Zobacz więcej - Wydawnictwo Naukowe PWSZ w Płocku

Transkrypt

Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej
w Płocku
NAUKI EKONOMICZNE
ECONOMIC NOTES
tom XXIII
Wybrane problemy gospodarki europejskiej
Selected problems of the European economy
Redakcja naukowa
Jacek Grzywacz i Sławomir Kowalski
Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku
PŁOCK 2016
REDAKCJA NACZELNA WYDAWNICTWA
PAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZAWODOWEJ
W PŁOCKU
REDAKTOR NACZELNY
prof. zw. dr hab. Jacek Grzywacz
SEKRETARZ REDAKCJI
mgr Katarzyna Atemborska
REDAKTOR NAUKOWY TOMU
prof. dr hab. Jacek Grzywacz
doc. dr inż. Sławomir Kowalski
KOMITET REDAKCYJNY
Redaktor Naczelny: doc. dr inż. Sławomir Kowalski
Sekretarz Redakcji: mgr Anna Adamowska
RADA PROGRAMOWA
Przewodniczący Rady Programowej: prof. zw. dr hab. Jacek Grzywacz
doc. dr Bernur Acikgoz (Celala Bayar, Manisa, Turcja)
dr hab. prof. nadz. Zbigniew Klimiuk (Instytut Pracy i Spraw Socjalnych)
prof. dr hab. Walentyna Łozowiecka (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku)
prof. dr hab. Olena Nepochatenko (Uniwersytet Sadownictwa w Umaniu, Ukraina)
prof. dr hab. Bogusław Pytlik (Szkoła Główna Handlowa w Warszawie,
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku)
doc. dr Witalij Rybczak (Państwowy Uniwersytet Sadownictwa w Umaniu, Ukraina)
prof. dr hab. Anna Skowronek-Mielczarek (Szkoła Główna Handlowa w Warszawie,
prof. dr hab. Izabela Zawiślińska (Szkoła Główna Handlowa w Warszawwie,
REDAKTORZY TEMATYCZNI
dr Paweł Kaczmarczyk (ekonomia)
mgr Sylwia Lipińska (ekonomia)
dr Mariola Szewczyk-Jarocka (finanse)
dr Andrzej Jagodziński (zarządzanie)
dr Leszek Pruszkowski (zarządzanie)
REDAKTOR STATYSTYCZNY
dr Paweł Kaczmarczyk
REDAKTORZY JĘZYKOWI
język angielski mgr Danuta Pietrzak
język polski mgr Bożena Piórkowska
język rosyjski mgr Elżbieta Wiśniewska-Przybyła
Pierwotną wersją czasopisma jest wersja drukowana
ISSN 1644-888X
e-ISSN 2449-7975
Zgodnie z Komunikatem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia
23 grudnia 2015 roku „Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku. Nauki
Ekonomiczne” otrzymały 5 punktów w wykazie czasopism naukowych
(lista B). Czasopismo zostało też zindeksowane w bazie Index Copernicus
– ICV 2014: 3.89 (35.32), CEJSH oraz BazEkon.
Skład, druk i oprawa:
EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, sp.j.
ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek
tel. 54 232 37 23, e-mail: [email protected]
SPIS TREŚCI
CZĘŚĆ I
EKONOMIA, ZARZĄDZANIE I FINANSE
Agnieszka Krzętowska, Andrzej Jagodziński
Rynek pracy w Polsce w okresie transformacji – szanse i zagrożenia .................................9
Mariusz Szmidt
Analiza zmiany rozmiarów bezrobocia w powiecie suwalskim i mieście Suwałki ...........19
Mariola Szewczyk-Jarocka, Anna Nowacka
Korepetycje a rynek pracy nierejestrowanej – komunikat z badań wtórnych ....................31
Karol Kozdra
Przestępczość gospodarcza w zakresie akcyzy na wyroby tytoniowe ...............................45
Paweł Kaczmarczyk
Ekonometryczna analiza rozwoju działalności badawczo-rozwojowej polskiego
sektora ICT w latach 2007–2014 . ......................................................................................55
Włodzimierz Kędziorek, Eliza Różycka
Wpływ procesów globalizacji na przeobrażenia rynku turystycznego i ekspansję
grupy największych działających na nim międzynarodowych sieci hotelowych
w XXI w. ............................................................................................................................71
Agata Szyran-Resiak
Systematyka metod pokrewnych możliwych do zastosowania w ocenie jakości
działalności marketingowej organizacji .............................................................................87
Katarzyna Kołodziejczyk-Jeziorska
Partnerstwo publiczno-prywatne jako model realizacji przedsięwzięć budowy
i modernizacji infrastruktury publicznej w Polsce .............................................................99
Sebastian Skuza
National and EU regulations in the area of the remuneration of board members
of the Bank Gospodarstwa Krajowego. The current situation and author’s proposal
for amendments ................................................................................................................113
Dorota Ślażyńska-Kluczek
Zmiany na rynku usług finansowych w kontekście dyrektywy PAD ...............................129
Ewa Jagodzińska-Komar
Zmiany w systemie SEPA i wpływ dyrektywy PSD2 na rynek usług płatniczych ..........145
Michał Szudejko
Źródła finansowania i struktura kapitału przedsiębiorstw innowacyjnych w Polsce .......153
Bożena Korzeniewska
Niestandardowe formy finansowania przedsiębiorstw rola i decyzje wyboru .................169
Anna Jabłońska
Alternatywne możliwości finansowania małych i średnich przedsiębiorstw. Leasing . ...181
Katarzyna Ziętek-Kwaśniewska
Wykorzystanie kredytu handlowego w finansowaniu przedsiębiorstw w Polsce ............203
4 Spis treści
Jacek Grzywacz
Skuteczność systemów cash pooling w zarządzaniu środkami pieniężnymi
przedsiębiorstwa ...............................................................................................................217
Joanna Szwed
Zabezpieczenie ryzyka walutowego w przedsiębiorstwie . ..............................................231
Aleksandra Milewska-Zawada
Audyt wewnętrzny szansą na sukces przedsiębiorstwa . ..................................................247
Kamil Gemra
Przełomowy rok na rynku windykacyjnym – analiza fuzji i przejęć w 2015 roku ..........259
Mariusz Lipski
Wyzwania sektora energetycznego w Polsce z perspektywy akcjonariuszy ....................269
Sławomir Terpiłowski
Rozwój nieruchomości mieszkaniowych – ustawa deweloperska od teorii do praktyki .281
Lech Bylicki
Polski system podatkowy – zagadnienia ogólne ..............................................................289
Katarzyna Racka
Big Data – znaczenie, zastosowania i rozwiązania technologiczne .................................309
Małgorzata Cieciora
Suggester – elektroniczny system zbierania opinii Polsko-Japońskiej
Akademii Technik . ...........................................................................................................325
CZĘŚĆ II
POLITYKA REGIONALNA I ROLNICTWO
Sławomir Kowalski
Finansowanie pozarolniczej działalności na obszarach wiejskich ze środków UE .........335
Dorota Jegorow
Lokalny wymiar polityki spójności ..................................................................................345
Edyta Guzek
Rynek polskich jabłek w latach 2013–2015 a wprowadzone embargo rosyjskie
w kontekście sytuacji ekonomicznej sadowników ...........................................................357
CZĘŚĆ III
WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA
Michał Jaszczyński
Znaczenie handlu zagranicznego w rozwoju gospodarczym ...........................................373
Zbigniew Klimiuk
Dlaczego Hiszpania nie radzi sobie w strefie euro? Analiza polityki pieniężnej
Banku Hiszpanii w latach 1990–1998 ..............................................................................385
Swetlana Gutkewicz, Pavlo Sydorenko
Problemy rozwoju rolniczo-przemysłowej Ukrainy. Stan i perspektywy ........................405
Spis treści
5
Петр Боровик, Александр Непочатенко, Валентина Непочатенко
Повышение эффективности системы социально-пенсионного обеспечения
в Украине .........................................................................................................................413
Юлия Нестерчук, Елена Рыбчак
Анализ современного состояния сферы туризма в Украине ......................................423
Елена Непочатенко, Николай Коротеев
Диверсификация экономики сельских территорий Украины в контексте
формирования продуктивной занятости трудового потенциала ................................431
Виталий Рыбчак, Петр Курмаев
Практические подходы к формированию направлений развития альтернативной
энергетики в Украине .....................................................................................................441
CZĘŚĆ I
EKONOMIA, ZARZĄDZANIE
I FINANSE
Nauki Ekonomiczne, t. XXIII, 2016.
Agnieszka Krzętowska
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku
Andrzej Jagodziński
RYNEK PRACY W POLSCE
W OKRESIE TRANSFORMACJI
– SZANSE I ZAGROŻENIA
Streszczenie:
Procesy transformacji, globalizacji czy informatyzacji są na przełomie ostatnich kilkunastu lat jedną z najważniejszych przyczyn zmian zachodzących na
rynkach pracy. Skłania to również środowiska akademickie do podejmowania
badań w tym zakresie, aby móc w ten sposób reagować na negatywne sygnały
płynące z regionalnych i lokalnych polskich rynków pracy.
W niniejszym artykule autorzy stawiają tezę, iż polski rynek pracy w okresie transformacji, bez względu na jego rodzaj, posiada jedną wspólną cechę,
a mianowicie:
„...rzadko oferuje dobrą, interesującą i dającą satysfakcję pracę”
Przedstawiony w zarysie krótki komunikat z badań przeprowadzonych w roku
2001 i 2010 wskazuje na ich aktualność i jest inspiracją do ich podejmowania.
Porównując dwa etapy badań, Autorzy poszukiwali odpowiedzi na następujące problemy badawcze:
1. Jakim osobom jest łatwiej, a jakim trudniej znaleźć pracę?
2. Jakiego rodzaju pracę jest łatwiej znaleźć, a jakiego trudniej?
Słowa kluczowe: rynek pracy w okresie transformacji, lokalny rynek pracy,
cechy rynku pracy, praca na czarno, nisko płatna praca, praca na pełny etat.
Wprowadzenie
Okres transformacji, to czas zmian o ważnym historycznym znaczeniu dla
naszego kraju, tak w aspekcie społecznym, jak i ekonomicznym. Od 1989 r. jesteśmy świadkami tworzenia się nowych wartości i postaw Państwa wobec nas i nas
wobec Państwa. Jeśli przyjrzymy się naszemu codziennemu życiu, znaczeniu pracy czy nowym koncepcjom zarządzania stwierdzimy, że w zaskakującym tempie
10
przyjmujemy wzory zachowań i normy postępowania z kultury społeczeństwa
Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych. Nowe demokratyczne regulacje
prawne polegające na niwelowaniu różnych ograniczeń dotyczących stosunków
międzyludzkich oraz wielu dziedzin życia gospodarczego stały się przesłanką do
przyjęcia ustroju, gdzie podstawą naszej egzystencji stała się m.in. idea wolności gospodarczej. W ujęciu ekonomicznym wolność gospodarcza jest uważana za
warunek funkcjonowania gospodarki rynkowej [Kosikowski, 2000, s. 167].
W nowym ładzie społeczno-ustrojowym trwałym elementem działalności
Państwa w warunkach gospodarki wolnorynkowej stał się rynek pracy. Pojęcie
„rynek pracy” należy do podstawowych kategorii ekonomii. Określa się go jako
instytucja życia społecznego, gdyż obejmuje ona sobą kanony obszaru ludzkich
zachowań i decyzji, w której dochodzi do spotkania oferenta własnej siły roboczej
i nabywcy tej siły tj. pracodawcy [Kozek, 1994, s. 11]. Przedmiotem wymiany na
rynku pracy między pracodawcami a pracownikami są więc usługi pracy, inaczej
– siły roboczej. W związku z powyższym w węższym znaczeniu rynek pracy
określimy jako „...miejsce, w którym dokonują się transakcje wymiany usług pracy między pracownikami a pracodawcami oraz ustalają się rozmiary wspomnianych transakcji i ich warunki, a zawłaszcza cena tych usług, tj. praca” [Kryńska,
Kwiatkowski, 2013, s. 11].
1. Rynek pracy przed rokiem 1989
Przed rokiem 1989 popyt na pracę w Polsce determinowany był przez podaż pracy. Poniżej dokonano krótkiej charakterystyki ówczesnego rynku pracy.
W polityce zatrudnienia realizowana była zasada pełnego zatrudnienia,
a zatrudnienie było najtańszym i najłatwiej dostępnym czynnikiem produkcji
[Dach, 1993, s. 15]. W gospodarce centralnie sterowanej istniał potężny popyt na
siłę roboczą, powodując stały niedobór podaży pracy przy jednoczesnym występowaniu dużego bezrobocia ukrytego. Wchłanianie przez gospodarkę istniejących
zasobów pracy dokonywało się dzięki wysokiej stopie inwestycji, nakładów inwestycyjnych, preferujących pracochłonne działy gospodarki, wybór pracochłonnych technologii produkcji. W popieranych przez Państwo branżach, np.: cały
przemysł wydobywczy, energetyczny, hutniczy czy przemysł maszynowy miały
miejsce tzw. przywileje płacowe i pozapłacowe. Powodowało to „gloryfikację”
pracy fizycznej. Istnienie bezrobocia ukrytego z jednoczesnym niedoborem zatrudnionych było w Polsce zjawiskiem dobrze znanym, a to powodowało później
poważną przeszkodą we wdrażaniu zasad gospodarki rynkowej.
Niezrównoważenie rynku pracy występowało we wszystkich jego przekrojach [Dach, 1993, s. 17]:
•
terytorialnym – w 1989 r. w woj. katowickim i krakowskim na
1 osobę przypadało 2000 ofert pracy;
•
płci – od 1955 r. liczba wolnych miejsc dla mężczyzn była kilkakrotnie większa niż dla kobiet;
•
kwalifikacji – w 1988 r. na 1 robotnika przypadało 136 ofert pracy,
a na osobę poszukującą pracy umysłowej 32 oferty.
Rynek pracy w Polsce w okresie transformacji – szanse i zagrożenia
11
Dominującym miejscem pracy był sektor uspołeczniony, w którym pracowało ok. 70% ogólnej liczby pracujących, w sektorze prywatnym 29,6% z czego
20,8% stanowili pracujący w rolnictwie indywidualnym, a 8,8% w sektorze poza
rolnictwem. Rynek pracy był więc bardzo ułomny. Działa w nim tzw. zasada demokracji ekonomicznej, na którą składały się [Wesołowska i Jagodziński, 2002, s. 34]:
•
formalne prawo każdego obywatela do pracy – w tym celu rynek
pracy został zastąpiony centralnym planowaniem zatrudnienia,
a prawo do pracy stało się w rzeczywistości obowiązkiem pracy
u państwowego pracodawcy;
•
płaca przestała się kształtować na rynku pracy – zerwany został
związek pracy z wydajnością, a płaca przestała być miernikiem
wartości i stała się jedynie należną pracownikowi kwotą za przebywanie w pracy;
Takie postawy pracowników stanowiły w gruncie rzeczy zagrożenie dla
rozwoju rynku pracy. Społeczeństwo przekonane było, że Państwo powinno mu
zapewnić byt poprzez zagwarantowanie miejsca pracy. Nastąpiło także zmniejszenie kształcenia na poziomie wyższym, a także spadek prestiżu wyższego
wykształcenia z tego względu, że awans, rozwój zawodowy, ścieżka kariery odbywały się najczęściej według kryterium przynależności partyjnej, a nie umiejętności, kwalifikacji czy kompetencji zawodowych. Na porządku dziennym można
było zetknąć się z tzw. anomaliami płacowymi, np.: absolwent wyższej uczelni
uzyskiwał przeważnie dopiero po kilkunastu latach pracy zarobek, porównywalny do zarobku swojego rówieśnika, który podjął pracę zaraz po skończeniu szkoły
podstawowej lub zawodowej.
2. Rynek pracy w okresie transformacji gospodarki
rynkowej
Uruchomienie w roku 1990 mechanizmu rynkowego w polskiej gospodarce spowodowało zmiany na rynku pracy. Dominujący do tej pory w gospodarce
centralnie planowanej rynek pracobiorcy, przekształcił się w rynek pracodawcy.
Powstał tzw. wolny rynek pracy, na którym pracodawcy zaczęli się kierować
efektywnością oraz rachunkiem ekonomicznym i zatrudniać pracowników w takiej skali, o takim wykształceniu i wieku, jaki był optymalny z punktu widzenia
interesów przedsiębiorstwa. Przejawem uruchomienia mechanizmów rynkowych
w polskiej gospodarce stał się gwałtowny spadek ofert pracy i stale wzrastająca
liczba zwalnianych osób. Bezrobocie stało się nieuniknionym kosztem funkcjonowania mechanizmów rynkowych.
„Bezrobocie”, to zjawisko polegające na tym, że liczba osób zgłaszających
się do organów pośrednictwa pracy znacznie przewyższa liczbę oferowanych im
stanowisk pracy lub, że rynek pracy grawituje od stanu rynku ograniczonego
przez wielkość zasobów pracy, dla których charakterystyczny jest niedobór podaży pracy, do rynku ograniczonego przez wielkość popytu na pracę [Pocztowski,
1990, s. 6].
12
Uogólniając, na taką sytuację runku pracy miały niewątpliwie wpływ
trzy zasadnicze kierunki reform ekonomicznych wprowadzone na początku lat
90-tych, a mianowicie [Sztanderska, 1992, s.4]:
1.
Stworzenie podstaw mechanizmu rynkowego przynoszącego liberalizację gospodarki (w tym szczególnie liberalizację cen i handlu
zagranicznego);
2.
Kształtowanie zasad funkcjonowania rynku pracy i korygowaniu
skutków funkcjonowania mechanizmu rynkowego poza przedsiębiorstwami, tzn. wycofanie się państwa z normowania płac i zatrudnienia w przedsiębiorstwach, a w ich miejsce tworzenie prawnych
podstaw prowadzenia sporów zbiorowych, kształtowanie płac minimalnych, dostosowanie opodatkowania dochodów do wymagań
gospodarki rynkowej, budowanie sprawnego systemu informacji
o rynku pracy, pośrednictwa pracy, socjalnej osłony bezrobotnych;
3.
Prywatyzacja, która miała wywrzeć dodatni wpływ na alokację zasobów i oszczędne gospodarowanie nimi, a zatem na oszczędne gospodarowanie pracą.
Sposobu na zmianę sytuacji zaczęto upatrywać w prywatyzacji, restrukturyzacji oraz wejściu do Unii Europejskiej. Napływ nowych technologii oraz
metod zarządzania, w tym zarządzania zasobami ludzkimi (współczesny sposób
realizacji funkcji personalnej organizacji), może wpłynąć na ograniczenie sztywności polskiego rynku pracy, czyniąc go bardziej elastycznym i chłonnym dla
przeciętnego człowieka. Następowało stopniowe wycofywanie się Państwa z bezpośredniej ingerencji na rynku pracy. Warto jednak zaznaczyć, iż samej natury
transformacji wynikają zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki takich zmian,
dlatego też budowa nowego ładu w dziedzinie polityki zatrudnienia nie może
oznaczać całkowitej rezygnacji z interwencjonizmu państwowego. Niezbędne
jest bowiem zachowanie osłony socjalnej przed kosztami reform [Szyłko-Skoczny, 1998, s. 9]. Tym bardziej, że pod koniec lat 90-tych ubiegłego wieku zaczęło
wzrastać zatrudnienie u prywatnych pracodawców, a twarde reguły panującego
jeszcze w naszym kraju „raczkującego kapitalizmu” wyznaczały zachowania
prywatnych pracodawców w stosunku do swoich pracowników. Prywatni przedsiębiorcy mniej kierowali się obwiązującym ustawodawstwem czy życzeniami
i oczekiwaniami swoich pracowników, lecz bardziej interesem ekonomicznym.
W świetle polskiego, nowego ustawodawstwa nadmierna ochrona uprawnień
pracowniczych oraz wysokie koszty ubezpieczeń społecznych nadal powodują
zmniejszenie legalnego zatrudnienia i ucieczkę w szarą strefę [zob. szerzej Kowalski, Nowacka i Szewczyk-Jarocka, 2011, s. 473-476].
Musimy pamiętać, że koniec lat 90-tych ubiegłego wieku, to okres gruntownej przebudowy Polski w drodze wdrożenia czterech ważnych reform, stanowiących fundament każdego demokratycznego państwa. Reformy: samorządowa,
ubezpieczeń społecznych, edukacji i służby zdrowia, wywierały bezpośredni wpływ na funkcjonowanie rynku pracy. W swoich założeniach, w dłuższej
perspektywie reformy te miały szansę wywarcia pozytywnego wpływu na ela-
13
styczność i jakość funkcjonowania lokalnych rynków pracy. W zależności od
rozległości obszaru wzajemnego oddziaływania popytu i podaży siły roboczej
wyróżnia się rynek lokalny, regionalny, narodowy i międzynarodowy.
Samorząd lokalny jako faktyczny i najbardziej kompetentny gospodarz,
zreformowane wówczas szkolnictwo, niższe składki na ubezpieczenie społeczne
i zachęty do podejmowania legalnej pracy miały stworzyć szansę na poprawę
sytuacji na rynku pracy.
Reasumując, zmiany na rynku pracy po roku 1989 spowodowały, że:
•
pod wpływem mechanizmów rynkowych, rynek pracobiorcy przekształcił sie w rynek pracodawcy;
•
powstał wolny rynek pracy, w którym pracodawcy zaczęli kierować
się efektywnością oraz rachunkiem ekonomicznym;
•
wycofało się Państwo z normowania płac i zatrudnienia
w przedsiębiorstwach;
•
wprowadzano reformy związane z prywatyzacją przedsiębiorstw;
•
uruchomiono system informacji o rynku pracy;
•
nastąpił znaczny wzrost wyższego wykształcenia;
•
pojawiły się związki pomiędzy płacą a umiejętnościami i zapotrzebowaniem na określone kwalifikacje, ale
•
nastąpił gwałtowny spadek ofert pracy;
•
wzrosła liczba zwalnianych osób, co spowodowało pojawienie się
negatywnego zjawiska, tj. bezrobocia.
W związku z powyższym zmniejszyło się zapotrzebowanie na pracowników o niskich kwalifikacjach, a pojawiło się zapotrzebowanie na specjalności
związane z nowym kształtem polskiej gospodarki, tj. finanse, marketing, sprzedaż, informatyka, telekomunikację – na pracę profesjonalną.
Gospodarka rynkowa wykreowała nową kategorię pracowników „nie zajmujących się ani wytopem stali, ani dokręcaniem śrub na taśmie produkcyjnej”,
lecz oferujących swój niewidzialny, a zarazem najcenniejszy zasób, jakim jest
wiedza [Fazlagić 2001 s.30]. Kluczowym zasobem przedsiębiorstwa w gospodarce opartej na wiedzy stały się umiejętności, doświadczenie i inteligencja pracowników, których okrzyknięto ostentacyjnie pracownikami wiedzy [Jagodziński,
2010, s. 150].
