Film Marcela Łozińskiego Wszystko może się

Temat: Film Marcela Łozińskiego Wszystko moŜe się przytrafić - poemat pisany
kamerą.
Opracowanie: Danuta Górecka
Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego
Etap edukacyjny: gimnazjum, liceum
Czas: 2 godziny lekcyjne
Cele:
Uczeń:
•
doskonali umiejętność analizy i interpretacji dzieła filmowego;
•
porównuje róŜne teksty kultury;
•
potrafi wyjaśnić (na przykładach) znaczenie wykorzystania toposu ogrodu w sztuce;
•
przywołuje właściwe konteksty, potrzebne do pełniejszego zrozumienia filmu
Metody i techniki pracy: pogadanka heurystyczna oraz metody i techniki aktywizujące np. "burza mózgów",
dyskusja, praca z tekstem, praca w grupach, praca w parach
Środki dydaktyczne:
instrukcja dla uczniów (załącznik nr 1)
fragmenty wybranych przez nauczyciela wierszy (załącznik nr 2)
arkusze papieru, mazaki
dodatkowe materiały wspomagające przygotowane przez nauczyciela
Uwagi
Jeśli lekcja będzie realizowana w klasie III liceum warto zestawić film Łozińskiego z innymi tekstami kultury,
w których obecny jest motyw ogrodu. Szczególnie interesujące wydaje się porównanie tego filmowego
poematu z wierszami poetów młodopolskich (Leśmiana, Staffa), z obrazem Józefa Mehoffera Dziwny
odgród, z malarstwem francuskich impresjonistów, dziełami Aleksandra Gierymskiego (W altanie),
Władysława Podkowińskiego (W agreście, Dzieci w ogrodzie, W ogrodzie, Klomby w ogrodzie, Poranek. Sad
w Chrzęsnem), Ferdynanda Ruszczyca (Stare jabłonie).
1
Przebieg zajęć:
1. Nauczyciel zapisuje temat, wyjaśnia, Ŝe sformułowanie "poemat pisany kamerą" pochodzi z ksiąŜki Marka
Hendrykowskiego Marcel Łoziński (Biblioteka Więzi, Warszawa 2008). Uczniowie zastanawiają się wspólnie
z nauczycielem co to znaczy. Następnie zapisuje na tablicy lub odsłania wcześniej przygotowane motto
zajęć, którego autorem jest Rembrandt: Najgłębsze i najŜywotniejsze emocje są ulotne. Oto powód, dla
którego tyle czasu trzeba, by je uwiecznić. MoŜna zapytać uczniów, jak rozumieją te słowa (krótkie
wypowiedzi).
2. Przed projekcją nauczyciel podaje uczniom najwaŜniejsze informacje o tym filmowym poemacie (patrz
broszura nr 8, Metafory prawdy, s. 7). Warto przede wszystkim wyjaśnić uczniom, jak powstał ten dokument.
3. Po projekcji uczniowie określają czas i miejsce akcji filmu (wiosenny ogród – Łazienki, kilka godzin) oraz
kluczową, wielokrotnie powtarzaną w filmie sytuację (mały chłopiec podjeŜdŜa na hulajnodze do starszych
ludzi odpoczywających na ławkach w parku, by nawiązać z nimi rozmowę; malec zadaje pytania na róŜne
tematy; między chłopcem a starszymi ludźmi dochodzi do swoistego spotkania).
4. Nauczyciel zadaje klasie pytania: Co oznacza spotkanie? Kiedy się dokonuje? Jakie warunki muszą być
spełnione, aby do niego doszło? Odpowiedzi uczniów (burza mózgów) zapisywane są na tablicy. PoniŜej
przedstawione zostały propozycje odpowiedzi.
SPOTKANIE
Jest sytuacją, w której zadaje się zasadnicze pytania.
Jest wydarzeniem waŜnym dla człowieka.
Musi być autentyczne, nie moŜe być grą.
Jest doświadczeniem obecności drugiego człowieka.
Dokonuje się bezpośrednio, "twarzą w twarz".
Jest wyrazem szukania dialogu z drugim człowiekiem.
Jest budowaniem wzajemności.
Nie moŜna go zaplanować, do końca przewidzieć, nie wiemy dokąd nas zaprowadzi.
Pozwala przezwycięŜyć samotność.
Wymaga otwarcia się na drugiego człowieka.
2
Wymaga bezinteresowności.
Wymaga uwagi i empatii.
