedzy pracownikami były przeważnie bardzo serdeczne. Bywało, iż spotykaliśmy się w zespole towarzysko, a nawet wakacje spędzaliśmy razem ze sobą i z naszymi
rodzinami.
Wszyscy pracowaliśmy bardzo intensywnie. Moja habilitacja w roku 1978 pt. Stan gonad u chłopców
otyłych, w ponad dwa lata po przeniesieniu oddziału endokrynologii z Załęża do Ligoty, pozwoliła na zmianę statusu na Katedrę i Klinikę Endokrynologii Dziecięcej. Ta zmiana oczywiście przyniosła wiele korzyści
dla naszego zespołu. Asystenci publikowali w polskich i zagranicznych czasopismach lekarskich (ponad
100 publikacji i niezliczone streszczenia zjazdowe z autorstwem mojego zespołu). Po obronie pracy habilitacyjnej, w latach osiemdziesiątych, kontynuowałam moje zagraniczne staże, byłam zapraszana, by wygłosić referaty naukowe, ale równiej by opowiedzieć o endokrynologii dziecięcej w Polsce. Najlepiej wspominam kilkutygodniowy pobyt w Clinico Ospedale Pediatrico Bambino w Rzymie, którą prowadził profesor Borelli i krótszy pobyt w Klinice Pediatrycznej w Heidelbergu u profesorów Heinricha i Schonberga.
Cały zespół lekarski i pielęgniarski brał udział w wielu programach naukowych prowadzonych przez
Komitet Rozwoju Człowieka i Instytut Żywienia i Żywności. W początkowym okresie naszej pracy koncentrowaliśmy się na zagadnieniu profilaktyki, leczenia, patogenezy i skutków otyłości u dzieci oraz schorzeniach endokrynologicznych wieku dziecięcego (tarczycy i nadnerczy). Dzieci w Klinice Endokrynologii miały wspaniałe warunki do tracenia nadwagi. Basen, sala gimnastyczna, psycholog, specjalna kuchnia
i dietetyczka, a także towarzystwo innych otyłych dzieci, wśród których nie czuły się wyalienowane, sprzyjały terapii. Mój zespół wyspecjalizował się w rozpoznawaniu i leczeniu powikłań otyłości: hypogonadyzmu, zaburzeń gospodarki lipidowej, gospodarki węglowodanowej, wpływu otyłości na cykl miesiączkowy, na układ immunologiczny, układ krążenia oraz w monitorowaniu wyników leczenia dietą niskokaloryczną i specjalistyczną fizykoterapią.
Zaczęły się mnożyć doktoraty, które były wynikiem ciężkiej pracy niezwykle ambitnego zespołu.
Pierwszą doktorantką była dr Ewa Małecka-Tendera, później kolejno dr Drzewiecka, Ramosowa, Łachowa i Dobrowolska-Wiciak. Równocześnie wszyscy asystenci specjalizowali się w pediatrii w zakresie I i II
stopnia.
W rezultacie badań setek dzieci w żłobkach i szkołach w ramach programu rządowego mój zespół zanalizował częstość otyłości i udostępnił narzędzie dla prac propagujących żywienie naturalne, niedostępne u dzieci żłobkowych. W latach osiemdziesiątych opracowaliśmy metody diagnostyki i kompleksowego wielospecjalistycznego leczenia otyłości. Do tych prac przyczynili się nie tylko pracownicy Katedry i
Kliniki Endokrynologii Dziecięcej, ale także pediatrzy w ówczesnym województwie katowickim i częstochowskim. Moją ambicją jako konsultanta i specjalisty wojewódzkiego ds. pediatrii i medycyny szkolnej
10
Koehler B. – Refleksje na temat rozwoju endokrynologii dziecięcej na Śląsku
dla województwa częstochowskiego od roku 1978 było wyszkolenie kadry endokrynologów dziecięcych
dla okolic Częstochowy. Częstochowscy pediatrzy uczestniczyli w tym szerokim programie, czego wynikiem były dwa doktoraty omawiające zagadnienia epidemiologii i profilaktyki otyłości. Mój zespół prowadził dwa razy w roku kursy doskonalenia zawodowego w zakresie endokrynologii dziecięcej dla lekarzy z
województwa katowickiego i częstochowskiego. Prowadził również od 1983 roku staże do II stopnia specjalizacji z pediatrii w zakresie endokrynologii dziecięcej.