3. Opinia na temat rynku pracy w okresie transformacji
w świetle badań
Przekształcenia, o których była mowa mają przede wszystkim swój wymiar
regionalny i lokalny. Dlatego też przedmiotem dalszych rozważań będą wybrane
cechy regionalnego i lokalnych rynków pracy wskazane przez respondentów podczas prowadzonych badań.
Rynek regionalny jest obszarem geograficznym, w obrębie którego występuje wyraźna specyfika określonych przestrzennie możliwości zatrudnienia
dostępnych dla pracowników bez potrzeby zmiany miejsca zamieszkania [Kwiatkowski 1995 s, 9]. Natomiast lokalny rynek pracy obejmuje miejsce pracy będą-
14
ce przedmiotem wolnych decyzji w przestrzeni społecznej posiadającej wyraźne
centra miejskie, umożliwiające odbycie podróży do pracy i z pracy w czasie zwyczajowo akceptowanym [Kozek, 1994, s. 12].
Poniżej zostaną przedstawione opinie respondentów na temat rynków pracy zebrane w dwóch etapach badań.
Pierwsze działania empiryczne prowadzone były w roku 2001 pod kierunkiem prof. dr hab. Marka Okólskiego z Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości
i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego. W zespole badawczym uczestniczyli
doktoranci wspomnianej Uczelni, w tym dwie osoby z Płocka, a mianowicie Ewa
Wesołowska i Andrzej Jagodziński. Badaniem objęto 200 osób zatrudnionych lub
poszukujących pracy, które odbyły dowolny rodzaj kształcenia ponad średniego
i nie przekroczyły 44 roku życia, z czego około 50% respondentów to mieszkańcy
Warszawy. Pozostali zaś pochodzili z innych regionów Polski, takich, jak: Płock,
Sierpc, Szczecin, Leżajsk, Siedlce i Lublin.
Drugi etap badań miał miejsce w 2010 r. i został przeprowadzony przez
Autorów tego opracowania, tj. Agnieszkę Krzętowską i Andrzeja Jagodzińskiego. Badanie przeprowadzono metodą ankietową. W badaniu udział wzięło 267
przypadkowo wybranych osób w wieku produkcyjnym, stanowiących reprezentatywną próbę z populacji generalnej. Reprezentatywna oznacza próbę posiadającą
strukturę zbliżoną do struktury populacji generalnej, o odpowiedniej (wystarczającej wymagalnej) liczebności oraz dobraną w sposób losowy.
Porównując obydwa badania, Autorzy poszukiwali odpowiedzi na następujące problemy badawcze:
1.
Jakim osobom jest łatwiej, a jakim trudniej znaleźć pracę?
2.
Jakiego rodzaju pracę jest łatwiej znaleźć, a jakiego trudniej?
Jakim osobom jest łatwiej, a jakim trudniej znaleźć pracę według respondentów uczestniczących w badaniu w 2001 r., ilustruje tabela 1.
Tabela 1. Jakim osobom jest łatwiej, a jakim trudniej znaleźć pracę?
L.p. %
Łatwiej znaleźć pracę
L.p. %
1.
71,1
Osobom dobrze
wykształconym
1.
52,9 Słabo wykształconym
2.
3.
53,5 Osobom młodym
50,3 Znającym języki obce
2.
3.
47,6 Osobom starszym
18,7 Kobietom
4.
44,9
4.
13,9
Bez doświadczenia
zawodowego
5.
17,6 Mężczyznom
5.
9,6
Nie znającym języków
obcych.
Mającym doświadczenie
zawodowe
Trudniej znaleźć pracę
Źródło: Wesołowska i Jagodziński [2002 s. 38].
Jak wskazuje badanie z 2001 r. łatwiej było znaleźć pracę ludziom legitymującym się dobrym wykształceniem, osobom młodym, znającym języki obce
i posiadającym już pewne doświadczenie zawodowe. Łatwiej też było poruszać
15
na rynku pracy mężczyznom niż kobietom. Natomiast najtrudniej było znaleźć
pracę ludziom bez wykształcenia, osobom starszym oraz kobietom.
Opinie respondentów dotyczące badanej materii, uzyskane podczas badania przeprowadzonego w 2010 r. ilustruje wykres 1.
Wykres 1. Jakim osobom jest łatwiej znaleźć pracę?
Źródło: Krzętowska i Jagodziński [2011 s. 156].
W osobistym odczuciu respondentów największą szansę na znalezienie
pracy miały osoby posiadające już pewne doświadczenie zawodowe (tj. 35%)
oraz osoby dobrze wykształcone (tj.23%). Zmienna, jaką jest „młodość” nie odgrywała więc znaczącej roli w znalezieniu pracy (13%). Duże znaczenie miała
również znajomość języków obcych. Jedynie 8% respondentów uznało, że łatwiej
mężczyznom niż kobietom poruszać się na lokalnych rynkach pracy.
Jak można zauważyć, w porównaniu z rokiem 2001, respondenci uznali, że
to doświadczenie połączone z dobrym wykształceniem mogło ułatwić znalezienie
pracy.
Jakiego rodzaju pracę było łatwiej znaleźć według respondentów uczestniczących w badaniu w 2001 r., przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Jakiego rodzaju pracę jest łatwiej znaleźć, a jakiego trudniej?
L.p. %
Łatwiej znaleźć pracę
L.p. %
Trudniej znaleźć pracę
1.
2.
3.
4.
nisko płatną
dorywczą
„na czarno”
fizyczną
1.
2.
3.
4.
dobrze płatną
dającą satysfakcję
stałą
na wysokim stanowisku
58,8
39,6
34,8
33,2
66,3
34,8
29,9
11,8
Źródło: Wesołowska i Jagodziński [2002 s. 39].
Jak pokazuje badanie z 2001 r. znacznie łatwiej na ówczesnym rynku pracy
było znaleźć pracę nisko płatną, dorywczą lub na czarno. Znacznie trudniejsza do
osiągnięcia była praca dobrze opłacana, dająca satysfakcję i na wysokim i prestiżowym stanowisku.
16
Opinie respondentów dotyczące badanej materii, uzyskane podczas badania przeprowadzonego w 2010 r. ilustruje kolejno wykres 2 i 3.
Wykres 2. Jakiego rodzaju pracę jest łatwiej znaleźć?
Źródło: Krzętowska i Jagodziński [2011, s. 155].
Według spostrzeżeń naszych respondentów znacznie łatwiej na rynku pracy było znaleźć pracę „nisko płatną”. Tak wypowiedziało się 33% badanych.
Następnie pracę „fizyczną”(24%), „na czarno” (23%) oraz „dorywczą”(19%),
a więc niestabilną, prawdopodobnie – sezonową.
Porównując natomiast odpowiedzi ankietowanych z roku 2001 nie dostrzega się większych różnic.
Jakiego rodzaju pracę było łatwiej znaleźć według respondentów uczestniczących w badaniu w 2010 r., przedstawia wykres 3.
Wykres 3. Jakiego rodzaju pracę jest łatwiej znaleźć?
Źródło: Krzętowska i Jagodziński [2011, s. 156].
Jak można zauważyć, znacznie trudniejsza do pozyskania była praca dobrze opłacana (33%), dająca satysfakcję (27%). Dużym problemem było również
znaleźć pracodawcę, który oferuje pracę stałą lub na prestiżowym stanowisku.
17
Porównując natomiast odpowiedzi ankietowanych z roku 2001 nie dostrzega się również większych różnic.
Podsumowanie
Wyniki przeprowadzonych badań w roku 2001 i w roku 2010 umożliwiają
sformułowanie kliku ważnych wniosków dotyczących szans i zagrożeń występujących na ówczesnych rynkach pracy, a mianowicie:
1.
Badania potwierdziły przypuszczenia autorów, iż głównym czynnikiem ułatwiającym aktywizację zawodową na rynku pracy było
doświadczenie zawodowe połączone z solidnym wykształceniem
i znajomością języków obcych.
2.
W opinii respondentów, najłatwiej było znaleźć pracę „nisko płatną” „fizyczną” oraz pracę „na czarno”, co dla osób młodych posiadających wykształcenie wyższe mogło działać demotywująco,
jeżeli chodzi o zarządzanie własną karierą zawodową.
3.
Natomiast najtrudniej do osiągnięcia była praca dobrze płatna i dająca satysfakcję.
4.
Dużym problemem było również znaleźć pracodawcę, który oferował pracę stałą lub na prestiżowym stanowisku.
Jak można zauważyć, informacje płynące z polskiego rynku pracy nie są
optymistyczne, tym samym potwierdzają tezę, że znalezienie dobrej pracy w polskich realiach jest niewątpliwe dużym problemem. Powyższe rozważania dowodzą także, że dylematy rynku pracy - nawet zdefiniowane w tak ograniczonym
zakresie – są bardzo ważne i interesujące, gdyż dotykają bezpośrednio człowieka,
a żyjąc w demokratycznym kraju, to ludzie są jego najcenniejszym kapitałem,
a ich prawo do pracy chronioną wartością. Dlatego też ekonomiści rynku pracy,
politycy gospodarczy, menedżerowie personalni i inni specjaliści zajmujący się
różnymi aspektami pracy stoją przed nowymi wyzwaniami dotyczącymi podnoszenia zatrudnialności na rynku pracy, a środowisko naukowe staje przed nowymi
wyzwaniami badawczymi.
Bibliografia
• Dach Zofia 1993. Bezrobocie w okresie przemian społecznych gospodarki polskiej. Wrocław: Ossolineum.
• Fazlagić Amir 2001.: “Brokerzy wiedzy”. Manager: 2.
• Jagodziński Andrzej 2010. Zarządzanie wiedzą jako nowe podejście do zarządzania zasobami ludzkimi. W Rozwój przedsiębiorczości w gospodarce rynkowej,
red. Jacek Grzywacz, Sławomir Kowalski, 147-159. Płock: PWSZ w Płocku.
• Kosikowski Cezary 2000. Polskie publiczne prawo gospodarcze. Warszawa:
PWN.
• Kowalski Sławomir, Nowacka Anna, Szewczyk-Jarocka Mariola 2011. Korepetycje jako szara strefa edukacji we współczesnej gospodarce – badania własne.
18
•
•
•
•
•
•
•
•
W Przedsiębiorstwo w otoczeniu gospodarczym. Przestępczość gospodarcza, red.
Jacek Grzywacz, Sławomir Kowalski, 473-483. Płock: PWSZ w Płocku.
Kozek Wiesława 1994. Praca w warunkach zmian rynkowych. Wybrane zagadnienia. Warszawa: First Business College.
Krzętowska Agnieszka, Jagodziński Andrzej 2011. Szanse i zagrożenia na rynku
pracy w subregionie płockim. W Przedsiębiorstwo w otoczeniu gospodarczym.
Przestępczość gospodarcza, red. Jacek Grzywacz, Sławomir Kowalski, 151-162.
Płock: Instytut Nauk Ekonomicznych PWSZ w Płocku.
Kryńska Elżbieta, Kwiatkowski Eugeniusz 2013. Podstawy wiedzy o rynku pracy.
Łódź: Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego.
Kwiatkowski Eugeniusz 1995. Bezrobocie regionalne w Polsce w okresie transformacji. Łódź: OMEGA-PRAKSIS.
Pocztowski Aleksy 1990. „Teorie zatrudnienia a bezrobocie”. Polityka Społeczna: 11-12.
Sztanderska Urszuka 1992. „Bezrobocie a popyt na pracę w Polsce”. Polityka
Społeczna: 5-6.
Szyłko-Skoczny Mirosław 1998. „Bezrobocie jaki kwestia społeczna – współczesne problemy i tendencje’. Polityka Społeczna: 3.
Wesołowska Ewa, Jagodziński Andrzej 2002. „Wybrane cechy rynku pracy
w okresie transformacji w świetle badań”. Antidotum:10.
JOB MARKET IN POLAND
IN THE TRANSFORMATION PERIOD
– OPPORTUNITIES & THREATS
Summary
Transformation, globalization or IT processes have been one of the most significant factors changing the job markets for several years. These processes also
make the academic institutions take up research in this area, to be able to react
to negative signals coming from the Polish regional and local job markets.
In the article the authors formulate a thesis that during the transformation period the Polish job market, regardless of its type, has one common feature, i.e.:
“....it hardly offers a good, interesting and satisfaction-bringing job”
The short outline of research conducted in 2001 and 2010 indicates its validity
and, thus, is the inspiration to take up such research.
Comparing two stages of the research the authors look for the answers to the
following research problems:
1. Who finds it easier or more difficult to find a job?
2. What kind of work is easier to find and what kind more difficult?
Keywords: labour market transformations, local job market, job market characteristics, illegal/black market work, low-paid work, full-time job.
Mariusz Szmidt
Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Ekonomii i Zarządzania
ANALIZA ZMIANY ROZMIARÓW
BEZROBOCIA W POWIECIE
SUWALSKIM I MIEŚCIE SUWAŁKI
Streszczenie:
Polska po 1990 roku zderzyła się z ze zjawiskiem bezrobocia, które przed
okresem transformacji przyjmowało formę ukrytą w przedsiębiorstwach.
Najwyższą stopę odnotowano na dwóch obszarach: byłym województwie suwalskim i olsztyńskim. Szczegółowej analizie poddano obszar byłego województwa suwalskiego, leżącego w szczególnym obszarze Polski wschodniej.
W latach 1990-2015 region ten zmagał się z wysoką stopą bezrobocia spowodowaną słabym uprzemysłowieniem regionu. Powołanie specjalnej strefy ekonomicznej oraz wejście Polski do Unii Europejskiej przyczyniło się do spadku
bezrobocia. Dalsza tendencja spadkowa spowodować może skutek negatywny,
czyli brak ludzi do pracy w najbliższych latach.
Słowa kluczowe: analiza bezrobocia w regionie suwalskim.
Wprowadzenie
Mija ćwierćwiecze, gdy Polska po okresie wojennym musiała zderzyć się
ze zjawiskiem bezrobocia, które w warunkach gospodarki socjalistycznej nie
miało miejsca. Przez około 45 lat obowiązywało podejście od strony podaży pracy, które oznaczało, że punktem wyjścia w planowaniu społeczno-gospodarczym
w sferze zatrudnienia był stan pełnego zatrudnienia. Oznaczało to, że do liczby osób w wieku produkcyjnym dostosowywano popyt na pracę. Rynek pracy
w gospodarce socjalistycznej tworzył potężny popyt na siłę roboczą, który sprawiał niedobór po stronie podaży pracy. Działanie to miało związek z realizowaną
doktryną pełnego zatrudnienia, rozumianą jako uwolnienie gospodarki od groźby
bezrobocia [Kozioł i Pocztowski, 1988].
Bezrobocie stało się jednym z najistotniejszych problemów polskiej gospodarki od początku lat 90. Proces dostosowywania gospodarki socjalistycznej do systemu rynkowego ukazał polskiemu społeczeństwu zjawisko jawnego
bezrobocia szczególnie dotkliwego w skutkach ekonomicznych i społecznych.
W okresie gospodarki socjalistycznej występowało zjawisko bezrobocia w miej-
20
Mariusz Szmidt
scu pracy, lecz było maskowane polityką pełnego zatrudnienia, które przybierało
charakter socjalny [Zdrojewski i Toszewska, 2010].
Przemiany społeczno-gospodarcze dokonujące się w Polsce w ramach
transformacji ustrojowej spowodowały ujawnienie się bezrobocie. Od 1990 roku
najwyższą stopę bezrobocia odnotowano w dwóch województwach: suwalskim i
olsztyńskim (obecnie powiat suwalski, część obszaru woj. podlaskiego oraz powiat olsztyński część woj. warmińsko-mazurskiego). Obszar ten jest słabo uprzemysłowiony, raczej o charakterze rolniczym.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienia zjawiska bezrobocia
w regionie suwalskim po okresie transformacji oraz utrzymującej się tendencji
spadkowej, która może stanowić zagrożenie dla dalszego rozwoju regionu z powodu braku ludzi gotowych podjąć pracę. Ukazana zostanie zmiana wielkości
bezrobocia, cykliczność oraz wydarzenia wpływające na jego kształt. Analiza
obejmuje lata 1990-2015. Jest to wystarczający okres aby ukazać dynamikę zmian
i dokonać syntezy porównawczej poszczególnych okresów. Artykuł wykonano na
podstawie pełnych danych statystycznych. Wykorzystano różnorodne materiały
źródłowe, spośród których podstawowe znaczenie miały publikacje GUS oraz
Powiatowych Urzędów Pracy, zawierające niezbędne dane z poszczególnych
kwartałów i lat objętych badaniem.
1. Rodzaje bezrobocia
Problematyka bezrobocia z pozoru wydaje się prosta: jest zbyt wielu chętnych pracowników, a zbyt mało miejsc pracy. Jednak zjawisko to jest złożone
i skomplikowane. Wielu ekonomistów starało się wyjaśnić przyczyny występowania bezrobocia.
Milton Friedman, przedstawiciel ekonomii klasycznej, pod koniec lat 60
XX wieku sformułował definicję bezrobocia naturalnego, która oznacza, że na
rynku są osoby, które wyrażają chęć pracy oraz są przedsiębiorcy, którzy wyrażają chęć zatrudnienia. Ze względu na niedopasowanie o charakterze frykcyjnym
lub strukturalnym, zapotrzebowanie po stronie pracodawców nie jest pokrywane podażą pracy na rynku. Występowanie tego rodzaju bezrobocia związane jest
z procesem adaptacyjnym. Informacje o miejscach pracy i sile roboczej są niedoskonałe, wysokie są również koszty migracyjne. Naturalna stopa bezrobocia
określa pewien optymalny stan, który związany jest z niedoskonałościami rynku
[Jarmołowicz i Woźniak, 2004].
Niedostosowanie posiadanych kwalifikacji do zapotrzebowania rynku pracy nazywamy bezrobociem strukturalnym. Ma miejsce wtedy, gdy popyt na specjalistów z jednej gałęzi gospodarki rośnie, a w drugiej spada. Ze względu na to,
że rynki nie są w stanie szybko zareagować, występują strukturalne rozbieżności.
Przykładem mogą być górnicy, którzy stracili pracę z przyczyny likwidacji kopalni, zaś ich kwalifikacje zawodowe nie pozwalają im na znalezienie innej pracy
[Samuelson i Nordhaus, 2012].
Bezrobocie frykcyjne jest rodzajem bezrobocia, które występuje w każdej
gospodarce. Do tej grupy zaliczamy osoby, które są w trakcie zmieniania miejsca
Analiza zmiany rozmiarów bezrobocia w powiecie suwalskim...
21
zatrudnienia lub zamieszkania. Są to także nowo napływające roczniki, które od
razu nie mogą znaleźć zatrudnienia. Z powyższych przyczyn wynika, że zawsze
będzie występowało minimalne bezrobocie, ponieważ pewna część pracowników
z przyczyn naturalnych nie będzie zatrudniona [Staręga-Piasek, 2012].
Ekonomia neoklasyczna oprócz bezrobocia naturalnego wyróżnia także bezrobocie dobrowolne, które spowodowane jest tym, że część pracowników poszukujących zatrudnienia nie akceptuje poziomu płacy oferowanej przez
przedsiębiorców. Natomiast przedsiębiorcy nie mogą zaoferować większego wynagrodzenia z powodu rachunku opłacalności zatrudnienia. Dlatego ta grupa bezrobotnych jest dobrowolnie bezrobotna i oczekuje na korzystniejsze oferty pracy
[Nasiłowski, 1996].
John M. Keynes w swojej teorii dowodził, że siła robocza jest wysoce
nieelastyczna, wysokość wynagrodzenia jest sztywna zwłaszcza w dół i w gospodarce może pojawić się równowaga przy niepełnym zatrudnieniu. Powiązał on
występowanie bezrobocia z cyklami koniunkturalnym, które dzielą się na dwie
fazy: ożywienia oraz spowolnienia gospodarczego. W fazie zmniejszonej aktywności gospodarczej, przekładającej się na spowolnienie wzrostu lub spadek wielkości produkcji, występuje wysokie bezrobocie, natomiast w fazie ożywienia,
czyli wysokiej koniunktury, poziom bezrobocia może spaść do poziomu stopy
naturalnej. Występowanie bezrobocia ze względu na cykl gospodarczy nazywamy bezrobociem koniunkturalnym [Samuelson i Nordhaus, 2012].
We współczesnej gospodarce występują regulacje, które ustalają najniższe
wynagrodzenie, warunki zatrudnienia, czas pracy i bezpieczeństwo pracy. Zaburzają one rynek, ponieważ część pracodawców byłaby zdolna zatrudnić kolejnych
pracowników poniżej płacy minimalnej, a z drugiej strony są osoby, które podjęłyby zatrudnienie za niższą kwotę niż ustaloną przez Państwo. Nowa ekonomia
klasyczna określa to zjawisko jako bezrobocie przymusowe. Za główną przyczynę jego występowania obarcza się związki zawodowe, które są w stanie wymusić
wyższe stawki płacy poprzez strajki lub ich groźbę [Nasiłowski, 1996].
Wymienione definicje opisują teorie występowania bezrobocia w dojrzałych gospodarkach rynkowych. W Polsce, w kraju który przechodził transformację ustrojową, występuje także bezrobocie transformacyjne. Przyczyny jego
występowania są ściśle powiązane ze zmianami jakie zachodzą. W gospodarce
centralnie sterowanej, w której popyt pracy jest dostosowywany do podaży pracy,
występuje zjawisko nadmiernego zatrudnienia w niektórych gałęziach gospodarki. Na skutek zmian ustrojowych pojawiają się niedopasowania kwalifikacyjne,
płacowe oraz regionalne (niedopasowanie lokalizacyjne), które przekładają się na
wielkość popytu i podaży na pracę. Należy podkreślić, że bezrobocie transformacyjne to większa lub mniejsza część bezrobocia ogółem [Jarmołowicz i Woźniak,
2004].
Aby w pełni zrozumieć definicję bezrobocia konieczne jest poznanie
przyczyn jego występowania. Najczęściej wymienia się liberalizację handlu
zagranicznego, rozwój nowych technologii oraz rozwiązania socjalne, które
w nadmiernym stopniu stosowane są w krajach Europy Zachodniej, gdzie stopa
22
Mariusz Szmidt
bezrobocia jest wyższa niż w Japonii oraz Stanach Zjednoczonych. Ponadto, jako
główną przyczynę dużego bezrobocia w Europie wskazuje się na zmiany strukturalne – przenosi się pracochłonne dziedziny gospodarki do krajów o taniej sile
roboczej [Nasiłowski, 1996].