Uczniowie powinni zauwaŜyć, Ŝe sytuacja przedstawiona w filmie na pewno jest autentycznym spotkaniem.
W dziele Łozińskiego spotykają się dwa światy, dwie perspektywy patrzenia na Ŝycie - dziecięca ufność i
wraŜliwość oraz doświadczona, sceptyczna starość. SpostrzeŜenie to nauczyciel moŜe pogłębić, gdy poleci
uczniom, by dokładniej przyjrzeli się bohaterom filmu Łozińskiego.
5. Uczniowie – w parach – porównują zachowania i postawy chłopca (Tomka Łozińskiego) oraz pytanych
przez niego ludzi. Wnioski zapisują w tabeli (jak poniŜej). MoŜna teŜ polecić uczniom, by kaŜdy z nich
wypełnił samodzielnie jedną kolumnę, po kilku minutach uczniowie wymieniają się w parach zapiskami,
uzupełniają je o swoje spostrzeŜenia).
Tomek Łoziński (jaką rolę odgrywa w filmie?
Starsi ludzie odpoczywający w parku (jaką rolę
jak się zachowuje? Jakie emocje okazuje?)
odgrywają w filmie? jak się zachowują? Jakie
emocje okazują?)
Są prowokowani przez Tomka do rozmowy.
Odgrywa w filmie główną rolę.
Jest
ruchliwy,
wszędobylski,
spontaniczny,
Znieruchomiali, bierni, jakby zastygli.
ciekawski.
Obserwują świat, wycofani.
Bez problemu nawiązuje kontakt
z nieznajomymi, śmiało zadaje pytania. Potrafi
Zamknięci, nieufni, ale reagują na pytania malca,
uwaŜnie słuchać, często formułuje zaskakujące
który wyraźnie ich wzrusza. Dzielą się swoim
wnioski ("Jeśli ktoś umrze, to nie znaczy, Ŝe
doświadczeniem, przekazują mu Ŝyciowe rady.
jeszcze go nie spotkasz").
Niektórzy wyraźnie poranieni przez Ŝycie, smutni,
samotni.
Świat jawi mu się jako pełen moŜliwości.
Świat nic juŜ nie moŜe im podarować, często
Optymizm, otwartość, ufność, radość Ŝycia,
powtarzają słowa: "niemoŜliwe", "wykluczone".
entuzjazm
Pesymizm, sceptycyzm, zgorzknienie, lęk przed
śmiercią, zmęczenie Ŝyciem.
3
Pracę uczniów moŜna podsumować rozmową na temat tego, co dało bohaterom filmu doświadczone
spotkanie. (np. mały chłopiec wzbogacił swoją wiedzę o świecie, dostrzegł wokół siebie smutek, cierpienie,
starość, musiał w jakiś sposób odnieść się do takich zjawisk jak samotność, śmierć, wojna, bezdomność;
starsi ludzie dzięki chłopcu choć na moment przezwycięŜyli swoją samotność, ich Ŝycie i doświadczenia dla
kogoś były interesujące, ktoś ich uwaŜnie słuchał, próbował zrozumieć, malec wyrwał ich z odrętwienia,
wzruszył spontanicznością zachowania, swym sposobem myślenia zmusił do uśmiechu).
5. Nauczyciel prosi uczniów, aby na samoprzylepnych karteczkach zapisali odpowiedź na pytanie (2-3
propozycje, kaŜda na innej kartce): Co symbolizuje ogród? Uczniowie podchodzą kolejno i przyklejają swoje
propozycje (pomijając te, które zostały juŜ wcześniej wygłoszone). Nauczyciel odczytuje wszystkie
uczniowskie odpowiedzi.
OGRÓD
rajska kraina (Eden)
spotkanie świata natury i kultury
kraina szczęśliwości (Arkadia)
wolność
schronienie
miejsce odpoczynku
prostota Ŝycia
piękno, harmonia
wieczna wiosna
odosobnienie, odgrodzenie od świata
miejsce refleksji
radość Ŝycia
trwanie
Wyjaśnia uczniom, co to znaczy topos ogrodu. Podaje przykłady wykorzystania go w sztuce. Prosi uczniów,
aby zastanowili się, czy przedstawiony w filmie Park Łazienkowski równieŜ pełni taką rolę. Uczniowie kolejno
wymieniają te cechy parku, które potwierdzają np. piękno wiosennego parku, poetyckie przedstawienie
Łazienek - zdjęcia pełne światła, przypominają impresjonistyczne, rozświetlone obrazy, zachowanie chłopca
w ogrodzie - jest szczęśliwy, swobodny, radośnie jeździ na hulajnodze, zachwyca się przyrodą - podziwia
rośliny, wącha kwiaty, przegląda się w wodzie, goni motyla, stan pełnej harmonii między człowiekiem i
naturą - malec karmi wiewiórki, ptaki jedzą mu z ręki, rola muzyki - nastrój radości, dopełnienie harmonii,
uwznioślenie obrazu) arkadyjski charakter ogrodu.