Doktoraty z zakresu endokrynologii dziecięcej i zbliżonych tematów metabolizmu obronili w latach
1980–2002 nie tylko asystenci z Kliniki i Katedry Endokrynologii, ale również pediatrzy z innych klinik Śląskiej Akademii Medycznej i praktykujący lekarze pediatrzy. Prace doktorskie i publikacje naukowe
były wynikiem współpracy Katedry i Kliniki Endokrynologii Dziecięcej z Kliniką Neonatologii, Onkologii, Kardiologii i Neurologii. Prace te obejmowały analizę problemów metabolicznych w okresie okołoporodowym, analizę stanu gruczołów endokrynnych w rezultacie leczenia cytostatykami, funkcję lewej komory serca u dzieci z cukrzycą i wpływ leków przeciwpadaczkowych stosowanych w czasie ciąży na stan
i rozwój dzieci urodzonych przez matki z padaczką.
Bardzo istotną częścią pracy mojego zespołu był aspekt epidemiologiczny związany ze skażeniem środowiska na Śląsku. Prace te obejmowały badania wykonane u ponad 5500 dzieci na Śląsku w ramach programu węzłowego Polskiej Akademii Nauk, we współpracy z Profesorem Jonderką i dr. Marciszem, którzy reprezentowali Klinikę Internistyczną Chorób Zawodowych. Pracownicy zespołu starali się ustalić częstość występowania wola oraz wskaźniki rozwoju fizycznego i szybkości pokwitania u dzieci szkolnych,
wynikające z podwyższonego stężenia zanieczyszczeń środowiska. Prowadziliśmy również badania nad
częstością występowania wola z niedoboru jodu u dzieci w województwie śląskim we współpracy z prof.
Szybińskim z Krakowa. Rezultatem tych badań były rekomendacje o stosowaniu profilaktyki jodem w
okresie dojrzewania, jak również wskazania do leczenia tyroksyną, które zostały potwierdzone w długoterminowym randomizowanym badaniu klinicznym u 414 dzieci leczonych z powodu wola.
W roku 1995, pod kierownictwem ówczesnego Rektora Śląskiej Akademii Medycznej profesora Władysława Pierzchały, nastąpiło otwarcie długo oczekiwanego nowoczesnego, wielospecjalistycznego
Górnośląskiego Centrum Zdrowia Dziecka i Matki w Katowicach. Oprócz Katedry i Kliniki Endokrynologii Dziecięcej przeniosła się tam ze starego szpitala w Katowicach-Załężu Katedra Pediatrii. Zespół endokrynologów dziecięcych w tym czasie był całkiem pokaźny (10 lekarzy i 22 pielęgniarki). Komfortowe
warunki, łatwy i całodobowy dostęp do wielospecjalistycznego laboratorium i 24-godzinna kuchnia mleczna pozwoliła na poszerzenie diagnostyki i terapii o populację niemowląt. Wreszcie również mogliśmy leczyć dzieci z cukrzycą. Ówczesny prorektor ŚAM prof. Władysław Grzeszczak, ekspert w dziedzinie zaburzeń metabolicznych u dorosłych, gorąco poparł inicjatywę poszerzenia zakresu naszej Kliniki endokrynologicznej. W roku 1999 jeden ze stacjonarnych oddziałów endokrynologicznych został przekształcony
w Oddział Diabetologii Dziecięcej. Ku zadowoleniu naszego zespołu endokrynologów kierownictwo tego
oddziału objęła dr Przemysława Jarosz-Chobot, która poprzednio szkoliła się i praktykowała w diabetologii u prof. Otto-Buczkowskiej w Gliwicach. W ciągu kilku miesięcy powstały specjalistyczne łóżka diabetologiczne ze stałym dyżurem diabetologicznym oraz ambulatorium, którym opiekował się szybko rosnący
pełnoprofilowy zespół leczący (edukatorzy, pielęgniarki diabetologiczne, dietetycy, psychologowie). Decyzją Senatu nazwa naszej jednostki została zmieniona na Katedrę i Klinikę Endokrynologii i Diabetologii
Dziecięcej.
Rozwój diabetologii postępował bardzo szybko. Poszerzyły się możliwości diagnostyczne (badania immunologiczne, genetyczne układu HLA, chorób towarzyszących cukrzycy, systemy stałego monitorowania
glikemii oraz ciśnienia tętniczego) i terapeutyczne. Od roku 2001 rozpoczęto szerokie wprowadzanie terapii ciągłym podskórnym wlewem insuliny. Najważniejsze osiągnięcia oddziału diabetologii to organizacja
zjazdu sekcji pediatrycznej PTD VII Konferencji Cukrzycy Typu l w roku 2000 w Ustroniu (500 uczestników) i utworzenie Stowarzyszenia Rodziców Dzieci Chorych na Cukrzycę. Co roku we współpracy z organizacjami PZKS i PAX Cristi Kinderhulp organizowano 3-tygodniowe wyjazdy dzieci do Holandii. Przygotowano wydanie polskie edukacyjnej książki Ragnara Hanasa Jak zostać znawcą cukrzycy typu 1. Działalność naukowa w obrębie diabetologii to publikacje obejmujące ponad 50 prac, współautorstwo trzech
książek, realizacja klinicznych i zagranicznych programów, między innymi: badań nad cukrzycą typu 2,
TRIGR, PedPumpStudy, EURODIAB czy WOSP.