Zaprezentowany podział bezrobocia umożliwia rozpatrywanie powiązań
jego występowania oraz relacji z innymi zjawiskami występującymi w gospodarce. Na wysokość bezrobocia wpływ ma również polityka państwa w skali makro
i mikroekonomicznej. Poprzez wdrażane programy Państwo może wpływać na
jego poziom, w szczególności na danym obszarze. Nie bez znaczenia są zmiany
zachodzące globalnie. Polska otworzyła się na rynki międzynarodowe, co przekłada się bezpośrednio i pośrednio na wysokość bezrobocia.
Zjawisko bezrobocia jest problemem zarówno ekonomicznym, jak i społecznym. Odzwierciedla ono utratę cennych dóbr i usług, które pozbawieni pracy ludzie mogliby wytworzyć. W wymiarze społecznym rodzi wiele problemów
osób próbujących się utrzymać przy ograniczonych dochodach. Przekłada się na
emocje i życie rodzinne.
2. Analiza bezrobocia w regionie suwalskim
Transformacja polskiej gospodarki w 1990 roku zmieniła sytuację na rynku pracy. Pojawiło się zjawisko bezrobocia, które jest efektem niedopasowania
podaży i popytu na pracę. Społeczeństwo polskie było nieprzygotowane zarówno
od strony instytucjonalnej, ekonomicznej, politycznej, jak i psychicznej.
Duże nadzieje społeczeństwa do poprawy sytuacji gospodarczej po przemianach, które się dokonały, zderzyły się z faktycznym stanem gospodarki, który
nie rokował optymistycznych prognoz na szybkie wyjście z kryzysu. Z miesiąca
na miesiąc narastało bezrobocie, a wraz z nim rosły roszczenia społeczeństwa
o zapewnienie ochrony socjalnej [Zjawiona, 2014].
Obszarem szczególnym w zakresie rozwoju regionalnego jest Polska
Wschodnia, która charakteryzuje się znacznym dystansem rozwojowym od reszty
kraju. Powiat suwalski oraz Miasto Suwałki położone są w północno-wschodniej
części kraju. W latach 1990-1998 stanowiły one część byłego województwa suwalskiego, a po zmianie podziału administracyjnego kraju obecnie przynależą do
województwa podlaskiego. Przygraniczne położenie powiatu na krajowym i międzynarodowym szlaku komunikacyjnym stwarza możliwości współpracy transgranicznej, jednak równocześnie peryferyjne położenie sprzyja marginalizacji.
Region powiatu suwalskiego oraz Miasta Suwałki liczy 105 tyś. mieszkańców. Miasto pod względem wielkości jest drugim miastem w województwie podlaskim. Suwałki są ważnym ośrodkiem gospodarczym w północno-wschodniej
Polsce. Duże tradycje mają tu przedsiębiorstwa przetwórstwa drewna i płodów
rolnych. Po niełatwym okresie przemian i utracie pozycji miasta wojewódzkiego,
sytuacja ekonomiczna i społeczna Suwałk poprawia się. Powstała znaczna grupa
dobrze prosperujących prywatnych przedsiębiorstw utworzonych wskutek przekształceń własnościowych dawnych podmiotów państwowych lub nowo powstałych w ostatnich latach.
23
Rysunek 1. Transgraniczne położenie regionu suwalskiego
Źródło: Czeszkiewicz [2015].
Pomimo faktu, że w tej części kraju odnotowano jedną z najwyższych
stóp bezrobocia po okresie transformacji, region ten pierwszy raz w historii może stanąć przed zagrożeniem braku ludzi gotowych podjąć pracę. Może
zabraknąć nie tylko kadry wysoko wyspecjalizowanej, ale także pracowników
niewykwalifikowanych.
Jak wcześniej wspomniano, bezrobocie w Polsce jest zjawiskiem występującym od 1990 roku. Początkowo liczba bezrobotnych w kraju rosła powoli.
Zwalniani byli głownie nadliczbowi pracownicy. W dalszym okresie przyrost
był już znaczny, a spowodowany był rosnącymi kosztami zatrudnienia, procesami prywatyzacji oraz wzrostem konkurencyjności. Z danych GUS wynika, że
w pierwszym roku stopa bezrobocia w Polsce wynosiła 6,5% ogólnej liczby czynnych zawodowo. Następne lata to dynamiczny wzrost liczby bezrobotnych, który
obserwujemy do 1993 r. – w tym roku stopa bezrobocia w Polsce wyniosła 16,3%.
Analiza rynku pracy w regionie suwalskim w badanym okresie niesie ze
sobą pewną metodologiczną trudność. Ze względu na przeprowadzoną w 1998 r.
reformę administracyjną, która zmniejszyła liczbę województw z 49 do 16, województwo suwalskie przestało istnieć. Dostępne dane są niespójne terytorialnie,
czyli w latach 1990-1999 bezrobocie rejestrowane było dla obszaru województwa, a w latach 2000-2015 podobny obszar zajmuje obecnie powiat suwalski
i miasto Suwałki. Jednak ta nieścisłość nie wyklucza przeprowadzenia analizy
i wyciągnięcia trafnych wniosków.
24
Mariusz Szmidt
Rysunek 2. Stopa bezrobocia w % w latach 1990-2015 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.
W odróżnieniu od sytuacji w kraju, bezrobocie w byłym województwie suwalskim rosło w szybszym tempie. Region ten, ze względu na słabe uprzemysłowienie zderzył się z dużym zjawiskiem bezrobocia, które osiągnęło w 1993 roku
25,2%. Podobna sytuacja wystąpiła również w kilku innych regionach Polski,
wspomnieć tutaj można chociażby o byłym województwie olsztyńskim.
Analizując strukturę bezrobocia po 1990 roku, można stwierdzić, że
w znacznym stopniu Polska gospodarka zetknęła się z transformacyjnym rodzajem bezrobocia. Aby przeciwdziałać temu zjawisku Rząd III RP Ustawą o zatrudnieniu z dnia 29 grudnia 1989 r. powołał organy zatrudnienia, których zadaniem
było: pośrednictwo pracy, poradnictwo zawodowe, przyuczanie do zawodu, przekwalifikowanie, przydzialnie środków na otwarcie działalności gospodarczej lub
utworzenie miejsca pracy [Ustawa o zatrudnieniu].
W niektórych regionach powołane Urzędy Pracy okazały się mechanizmem
nie wystarczającym aby zapobiec zjawisku bezrobocia transformacyjnego. W większości przypadków powodem wysokiego bezrobocia było niskie uprzemysłowienie
regionu. Aby zachęcić inwestorów do lokowania inwestycji w mniej korzystnych
lokalizacjach, Rząd Polski Ustawą z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych
strefach ekonomicznych powołał 1 września 1996 r. Suwalską Specjalną Strefę
Ekonomiczną. Strefa ekonomiczna służy przyspieszeniu wzrostu gospodarczego
regionu, a tym samym przeciwdziała wzrostowi bezrobocia w danej części kraju. Realizacja założonych celów osiągana jest głównie poprzez umożliwianie prowadzenia działalności gospodarczej na preferencyjnych warunkach. Prowadzi ona
działalność w trzech podstrefach, na obszarze Gołdapi, Ełku i Suwałk. W podstrefie
Suwałki preferuje się inwestycje w przemyśle rolno-spożywczym i przemysłach
przyjaznych środowisku [Ustawa o specjalnych strefach ekonomicznych].
Podjęte działania zmniejszyły dysproporcje pomiędzy regionami kraju, co
w efekcie spowodowało zrównanie się wielkości bezrobocia w badanym regionie
do poziomu rejestrowanego dla całego kraju od 1997 roku.
25
W całym badanym okresie możemy zaobserwować również czynnik koniunkturalny, który bezpośrednio wpływa na wielkość zapotrzebowania na pracowników. Cykliczność polskiej gospodarki, a tym samym zależność wielkości
bezrobocia do wzrostu PKB obrazuje rysunek nr 3. W badanym okresie zaobserwować możemy trzy cykle: pierwszy w od 1990 do 1997, drugi od 1998 do 2007
oraz trzeci od 2008 do 2017 roku.
Rysunek 3. Cykliczność polskiej gospodarki w latach 1990-2017 r.
Lata 1998-2007 to okres znacznego wzrostu bezrobocia spowodowanego
cyklicznością gospodarki. Bezrobocie w szczytowym punkcie wynosiło 20% dla
całej Polski, natomiast dla Miasta Suwałki była to wartość znacznie większa, sięgająca 23,7%. Powiat suwalski cechuje się niższą stopą bezrobocia w całym badanym przedziale, a w momencie szczytowym w 2003 roku wynosiła ona 17,3%.
Pod koniec drugiego cyklu koniunkturalnego poziom bezrobocia w Polsce jak
i regionie suwalskim zrównał się do poziomu bezrobocia na początku tego okresu
– około 10%.
Kluczowy dla analizy bezrobocia w regionie jest okres trzeciego cyklu koniunkturalnego. Zgodnie z trendem, w 2012 roku, powinniśmy się spodziewać
stopy bezrobocia na poziomie 20% w kraju i w badanym regionie. W rzeczywistości bezrobocie nie rosło w tym samym tempie, co w poprzednich cyklach
i zatrzymało się na poziomie 13,4%. Zauważyć także należy, że wzrost PKB
w badanych okresach był podobny i należy szukać innych przyczyn.
Niewątpliwym czynnikiem, który miał na to wpływ, było wstąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku. Od początku członkowstwa w UE Polska
jest beneficjentem netto, czyli więcej środków z unijnego budżetu trafia do naszego kraju, niż do niego wpłacamy. W perspektywie finansowej w latach 2004-2007
Polska z budżetu Unii Europejskiej pozyskała 19,3 mld euro [Misiąg i Tomalak,
2008]. Kolejne okresy to kilkukrotny wzrost uzyskanego wsparcia. W 2007-2013
26
Mariusz Szmidt
roku Polska otrzymała 67 mld euro, a obecna perspektywa to wsparcie na poziomie 82,5 mld euro [www1].
Pozyskane środki zewnętrzne w sposób bezpośredni i pośredni przyczyniły się do powstania nowych miejsc pracy. W wymiarze bezpośrednim wiele osób
znalazło pracę przy realizacji projektów, część osób skorzystała ze wsparcia na
zmianę kwalifikacji zawodowych, bądź na założenie własnej działalności. Duża
liczba firm pozyskała środki inwestycyjne i dzięki temu zwiększyła zatrudnienie.
Pośrednio wiele osób znalazło pracę przy realizacji zadań wynikających z projektów np. przy projektach inwestycyjnych. Przykładów wymieniać można wiele,
ale bez wątpienia można stwierdzić, że środki pozyskane z budżetu Unii Europejskiej przyczyniły się do zmniejszenia stopy bezrobocia.
Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej to nie tylko wsparcie finansowe,
ale także otwarte rynki pracy. Od 1 maja 2004 roku Polacy mogli podejmować
pracę bez zbędnych zezwoleń. Początkowo niektóre kraje skorzystały z okresu
przejściowego i ograniczyły emigrację zarobkową. Okres ten mógł trwać maksymalnie 7 lat. Od 2011 roku Polacy mogą podejmować pracę we wszystkich
krajach Unii Europejskiej. Dopełnieniem tego procesu było wstąpienie Polski
w 2007 roku do układu Schengen, który ułatwił podróżowanie obywatelom na
obszarze UE.
Proces emigracji zarobkowej dotknął również region suwalski. W samym
mieście Suwałki od 2002 roku notuje się ujemny bilans osób przybywających
w stosunku do osób odpływających. Skalę tego zjawiska obrazuje tabela nr 1.
Wpływ na to ma bez wątpienia wysokość wynagrodzenia. Średnia pensja w regionie jest nie tylko niższa od średniej krajowej, ale również około 500zł niższa
od wynagrodzenia w stolicy województwa – Białymstoku. Rynek pracy nie ogranicza się tylko do granic Polski. Możliwość wyjazdu do innych krajów skutkuje
spadkiem atrakcyjności regionu do zamieszkania i podjęcia pracy w stosunku do
innych krajów należących do UE, w których zarobki są kilkukrotnie wyższe.
Tabela 1. Saldo migracji ludności w mieście Suwałki
Rok 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
97
Saldo 1004 1041 1192 522 501 341 366 253 214 289 48
2002
-44
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
-36
-135
-138
-279
-299
-150
-149
-263
-145
-31
-150
-208
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Miasta w Suwałkach.
Otwarcie granic można uznać za drugi kluczowy czynnik, który przełożył
się na zmniejszenie dynamiki wzrostu bezrobocia w kraju, jak i w badanym regionie w okresie spowolnienia gospodarczego w trzecim cyklu koniunkturalnym.
Na wysokość bezrobocia i rynek pracy ma również wpływ populacja,
a w szczególności jej struktura. Porównując dwa okresy: rok 1990 oraz rok 2015,
możemy zauważyć, że liczba ludzi, którzy w najbliższych latach wejdą na rynek
znacząco się zmniejszy. W 2015 roku, w przeciwieństwie do 1990, coraz więcej
będziemy mieli osób odchodzących na emeryturę, a coraz mniej wchodzących na
27
rynek pracy. W najbliższych latach stopniowo zmniejszać się będzie zasób populacji w wieku produkcyjnym.
Rysunek 4. Struktura ludności w 1990 oraz 2015 r. w Polsce
Porównując dwa okresy, w strukturze ludności szczególnie ważne są dwie
grupy wiekowe: pierwsza do 20 roku życia, druga od 45. W kolejnych latach liczba ludzi nowo wchodzących na rynek pracy będzie każdego roku około 200 tyś
mniejsza, niż bezpośrednio w okresie po 1990 roku. Luka demograficzna przyczyni się do jeszcze większego spadku bezrobocia i zmniejszeniu jego dynamiki
wzrostu w okresie spowolnienia gospodarczego.
Podsumowanie
Zgodnie z cyklem gospodarczym trend spadającej stopy bezrobocia powinien odwrócić się po 2017 roku. Jednak czynniki zewnętrzne: największe wsparcie finansowe z budżetu Unii Europejskiej, otwarty rynek pracy oraz negatywna
struktura demograficzna; mogą spowolnić wzrost bezrobocia, a nawet pogłębić
spadek jego wielkości.
Region suwalski, który po okresie transformacji zmagał się z wysoką stopą
bezrobocia stanie przed nowym zjawiskiem – niskiej stopy bezrobocia. Na ten
stan wpływ ma kilka czynników. Jednym z nich jest ciągły rozwój Suwalskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej i powstanie nowych miejsc pracy, kolejnym ujemne
saldo migracyjne oraz równie ważnym niekorzystna struktura demograficzna.
Utrzymująca się na rynku pracy sytuacja nie pozostawia wątpliwości, iż
niezbędne jest podejmowanie różnorodnych działań zmierzających do zwiększe-
28
Mariusz Szmidt
nia atrakcyjności regionu. Ogromne wyzwania stoją przed samorządem terytorialnym oraz innymi podmiotami.
Literatura
• Czeszkiewicz Magdalena. 2015. Raport o stanie Miasta Suwałki 2014, Urząd
Miejski w Suwałkach.
• Jarmołowicz Wacław, Woźniak Beata. 2004. „Polityka państwa wobec bezrobocia” Zeszyty Naukowe nr 4. Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków
• Kozioł Leszek, Pocztowski Aleksy. 1988. Gospodarowanie zasobami pracy. Kraków: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej.
• Misiąg Wojciech, Tomalak Marcin. 2008. Wpływ wydatków z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności na stan finansów publicznych w latach 2004–2007.
Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego.
• Nasiłowski Mieczysław. 1996. System rynkowy. Podstawy mikro i makroekonomii. Warszawa: Wydawnictwo Key Text.
• Samuelson Paul Anthony, Nordhaus William Dawbney. 2012. Ekonomia. Poznań:
Wydawnictwo Rebis.
• Staręga-Piasek Joanna (red.). 2012. Bezrobocie – między diagnozą a działaniem.
Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Rozwoju Służb Społecznych.
• Zdrojewski Eugeniusz, Toszewska Weronika. 2010. Analiza zmian rozmiarów bezrobocia w Polsce, Zeszyty Naukowe Instytutu Ekonomii, Politechnika
Koszalińska.
• Zjawiona Ewa. 2004. Kształtowanie się tynku pracy w Polsce przed i po przekształceniach systemowych. W Studenckie Prace Prawnicze, Administratywistyczne i Ekonomiczne nr 2, pod red. Marcina Winiarskiego, Wrocław: Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego.
• Ustawa o zatrudnieniu z dnia 29 grudnia 1989 r., (Dz. U. 1989, nr 75, poz. 446).
• Ustawa o specjalnych strefach ekonomicznych z dnia 20 października 1994 r.,
(Dz. U. 1994 nr 123 poz. 600).
• [www1] www.pi.gov.pl/PARP/chapter_86197.
asp?soid=82834FB47ED741F29CDE89FDA2D842B1
(dostęp: 12.01.2016)
ANALYSIS OF CHANGES IN THE RATE
OF UNEMPLOYMENT IN SUWALKI DISTRICT
AND SUWALKI CITY
Summary:
After 1990, Poland experienced the phenomenon of unemployment which, before the transformation period, had remained hidden in business. The highest
level was noticed in two regions: former Suwałki and Olsztyn administration
regions. The Suwałki region, situated in eastern Poland with its specific charac-
teristics, has been subject to detailed analysis. Between 1990-2015 the region
faced the high unemployment rate as a consequence of its poor industrialization. However, developing a special economic zone and Poland’s accession
to the European Union resulted in the decrease of unemployment. A further
falling tendency might have a negative consequence, insufficient labour force.
Keywords: unemployment analysis, Suwałki region
29
Mariola Szewczyk-Jarocka
Anna Nowacka
KOREPETYCJE A RYNEK PRACY
NIEREJESTROWANEJ – KOMUNIKAT
Z BADAŃ WTÓRNYCH
Streszczenie:
Problem „pracy na czarno” w szkolnictwie, mimo upływu lat nie stracił nic ze
swojej aktualności. Zjawisko korepetycji jest powszechne, ale często ignoruje
się jego skalę i problematyczność. Występuje ogromny rozdźwięk pomiędzy
ich istnieniem w szarej strefie edukacji a pomijaniem ich w publicznej debacie.
Jednym ze sposobów omijania przepisów jest prowadzenie korepetycji i wiąże
się to z nieprzestrzeganiem Ordynacji Podatkowej. Zatem możemy pokusić
się o stwierdzenie, iż korepetycje, od których nie odprowadzamy podatków są
szarą strefą edukacji.
Słowa kluczowe: korepetycje, uczniowie, szkolnictwo średnie, praca na
czarno.
Wprowadzenie
Problem szarej strefy oraz jej kategorii czyli „pracy na czarno” dotyczy
większości krajów na świecie bez względu na typ gospodarki. Istnienie tego zjawiska przyczynia się do wielu niekorzystnych skutków w gospodarce. Negatywną konsekwencją szarej strefy jest fakt, że osoby w niej pracujące nie są chronione
prawem i nie mają możliwości legalnego wypracowania zabezpieczenia finansowego na przyszłość. Należy jednak zwrócić uwagę, że „praca na czarno” może
stanowić podstawowe źródło utrzymania gospodarstwa domowego, szczególnie
w przypadku młodych ludzi, którzy mają problemy ze znalezieniem legalnego
zatrudnienia. Korepetycje są jednym z przykładów pracy „na czarno”. Skala tego
zjawiska jest trudna do oszacowania.
32
1. Praca „na czarno”
Bardzo ważną kategorią szarej strefy jest praca „na czarno”. W odróżnieniu od pracy rejestrowanej – legalnej posiada ona następujące charakterystyczne
cechy [Smuga (red.), 2005, s.4]:
1.
Jest to także praca na rachunek własny, jeśli z tytułu prowadzonej
działalności gospodarczej nie są płacone podatki i składki na ubezpieczenie społeczne i inne zobowiązania finansowe wobec państwa.
2.
Jest to praca najemna, wykonywana bez nawiązania stosunku pracy,
czyli bez umowy o pracę lub innej pisemnej umowy pomiędzy pracownikiem, a pracodawcą. Pracownik nie uzyskuje ubezpieczenia
społecznego, od dochodów z pracy nierejestrowanej – nielegalnej
nie są płacone podatki od dochodów osobistych, a pracodawca nie
odprowadza na konto Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i Funduszu Pracy odpowiednich sum z tytułu wypłacanego wynagrodzenia.
Bardzo często praca na czarno podejmowana jest przez osoby o niższych
kwalifikacjach i poziomie wykształcenia oraz imigrantów z krajów zacofanych
gospodarczo. Jest ona odpowiedzią na wysokie koszty pracy, wysokie bezrobocie,
trudny rynek pracy, uciążliwości prowadzenia działalności gospodarczej. Słynny
klin podatkowy, czyli prawie dwukrotna różnica pomiędzy tym, co pracownik
dostaje „do ręki”, a kosztami, które ponosi pracodawca z tytułu jego zatrudniania, jest zachętą do płacenia pracownikowi całości bądź części wynagrodzenia
w sposób nieformalny. Z powodu uciążliwości biurokratycznej, wysokich podatków i składek na ZUS wiele osób pracuje bez zarejestrowania. Mimo, że zwiększa w sposób znaczący liczbę miejsc pracy nie stanowi ona z pewnością motoru
postępu społeczno-gospodarczego. Jest to raczej sposób na przetrwanie tak dla
części pracodawców, jak i pracobiorców, będących bez szans na oficjalnym rynku
pracy.
Unikanie płacenia podatków i praca „na czarno” znajdują odzwierciedlenie
w wielu formach nieoficjalnej działalności ekonomicznej. Formy te są nieustanie
modyfikowane i wzbogacane.
Przykładem pracy „na czarno” są udzielane korepetycje przez nauczycieli szkół średnich. Korepetycje definiowane są jako płatne lekcje z przedmiotów
nauczanych w szkołach. Do korepetycji zaliczamy więc: lekcje indywidualne,
grupowe, zajęcia w (szczególnie popularnych na Dalekim Wschodzie) szkołach
korepetycyjnych oraz kursy przygotowawcze na uczelnie [Putkiewicz, 2005, s.2].
Korepetycje są definiowane np. przez M. Braya jako lekcje prywatne udzielane przez nauczyciela jednemu lub kilku uczniom, a także lekcje, kursy i zajęcia
w specjalnie do tego powołanych szkołach wieczorowych, a nawet wakacyjnych
[Putkiewicz, 2005, s.2]. Korepetycje są opłacane przez rodziców uczniów lub niekiedy przez samych uczniów. Dotyczą treści kształcenia szkolnego objętych standardami egzaminacyjnymi: języka ojczystego, matematyki, historii, przedmiotów
przyrodniczych oraz nauczanych w szkole języków obcych. Zgodnie z przyjętą
definicją korepetycjami nie są zajęcia rozszerzające, komplementarne w stosunku
do szkolnego zestawu przedmiotów kształcenia (np. z tańca, muzyki, plastyki czy
Korepetycje a rynek pracy nierejestrowanej – komunikat...