4
6. Nauczyciel powinien zwrócić uwagę uczniów na to, Ŝe w filmie pojawiają się obrazy, motywy, które
zakłócają tę harmonię. Adresuje do uczniów pytania: Jakie sceny zamykają film Marcela Łozińskiego? Co
one oznaczają? (obraz starszych ludzi wstających z ławek i opuszczających park, chwilę później ich śladem
rusza bohater filmu - wszyscy prędzej czy później musimy opuścić piękny ogród, musimy stąd odejść).
Przypomina uczniom teŜ, Ŝe w filmie pojawia się paw. Czy uczniowie potrafią powiedzieć ile razy oraz w
jakich momentach? (pojawia się dwa razy - na początku, kiedy malec podziwia jego wspaniały ogon i na
końcu filmu, gdy ptak przecina pustą aleję). Warto chwilę porozmawiać z uczniami na temat tego, jaką
funkcję spełnia oraz co moŜe symbolizować. Ten powtarzający się motyw nie tylko pełni funkcję poetyckiej
klamry, ale równieŜ wprowadza niepokój, element tajemniczości.
6. Nauczyciel wyjaśnia uczniom, co znaczy wyraŜenie uŜyte w temacie „poemat pisany kamerą” - podkreśla,
Ŝe reŜyser mówi do nas nie tylko językiem filmu, ale teŜ poezji (poprzez posługiwanie się poetyckimi
środkami wyrazu – m.in. metaforą i symbolem). Aby lepiej zrozumieć sens filmowego przesłania warto
obejrzany obraz zestawić z wierszami – na tym będzie polegało kolejne, grupowe zadanie uczniów.
Nauczyciel dzieli klasę na pięć, sześć grup i omawia zadanie, które trzeba wykonać.
Rozdaje uczniom instrukcje wraz z wybranymi fragmentami wierszy Szymborkskiej, Barana i ks.
Twardowskiego. Na wykonanie zadania uczniowie mają 15 minut.
7. Sprawozdawcy poszczególnych zespołów kolejno podchodzą do tablicy, zawieszają karty z zapisanymi
cytatami, głośno odczytują fragmenty wierszy i wyjaśniają, dlaczego wybrane przez grupę teksty
korespondują z przesłaniem filmu.
Zawieszone karty tworzą poetycki komentarz do filmu, pogłębiają rozumienie dzieła Łozińskiego,
wydobywają wieloznaczność i uniwersalny charakter dokumentu.
8. Lekcję zamykamy pytaniem” Jaką rolę w filmie odgrywa dziecko? Dlaczego reŜyser posłuŜył się małym
chłopcem, by mówić o tak waŜnych problemach jak śmierć, sens Ŝycia, przemijanie, samotność (reŜyser
"wykorzystał" bezpośredniość i naturalność malca, który nie boi się zadawania trudnych, często nawet
krępujących, pytań napotkanym osobom; chłopiec staje się swoistym medium, dzięki któremu moŜemy
przeniknąć na moment w głębszą warstwę rzeczywistości, niemal dotknąć tajemnicy Ŝycia).
9. Nauczyciel ocenia prace uczniów podczas zajęć. Zachęca uczniów do refleksji nad ich przebiegiem: Co
udało się zrobić? Co się szczególnie podobało? Jak się pracowało na lekcji?
5
10. Praca domowa (do wyboru)
•
To nie jest kraj dla starych ludzi" - tak o Polsce, posługując się tytułem filmu braci Coen, piszą
publicyści. Czy zgadzasz się z tą opinią? Uzasadnij swoje stanowisko.
•
"Pamiętajcie o ogrodach,/PrzecieŜ stamtąd przyszliście./W Ŝar epoki uŜyczą wam chłodu /Tylko
drzewa, tylko liście" - śpiewał przed laty Jonasz Kofta. Inspirując się słowami poety, napisz tekst,
którego głównym tematem będzie postawa współczesnego człowieka wobec przyrody (moŜe to być
wiersz, opowiadanie, dramatyczna scenka).