11
Z historii endokrynologii dziecięcej
Endokrynol. Ped., 5/2006;2(15):9-12
Nasz zespół uczestniczył też bardzo aktywnie w życiu Śląskiej Akademii Medycznej. W latach 1985–
1990 byłam prodziekanem Wydziału Lekarskiego w Katowicach, w latach 1990–1995 rzecznikiem ds. dyscyplinarnych nauczycieli akademickich. W roku 1990 przyznano mi tytuł profesora. Dr Ewa Małecka-Tendera, po uzyskaniu stopnia naukowego dr habilitowanego, została w roku 1996 wybrana na prodziekana
Wydziału Lekarskiego.
Zespół Kliniki w pełni uczestniczył w życiu Akademii Medycznej jako szkoły medycznej kształcącej
studentów medycyny i lekarzy do pierwszego i drugiego stopnia specjalizacji z pediatrii. Nie tylko prowadziliśmy ćwiczenia dla studentów w zakresie pediatrii ogólnej, ale również byliśmy Kliniką, gdzie studenci
zaliczali końcowy egzamin z pediatrii, a „pierwszo- i drugostopniowcy” zdawali egzaminy specjalizacyjne. Od roku 1999 rozpoczęliśmy również prowadzenie wykładów i ćwiczeń z zakresu pediatrii dla studentów wydziału medycznego w języku angielskim. Te wymagania dydaktyczne zajmowały wiele czasu. Do
grona naszych współpracowników w tym czasie dołączyli lekarze: Anna Kozłowska, Barbara Kalina, Grażyna Dej, Maria Kalina, Aneta Gawlik i Małgorzata Firek-Pędras.
Pracownicy mojego zespołu zostawali członkami Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego, Endokrynologicznego, Endokrynologów Dziecięcych, Polskiego Towarzystwa Patogenezy i Terapii Otyłości, a także międzynarodowych towarzystw endokrynologicznych i diabetologicznych, w tym prestiżowego Europejskiego Towarzystwa Endokrynologów Dziecięcych (ESPE).
Poza pierwszymi czterema asystentami i doc. Jarosz-Chobot, wszyscy zaczęli pracować w naszej Klinice bezpośrednio po ukończeniu studiów medycznych. Wszyscy zdobyli specjalizacje z zakresu pediatrii II
stopnia, obronili rozprawy doktorskie, a dwie osoby – profesor Małecka-Tendera i doc. Jarosz-Chobot uzyskały habilitacje. Poza mną podspecjalizacje z zakresu endokrynologii lub diabetologii zdobyły także profesor Ewa Małecka-Tendera i doc. Przemysława Jarosz-Chobot.
W roku 1995 zostałam powołana do Komisji Rozdziału Hormonu Wzrostu przy Centrum Zdrowia
Dziecka w Warszawie. Komisja ta decyduje o wskazaniach do leczenia hormonem wzrostu u dzieci. Pracowałam w tej Komisji do roku 2002 tj. do odejścia na emeryturę.
Na zakończenie tych wspomnień jeszcze jedna refleksja. Spośród prawie 25 asystentów i doktorantów,
którzy przewinęli się przez Oddział, a później Katedrę i Klinikę Endokrynologii Dziecięcej przez ostatnie
ponad 40 lat (30 lat w Ligocie), około 90% stanowiły młode lekarki. W tym czasie urodziły i wychowały
dzieci, a wiele z nich doczekało się wnuków. Należą im się gratulacji i moje najszczersze podziękowania
za determinację, wytrwałość i pozostanie oddanymi i aktywnymi pediatrami. Endokrynologia na Śląsku nie
mogłaby istnieć bez tego zespołu, który urósł w jeden z najlepiej wyspecjalizowanych zespołów w śląskiej
pediatrii – teraz w Górnośląskim Centrum Pediatrii. Śląskie dzieci ze schorzeniami endokrynologicznymi
i cukrzycą są dzisiaj leczone we wspaniałych warunkach przez wyszkolony zespół specjalistów... a portier
nie wozi już wieczorami badań na rowerze przez las do pobliskiego laboratorium.
12