33
zajęcia sportowe), o ile nie są przedmiotami nauczanymi w szkole (np. muzycznej czy baletowej). Do kategorii korepetycji nie zalicza się także pozaszkolnych
lekcji religii, odbywających się w kościołach i innych miejscach kultu, a także
pomocy udzielanej uczniom przez domowników, członków rodziny, znajomych,
kolegów – jeśli nie jest płatna [Putkiewicz, 2005, s.17-18].
Tabela 1.Wybrane formy gospodarki nieoficjalnej
Forma gospodarki
nieoficjalnej
Wytwarzanie dóbr na własne
potrzeby w gospodarstwach
domowych
Rynek pracy nierejestrowanej
Nielegalny rynek kapitałowy
Przykłady
• produkcja rolna na własne potrzeby,
• różne formy aktywności produkcyjnej i usługowej w gospodarstwach domowych (przetwórstwo żywności, sprzątanie, pranie, opieka
nad dziećmi, remonty, prace budowlane, itp.),
• wykonywane nieodpłatne prace społeczne
(wolontariat)
• różne formy pracy na czarno np. korepetycje,
• zatrudnianie dzieci i młodocianych,
• praca chałupnicza,
• kradzież pracy (wykonywanie pracy zarobkowej w godzinach pracy oficjalnej),
• różnego rodzaju niedeklarowane prace
dodatkowe,
• praca w przedsiębiorstwach podziemnych
• lichwa,
• nielegalne banki,
• nielegalny import oraz eksport kapitału
• rynek towarów i usług nielegalnych, którymi
obrót jest zabroniony (broń, narkotyki itp.),
Nieoficjalny rynek dóbr i usług • rynek towarów legalnych, wprowadzonych do
obrotu bez fakturowania
Nieprawidłowości i oszustwa
podatkowe
Nierejestrowana wymiana
handlowa z zagranicą
• sztuczne „nadmuchiwanie” kosztów produkcji,
• ukrywanie w całości lub częściowo prowadzonej działalności gospodarczej (zaniżanie
obrotów, produkcji, sprzedaży),
• inne sposoby zaniżania podstawy
opodatkowania
• niedofakturowanie eksportu,
• nadfakturowanie importu,
• przemyt
Źródło: Mróz [ 2002, s 37].
Większość korepetycji jest udzielana nieformalnie, poza zasięgiem państwowego systemu poboru podatków. Władze państwowe mogą więc odnieść
wrażenie, że pewne jednostki nie dokładają się do wspólnej działalności, tak jak
34
powinny to robić. Z kolei brak dochodów z podatków od danej działalności oznacza, że rząd nie może przeznaczyć ich na własne cele społeczne i gospodarcze
[Bray, 2012, s. 46].
Jeżeli podatnik udziela korepetycji w sposób zorganizowany i ciągły, we
własnym imieniu i na własny lub cudzy rachunek, może rozliczyć przychody uzyskiwane w ten sposób jako przychody z działalności gospodarczej. W takim przypadku można zastosować jeden z trzech sposobów opodatkowania:
–
karta podatkowa,
–
ryczałt ewidencjonowany,
–
zasady ogólne.
Karta podatkowa jest to najprostszy sposób rozliczenia się z podatku dochodowego. Istota tej formy rozliczenia polega na tym, że podatnik nie musi prowadzić ksiąg, składać zeznań podatkowych, deklaracji o wysokości uzyskanego
dochodu oraz wpłacać zaliczek na podatek dochodowy. Zryczałtowany podatek
dochodowy w formie karty podatkowej mogą płacić podatnicy prowadzący działalność w zakresie usług edukacyjnych, polegającą na udzielaniu lekcji na godziny (art. 23 ust. 1 pkt 11 ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym od
niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne).
Stawki karty podatkowej w zakresie usług edukacyjnych na rok 2015 zostały określone w załączniku nr 3 część XI Obwieszczenia Ministra Finansów
(tabela 2).
Tabela 2. Stawki karty podatkowej w zakresie usług edukacyjnych obowiązujące w 2015 roku
Liczba godzin przeznaczonych na udzielanie
lekcji miesięcznie
Stawka w złotych
do 48
4,80 za każdą godziną
powyżej 48 do 96
230,40 + 10 za każdą godzinę
ponad 48 godzin
powyżej 96
710,40
Źródło: Obwieszczenie Ministra Finansów z dnia 17 listopada 2014 roku w sprawie stawek karty podatkowej, kwoty, do której można wykonywać świadczenia przy
prowadzeniu niektórych usług z wyjątkiem świadczeń dla ludności, oraz kwartalnych stawek ryczałtu od przychodów proboszczów i wikariuszy, obowiązujących
w 2015 roku (załącznik nr 3, część XI).
Korepetytorzy swoje dochody z korepetycji udzielanych w ramach prowadzonej działalności gospodarczej mogą rozliczyć w ramach tzw. ryczałtu ewidencjonowanego. Aby jednak można było rozliczyć podatek dochodowy w ten
sposób trzeba spełnić jeden z warunków (załącznik nr 2, poz. 25 do ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez
osoby fizyczne):
–
usługi muszą być związane z prowadzeniem przedszkoli oraz oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych, w tym specjal-
35
nych w zakresie przygotowania dzieci do nauki w szkole (PKWiU
80.10.11 ex), które są opodatkowane 8,5% stawką;
–
usług muszą być świadczone w zakresie edukacji w ramach wolnych zawodów, które opodatkowane są 20% stawką.
W związku z powyższym usługi edukacji muszą być świadczone w ramach
wolnego zawodu, aby podlegały opodatkowaniu ryczałtem ewidencjonowanym
w wysokości 20%, co oznacza, że [www1]:
–
świadczy je nauczyciel,
–
polegają na udzielaniu lekcji na godziny,
–
nie są świadczone na rzecz podmiotów gospodarczych,
–
usługi te są świadczone bezpośrednio przez podatnika, bez zatrudniania innych osób związanych z istotą danego zawodu.
Rozliczanie podatku dochodowego od dochodów uzyskiwanych w ramach
udzielania korepetycji jest możliwe również na tzw. zasadach ogólnych. Podstawą opodatkowania w podatku dochodowym rozliczanym na zasadach ogólnych
jest dochód rozumiany jako różnica pomiędzy przychodami z danego źródła
przychodów i kosztami ich uzyskania. Kosztami uzyskania przychodów są koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów lub zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów. Dochód przed opodatkowaniem może być pomniejszony
o określone odliczenia. Rodzaj możliwych odliczeń uzależniony jest również od
tego, czy podatnik rozlicza podatek wg skali podatkowej (18% i 32%), czy też
wg stawki liniowej (19%) [Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych].
Podstawowym obowiązkiem podatników rozliczających podatek dochodowy na
zasadach ogólnych jest prowadzenie podatkowej księgi przychodów i rozchodów.
Ponadto mają oni obowiązek samodzielnie opłacać miesięczne zaliczki na podatek dochodowy. Kwota zaliczki na podatek ulega pomniejszeniu o kwotę składek
na ubezpieczenie zdrowotne [www1].
2. Informacje o badaniu
2.1. Cele badania
Głównym celem pracy było określenie wielkości szarej strefy edukacji
w zakresie korepetycji. W przeprowadzonych badaniach szczególną uwagę zwrócono na powód korzystania z korepetycji, ich obszar i skalę oraz pozytywne jak
i negatywne następstwa. Kolejnym krokiem było zapoznanie się z opinią ankietowanych na temat: Korepetycje – jako szara strefa edukacji, a także problem
unikania zobowiązań podatkowych i ubezpieczeniowych przez osoby udzielające
korepetycji, które według prawa powinny być uiszczane.
2.2. Metodyka przeprowadzonych badań
Badaniem objęto łącznie 85 uczniów sierpeckiej szkoły ponadgimnazjalnej tj. Zespół Szkół Nr 1 im. gen. Jose de San Martin w Sierpc. W szkole tej
mieści się zarówno Technikum jak i Liceum Ogólnokształcące.
36
Przeprowadzona próba miała charakter korzystny. Wypełnieniem ankiety
zajęli się uczniowie, którzy byli obecni danego dnia na lekcjach i ci którzy wyrazili zgodę na wzięcie udziału w badaniu ankietowym.
Ankieta została przeprowadzona w listopadzie 2013 roku przez Studenta
Macieja Wiśniewskiego na potrzeby pracy licencjackiej w oparciu o opracowaną
przez Autorki artykułu ankietę.1 Formularz ankiety w większości zawierał pytania
zamknięte.
3.3. Narzędzia badawcze
Do analizy przeprowadzonego badania wśród ankietowanych uczniów
szkoły średniej, został wykorzystany program z pakietu Microsoft Office – Excel
2007. W celu przedstawienia odpowiedzi udzielanych przez osoby biorące udział
w ankiecie. Analizie poddane zostały pytania zawarte w ankiecie, odpowiednio
skomentowane i przedstawione za pomocą tabel, oraz wykresów.
Aplikacja Microsoft Excel jest powszechnie używana w firmach i instytucjach, a także przez użytkowników domowych. Jej główne zastosowanie to dokonywanie obliczeń (np. wydatków) zestawionych w formie tabelarycznej. W tym
użyciu mają zastosowanie liczne funkcje matematyczne, finansowe i bazodanowe dostępne w programie. Istotne znaczenie ma też półautomatyczne powielanie
tworzonych formuł z zastosowaniem różnych wariantów adresowania (adresowanie względne, adresowanie bezwzględne, adresowanie mieszane). Microsoft
Excel służy także do tworzenia wielu typów wykresów, przydatnych między innymi w fizyce, matematyce i ekonomii. Zawiera też system zestawiania raportów
z użyciem tzw. tabel przestawnych, wykorzystywany przy wykonywaniu analiz
biznesowych.
3. Badana próba
Badanie ankietowe zostało wykonane przez Studenta na podstawie udostępnionej ankiety przez Autorki artykułu. W badaniu ankietowym przeprowadzonym 15 listopada 2013 roku, w sierpeckiej szkole średniej wzięło u dział 85
uczniów zarówno Technikum jak i Liceum Ogólnokształcącego. 45 osób stanowiły kobiety, pozostałe 40 osób to mężczyźni.
Wzór ankiety zaczerpnięto z książki: Szewczyk-Jarocka Mariola, Nowacka Anna. 2012.
Korepetycje – współczesny problem szarej strefy edukacji szkolnictwa średniego w Polsce.
Płock: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku.
1
37
47,05
Mężczyzna
Kobieta
52,95
Wykres 1. Płeć badanych respondentów (%)
Źródło: Opracowano na podstawie danych z pracy licencjackiej: Maciej Wiśniewski, Korepetycje jako szara strefa edukacji na przykładzie Zespołu Szkół Nr 1 w Sierpcu,
PWSZ, Płock 2014, s. 33.
Wśród badanych (52,95%) stanowiły kobiety, zaś mężczyźni nieco ponad
(47%). Żaden z respondentów nie pozostawił nie zaznaczonej odpowiedzi dotyczącej płci.
Tabela 3. Miejsce zamieszkania badanych respondentów
Wyszczególnienie
Wieś
Miasto
Ogółem
Liczebność
57
28
85
Procent
67,05
32,95
100
W większej ilości respondenci zamieszkiwali wieś (67,05%), natomiast
z miasta pochodziło (32,95%) badanych.
Tabela 4. Nazwa szkoły, do której uczęszczają badane osoby: Zespół Szkół
Nr 1 im. gen. Jose de San Martin w Sierpcu
Wyszczególnienie
Technikum
Liceum Ogólnokształcące
Ogółem
Liczebność
41
44
85
Procent
48,23
51,77
100
38
Spośród badanych (48,23%) osób uczęszczało do tej szkoły w trybie nauczania 4-letnim (Technikum), natomiast (51,77%) w trybie 3-letnim (Liceum
Ogólnokształcące). Można zauważyć, że ilość osób uczęszczających rozłożyła
się prawie po połowie.
60
55,3
50
40
34,11
30
20
10
0
5,88
3,52
0-500 zł
1,18
0
501-1000 zł
1001-1500 zł 1501-2000 zł
2000 zł i
więcej
Brak danych
Wykres 2. Wynagrodzenie brutto respondentów (w %)
Większa część badanych deklaruje dochód z przedziału 0–500 zł brutto, co
wynosi nieco ponad (55%) badanych. Ponad (34%) nie zaznaczyło odpowiedzi
na to pytanie.
70
60
58,82
50
40
35,3
30
20
10
0
0-500 zł
2,35
1,18
2,35
501-1000 zł
1001-1500 zł
1500 zł i więcej
Brak danych
Wykres 3. Wynagrodzenie pochodzące z korepetycji (w %)
39
Przeważnie badani respondenci deklarują wynagrodzenie pochodzące
z korepetycji na poziomie 0–500 zł (58,82%), spora część osób nie udzieliła na to
pytania odpowiedzi – (35,3%) badanych.
4. Szkolnictwo średnie źródłem pracy „na czarno”
– korepetycje – komunikat z badań wtórnych
Praca „na czarno” w zakresie korepetycji jest zjawiskiem dość powszechnym. Badani respondenci szkoły średniej w analizowanej ankiecie odnieśli się do
zjawiska korepetycji odpowiadając na pytania. Dane zostały przedstawione na
wykresie 4.
120
97,64
100
80
60
45,88
40
20
32,94
18,82
2,35
0
Tak
Nie
Nie wiem
Ogółem
Brak danych
Wykres 4. Poglądy na temat: czy korepetycje są szarą strefą edukacji? (w %)
PWSZ, Płock 2014.
Niecałe (20%) uczniów twierdzi, że korepetycje to szara strefa edukacji,
zaś (45,88%) badanych respondentów uważa, iż korepetycje nie są szarą strefą
edukacji. Natomiast niespełna (33%) respondentów nie wie czy korepetycje to
szara strefa edukacji. Blisko 67 uczniów (80%) twierdzi, że korepetycje według
nich nie są szarą strefą edukacji. Z danych podanych na wykresie 4, można uznać,
że korepetycje są powszechnie akceptowalne przez społeczeństwo.
Zadajmy sobie pytanie: dlaczego rodzice dzieci korzystających z korepetycji są skłonni na inwestowanie dużych sum pieniędzy w uzupełnianie ich wiedzy,
która otrzymują w szkole średniej? Dlaczego korzystają z usług prywatnych ko-
40
repetytorów? Czy poziom nauczania w szkołach jest odpowiedni? [Szewczyk-Jarocka i Nowacka, 2012, s. 61].
Kolejnym pytaniem skierowanym do uczniów jest wyrażenie poglądu na
temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” odprowadzane są składki na ubezpieczenie społeczne. Wyniki zostały pokazane na wykresie 5.
70
64,7
60
50
40
30,58
30
20
10
0
3,52
Tak
1,18
Nie
Nie wiem
Brak danych
Wykres 5. Poglądy na temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” odprowadzane są składki na ubezpieczenie społeczne? (w %)
PWSZ, Płock 2014.
Wśród badanych (3,52%) uczniów szkoły średniej uważa, że wynagrodzenie „na czarno” w tym przypadku za korepetycje są odprowadzane składki na
ubezpieczenie społeczne. (64,7%) ankietowanych twierdzi, iż od wynagrodzenia
„na czarno” (za korepetycje) nie odprowadzane są składki na ubezpieczenie społeczne. Osoba prywatna prowadząca korepetycje nie mając zarejestrowanej firmy,
nie odprowadza od wynagrodzenia pochodzącego z korepetycji ubezpieczenia
społecznego i innych składek - to według polskiego prawa działa nielegalnie.
Korepetytorzy, którzy w ramach prowadzonej działalności gospodarczej dochody
uzyskiwane z korepetycji mogą rozliczać na zasadzie tzw. ryczałtu ewidencjonowanego, o którym była mowa w drugim rozdziale pracy.
41
80
67,05
70
60
50
40
30,58
30
20
10
1,18
0
1,18
Tak
Nie
Nie wiem
Brak danych
Wykres 6. Poglądy na temat: czy od wynagrodzenia „na czarno” np. za korepetycje są odprowadzane podatki? (w %)
PWSZ, Płock 2014.
Ponad (1%) uczniów twierdzi, że od wynagrodzenia „na czarno” odprowadzany jest podatek. Wśród ankietowanych jest grupa osób, która nie wie czy
od wynagrodzenia „na czarno” odprowadza się podatek (30,58%) co za tym idzie
nie wiedzą oni zbyt wiele na temat wynagrodzeń w szarej strefie edukacji. Przeważająca część badanych osób uważa, iż od wynagrodzenia nie są odprowadzane
podatki.
120
95,3
100
80
60
40
20
0
3,52
Tak
1,18
Nie
Brak danych
Wykres 7. Odsetek uczniów którzy udzielają korepetycji (w %)
PWSZ, Płock 2014.
42
W grupie badanych uczniów (3,52%) pracuje poprzez udzielanie korepetycji. Znaczna część uczniów (95,3%) nie udziela korepetycji. Można wysunąć
wniosek, iż osoby, które udzielają korepetycji to koleżanki lub koledzy osób potrzebujących pomocy w nauce. Najczęściej taki typ pomocy rodzi się w aspekcie
koleżeńskim i nie jest powiedziane, że osoby udzielające korepetycji otrzymują
wynagrodzenie za taką pomoc. Istnieje również druga idea a mianowicie, uczniowie którzy udzielają pomocy chcą zarobić pieniądze, gdyż jest prawdopodobieństwo, że pochodzą z rodzin mniej zamożnych.
Podsumowanie
Trudno dokonać jednoznacznej oceny zjawiska korepetycji. Niewątpliwie
korepetycje umożliwiają uczniom poszerzenie wiedzy oraz pomagają w lepszym
zrozumieniu materiału z przedmiotów, z którymi są problemy. Z drugiej strony odpłatne lekcje to przykład pracy nierejestrowanej, ponieważ korepetytorzy nie płacą podatków i nie odprowadzają składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych.
Wyniki badania ankietowego wskazują na brak zrozumienia pojęcia „praca
na czarno”. Około połowy ankietowanych uczniów uważa, że dochody uzyskiwane z korepetycji są opodatkowane podatkiem dochodowym i obciążone składkami na ubezpieczenie społeczne. To może wskazywać na fakt, że korepetycje są
społecznie akceptowane i przyjmuje się je jako zjawisko normalne, które od wielu
lat funkcjonuje w gospodarce.
Bibliografia
• Bray Mark. 2012. Korepetycje – cień rzucany przez szkoły. Warszawa: Wolters
Kluwer Business.
• Kupisiewicz Czesław. 2000. Dydaktyka ogólna. Warszawa: Oficyna Wydawnicza
„Graf Punkt”.
• Mróz Bogdan. 2002. Gospodarka nieoficjalna w systemie ekonomicznym. Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH.
• Nowacka Anna, Szewczyk-Jarocka Mariola. 2011. Korepetycje jako szara strefa
edukacji we współczesnej gospodarce otwartej – badania własne. W Przedsiębiorstwo w otoczeniu gospodarczym. Przestępczość gospodarcza, red. Jacek Grzywacz, Sławomir Kowalski. Płock: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły
Zawodowej w Płocku.
• Nowacka Anna, Szewczyk-Jarocka Mariola. 2012. „ Korepetycje jako problem
systemu edukacji w Polsce” Zarządzanie i Edukacja. Warszawa: Dwumiesięcznik
Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego. Nr 82-Maj/Czerwiec.
• Nowacka Anna, Szewczyk-Jarocka Mariola. 2012. „Studenci Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku wobec problemu szarej strefy edukacji”. Zeszyty
Naukowe PWSZ w Płocku. Nauki Ekonomiczne. Płock: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku. Tom XV.
• Putkiewicz Elżbieta. 2005. „Korepetycje – szara strefa edukacji”. Analizy i Opinie. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. Nr (56)12:2.
• Smuga Tadeusz (red.). 2005. Metodologia badań szarej strefy na rynku usług turystycznych. Warszawa: Instytut Koniunktur i Cen Zagranicznych.
43
• Szewczyk-Jarocka Mariola, Nowacka Anna. 2012. Korepetycje – współczesny
problem szkolnictwa średniego w Polsce. Płock: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku.
• Szewczyk-Jarocka Mariola, Nowacka Anna. 2013. „Korepetycje – Aktualny problem szkolnictwa ponad gimnazjalnego. Badania w Płocku”. Notatki Płockie.
1/234:41.
• Szewczyk-Jarocka Mariola, Nowacka Anna. 2012. Zjawisko korepetycji jako
kluczowy problem szarej strefy edukacji szkolnictwa średniego. W Gospodarka
rynkowa w warunkach kryzysu. red. Jacek Grzywacz, Sławomir Kowalski. Płock:
Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku.
• Wiśniewski Maciej. 2014. Korepetycje jako szara strefa edukacji na przykładzie
Zespołu Szkół Nr 1 w Sierpcu. PWSZ Płock (praca licencjacka).
• Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne, pod red.
M. Bednarskiego, E. Kryńskiej, K. Patera, M. Walewskiego, Raport przygotowany
na zlecenie Departamentu Rynku Pracy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej
w ramach projektu „Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki
społeczne” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Wykonawcy projektu: Instytut Badań i Spraw Socjalnych, Centrum Badania
Opinii Społecznej (CBOS), CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych,
Millward – Brown SMG/ KRC,
• Ustawa z dnia 20 listopada 1998 roku o zryczałtowanym podatku dochodowym
od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz.U. 1998, Nr 144,
poz. 930 z poź. zm).
• Ustawa z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych
(Dz. U. 1991, nr 80, poz. 350 z późn. zm.)
• [www1] http://www.e-korepetycje.net/artykuly/rozliczenie-dochodow-z-korepetycji,dostęp 22.11.2015
PRIVATE LESSONS AND UNDECLARED JOB
MARKET – A SECONDARY RESEARCH REPORT
Summary
The issue of ‘black market’ in education has still been present despite passing
of time. Private lessons are a common phenomenon, though its scale and controversy are frequently ignored. There has been a huge discrepancy between
the position of tutorials in the grey area of education and avoiding them in
public disputes. One of the ways of evading regulations is offering tutorials,
it is connected to disobeying the tax statue law. Thus, we might conclude that
private lessons for which taxes are not paid, are hidden economy in education.
Keywords: private lessons, students, secondary education, black market work.