•
Tomaszek Łoziński i Mały KsiąŜę - co łączy tych bohaterów, a co ich od siebie róŜni? Napisz
charakterystykę porównawczą tych postaci. Zwróć uwagę na ich postawę wobec świata i relacje z
innymi.
Załącznik nr 1
Instrukcja dla uczniów
Film Wszystko moŜe się przytrafić nazywany jest arcydziełem dokumentu. Wielu krytyków podkreśla jego
poetyckość ("poemat pisany kamerą"). Skoro Łoziński posługuje się językiem metafor i symboli, warto
odwołać się do poezji, by uchwycić wieloznaczny sens filmu.
W kopercie znajdziecie kilka kartek z fragmentami wierszy Józefa Barana, Wisławy Szymborskiej, ks. Jana
Twardowskiego. Przeczytajcie te teksty uwaŜnie i wybierzcie spośród nich dwa cytaty, które, Waszym
zdaniem, najbliŜsze są przesłaniom, jakie reŜyser zawarł w filmie. Wybrane fragmenty wierszy zapiszcie na
osobnych kartach papieru. Podczas prezentacji sprawozdawca musi wyjaśnić, dlaczego zdecydowaliście się
na te właśnie teksty. Na wykonanie zadania przeznacza się 15 minut. Powodzenia!
Załącznik nr 2
ZESTAW CYTATÓW
Jest to tylko propozycja i nauczyciel moŜe wybrać zupełnie inne fragmenty wierszy. WaŜne pozostaje to, by
o ukrytych sensach tego pełnego poezji filmu mówić językiem poezji.
tylko inni ludzie
rozmowy z nimi
przywracają nas
ziemi pod stopami
(Józef Baran ***)
6
Ŝe prawdziwym przeznaczeniem
jest nieustanne wygnanie
z miejsc kolejno oswajanych
począwszy od zaklętego
widnokręgu dzieciństwa
(Józef Baran Ballada o emigrantach)
chłonąć oczami nosem
całym ciałem
ten dzień odbijający się
jak w stojącej wodzie
w złotym zwierciadle pogody
(Józef Baran Bukolika Borzęcka)
tu na ziemi
skąd kaŜdy odchodzi przegrany
pozostaje tylko pytanie o rozmiary klęski
(Józef Baran Szachy w krakowskim Domu Matejki)
po ogrodzie trzmiel mały stwórca krąŜy
na którym kwiatku usiądzie ten w owoc się zwija
zieleń jest tak zielona Ŝe aŜ dech zapiera
wszystko się jeszcze sumuje nic nie przemija
(Józef Baran śycie w zenicie)
baśnią z tysiąca i jednej nocy
jest jeszcze świat
i wszystko
dosłownie wszystko
moŜe się zdarzyć
7
(Józef Baran Nad malarstwem Tadeusza Makowskiego)
wszystko co najpiękniejsze
nosimy z sobą
jak ślimak
zakotwiczone w sercu
(Józef Baran Strony rodzinne)
Nie znam roli, którą gram.
Wiem tylko, Ŝe jest moja, niewymienna.
(Wisława Szymborska śycie na poczekaniu)
śycie, choćby i długie, zawsze będzie krótkie.
(Wisława Szymborska Krótkie Ŝycie naszych przodków)
Znowu i tak jak zawsze,
co widać powyŜej,
nie ma pytań pilniejszych
od pytań naiwnych.
(Wisława Szymborska Schyłek wieku
Moje znaki szczególne
to zachwyt i rozpacz.
(Wisława Szymborska Zjadam niebo…)
Tak się złoŜyło, Ŝe jestem i patrzę.
Nade mną biały motyl trzepocze w powietrzu…
(Wisława Szymborska I choć w pobliŜu…)
Śmierć miłości potrzebna
jak sól ją utrwala
ukochani umarli są z nami tak blisko
w śnie na palcach podchodzą
8
czytamy ich listy
(Jan Twardowski Z pliszka siwą)
Gdyby wszyscy mieli po cztery jabłka
gdyby wszyscy byli silni jak konie
gdyby wszyscy byli jednakowo bezbronni w miłości
nikt nikomu nie byłby potrzebny
(Jan Twardowski Sprawiedliwość)
9