Karol Kozdra
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
PRZESTĘPCZOŚĆ GOSPODARCZA
W ZAKRESIE AKCYZY NA WYROBY TYTONIOWE
Streszczenie:
Przestępczość gospodarcza jest jedną z bardziej wyrafinowanych form działania zorganizowanych grup przestępczych, często dokonywaną przez tzw. „białe kołnierzyki”. Wymaga ona od organizatorów szerokiej wiedzy z zakresu
prawa, finansów oraz bardzo dobrej znajomości procedur i przepisów. Często ma charakter międzynarodowy, a niedozwolona działalność wplatana jest
w struktury legalnego biznesu, w celu zatarcia śladów i utrudnieniu dotarcia do
faktycznych organizatorów i beneficjentów przedsięwzięcia. Przestępstwa gospodarcze, do których należy proceder wyłudzania podatku VAT oraz unikanie
opłacenia akcyzy i cła, jest jedną z najbardziej dochodowych działalności grup
przestępczych, porównywalną nawet z produkcją i handlem narkotykami. Stanowi ogromny problem dla struktur państwowych oraz powoduje największe
straty w budżecie Skarbu Państwa. Rok rocznie, odnotowywany jest wzrost
wykrywalności przestępstw gospodarczych, mimo dużej elastyczności w działaniu grup przestępczych oraz wykorzystywaniu na szeroką skalę cyberprzestrzeni, zapewniającej większą anonimowość.
Słowa kluczowe: przestępstwa gospodarcze, podatek akcyzowy, tytoń
Wprowadzenie
Przestępczość ekonomiczna stanowi jedno z największych wyzwań jakie
stoi przed polskimi organami ścigania. Jednocześnie, jest najbardziej zawiłą formą przestępczości, przynoszącą największe straty dla Skarbu Państwa, a niekiedy
również podważającą zaufanie społeczeństwa do Państwowych organów. W przestępczości ekonomicznej prym wiodą zorganizowane grupy przestępcze, często
o międzynarodowym charakterze, posiadające wykwalifikowaną kadrę w dziedzinie finansów oraz prawa. Wykazują ogromną elastyczność w swych działaniach,
błyskawicznie dostosowując się do napotkanej sytuacji ekonomicznej, prawnej
oraz społecznej. Rozkwitowi tego typu przestępczości, sprzyja niewspółmiernie
niska możliwa do otrzymania kara za czym niedozwolony, w stosunku do osiąganych korzyści finansowych. Jednocześnie wydaje się, iż istnieje niska presja
społeczna na walkę z przestępczością ekonomiczną, gdyż obywatele często nie są
46
Karol Kozdra
nawet świadomi faktu padnięcia ofiarą takiego procederu, a tym bardziej skutków
społecznych jakie niesie ze sobą rozkwit nielegalnych działań, mających na celu
np. wyłudzenie podatku VAT, czy ominięcie zapłaty należnej akcyzy lub cła.
1. Przestępczość gospodarcza - istota i geneza
Pojęcie przestępczości gospodarczej nie jest określeniem nowym. Tak jak
inne zjawiska społecznie patologiczne, jest tworem wykreowanym i utrwalonym
przez samych ludzi w ciągu wieków. Niektóre składniki cechujące istotę przestępczości gospodarczej, stosownie do systemów, instytucji i procesów gospodarczych, przetrwały całe wieki a nawet tysiąclecia i zostały wyodrębnione z całej
struktury przestępczości jako odrębne zjawiska, ukazując jej gospodarczo-społeczny charakter [Gąsiorowski, 1999, s.147].
Obecnie za przestępstwo gospodarcze uznaje się czyn zabroniony lub
zagrażający ponadindywidualnym (lub indywidualnym) dobrom w sferze życia gospodarczego, polegającym na naruszeniu zaufania związanego z pozycją
sprawcy lub instytucją życia gospodarczego, grożące utratą zaufania społecznego
do systemu gospodarczego lub jej instytucji [www 3]. Z socjologicznego punktu widzenia, przestępczość gospodarcza jest patologią działającą destrukcyjnie
na podstawy porządku ekonomicznego państwa (bez względu na jego ustrój polityczny czy gospodarczy), niszcząc więzi społeczne, podważając zaufanie do
norm prawnych i wartości oraz obowiązujących rozwiązań instytucjonalnych,
niezależnie od okresu historycznego w którym ta przestępczość występuje [Gąsiorowski, 1999, s.147].
2. Wieloaspektowość przestępczości gospodarczej
Przestępczość gospodarcza, tak jak i mechanizmy funkcjonowania gospodarki, posiada wymiar wieloaspektowy. Poza jej typowymi formami, takimi
jak przestępczość podatkowa, do której można zaliczyć unikanie płacenia podatków oraz wyłudzenia nienależnych ich zwrotów, poprzez zaniżanie należności
publicznoprawnych, przestępczość na rynku kapitałowym, przestępstwa związane z rynkiem bankowym oraz ubezpieczeniowym, po przestępczość związaną
z zamówieniami publicznymi, prawom autorskim, a także wszystkie działania
i mechanizmy, ukierunkowane na uzyskanie zysku, przy wykorzystaniu w sposób
niedozwolony mechanizmów rynkowych [Ministerstwo Spraw Wewnętrznych,
2015a, s.7]. Przestępstw gospodarczych dopuszczają się zarówno zorganizowane
grupy przestępcze, często o charakterze międzynarodowym, jak i indywidualne
osoby. Ze wszystkich rodzajów przestępstw, to właśnie przestępstwa gospodarcze
powodują największe straty w budżecie Państwa oraz dla sektora prywatnego.
Nie bez znaczenia jest również geograficzne położenie Polski, które sprzyja przestępstwom związanym z naruszeniem przepisów o podatku VAT, czy akcyzie [Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, 2015b, s.157]. Osoby, zajmujące się tego typu
procederem, potrafią świetnie dostosowywać się do zmieniającej sytuacji ekonomicznej, społecznej, czy prawnej. Jednocześnie, jest to najszybciej ewoluująca
Przestępczość gospodarcza w zakresie akcyzy na wyroby tytoniowe
47
forma działalności przestępczej. Osoby zajmujące się przestępczością gospodarczą, nierzadko wplatają w strukturę nielegalnych działań podmioty funkcjonujące w pełni zgodnie z prawem. Utrudnia to zidentyfikowanie przestępstwa oraz
zakres i funkcje samych osób biorących udział w danym procederze [Cichomski
i Dubis, 2015, s.365]. Jeszcze do niedawna, sprawcy przestępstw gospodarczych
kojarzeni był z osobami o wysokim statusie społecznym i zawodowym, wykorzystującymi różnego typu przywileje (w tym informacyjne) do dopuszczania
się rozlicznych przestępstw o charakterze finansowym [Grabarczyk, 2002, s.36].
Amerykański kryminolog Edwin Satherland podczas zjazdu Amerykańskiego
Stowarzyszenia Socjologicznego w 1939 roku po raz pierwszy określił tego typu
przestępstwa zwrotem „przestępczość białych kołnierzyków” (Whire Collar Crime) [Federowicz i Kisiel, 2007, s.68]. Na chwilę obecną możemy mówić o pewnej „demokratyzacji” kwestii przestępczości gospodarczej, której dopuszczają
się często zwykli przedsiębiorcy, nie mający nic wspólnego z wielkim biznesem,
dostępem do szczególnych informacji, czy środków technicznych. Sprzyja temu
mnogość przepisów, gdzie za ilością wcale nie idzie jakość, niewydolny system
kontroli oraz przeświadczenie o niskiej szkodliwości społecznej swoich czynów.
Działania przestępców, jak i zorganizowanych grup przestępczych, podlegają permanentnemu dostosowywaniu do sytuacji gospodarczej oraz rozwojowi nowoczesnych technologii, w tym Internetu. Rozwój Internetu, stworzył nowe możliwości
oszustw, nadużyć oraz pozyskiwania informacji związanych z cyberprzestrzenią.
Globalny charakter cyberprzestrzeni, zapewniający względny poziom anonimowości, umożliwiający przestępstwa na terenie jednego Państwa z terenu drugiego,
ułatwia obecnie prowadzenie przestępczej działalności [Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, 2015a, s.8].
3. Statystyczny wymiar przestępczości gospodarczej
w Polsce
Przy analizowaniu danych statystycznych, dotyczących rozmiarów przestępczości gospodarczej, trzeba mieć świadomość jej charakterystycznej specyfiki, która utrudnia prowadzenie regularnych statystyk. Mowa w tym przypadku
o zawoalowaniu sprawy, staraniu się utrzymania przestępstwa przez sprawców
w ścisłej tajemnicy, zacieraniu śladów, rozmywaniu odpowiedzialności itp.
W odróżnieniu od przestępstw przeciwko mieniu, gdzie postępowania zazwyczaj
wszczynane są po uzyskaniu informacji od osoby poszkodowanej, która sama
zgłaszają się do odpowiednich organów, w przypadku przestępczości gospodarczej, statystyka odzwierciedla głównie aktywność i skuteczność organów kontrolnych oraz ścigania, które wszczynają działania na podstawie zdobytych przez
siebie same informacji. Tym samym statystyki przestępczości gospodarczej zawierają jedynie pewien wycinek ogólnej skali, której pełne rozmiary, nie są znane
i mogą jedynie podlegać szacunkowi [Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, s.8].
Tą część, która nie jest wykazywana w statystykach, określa się mianem „ciemnej
liczby” i stanowi ona szacunek ogólnej wielkości deliktów gospodarczych [Mordwa, 2012, s.99]. Dlatego też, zarejestrowane dane mogą być jedynie podstawą
48
Karol Kozdra
do ostrożnego wyciągania wniosków o wielkości i tendencjach przestępczości
gospodarczej, lecz o niej nie przesądzają [Ministerstwo Spraw Wewnętrznych,
2015b. s.157]. Ponadto brak jest statystyk zawierający spójne dane od wszystkich
służb, organów i instytucji, które pozwalałyby na dokładniejszy obraz skali zjawiska, jakim jest przestępczość gospodarcza.
Z danych jakie przedstawia Komenda Główna Policji na lata 2004-2014,
wynika, iż ogólna liczba stwierdzonych przestępstw gospodarczych oscyluje
wokół 140 000–150 000 z wyjątkiem lat 2013-2014, gdy ta liczba wynosiła ok.
160 000.
Wykres 1. Liczba stwierdzonych przestępstw gospodarczych w latach 2004-2014
Źródło: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych [2015b, s.158]
Jednocześnie, spadała liczba osób podejrzanych o przestępstwa gospodarcze. W roku 2014 o ten czyn były podejrzane 39 402 osoby (czyli o 2,6% mniej
niż w 2013 roku i aż o blisko 34% mniej w stosunku do rekordowego pod tym
względem roku 2006, kiedy podejrzanych było 59 465 osób).
49
Wykres 2. Liczba podejrzanych o przestępstwa gospodarcze w latach 2004-2014
Źródło: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych [2015b, s.158]
Spadek liczby osób pozostających w zainteresowaniu służb, przy jednoczesnym wzroście liczby przestępstw stwierdzonych, może świadczyć o ich większej
złożoności, gdzie jedno przestępstwo składa się z wielu czynów zabronionych.
Nie bez znaczenia jest udział w statystykach, wyspecjalizowanych w przestępczości gospodarczej grup przestępczych, które rzadko dopuszczają się tylko jednego charakteru przestępstwa.
4. Przestępczość podatkowa w obszarze wyrobów tytoniowych
Przestępczość, związana z nielegalnym obrotem wyrobami tytoniowymi,
stanowi jedną z bardziej dochodowych dziedzin przestępczości gospodarczej.
Wyróżnić można trzy główne kategorie nieprawidłowości związanych z wyrobami tytoniowymi:
–
nielegalne sprowadzanie na terytorium RP papierosów bez wymaganych znaków akcyzy, celem ich dalszej dystrybucji na terenie kraju lub eksportu do krajów trzecich.
–
nielegalna produkcja papierosów, celem dystrybucji na terenie kraju, wywozu do państw trzecich lub oznaczenie ich podrobionymi
znakami towarowymi w celu wprowadzenia do legalnego obrotu.
–
nielegalny handel tytoniem [Ibidem. s.169].
Duża zyskowność nielegalnej działalności w obrębie wyrobów tytoniowych, wynika z różnic cen tych wyrobów, w tym stawek akcyzy zarówno w samej UE, jak i pomiędzy krajami UE a państwami spoza Unii [Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych, 2015a. s.15].
Położenie geograficzne Polski oraz przynależność do Unii Europejskiej
sprawia, iż jesteśmy nie tylko rynkiem zbytu dla nielegalnych wyrobów tytonio-
50
Karol Kozdra
wych, lecz również miejscem produkcji i tranzytu do krajów Europy Zachodniej.
Podczas nielegalnego importu wyrobów tytoniowych na terytorium RP, następuje uszczuplenie podatku akcyzowego wskutek braku zgłoszenia towaru, a także
braku wymaganych oznaczeń akcyzowych. Straty budżetu są pogłębiane poprzez
nieuiszczenie pozostałych należności publicznoprawnych w postaci podatku VAT,
ceł oraz podatku dochodowego.
Nielegalna produkcja wyrobów tytoniowych, dokonywana jest nie tylko
bez stosownych zezwoleń, należności podatkowych, czy nadzoru sanitarnego,
lecz również z pominięciem norm jakościowych. Jednocześnie, podrabiana jest
zewnętrzna postać produktu, w tym opakowanie i znaki towarowe, co już samo
w sobie jest przestępstwem.
Poza samym obrotem gotowymi wyrobami tytoniowymi, grupy przestępcze trudnią się również nielegalnym obrotem suszem tytoniowym oraz produkcją
krajanki tytoniowej, wykorzystywaną do produkcji papierosów i dystrybuowaniem jej jako tytoń do palenia. Wszystkie te działania prowadzą do uszczupleń
budżetu państwa z tytułu nieopłaconej akcyzy i wynikają z unikania obowiązku
wytwarzania wyrobów tytoniowych w składzie podatkowym, nie oznaczania papierosów, suszu tytoniowego i samego tytoniu do palenia znakami akcyzy lub
oznaczenia produktów fałszywymi banderolami [Ibidem, s.15]. Handel nielegalnymi papierosami odbywa się głównie na placach handlowych, targowiskach
i bazarach, w przypadku pozostałych wyrobów (w szczególności tytoniu), głównym miejscem dokonywania transakcji jest Internet [Zjawisko potwierdza analiza
ofert i transakcji na aukcjach internetowych, dokonywana przez Policję i Służbę
Celną]. Dystrybucja nielegalnych wyrobów odbywa się poprzez wykorzystanie
przesyłek pocztowych oraz kurierskich.
W 2014 roku nielegalna produkcja, przemyt i dystrybucja wyrobów tytoniowych pozostawała jedną z najbardziej dochodowych działalności grup
przestępczych, przynoszącą dochody porównywalne z handlem narkotykami.
Jednocześnie, odpowiedzialność karna grożąca za nielegalny obrót wyrobami
tytoniowymi, jest niewspółmiernie niska w porównaniu do możliwych do osiągnięcia zysków. Szacowane straty budżetu RP oraz Unii Europejskiej w 2014
roku z tytułu samych niepobranych tylko należności podatkowych, oceniane są
na ponad 10 mld euro.
O skali przestępstw, związanych z nielegalną produkcją papierosów,
może świadczyć akcja Nadwiślańskiego Oddziału Straży Granicznej, w której
rozbito międzynarodową grupę przestępczą, zajmującą się przemytem, produkcją i dystrybucją papierosów. W przeprowadzonym „nalocie” na nielegalną fabrykę zlokalizowaną pod Grójcem na Mazowszu, funkcjonariusze zabezpieczyli
blisko 2,5 mln kilogramów nielegalnego tytoniu i krajanki tytoniowej o łącznej
wartości 1,5 mld złotych, 20,5 mln sztuk papierosów bez wymaganych polskich
znaków skarbowych, o szacunkowej wartości 13 mln złotych oraz ujawniono ponad 33 mln złotych w gotówce ukrytych na terenie fabryki [www 4]. Była to
największa wykryta i zlikwidowana do tej pory w Europie fabryka nielegalnie
produkująca papierosy. W 2013 roku, podczas dorocznego spotkania Jałtańskiej
51
Europejskiej Strategii w Pałacu Liwadyjskim na Krymie, sekretarz generalny
Interpolu Ronald Nobel, przestawił dane na temat światowej skali nielegalnego
handlu i produkcji wyrobów tytoniowych. Prawie 700 miliardów papierosów corocznie przewożonych jest nielegalnymi sposobami na całym świecie. Przemyt
papierosów daje roczny przychód organizatorom procederu na poziomie 50 miliardów dolarów. Według szacunków Nobla, z samej tylko Ukrainy przemycanych
jest na tereny krajów sąsiednich blisko 7 miliardów sztuk papierosów [www 1].
Obecnie, ze względu na prowadzone działania militarne na wschodzie Ukrainy,
sytuacja uległa zmianie i coraz więcej nielegalnych fabryk przenoszonych jest na
terytorium Unii Europejskiej, w tym bezpośrednio na tereny Polski. W nielegalnych fabrykach pracuje sprzęt z Ukrainy, a jako siła robocza, wykorzystywani są
Ukraińscy obywatele.
W ostatnim czasie zorganizowane grupy przestępcze, trudniące się nielegalnym wyrobem produktów z tytoniu, mogą czuć się zagrożone. Organy Państwa, odpowiedzialne za zwalczanie tego typu przestępczości, coraz częściej
odkrywają nielegalne fabryki oraz rozbijają grupy przestępcze. Tylko w ciągu
pierwszych 10 tygodni 2016 roku Centralne Biuro Śledcze Policji zlikwidowało
7 profesjonalnych fabryk nielegalnych papierosów. Łącznie zabezpieczono ponad
25 mln papierosów, 50 ton tytoniu i maszyny o wartości 16 mln złotych. Skalę
obecnych działał najlepiej widać porównując obecne sukcesy CBŚP do całego
roku 2015, w którym zlikwidowano 9 fabryk, a uszczuplenie przychodów Skarbu
Państwa oscylowało w granicach 50 mln złotych [www 2].
Podsumowanie
Przestępczość gospodarcza, stanowiąca domenę działania zorganizowanych grup przestępczych, jak i indywidualnych sprawców, jest przyczyną
największych strat Skarbu Państwa oraz sektora prywatnego. Często ofiarami
przestępczości gospodarczej padają osoby prywatne, nie mając nawet tego świadomości. Grupy zajmujące się tym procederem potrafią szybko dostosować swoje
metody działania do zmieniającej się sytuacji ekonomicznej, prawnej czy społecznej. Taka elastyczność sprawców sprawia, iż przestępczość gospodarcza jest
najszybciej ewoluującą formą działalności przestępczej, wymagającej od organów kontrolnych oraz ścigania, ciągłego dostosowywania działań do nowych
form przestępstw. Zorganizowane grupy przestępcze licznie wykorzystują legalne
struktury biznesowe do swych niezgodnych z prawem działań, czym utrudniają
wykrycie niezgodnego z prawem procederu oraz postawienia w stan oskarżenia
konkretnych osób. W ostatnich latach, organy Państwa przestają być bezsilne
w walce z wyrafinowanymi formami przestępstw i coraz częściej udaremniają próby wyłudzeń nienależnych zwrotów podatku VAT, czy unikania opłacenia akcyzy
bądź cła. Sprzyjają temu działania legislacyjne, zamykające „furtki” umożliwiające tego typu procedery oraz samo zacieśnianie współpracy międzynarodowej
pomiędzy poszczególnymi państwami, czy organizacjami zwalczającymi przestępczość gospodarczą. W obecnym globalnym świecie, współpraca międzynarodowa jest niezbędna, by nie być ciągle o ”krok za”, lecz by tworzyć prawo
52
Karol Kozdra
i procedury ograniczające bądź uniemożliwiające dane procedery, by chronić
państwo, obywateli oraz struktury międzynarodowe, takie jak Unia Europejska.
Literatura
• Cichomski Mariusz, Dubis Karolina. 2015. „Program przeciwdziałania i zwalczania przestępczości gospodarczej na lata 2015–2020 jako strategiczny dokument
określający główne kierunki polityki państwa w zakresie wzmacniania mechanizmów przeciwdziałania i zwalczania tej formy przestępczości”. Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego nr. 13 (7): 321-338.
• Fedewicz Henryk, Kisiel Piotr. 2007. Przestępczość gospodarcza w dobie mediów
telematycznych. Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Przemyślu.
• Grabarczyk Grażyna. 2002. Przestępczość gospodarcza na tle przemian ustrojowych w Polsce, Toruń: TNOiK.
• Gąsiorowski Jerzy. 1999. „Przestępczość gospodarcza w rozwoju historycznym.
Jej istota i geneza”. Przegląd Policyjny Nr 4 (56):147-155.
• Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, 2015a, Program przeciwdziałania i zwalczania przestępczości gospodarczej na lata 2015–2020.
• Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, 2015b, Raport o stanie bezpieczeństwa
w Polsce w 2014 roku.
• Mordwa Stanisław. 2012. „Struktura i typologia przestrzenna przestępczości
w Polsce – Przykład wykorzystania walidacji liczby skupień w metodzie k-średnic”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica
nr 12/2012: 89-110.
Źródła internetowe
• [www 1] http://business-x.biz/imported-in-ukraine-contraband-cigarettes-7-billion-a-year-interpol- business-ukraine-news-n/ (dostęp: 12.03.2016r.)
• [www
2]
http://cbsp.policja.pl/cbs/aktualnosci/123143,Uderzenie-CBSP-w
-przestepczosc-tytoniowa-7-fabryk-zlikwidowanych.html (dostęp:15.03.2016r.)
• [www 3] http://prawo-karne.wyklady.org/wyklad/883_ogolna-charakterystyka
-przestepczosci-gospodarczej.html (dostęp: 08.03.2016r.)
• [www 4] http://www.tvp.info/19399234/zlikwidowano-najwieksza-w-europie-fabryke-nielegalnych-papierosow-w-skrytkach-33-mln-zl (dostęp: 11.03.2016r.)
ECONOMIC CRIME IN THE EXCISE TAX
ON TOBACCO PRODUCTS
Summary:
Economic crime is one of the more sophisticated forms of organized crime activities, often carried out by the so-called “ white collars “. It requires from the
organizers a wide knowledge of law, finance, and a very good knowledge of
the procedures and regulations. It frequently has an international form with the
prohibited activities involved in the legitimate businesses, in order to cover the
traces and making it more difficult to reach the actual promoters and beneficiaries of the project. Economic crimes, which include VAT extortion and avo-
iding payment of excise and customs duties, are the most profitable activities
of criminal groups, comparable even with drug production and trafficking. It is
a huge problem for the state structures and causes greatest losses in the budget
of the State Treasury. The increase in the economic crime detection is recorded
every year, despite a huge flexibility in the operation of criminal gangs and the
use of large-scale cyberspace, providing greater anonymity.
Keywords: economic crimes, excise tax, tobacco
53
Paweł Kaczmarczyk
EKONOMETRYCZNA ANALIZA
ROZWOJU DZIAŁALNOŚCI
BADAWCZO-ROZWOJOWEJ
POLSKIEGO SEKTORA ICT
W LATACH 2007-2014
Streszczenie:
Celem opracowania jest analiza rozwoju działalności badawczo-rozwojowej
polskiego sektora ICT w latach 2007-2014. W części teoretycznej przedstawiono problematykę związaną z pojęciem i klasyfikacją sektora ICT, a także
znaczenie działalności badawczo-rozwojowej sektora ICT dla rozwoju społeczno-gospodarczego. W części empirycznej przedstawiono analizę ekonometryczną nakładów na działalność badawczo-rozwojową polskiego sektora
ICT z lat 2007-2014. W oparciu o dane z roczników GUS zdefiniowano szesnaście potencjalnych zmiennych objaśniających. Oszacowano trzy modele
ekonometryczne. W najlepiej dopasowanym modelu ostatecznie znalazły się
dwie zmienne: przychody netto ze sprzedaży w sektorze ICT oraz przychody
netto ze sprzedaży na eksport w usługach ICT.
Słowa kluczowe: sektor ICT, działalność badawczo-rozwojowa, wzrost
gospodarczy.
Wprowadzenie
Pojęcie ICT (ang. information and communications technologies) oznacza rodzinę technologii służących do przetwarzania, gromadzenia i przesyłania
informacji w formie elektronicznej. ICT są określane również jako technologie
informacyjno-telekomunikacyjne, teleinformatyczne lub techniki informacyjne
[GUS, 2015, s. 17].
Sektor ICT ma niezwykle ważne znaczenie dla rozwoju społeczno-gospodarczego. Rozwój (rozumiany również jako unowocześnienie) każdej gospodarki jest oparty o sektor ICT jako sektor kluczowy. Sektor ICT charakteryzuje się
silnym powiązaniem z innymi sektorami, a jego rozwój skutkuje zwiększeniem
korzyści płynących z innych gałęzi gospodarki. Osiągnięcia sektora ICT są więc
wyznacznikiem kierunków rozwoju całej gospodarki. Wartości wskaźników osią-
56
Paweł Kaczmarczyk
gane przez ten sektor są istotnie powiązane z ogólnymi makroekonomicznymi
wynikami działalności gospodarczej. Sektor ICT jest więc określany jako sektor
strategiczny.
W tym sensie szczególnego znaczenia nabiera działalność badawczo-rozwojowa (B+R) sektora ICT i ponoszone w tej sferze nakłady. Sfera B+R sektora
ICT jest stymulatorem innowacyjności w zakresie teleinformatyki. Zatem możliwości poprawy efektywności funkcjonowania pozostałych sektorów gospodarki
zależą od osiągnięć B+R sektora ICT.
Celem niniejszego opracowania jest ekonometryczna analiza rozwoju
działalności B+R polskiego sektora ICT w latach 2007-2014. Jako wyznacznik
rozwoju działalności B+R przyjęto poziom ponoszonych w tym zakresie nakładów. Oszacowane modele ekonometryczne nakładów na B+R mogą być źródłem
interpretacji oddziaływania istotnych zmiennych objaśniających na zmienną zależną [Kuszewski, 2004a, s. 40-41] oraz mogą stanowić narzędzia prognostyczne
[Zeliaś, Pawełek i Wanat, 2004, s. 184-199].
1. Problemy definicyjne i klasyfikacyjne sektora ICT
Definicja sektora ICT została opracowana w 1998 r. przez (powołaną
przy OECD) Grupę Roboczą ds. Wskaźników Społeczeństwa Informacyjnego
(Working Party for Indicators on Information Society – WPIIS). Definicja została sformułowana, aby umożliwić gromadzenie danych służących do porównań
międzynarodowych. Uznano wówczas, że sektor ICT obejmuje przedsiębiorstwa,
których główny rodzaj działalności polega na produkcji dóbr i usług umożliwiających elektroniczne rejestrowanie, przetwarzanie, transmitowanie, odtwarzanie
lub wyświetlanie informacji. Wykorzystano wówczas klasyfikację działalności opartą o standardy międzynarodowe – ISIC Rev. 3.1 (ang. the International
Standard Industrial Classification of All Economic Activities). Definicję ustaloną
przez OECD wykorzystano do określenia polskiego sektora ICT.
W Polsce do 2003 r. klasyfikację sektora ICT określała Polska Klasyfikacja Działalności (PKD) z 1997 r., która odpowiadała Statystycznej Klasyfikacji
Działalności Gospodarczej Unii Europejskiej NACE Rev. 1 (fr. Nomenclature
statistique des Activités économiques dans la Communauté Européenne). W latach 2004-2008 polski sektor ICT był klasyfikowany według PKD przyjętej
w tym 2004 r., która była skonstruowana w oparciu o Statystyczną Klasyfikację Działalności Gospodarczej Unii Europejskiej NACE rev. 1.1, a także obowiązywała nieco inna definicja. Zatem według PKD z 2004 r., sektor ICT nadal
obejmował produkcję ICT oraz trzy rodzaje usług ICT (sprzedaż hurtową ICT,
telekomunikację oraz usługi informatyczne). Jednak w obowiązującej (w latach
2004-2008) klasyfikacji polskiego sektora ICT, sprzedaż hurtowa ICT była rozumiana jako: sprzedaż hurtowa komputerów, urządzeń peryferyjnych i oprogramowania oraz sprzedaż hurtowa części elektronicznych. W poprzedniej klasyfikacji
(obowiązującej do 2003 r.) sprzedaż hurtowa ICT obejmowała: sprzedaż hurtową
elektronicznych artykułów gospodarstwa domowego i artykułów radiowo-telewizyjnych, sprzedaż hurtową maszyn i urządzeń biurowych dla przemysłu, handlu
Ekonometryczna analiza rozwoju działalności badawczo-rozwojowej...
57
i transportu wodnego. Zmiana dotycząca sprzedaży hurtowej usług ICT w 2004 r.
była najpoważniejszą różnicą pomiędzy analizowanymi klasyfikacjami, która
spowodowała spadek odnotowanych wartości wskaźników w 2004 r. w zakresie
usług ICT (np. liczba firm) w porównaniu do wartości poprzedzających, a w konsekwencji również spadek dla całego sektora ICT [GUS, 2008, s. 7-14].
Obecne rozumienie sektora ICT w Polsce jest oparte o Statystyczną Klasyfikację Działalności Gospodarczej Unii Europejskiej NACE Rev. 2, której odpowiada PKD z 2007 r. Na klasyfikacji NACE Rev. 2 bazuje również definicja
z 2007 r. sformułowana przez WPIIS przy OECD. Według tej definicji do sektora
ICT zaliczane są przedsiębiorstwa: produkujące dobra umożliwiające elektroniczne przetwarzanie informacji i komunikację włączając w to transmisję i wyświetlanie, a także przedsiębiorstwa świadczące usługi pozwalające na elektroniczne
przetwarzanie informacji i komunikację. Z poprzedniej definicji (obowiązującej
w latach 2004-2008) wyeliminowano przedsiębiorstwa produkujące dobra, które
pozwalają na korzystanie z elektronicznego przetwarzania do wykrywania, pomiaru i/lub zapisu zjawisk fizycznych.
Według PKD z 2007 r. sektor ICT zachował dotychczasową ogólną strukturę tzn. podział na produkcję ICT oraz usługi ICT, a także zachował klasyfikację usług ICT tj. sprzedaż hurtową ICT, telekomunikację i usługi informatyczne.
Jednak w samym zakresie wymienionych komponentów zaszły znaczące zmiany
[GUS, 2012, s. 17-18].
Zmiana dokonana w 2004 r. w PKD była na tyle istotna, że nie istnieją
możliwości porównania wyników działalności sektora ICT z lat 2000-2003 z wynikami pochodzącymi z okresu 2004-2006. Z kolei zmiany definicji i klasyfikacji
dokonane w 2007 r. uniemożliwiały porównanie wartości wskaźników obu wymienionych przedziałów czasowych z okresem 2007-2014. Fakt ten spowodował, że w niniejszej publikacji wykorzystano wartości wskaźników sektora ICT
z okresu 2007-2014. Obowiązywała wówczas jedna definicja i klasyfikacja tego
sektora.
W odniesieniu do roku 2014 r. dostępne są jedynie dane opracowane z wykorzystaniem nowej metodologii. Zatem podane przez GUS wartości określonych
wskaźników (np. liczba przedsiębiorstw i pracujących w sektorze ICT, przychody
netto ze sprzedaży produktów w sektorze ICT) obejmują przedsiębiorstwa prowadzące księgę przychodów i rozchodów. W latach poprzednich wskaźniki te wyznaczano jedynie na podstawie przedsiębiorstw prowadzących księgi rachunkowe.
Klasyfikowanie przedsiębiorstw do sektora ICT według głównego rodzaju
działalności skutkuje pewnymi niedokładnościami. Ze względu na to, że sektor
ICT nie jest jedynym dostarczycielem produktów i usług teleinformatyki, nie jest
możliwe dokładne określenie globalnej wartości produktów i usług ICT. Produkcja tego typu produktów i usług istnieje w wielu branżach i może stanowić działalność poboczną. Na przykład banki lub przedsiębiorstwa przemysłowe nie należą
do sektora ICT, a jednak posiadają komórki IT, które tworzą oprogramowanie na
potrzeby własnego przedsiębiorstwa. Zatem przychód ze sprzedaży sektora ICT
nie jest równoznaczny z wartością rynku ICT.
2. Znaczenie działalności badawczo-rozwojowej w sektorze ICT dla rozwoju społeczno58
Paweł Kaczmarczyk
gospodarczego
Wśród
podstawowych sił kształtujących obecnie obraz gospodarki i organizacji XXI
2. Znaczenie działalności badawczo-rozwojowej
w zarządzania
sektorze ICT
rozwoju społeczno-gospodarczego
wieku oraz
sposób
nimidla
są technologie
informacyjno-komunikacyjne. Pozostały-
Wśród podstawowych
sił ikształtujących
obraz gospodarki biznesowe
i ormi siłami są uwarunkowania
społeczne
polityczne, aobecnie
także uwarunkowania
(rys.
ganizacji XXI wieku oraz sposób zarządzania nimi są technologie informacyjno
1). W celu-komunikacyjne.
podejmowaniaPozostałymi
odpowiednich
konieczne społeczne
jest poznanie
istoty i ważnych
siłamidecyzji
są uwarunkowania
i polityczne,
a także uwarunkowania biznesowe (rys. 1). W celu podejmowania odpowiednich
decyzji konieczne jest poznanie istoty i ważnych zmian, które zaszły we wszystkich tych obszarach [Olszak, 2007, s. 17-24].
zmian, które zaszły we wszystkich tych obszarach [Olszak, 2007, s. 17-24].
Uwarunkowania
społeczne
i polityczne
Technologie
informacyjnokomunikacyjne
Uwarunkowania
biznesowe
Gospodarka i organizacja
XXI wieku
Rysunek 1. Podstawowe siły kształtujące obraz współczesnej organizacji
i gospodarkisiły kształtujące obraz współczesnej organizacji i gospodarki
Rysunek 1. Podstawowe
Źródło: Opracowanie
własne naOlszak
podstawie
Olszak
[2007, s. 18].
własne na podstawie
[2007,
s. 18].
Osiągnięcie i utrzymywanie międzynarodowego poziomu konkurencyjności gospodarki narodowej uzależnione jest od szybko rozwijających się, nowoOsiągnięcie
i utrzymywanie
poziomu
konkurencyjności
gospoczesnych sektorów,
którymi sąmiędzynarodowego
sektory wysokich technologii.
Przykładem
takiego
sektorauzależnione
jest sektor ICT.
Odod
blisko
dwudziestu
lat w gospodarce
UE obserwowany
darki narodowej
jest
szybko
rozwijających
się, nowoczesnych
sektorów, któjest coraz bardziej znaczący wpływ sektora ICT na poprawę wydajności pracy,
rymi są sektory
wysokich kapitału
technologii.
Przykładem
takiego
sektora
ICT. Od blisko
produktywności
i wzrost
gospodarczy.
Wpływ
sektorajest
ICTsektor
na rozwój
gospodarczy
krajów
polega
na
tym,
że
wytworzone
w
ramach
tego
sektora
prodwudziestu lat w gospodarce UE obserwowany jest coraz bardziej znaczący wpływ
sektora
dukty i usługi są wykorzystywane przez inne sektory gospodarki, które dzięki
ICT na poprawę
wydajności
pracy,
produktywności
kapitału
i wzrost
gospodarczy.
Wpływ
temu osiągają
poprawę
wyników
swojej działalności.
Można
zatem stwierdzić,
że
sektor ICT oddziałując na inne sektory, wpływa na gospodarkę poprzez tworzenie
sektora ICTwartości
na rozwój
gospodarczy krajów polega na tym, że wytworzone w ramach tego
dodanej. Przykładem kraju, który swój wzrost gospodarczy oparł o rozwój sektora
ICT są
są wykorzystywane
Chiny [www 1]. Sektor
masektory
równieżgospodarki,
istotny wpływ
na dzięki tesektora produkty
i usługi
przezICT
inne
które
rozwój społeczny kraju. Wpływa bowiem na wzrost standardów życia i zwiększemu osiągająniepoprawę
swojej
działalności.
zatem stwierdzić,
że sektor ICT
dobrobytuwyników
społecznego.
W polskim
sektorzeMożna
ICT największy
udział w przynetto
ze sprzedaży
zajmują
usługi telekomunikacyjne,
co związane
jest dodanej.
oddziałującchodach
na inne
sektory,
wpływa
na gospodarkę
poprzez tworzenie
wartości
z dynamicznym rozwojem segmentu telefonii mobilnej i segmentu dostępu do
PrzykłademInternetu
kraju, który
swój wzrost
gospodarczy
[Kaczmarczyk,
2015,
s. 44-52]. oparł o rozwój sektora ICT są Chiny [www
Pojęcie działalności badawczo-rozwojowej to jeden z najważniejszych
1]. Sektor ICT ma również istotny wpływ na rozwój społeczny kraju. Wpływa bowiem na
czynników działalności innowacyjnej. Działalność B+R obejmuje prace twórcze realizowane
sposób systematyczny
celu zwiększenia
zasobów sektorze
wiedzy ICT najwzrost standardów
życia iwzwiększenie
dobrobytuwspołecznego.
W polskim
oraz wykorzystanie jej do tworzenia nowych zastosowań [OECD, 2002, s. 30].
Światowe nakłady na sferę B+R charakteryzują się trendem rosnącym. Poziom
nakładów jest przedstawiany z wykorzystaniem wskaźnika GERD (ang. gross
59
expenditure on research and development) [KMPG, 2013, s. 9]. W 2012 r. wskaźnik ten wyniósł prawie 1400 miliardów USD, podczas gdy w roku 2002 przekroczył nieco 800 miliardów USD. W tym kontekście maleje udział dziesięciu
krajów (pomimo także wzrostowego trendu ich nakładów), które dominują pod
względem analizowanego zjawiska (wyk. 1).
Wykres 1. Światowe wydatki na działalność B+R
Źródło: OECD [2014, s. 55].
Niezwykle ważnym zagadnieniem jest rozwój działalności B+R sektora
ICT, bowiem działalność ta ma kluczowy związek z innowacyjnością tego sektora. Inwestycje w B+R w sektorze ICT skutkują podwyższeniem poziomu jego
innowacyjności. Innowacyjność w tym sektorze stymuluje z kolei innowacyjność
w innych ważnych sektorach gospodarki. Nakłady poniesione (na B+R według
rodzaju branży w 2013 r.) przez 2000 największych na świecie przedsiębiorstw
przedstawia wyk. 2. Pierwsze miejsce pod względem nakładów na B+R zajmuje sektor ICT, gdzie największy udział mają nakłady na sprzęt komputerowy.
Przyjęte w badaniu firmy, na działalność B+R w sektorze ICT, wydały ponad
140 miliardów euro, z czego blisko 90 miliardów stanowiły wydatki na sprzęt
komputerowy.
60
Paweł Kaczmarczyk
Wykres 2. Główne obszary inwestycji w B+R dokonywanych przez największe korporacje (w mln euro)
Źródło: OECD [2014, s. 60].
Odpowiedni poziom rozwoju sektora ICT stymuluje rozwinięte kraje do
ewolucji w kierunku gospodarek opartych na wiedzy, a więc odchodzenie od gospodarek opartych na kapitale i pracy. W tym kontekście można sformułować
stwierdzenie, że rozwój sektora ICT jest czynnikiem rozwoju gospodarek opartych na wiedzy [Przybyszewski, 2007]. Rozwój sektora ICT jest także związany
z rozwojem takich pojęć jak: gospodarka cyfrowa [Olszak i Ziemba (red.), 2007],
gospodarka postindustrialna [Piotrkowski i Świątkowski (red.), 2009], czy społeczeństwo informacyjne [Haber (red.), 2011; Kaczmarczyk, 2016, s. 45-64].
3. Empiryczne analizy rozwoju sfery
badawczo-rozwojowej polskiego sektora ICT
Przeprowadzone w tym punkcie opracowania analizy zostały oparte
o roczne obserwacje siedmiu zmiennych z okresu 2007–2014. Źródło danych
stanowiły publikacje GUS dotyczące społeczeństwa informacyjnego w Polsce.
Przedmiotem badania były ekonometryczne modele wartości nakładów na działalność B+R sektora ICT. Celem badania był wybór najlepiej dopasowanej regresji niezależnie od jej przynależności typologicznej (przyczynowo-skutkowej
albo symptomatycznej, liniowej bądź nieliniowej, jednokrotnej lub wielokrotnej).
Kryterium wyboru potencjalnych zmiennych objaśniających stanowiło wiec,
wynikające z teoretycznego podejścia, istnienie potencjalnych związków przyczynowo-skutkowych, ale do grupy tych zmiennych zaliczono również zmienną
czasową. Zestawienie wszystkich analizowanych zmiennych wraz z ich oznaczeniami przedstawiono w tab. 1.
61
Tabela 1. Wykaz zmiennych wykorzystanych w przeprowadzonych badaniach
Zmienna
ROK
L_PRZED
L_PRZED_P
L_PRZED_U
L_PRAC
L_PRAC_P
L_PRAC_U
PRZYCH
PRZYCH_P
PRZYCH_U
Objaśnienie zmiennej
Numer roku
Liczba przedsiębiorstw w sektorze ICT
Liczba przedsiębiorstw w produkcji ICT
Liczba przedsiębiorstw w usługach ICT
Liczba pracujących w sektorze ICT
Liczba pracujących w produkcji ICT
Liczba pracujących w usługach ICT
Przychody netto ze sprzedaży w sektorze ICT w mln zł
Przychody netto ze sprzedaży w produkcji ICT w mln zł
Przychody netto ze sprzedaży w usługach ICT w mln zł
PRZYCH_E
Przychody netto ze sprzedaży na eksport w sektorze ICT
w mln zł
PRZYCH_E_P
Przychody netto ze sprzedaży na eksport w produkcji ICT
w mln zł
PRZYCH_E_U
Przychody netto ze sprzedaży na eksport w usługach ICT
w mln zł
U_PRZYCH_E
Udział przychodów netto ze sprzedaży na eksport w sektorze
ICT w ogólnej wartości eksportu w %
U_PRZYCH_E_P
Udział przychodów netto ze sprzedaży na eksport w produkcji
ICT w wartości eksportu produkcji w %
U_PRZYCH_E_U
Udział przychodów netto ze sprzedaży na eksport w usługach
ICT w wartości eksportu usług w %
B_R
Nakłady na działalność B+R w sektorze ICT w mln zł
Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS [2008, 2012, 2015].
Wyznaczono podstawowe statystyki opisowe bezwarunkowych rozkładów
wszystkich zmiennych, a także współczynniki korelacji liniowej Pearsona pomiędzy potencjalnymi zmiennymi objaśniającymi a zmienną B_R. Wyniki zestawiono w tab. 2.
62
Paweł Kaczmarczyk
Tabela 2. Statystyki opisowe bezwarunkowych rozkładów wszystkich zmiennych
Zmienna
Średnia
Odchyl.
std
ROK
4,5000
2,4495
L_PRZED
1509,0000
351,5508
L_PRZED_P
214,3750
13,1468
L_PRZED_U
1294,6250
346,1725
L_PRAC
169591,0000 15270,1288
L_PRAC_P
43065,8750 4177,4664
L_PRAC_U
126521,7500 18709,5583
PRZYCH
112130,5375 16589,1875
PRZYCH_P
31330,4875 5288,1206
PRZYCH_U
80800,0500 13928,2300
PRZYCH_E
29236,7750 6279,7275
PRZYCH_E_P
20378,5625 3556,2207
PRZYCH_E_U
8858,2500 4514,0914
U_PRZYCH_E
6,3000
0,6547
U_PRZYCH_E_P
5,7000
1,1832
U_PRZYCH_E_U
8,3625
2,2778
B_R
822,1000
494,5294
Wsp.
Wsp.
Poziom
zmienności korelacji istotności
54,43%
23,30%
6,13%
26,74%
9,00%
9,70%
14,79%
14,79%
16,88%
17,24%
21,48%
17,45%
50,96%
10,39%
20,76%
27,24%
60,15%
0,9870
0,9481
0,3140
0,9509
0,9629
-0,7446
0,9518
0,9865
0,5278
0,9746
0,9445
0,4559
0,9548
-0,0225
-0,5648
0,9548
1,0000
p = 0,0000
p = 0,0003
p = 0,4488
p = 0,0003
p = 0,0001
p = 0,0341
p = 0,0003
p = 0,0000
p = 0,1788
p = 0,0000
p = 0,0004
p = 0,2563
p = 0,0002
p = 0,9578
p = 0,1446
p = 0,0002
----
Wartości współczynników korelacji, dla których p<0,05 są statystycznie istotne.
Źródło: Obliczenia własne na podstawie GUS [2008, 2012, 2015].
Obliczone współczynniki zmienności umożliwiły określenie poziomu
zróżnicowania rozkładu każdej zmiennej, a także przeprowadzenie analiz porównawczych. Analizowany okres czasu (w kontekście wspomnianych aspektów polskiego sektora ICT) jest najbardziej zróżnicowany pod względem nakładów na
działalność B+R w sektorze ICT (zmienna B_R), a najmniej pod względem liczby
przedsiębiorstw w produkcji ICT (zmienna L_PRZED_P).
W celu ułatwienia analizy wyznaczonych statystyk, bezwarunkowych rozkładów uwzględnionych zmiennych, wykorzystano prezentacje graficzne. Zatem
statystyki opisowe rozkładów przedstawiono również w postaci grupowych wykresów ramkowych, przy czym zmienne poklasyfikowano według kryterium jednostki pomiaru. Przedstawiono to na wyk. 3.
W celu ułatwienia analizy wyznaczonych statystyk, bezwarunkowych rozkładów
uwzględnionych zmiennych, wykorzystano prezentacje graficzne. Zatem statystyki opisowe
63
Ekonometryczna
analizarównież
rozwojuwdziałalności
badawczo-rozwojowej...
rozkładów
przedstawiono
postaci grupowych
wykresów ramkowych, przy czym
zmienne poklasyfikowano według kryterium jednostki pomiaru. Przedstawiono to na wyk. 3.
Wykres 3. Grupowe wykresy ramkowe rozkładów zmiennych
Wykres 3. Grupowe wykresy ramkowe rozkładów zmiennych
Bezwarunkowe
błędy
i odchylenia
standardowe
nie wykazują
liczbowej regularności
Bezwarunkowe
błędy
i odchylenia
standardowe
nie wykazują
liczbowej
regularności
względu
na spadek
lubśrednich
wzrostbezwarunkowych,
poziomu średnich
bezwarunkoze
względu na ze
spadek
lub wzrost
poziomu
co jest
szczególnie
wych, cowjest
szczególnie
widoczne
w trzechprzychodów
grupach zmiennych
dotyczących
widoczne
trzech
grupach zmiennych
dotyczących
netto ze sprzedaży,
liczby
przychodów netto ze sprzedaży, liczby pracowników oraz udziału przychodów
netto ze sprzedaży na eksport, gdzie wzrost średniej nie wiąże się z konsekwentnie
się z konsekwentnym
wzrostem odchylenia
Biorąc przychody
pod uwagę
nymwiąże
wzrostem
odchylenia standardowego.
Biorącstandardowego.
pod uwagę średnie
średnie
przychody
netto
ze
sprzedaży
w
analizowanym
sektorze,
to
średni
przychód
w usłunetto ze sprzedaży w analizowanym sektorze, to średni przychód w usługach
jest
zdecydowanie
wyższy
od średniego
przychodu
w produkcji.
produkcji.
Jednak
odnosząc
gach
jest zdecydowanie
wyższy
od średniego
przychodu w
Jednak
odnosząc
się do
się do średnich przychodów netto ze sprzedaży na eksport należy stwierdzić, że
średnich przychodów netto ze sprzedaży na eksport należy stwierdzić, że średnia dla produkśrednia dla produkcji jest wyższa niż dla usług (chociaż z mniejszą różnicą niż
cji jest wyższa niż dla usług (chociaż z mniejszą różnicą niż w przypadku przewagi usług nad
w przypadku przewagi usług nad produktami w pierwszym z dokonanych porówproduktami
pierwszym
dokonanych
porównań). Niewznajduje
jednak odzwierciedlenia
nań). Nie w
znajduje
to zjednak
odzwierciedlenia
udzialeto przychodów
netto ze
w
udziale przychodów
ze sprzedaży
na eksporti usługi
w podziale
produkcję
i usługi
sprzedaży
na eksportnetto
w podziale
na produkcję
ICT,nagdzie
udział
usługICT,
jest
znacznie wyższy od udziału produkcji, a w konsekwencji wyższy od udziału całego sektora. Średnia liczba przedsiębiorstw w usługach ICT jest znacznie wyższa
od analogicznej średniej dla produkcji ICT. Relacja ta przekłada się również na
strukturę zatrudnienia w sektorze ICT ze względu na rodzaj działalności (usługi
lub produkcja).
Wyznaczone wartości współczynników korelacji liniowej Pearsona pomiędzy zmienną objaśnianą i wszystkimi potencjalnymi zmiennymi objaśniającymi
wskazują, że najwyższą istotną współzależność uzyskano w parze B_R-ROK.
Wykres rozrzutu wraz z funkcją regresji liniowej o kierunku B_R / ROK (funkcją
trendu) przedstawiono na wyk. 4.
pracowników oraz udziału przychodów netto ze sprzedaży na eksport, gdzie wzrost średniej
64
Paweł Kaczmarczyk
Wykres 4. Dwuwymiarowy wykres rozrzutu nakładów na działalność B+R
sektora ICT względem badanych lat
Na wykresie uwzględniono przedziały ufności (95-procentowe) w postaci
krzywych ufności Neymana. Najkrótszy przedział odpowiada punktowi o współrzędnych (4,5; 822,1), którymi są średnie arytmetyczne obserwacji zmiennej
czasowej oraz obserwacji nakładów na działalność badawczo-rozwojową sektora ICT. Współrzędne jednego z punktów (tj. dla 2009 r.) wyraźnie znajdują się
poza nakreślonymi granicami ufności. Ze względu na analizowany kontekst badawczy jest to spowodowane zbyt niskim przyrostem nakładów na działalność
B+R w roku 2009. Wartość zmiennej B_R w 2009 r. nie jest jednak obserwacją
odstającą, co potwierdzają wyniki przeprowadzonego testu Grubbsa [Dittmann
i in., 2011, s. 41-50]. Otrzymana wartość empiryczna statystyki Temp = 1,42 jest
niższa od wartości krytycznej (odczytanej z tablic Grubbsa dla n = 8) T = 2,03,
co świadczy, że nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy H0 o nieistnieniu obserwacji odstających w badanym szeregu czasowym. Oszacowany model trendu
(R2 = 0,9741; s = 85,9577; F = 225,6929 oraz p < 0,05) posiada istotną statystycznie zmienną objaśniającą, zatem teoretyczny (roczny) wzrost wartości nakładów
na sferę B+R wynosi przeciętnie 199,2595 mln zł.
Znaczącą oraz istotną korelację (nieco niższą jednak od poprzednio analizowanej) uzyskano dla przychodów netto ze sprzedaży w sektorze ICT (zmienna
PRZYCH). W związku z tym badanie zależności liniowej zmiennych rozszerzono
o analizę wizualną i estymację linii regresji (wyk. 5).
65
Wykres 5. Dwuwymiarowy wykres rozrzutu nakładów na działalność B+R
sektora ICT względem przychodów netto ze sprzedaży tego sektora
Analiza wizualna wykresu z przedziałami ufności umożliwia identyfikację
potencjalnych obserwacji odstających. Zatem wstępnie wybrano punkt reprezentujący rok 2010. Ponadto można zauważyć, że współrzędne punktów odpowiadające obserwacjom z lat 2011 i 2014 znajdują się na granicy uwzględnionych
przedziałów. Podjęto zatem procedurę identyfikacji obserwacji odstających
(wpływowych bądź nietypowych). Ze względu na typ analizowanych danych
(wielowymiarowy szereg czasowy) zastosowano odległości Cooka oraz standaryzowane reszty modelu [Dittmann i in., 2011, s. 58-64]. Obliczone odległości
Cooka wskazują na brak obserwacji wpływowych, natomiast otrzymane wartości standaryzowanych reszt świadczą o braku obserwacji nietypowych. Zaprezentowany na wykresie model regresji jednokrotnej również charakteryzował się
bardzo dobrym dopasowaniem do obserwacji empirycznych (R2 = 0,9732; s =
87,4132; F = 218,0412 oraz p < 0,05), co uzasadnia interpretację ekonomiczną
oszacowania parametru strukturalnego przy zmiennej PRZYCH. Wraz ze wzrostem przychodów netto ze sprzedaży w sektorze ICT o 1 mln zł, wartość nakładów na sferę B+R rośnie przeciętnie o 0,0294 mln zł.
Następnie podjęto prace związane estymacją możliwie najlepszego modelu opisującego kształtowanie wartości nakładów na działalność badawczo-rozwojową sektora ICT w przyjętym przedziale czasu. Wykorzystano metodę krokową
postępującą. W kolejnych krokach do modelu przyjmowano kolejne zmienne objaśniające przy założeniu statystyki Fishera-Snedecora do wprowadzenia Fwprow = 2
oraz statystyki Fishera-Snedecora do eliminacji Felimin = 1.
Spośród wszystkich potencjalnych zmiennych objaśniających, do modelu wybrana została zmienna PRZYCH, PRZYCH_E_U oraz U_PRZYCH_E_U.
Następnie w celu wyeliminowania zjawiska współliniowości, z modelu usunięto
66
Paweł Kaczmarczyk
zmienną U_PRZYCH_E_U. Wyniki estymacji ostatecznego modelu przedstawiono w tab. 3.
Tabela 3. Wyniki badania istotności parametrów strukturalnych modelu
N=8
BETA
W. wolny
PRZYCH
PRZYCH_E_U
0,6750
0,3446
Błąd std.
BETA
Błąd
std. B
B
-1768,6581
0,0743
0,0201
0,0743
0,0378
t(4)
186,2712 -9,4951
0,0022 9,0884
0,0081 4,6403
poziom
p
0,0002
0,0003
0,0056
Otrzymany model jest zatem następującej postaci:
B_R = -1768,6581 + 0,0201 · PRZYCH + 0,0378 · PRZYCH_E_U + e.
Wszystkie oceny parametrów strukturalnych są statystycznie istotne. W przypadku wszystkich parametrów strukturalnych została spełniona nierówność p < 0,05.
Biorąc pod uwagę zgodność znaków odpowiednich współczynników korelacji
(tab. 1) i ocen parametrów strukturalnych modelu, można sformułować wniosek,
że model jest koincydentny.
Wartości współczynników pozwalających na pełną ocenę stopnia dopasowania modelu do danych zaprezentowano w tab. 4
Tabela 4. Podsumowanie modelu regresji
Parametr
Wartość
R
R2
0,9975 0,9950
popr. R2
0,9929
F
492,8566
df
2; 5
p
0,0000
s
41,5688
Przedstawione w tab. 4 wskaźniki stopnia dopasowania modelu do danych
pozwalają sformułować wniosek, że oszacowany model regresji wielokrotnej
zdecydowanie lepiej opisuje zmienność zmiennej B_R w porównaniu do analizowanych wcześniej dwóch modeli. Istotność parametrów strukturalnych modelu
potwierdza bardzo niska wartość poziomu istotności p (znacznie niższa od poziomu zadeklarowanego p = 0,05) dla statystyki F = 492,8566.
Wyniki badania nadmiarowości pozwoliły wykluczyć istnienie współliniowości zmiennych objaśniających. Zmienne objaśniające wyróżniały relatywnie
wysokie (wyższe od wartości progowej) wartości tolerancji, a także najwyższe
wartości korelacji cząstkowej i semicząstkowej. Czynnik inflacji wariancji (CIW)
[Kuszewski, 2004b, s. 81-84] wyniósł 5,46. Nie stwierdzono zatem zjawiska
trwałego zakłócenia jakości skonstruowanego modelu przez współliniowość, które jest identyfikowane przy spełnieniu nierówności CIW > 10. Ponadto nie stwierdzono również efektu katalizy [Rocki, 2000, s. 50-53].
Zależność nakładów na działalność badawczo-rozwojową w polskim sektorze ICT od przychodów netto ze sprzedaży w tym sektorze oraz od przychodów
netto ze sprzedaży na eksport w usługach ICT w latach 2007-2014 przedstawiono
na poniższym wykresie.
67
Wykres 6. Trójwymiarowy wykres rozrzutu nakładów na B+R sektora ICT
względem przychodów netto ze sprzedaży sektora ICT oraz przychodów netto ze sprzedaży na eksport w usługach ICT
Przyjmując za podstawę interpretacji ekonomicznej model regresji wielorakiej można zauważyć, że wzrost przychodów neto ze sprzedaży w sektorze ICT
o 1 mln zł powoduje wzrost wydatków na działalność B+R średnio o 20100 zł.
Natomiast przyrost przychodów netto ze sprzedaży na eksport w usługach ICT
o 1 mln zł skutkuje wzrostem nakładów na działalność B+R średnio o 37800 zł.
Ocenę dopasowania modelu uzupełniono o weryfikację własności reszt
modelu. Przeprowadzono więc badania autokorelacji, losowości, symetrii i normalności rozkładu reszt modelu [Luszniewicz i Słaby, 2008, s. 229-241]. Wszystkie obliczone standaryzowane reszty modelu wyraźnie znajdują się w przedziale
zmiennej t-Studenta (2,571; -2,571) dla p = 0,05 oraz k = 5. Nie można więc
stwierdzić istotnego odkształcenia empirycznego rozkładu reszt od standardowego rozkładu normalnego (wyk. 7).
68
Paweł Kaczmarczyk
Wykres 7. Normalny wykres prawdopodobieństwa reszt
W odniesieniu do kolejnych badanych własności reszt modelu potwierdzono symetrię rozkładu. Otrzymana wartość empiryczna temp = 0 jest najmniejsza
z możliwych i oczywiście mniejsza od wartości krytycznej tα = 2,365 (odczytanej
z tablic rozkładu t-Studenta dla p = 0,05 oraz n = 7). Następnie stwierdzono brak
podstaw do odrzucenia hipotezy H0 o losowości rozkładu reszt modelu. Wartość
empiryczna statystyki kemp = 5 (empiryczna liczba serii) jest równa liczbie optymalnej (2 + nA + nB)/2 = 5 (gdzie nA = 4 oraz nB = 4). Dla p = 0,05 z tablic rozkładu
serii odczytano dolną i górną wartość krytyczną k1 = 2 oraz k2 = 8. Spełniona
została nierówność k1 < kemp < k2. Zbyt mała liczba obserwacji uniemożliwiła weryfikację hipotezy H0 o braku autokorelacji reszt modelu.
Podsumowanie
Wszystkie analizowane modele nakładów na działalność B+R w polskim
sektorze ICT (dwa modele regresji jednokrotnej oraz model regresji wielorakiej)
charakteryzowały się bardzo dobrym dopasowaniem do danych empirycznych.
Największe możliwości aproksymacyjne wykazano jednak dla modelu regresji
wielorakiej (R2 = 0,9950; s = 41,5688; F = 492,8566 oraz p < 0,05), który wyjaśniał aż 99,5% zmienności nakładów na działalność B+R w latach 2007-2014.
Jako zmienne objaśniające w tym modelu wykorzystano przychody netto ze sprzedaży w sektorze ICT oraz przychody netto ze sprzedaży na eksport w usługach
ICT. Były to zmienne, które zostały wybrane spośród szesnastu potencjalnych
zmiennych objaśniających dotyczących polskiego sektora ICT w analizowanym
przedziale czasu.
Biorąc pod uwagę zastosowania badanych modeli należy zauważyć, że
(spośród wszystkich badanych regresji) model regresji wielorakiej umożliwia
najbardziej precyzyjną interpretację ekonomiczną badanej zależności, tzn. okre-
69
ślenie wpływu jednostkowych przyrostów wartości zmiennych objaśniających na
zmienną zależną. Natomiast w kontekście zastosowań prognostycznych, relatywnie najprostszym modelem jest oszacowany model trendu, ponieważ wyznaczenie przyszłych wartości zmiennej zależnej sprowadza się jedynie do rozszerzenia
analizy o kolejne wartości zmiennej czasowej, bez konieczności prognozowania
wartości zmiennych objaśniających.
Literatura
• Dittmann Paweł, Szabela-Pasierbińska Ewa, Dittmann Iwona, Szpulak Aleksandra. 2011. Prognozowanie w zarządzaniu sprzedażą i finansami przedsiębiorstwa.
Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
• GUS. 2008. Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych
z lat 2004-2006. Warszawa.
• KPMG. 2013. Działalność badawczo-rozwojowa przedsiębiorstw w Polsce.
• Haber Lesław Henryk (red.). 2011. Komunikowanie i zarządzanie w społeczeństwie informacyjnym. Wybrane zagadnienia. Kraków: NOMOS.
• Kaczmarczyk Paweł. 2015. Analizy statystyczne i techniki predykcyjne rynku telekomunikacyjnego. Płock: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej
w Płocku.
• Kaczmarczyk Paweł. 2016. Analiza wybranych aspektów rozwoju społeczeństwa informacyjnego w województwie mazowieckim na tle Polski. W Lokalna
aktywność społeczna w Polsce w latach 1990–2015, red. Andrzej Kansy, s. 45-64.
Płock: Towarzystwo Naukowe Płockie.
• Kuszewski Tomasz. 2004a. Weryfikacja jednorównaniowego liniowego modelu
ekonometrycznego - zakres podstawowy. W Ekonometria, red. Marek Gruszczyński i Maria Podgórska, s. 39-75. Warszawa: Szkoła Główna Handlowa.
• Kuszewski Tomasz. 2004b. Weryfikacja jednorównaniowego liniowego modelu
ekonometrycznego – uzupełnienia. W Ekonometria, red. Marek Gruszczyński
i Maria Podgórska, s. 76-98. Warszawa: Szkoła Główna Handlowa.
• Luszniewicz Andrzej, Słaby Teresa. 2008. Statystyka z pakietem komputerowy
Statistica PL. Teoria i zastosowania. Warszawa: C.H. Beck.
• OECD. 2002. Frascati Manual 2002. Proposed Standard Practice for Surveys on
Research and Experimental Development.
• OECD. 2014. OECD Science, Technology and Industry Outlook.
• Olszak Celina. 2007. Wyzwania ery wiedzy. W Strategie i modele gospodarki
elektronicznej, red. Celina Olszak, Ewa Ziemba, s. 17-40. Warszawa: Państwowe
Wydawnictwo Naukowe.
• Piotrkowski Kazimierz, Świątkowski Marek (red.). 2009. Zarządzanie w gospodarce postindustrialnej. Warszawa: ALMAMER Wyższa Szkoła Ekonomiczna.
• Przybyszewski Roman. 2007. Kapitał ludzki w procesie kształtowania gospodarki
opartej na wiedzy. Warszawa: Difin.
70
Paweł Kaczmarczyk
• Rocki Marek. 2000. Ekonometria praktyczna. Warszawa: Szkoła Główna
Handlowa.
• Zeliaś Aleksander, Pawełek Barbara, Wanat Stanisław. 2004. Prognozowanie
ekonomiczne. Teoria, przykłady, zadania. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo
Naukowe.
• [www 1] Olszewska Karolina. Sektor technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT) w podnoszeniu międzynarodowej konkurencyjności gospodarki na
przykładzie Chin. http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/37115/07_Karolina_
Olszewska.pdf (dostęp: 10.03.2016).
ECONOMETRIC ANALYSIS OF RESEARCH
AND DEVELOPMENT ACTIVITIES GROWTH
OF POLISH ICT SECTOR IN 2007-2014
Summary:
The aim of the study is to analyze the growth of research and development activities of Polish ICT sector in 2007-2014. The theoretical part presents the issues related to the concept and classification of ICT sector, and the importance of
research and development of ICT sector for socio-economic development. The
empirical part presents the econometric analysis of expenditures on research
and development of Polish ICT sector in the period of 2007-2014. On the basis
of the data from the Central Statistical Office sixteen potential explanatory
variables were defined. There were estimated three econometric models. In
the best fitted model two variables were included finally: net sales in the ICT
sector and net export sales in the ICT services.
Keywords: ICT sector, research and development activities, economic growth.
Włodzimierz Kędziorek
Eliza Różycka
Wpływ procesów globalizacji
na przeobrażenia rynku
turystycznego i ekspansję
grupy największych
działających na nim
międzynarodowych sieci
hotelowych w xxi w
Streszczenie:
Globalizacja aktywuje wolnorynkowy mechanizm swobodnej alokacji czynników produkcji, co powoduje wyrównywanie się cen, a w konsekwencji
jednakowe szanse na dochody. Globalizacja nie jest procesem jednolitym
i spójnym, jej przyczyny, swoiste motory, takie jak liberalizacja, prywatyzacja
czy postęp techniczny. W turystyce obserwujemy z jednej strony globalizację
konsumpcji i popytu, a z drugiej globalizację produkcji i sektora. Globalizacja
skutkuje narastaniem polaryzacji rynku turystycznego i jednocześnie bezpośrednią rywalizacją przedsiębiorstw lokalnych i ponadnarodowych. Rozwój
przedsiębiorstw międzynarodowych może zostać zobrazowany na przykładzie
internacjonalizacji międzynarodowych systemów hotelowych (MSH). Stanowią one ponad 60 tysięczną grupę międzynarodowych korporacji, z których
37% prowadzi działalność usługową. Transformacja systemowa, liberalizacja
i integracja zintensyfikowały zainteresowanie międzynarodowych grup hotelowych polskim rynkiem hotelarskim. Ekspansja MSH na polski rynek spowodowała zwiększenie konkurencji, uzupełnienie struktury rodzajowej obiektów
hotelarskich oraz zmusiła rodzimych hotelarzy do podniesienia standardu
świadczonych usług i wdrażania nowych strategii działania.
Słowa kluczowe: największe grupy hotelowe świata; najpopularniejsze marki
hotelowe świata; dziesięć największych sieci hotelowych w Polsce
72
1. Oddziaływanie globalizacji na przekształcenia rynku
usług turystycznych
Od początku lat 90. XX wieku globalizacja jest najbardziej kluczowym
procesem zmian dokonujących się na świecie, najczęściej postrzeganą cechą otoczenia [Bednarczyk, 2006, s. 36].
Globalizacja nie jest procesem jednolitym i spójnym, jej przyczyny, swoiste
motory, takie jak liberalizacja, prywatyzacja czy postęp techniczny, można analizować także jako przejawy czy skutki tego zjawiska [Adamczyk, Bartkowiak,
2004, s. 249]. Zgodnie z ogólną definicją A. McGrewa globalizacja jest procesem
polegającym na wielości powiązań i wzajemności oddziaływań państw i społeczeństw [Zorska, 1998, s.7] Wielość powiązań, intensyfikacja współdziałania
i wzajemnych oddziaływań prowadzi do przekształcenia niezależnych gospodarek narodowych w zintegrowaną gospodarkę światową [Adamczyk, Bartkowiak,
2004, s. 249]. Globalizacja nie odnosi się jedynie do sfery ekonomicznej – należy
także dostrzegać jej aspekty polityczne, socjologiczno-demograficzne oraz kulturowe, technologiczne i związane ze środowiskiem przyrodniczym.
Globalizacja aktywuje wolnorynkowy mechanizm swobodnej alokacji
czynników produkcji (wolny przepływ kapitałów skutkuje wzrostem efektyw
ności kapitału), co powoduje wyrównywanie się cen, a w konsekwencji jednakowe
szanse na dochody. Niemniej, z drugiej strony mikroekonomiczne mechanizmy
konkurencji są źródłem ograniczenia zatrudnienia, dużych dysproporcji w do
chodach i wykluczenia społecznego na bardzo dużą skalę. Powyższe zjawiska
w coraz większym stopniu zagrażają stabilności popytu, podaży i całego rynku.
Sytuacja się komplikuje z uwagi na brak instytucji państwa globalnego, które zastąpiłoby słabnące państwa narodowe (powolne tempo globalizacji politycznej),
jako że tracą one swą siłę oddziaływania na rzecz korporacji transnarodowych,
które dzięki silnemu lobby i tworzeniu międzynarodowych grup interesu nierzadko wywierają większy wpływ na życie społeczno-gospodarcze aniżeli polityka
poszczególnych krajów. W zaistniałej sytuacji państwa dobrowolnie przekazują
część swoich uprawnień wspólnotom międzynarodowym (np. Unii Europejskiej)
oraz wspólnotom regionalnym i lokalnym [Januszewska, Nawrocka, 2011, s. 41].
W turystyce obserwujemy z jednej strony globalizację konsumpcji i popytu, a z drugiej globalizację produkcji i sektora [Nawrocka, 2008, s. 219-226].
Znacznie mniejszy jej zakres widoczny jest w kreowaniu produktów turystycznych odznaczających się specyfiką, która ma swe źródło w istniejącym zróżnicowaniu przyrodniczym, kulturowym i społecznym poszczególnych krajów
i regionów świata [Nowakowska, 2006, s. 39]. Obok powszechnie wymienianych
sił sprawczych globalizacji – rewolucji technologicznej, przemian kulturowych,
prawnych i politycznych – na turystykę oddziałują dodatkowe czynniki, występujące zarówno po stronie podażowej, jak i popytowej. Na podstawowe czynniki
podażowe procesu globalizacji rynku turystycznego składają się:
•
stosowane komputerowe systemy informacji i rezerwacji oraz po
jawienie się światowych graczy na globalnym rynku turystycznym
Wpływ procesów globalizacji na przeobrażenia rynku turystycznego...
73
będących w stanie zaspokoić znaczącą część światowego popytu
przy wykorzystaniu globalnych systemów dystrybucji (GDS);
•
alianse strategiczne, porozumienia o współpracy, a także fuzje, jawiące się jako dodatkowa siła wzmacniająca tempo procesu globalizacji rynku turystycznego;
•
innowacje, przynoszące korporacjom dodatkową przewagę nad małymi i średnimi przedsiębiorstwami turystycznymi [Smeral, 1998,
s. 371-380];
•
malejące koszty przelotów lotniczych [Brzeg-Wieluński, 2004]
i silna konkurencja na rynku turystycznym, wpływające na obniżanie cen usług, co skutkuje włączaniem do światowego ruchu turystycznego coraz szerszych grup nabywców o relatywnie niskich
dochodach [Krugman, Venables, 1995, s. 857-880];
•
pojawiające się coraz to nowe obszary recepcji turystycznej, których
rozwój wspierany jest przez inwestycje w zakresie infrastruktury turystycznej i pozaturystycznej. Wywodzący się z grupy światowych
graczy inwestorzy zapewniają sukces tych projektów dzięki posiadanym kompetencjom w ramach marketingu międzynarodowego
[Cho, 2005].
Do najistotniejszych czynników popytowych globalizacji na rynku turystycznym należą: rosnący przeciętny poziom dochodów i stan zdrowia ludności,
wpływające na motywy podejmowania podróży turystycznych oraz zmianę stylu
życia. Zasadniczym znaczeniem odznacza się również rosnący obecnie poziom
doświadczenia i wiedzy turystów (coraz większa znajomość języków obcych,
swoboda w korzystaniu z przeróżnych środków transportu, umiejętność poruszania się w sieci internetowej, dokonywania rezerwacji). Trudności, z którymi
globalizacja rynku turystycznego pozostaje w związku w kwestii zaspokojenia
popytu, to istnienie pewnych paradoksów, np. globalizacja kultury (stylów życia,
konsumpcji) i równoległy zwrot ku indywidualizacji, rosnące zróżnicowanie kulturowe klientów (w tym ich potrzeb i preferencji) przy narastającym pragnieniu
naśladownictwa. Intensyfikacja omawianych procesów doprowadziła do wdro
żenia nowoczesnych technologii informatycznych w działalności turystycznej
i powszechnego zastosowania bezpośredniego marketingu turystycznego, które
nie były obojętne dla struktury rynku turystycznego [Kachniewska, 2010, s. 117].
Globalizacja konsumpcji to długotrwały proces upodabniania i przeni
kania się wzorów konsumpcji w skali ponadnarodowej. W rezultacie rodzi się
tzw. globalna kultura konsumencka, której istota wyraża sie w kojarzeniu tych samych pojęć i wartości z określonymi miejscami, ludźmi i rzeczami. Przejawia się
w zbliżonym sposobie postrzegania przez konsumentów (turystów) określonych
symboli i marek, podobnych zachowaniach, doświadczeniach czy postawach. Na
zbiór wspólnych wartości podzielanych przez konsumentów składają się nowoczesność, wolność oraz indywidualny wybór oferty turystycznej [Kachniewska,
Nawrocka, Pawlicz, 2012, s. 198].
74
Globalizacja popytu turystycznego objawia się tym, że nabywcy kreują
popyt na produkty turystyczne uprzednio kojarzone z innymi krajami. Zjawisko
to pozostaje w związku z polaryzacją upodobań turystów uwidaczniającą się poprzez żądania wyższej jakości produktu turystycznego przez coraz większą grupę
turystów („kalifornizacja” potrzeb) [Stankiewicz, 2002, s. 59], dodatkowych elementów oferty turystycznej odnoszących się np. do rekreacji ruchowej i turystyki aktywnej. Występuje coraz większa świadomość marki hotelowej u klientów
i jednocześnie unifikacja (homogenizacja) popytu turystycznego, której wpływowi podlegają kierunki wyjazdów turystycznych, formy ruchu turystycznego oraz
sposoby wykorzystania czasu wolnego. Symptomem globalizacji popytu turystycznego są możliwości globalnej penetracji rynku przez nabywców w czasie
rzeczywistym (on-line), co łączy się z coraz powszechniejszą znajomością języka
angielskiego i innych języków obcych, jak również wzrost wymagań w ramach
standardów i bezpieczeństwa podróży spowodowany większą świadomością konsumencką, przestępczością i terroryzmem. W procesie globalizacji popytu i konsumpcji turystycznej znaczącą rolę pełni powstanie globalnego rynku mediów
i produktów kultury [Liberska, 2002, s. 25]. Podstawowe wymiary globalizacji
rynku turystycznego tworzą: zjawiska przestrzenne, sfera produktowa, aspekty finansowania rozwoju tej branży, zagadnienia rynku pracy i innych obszarów zarządzania przedsiębiorstwem, jak również wymiary: kulturowy, prawny i polityczny.
Tabela 1. Wymiary globalizacji ruchu turystycznego
WYMIAR
GŁÓWNE PROCESY
Przestrzeń
Rozwój transportu, wzrost mobilności turystów, „kurczenie
się” świata, globalna lokalizacja działalności ustanawiana
w najkorzystniejszej strefie łańcucha wartości.
Sfera Produktowa
Dynamizujące się tendencje ku standaryzacji oferty i tworzenia tzw. produktu globalnego.
Finanse i Kapitał
Integracja pozioma i pionowa przedsiębiorstw turystycznych, inwestycje zagraniczne oraz alianse strategiczne,
globalna konkurencja regionów turystycznych, deregulacja
rynków finansowych wraz z międzynarodową mobilnością
kapitału finansowego i rzeczowego powodujące wzrost licznych fuzji i przejęć. Nawiązując do korporacji transnarodowych (KTN) centralizacja dyspozycji zasobami kapitału
w skali międzynarodowej.
Rynek Pracy
Globalny zasięg konkurencji mający swe źródło w swobodzie transgranicznego przepływu ludzi i towarów.
Zachowania
rynkowe
przedsiębiorstw
Korzystanie z globalnych strategii konkurencji i marketingu.
Integracja działalności na skalę światową, globalne poszukiwanie komponentów i partnerów, wzrost liczby aliansów
strategicznych.
Technologia,
organizacja pracy
Kultura
i styl życia
75
Przenikanie i rozpowszechnianie w skali międzynarodowej
metod organizacji m.in. w zakresie wzorców kultury organizacyjnej, kultury pracy, technologii organizacji, zarządzania,
świadczenia usług. Rozwój technologii informacji i telekomunikacji, rozwój globalnych sieci w zakresie tej samej
firmy i pomiędzy przedsiębiorstwami, wirtualizacja zarządzania przedsiębiorstwem, tworzenie struktur sieciowych.
Ogólnoświatowa dyfuzja, rozpowszechnianie, unifikacja
modeli konsumpcji, stylu życia, sposobu spędzania wolnego czasu itp. Przenoszenie się dominujących stylów życia.
Zrównanie modeli konsumpcji. Wzrost roli mediów.
Ekologia
Turystyka jako objaw problemów z ochroną środowiska.
Zmiany klimatu i ich wpływ na regiony turystyczne.
Regulacje prawne
i polityka
Zmniejszona rola rządów narodowych i parlamentów. Próby
stworzenia nowej generacji przepisów i instytucji globalnych
rządów. Wzrost znaczenia międzynarodowych organizacji
turystycznych. Bezwzględna potrzeba globalnej koordynacji
i regulacji ruchu pasażerskiego. Zrównoważony rozwój jako
dominująca forma rozwoju turystyki.
Postrzeganie
i świadomość
Społeczno-kulturowe procesy oparte na „jednej Ziemii”.
Ruch globalistyczny. Obywatele Świata.
Źródło: Kachniewska Nawrocka Pawlicz [2012, s. 199]
Globalizacja produkcji w sektorze turystycznym następuje na skutek kreacji sieci skomplikowanych powiązań produkcyjnych między firmami działającymi na rzecz turystów w wielu krajach. Obserwuje się ujednolicenie struktur
organizacyjnych, metod zarządzania, systemów i technologii świadczenia usług,
sposobów przetwarzania danych. Ostatnio, pod wpływem oczekiwań turystów
przedsiębiorstwa podejmują działania dla dostosowywania np. form architektonicznych do warunków lokalizacji, biorą w swych ofertach pod uwagę wartości
lokalne i regionalne.
W ramach działalności touroperatorów do najsilniejszych symptomów
globalizacji należy standaryzacja (unifikacja) oferty przedsiębiorstw turystycznych w skali międzynarodowej (pakietowe podróże do najpopularniejszych miejscowości bądź regionów oferowane przez dużych operatorów turystycznych)
oraz wyższy poziom specjalizacji.
Kolejnymi następstwami globalizacji są wirtualizacja podmiotów turystycznych i budowanie organizacji sieciowych w skali międzynarodowej. Wirtualizacja odnosi się do kontaktów producentów usług turystycznych, czy też
touroperatorów z agentami turystycznymi sprzedającymi ich oferty, korzystania
z wewnętrznej sieci komputerowej w zakresie systemu hotelowego oraz centralizacji określonych funkcji w przypadku przedsiębiorstw mających filie i oddziały.
Ważną rolę w globalizacji sektora turystycznego pełni liberalizacja i deregulacja rynku turystycznego. W podróżach międzynarodowych uwidaczniają
76
się w ułatwieniach w podróży i liberalizacji kontroli granicznych, w transporcie
lotniczym inicjują pojawienie się tanich (dyskontowych) linii lotniczych.
Zagrożenia towarzyszące chaotycznemu i niekontrolowanemu rozwojowi turystyki oraz przenoszenie jej negatywnych następstw w skali świata doprowadziły do powstania podwalin globalnej polityki turystycznej i pojawienia
się globalnej koncepcji rozwoju zrównoważonego turystyki. Ich wyrazem jest
sformułowanie Globalnego Kodeksu Etycznego dla Turystyki oraz dążenie
w kierunku poszerzenia obszaru prawnych i ekonomicznych zobowiązań przedsiębiorstw o postulaty tzw. społecznej odpowiedzialności biznesu.
W procesie analizy zjawiska globalizacji rynku turystycznego wyjątkowe
zastosowanie mają teorie odnoszące się do biznesu międzynarodowego oraz teorie lokalizacji i odległości geograficznej [Jankowska, 2011, s. 149-170]. Literatura
przedmiotu wymienia trzy główne grupy podejść do globalizacji - mikropodejście, makropodejście oraz podejście globalne. Mikropodejście dotyczy poziomu
zarządzania przedsiębiorstwem turystycznym działającym na rynkach międzynarodowych i zabiegającym o zdobycie najkorzystniejszego udziału w światowym
rynku turystycznym (międzynarodowe systemy hotelowe, towarzystwa lotnicze). Makropodejście ujmuje globalizację od strony wzajemnych oddziaływań
i współzależności gospodarek krajów (w tym gospodarek turystycznych). Podejście to obejmuje współoddziaływanie, koordynację i integrację w skali światowej
działań gospodarczych, przebiegających w zakresie narodowych i międzynarodowych struktur i organizacji (np. w ramach UN WTO). Podejście globalne ma
ścisły związek z pojmowaniem przemian dokonujących się aktualnie w świecie
w kategoriach kolosalnej odmiany cywilizacyjnej i tworzenia się egzystencjalnej
racjonalności w skali globalnej [Wysokińska, Witkowska, 2004, s. 93].
Globalizacja skutkuje narastaniem polaryzacji rynku turystycznego i jednocześnie bezpośrednią rywalizacją przedsiębiorstw lokalnych i ponadnarodowych,
gdyż w efekcie zastosowania nowoczesnych technologii świat stał się relatywnie
mniejszy, a grono potencjalnych konkurentów rośnie wraz z dostępem kolejnych
obszarów globu do światowego systemu informacji. Według P. Drucker’a „coraz
więcej podmiotów gospodarczych, włączając w to także małe firmy, funkcjonuje
jako transnarodowe przedsiębiorstwa. I chociaż ich zasięg może nadal mieć charakter lokalny lub regionalny, to jednak działają one w warunkach globalnej konkurencji. Dlatego też strategia ich działania takie musi mieć charakter globalny
zarówno w stosunku do techniki i finansów, produktów i rynków zbytu, jak i wobec
informacji oraz ludzi” [Drucker, 1998, s. 19].
2. Działalność i ekspansja przedsiębiorstw
turystycznych w warunkach globalnej gospodarki
na przykładzie międzynarodowych sieci hotelowych
W literaturze przedmiotu definicja przedsiębiorstwa międzynarodowego może odnosić się zarówno do struktury własności, struktury klientów, jak
i zasięgu działania. W pierwszym ujęciu przedsiębiorstwo międzynarodowe to
firma, która może funkcjonować wyłącznie na obszarze jednego kraju, ale jej
77
właścicielami są podmioty z innego (innych) krajów bądź też jest prowadzona
na zasadzie joint venture. Druga grupa definicji odnosi się do struktury klientów.
Mianem międzynarodowego przedsiębiorstwa turystycznego określało by się
firmę sprzedającą swe usługi klientom pochodzącym z różnych krajów. Definicja taka jest trudna do weryfikacji, a ponadto oznacza, że liczna część przedsiębiorstw turystycznych musiałaby być określona tym przymiotnikiem. W związku
z powyższym turystyczne przedsiębiorstwo międzynarodowe będzie definiowane
przez pryzmat zasięgu działania. I tak trzecie ujęcie obejmuje przedsiębiorstwa
działające na terenie jednego kraju, które podejmują działania za granicą (są zaangażowane w proces wymiany o charakterze międzynarodowym) [Yu, 1999,
s. 1-5]. Przyjmuje się jednak, że przedsiębiorstwo międzynarodowe będzie określane jako podmiot zatrudniający bezpośrednio bądź poprzez spółki, nad którymi
sprawuje kontrolę, znaczącą część pracowników w krajach poza główną siedzibą
przedsiębiorstwa.
Rozwój działalności przedsiębiorstwa na międzynarodowym rynku tury
stycznym warunkują następujące czynniki:
•
wzrost przychodów organizacji,
•
geograficzna (przestrzenna) dywersyfikacja działalności,
•
pozyskanie nowych zasobów (ziemia, praca),
•
światowe uznanie marki (global brand recognition).
Wzrost przychodów organizacji związany jest z dynamiką rozwoju międzynarodowych sieci hotelowych. Wzrost światowego PKB oraz sukcesy WTO
w redukcji ceł i innych barier ograniczających handel międzynarodowy zwiększają liczbę osób podróżujących służbowo. Wzrost turystyki zagranicznej (szczególnie biznesowej) pociąga za sobą wzrost popytu na usługi hotelarskie o wysokiej
jakości.
Przestrzenna dywersyfikacja działalności gospodarczej umożliwia ogra
niczanie ryzyka pozostającego w związku z sytuacją gospodarczą i polityczną
w jednym kraju. Redukcja ryzyka w kwestii przedsiębiorstw turystycznych zapowiada mniejsze możliwe wahania przychodów i zysku. Przedsiębiorstwa nie są
narażone na straty z uwagi na lokalne problemy polityczne, ale jednocześnie mają
także mniejsze szanse na szybki wzrost.
Zasoby ziemi i pracy mają wyjątkowe znaczenie odnośnie usług hotelarskich (w tym budowy enklaw turystycznych), jak również działalności parków
tematycznych i parków rozrywki. Oferowanie usług hotelarskich dla turystów
z krajów rozwiniętych przez sieci hotelowe z tych krajów jest w związku z tym
bardzo opłacalne. Z uwagi na to, że oferowanie usług hotelarskich dla klientów
biznesowych wymaga zarówno dużych zasobów kapitału, jak i know-how, lokalni
przedsiębiorcy, głównie w krajach rozwijających się, rzadko budują konkurencyjne obiekty. Wzajemne relacje między popytem a podażą powodują, że władze
krajów i regionów często oferują sieciom hotelowym różnorodne bodźce (zwolnienia podatkowe) zachęcające do założenia działalności gospodarczej.
Im bardziej znana jest dana marka przedsiębiorstwa turystycznego na
świecie, tym ma ono większe szanse na dalszą ekspansję.
78
Rozwój przedsiębiorstw międzynarodowych może zostać zobrazowany
na przykładzie internacjonalizacji międzynarodowych systemów hotelowych
(MSH). Stanowią one ponad 60 tysięczną grupę międzynarodowych korporacji,
z których 37% prowadzi działalność usługową. Kluczową strategię ich ekspansji stanowi zwiększanie rentowności poprzez rozwój geograficzny i wzrost korzyści skali wynikających z dużego potencjału usługowego, sprawnego systemu
logistycznego oraz możliwości obniżania kosztów administracyjnych (m.in. za
pomocą centralizacji niektórych działań, organizacji szkoleń pracowników, wdrażania zintegrowanych i scentralizowanych systemów rezerwacji pokoi) [Kachniewska, Nawrocka, Pawlicz, 2012, s. 204].
Umiędzynarodowienie MSH następuje przede wszystkim dzięki zastosowaniu strategii:
•
rynkowo-partnerskiej (franczyza),
•
samodzielnej – przez transmisję funkcji (własny zarząd),
•
partycypacyjnej (przejęcia) [Rymarczyk, 2004, s. 29].
Rozwój MSH jest możliwy również dzięki podziałowi ryzyka prowadzonej działalności hotelarskiej z uwagi na zlokalizowanie w różnych krajach
o zróżnicowanej sytuacji społeczno-gospodarczej, a także poprzez wprowadzanie
nowoczesnych metod i technik zarządzania (w sektorze hotelarskim MSH stanowią podstawową siłę ich wdrażania).
Tabela 2 prezentuje największe grupy hotelowe świata. Ich strukturę na
przestrzeni lat charakteryzowały niewielkie zmiany, szczególnie ścisłą czołówkę. Do 2012 roku 80% 10 największych grup hotelowych pochodziło ze Stanów
Zjednoczonych, mimo że obecnie nadal stanowią one zdecydowaną większość,
wśród czołowych grup hotelowych obserwujemy na rynku proces dywersyfikacji.
Tabela 2. Największe grupy hotelowe świata w 2014 roku
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Grupa hotelowa
IHG
Hilton Worldwide
Marriott International
Wyndham Hotel Group
Choice Hotel International
Accor
Starwood Hotels & Resorts
Best Western
Home Inns
Carlson Rezidor Hotel Group
Kraj
Liczba
hoteli
Liczna jednostek
mieszkalnych
GB
USA
USA
USA
USA
F
USA
USA
CHI
USA
4 697
4 115
3 783
7 485
6 303
3 576
1 161
4 046
2 180
1 079
686 873
678 630
653 719
645 423
502 663
461 719
339 243
314 318
256 555
168 927
Źródło: [www1]
Wartym uwagi jest fakt, że podobnie jak w innych sektorach gospodarki,
na globalny rynek usług hotelarskich wkraczają Chiny. W 2012 roku do rankin-
79
gu weszła chińska sieć turystyczna Home Inns, która dzięki przejęciu krajowego
konkurenta – Motel 168, podwoiła swoją wydajność i sprawiła, że Carlson Rezidor spadł z 9 miejsca a Hyatt Hotel Corporation opuścił ranking 10 największych
grup hotelowych [www2]. To jednak nie koniec chińskiej ekspansji. Najświeższe
informacje wskazują, że w 2015 roku, dzięki przejęciu francuskiej grupy Louvre
Hotels Group, do rankingu dołączyła druga chińska sieć hotelowa Jin Jiang z liczbą 241 910 jednostek mieszkalnych. Potwierdza to rosnącą w siłę obecność azjatyckich grup hotelowych na rynku. Zgodnie z danymi z dnia 1 stycznia 2015 r.
grupa Jin Jiang dysponowała liczbą pokoi na poziomie ponad 146 839 odznaczając się 13,9% wzrostem z dodatkowymi 17 900 jednostkami mieszkalnymi
w stosunku do roku wcześniejszego. Przejęcie francuskiego Louvre Hotels Group
poszerzyło ich ofertę o dodatkowe 95 071 pokoi i zagwarantowała osiągnięcie
10 miejsca w rankingu [www3].
Azjatyckie grupy hotelowe odznaczają się gwałtownym wzrostem swego
znaczenia, niemniej w dalszym ciągu nie stanowią zagrożenia dla ścisłej czołówki. Amerykańskie i europejskie sieci hotelowe z pierwszej trójki posiadają
bowiem obecnie ponad 700 000 pokoi każda.
Spośród wymienionych w powyższej tabeli grup hotelowych na polskim
rynku usług hotelarskich najpoważniejszą pozycją odznacza się grupa Accor.
Grupy hotelowe składają się często z wielu marek różniących się poziomem jakości świadczonych usług. Zestawienie najpopularniejszych marek hotelowych
świata przedstawiano w tabeli 3.
Tabela 3. Najpopularniejsze marki hotelowe świata w 2013 r.
Marka hotelu
Grupa hotelowa
Liczna
jednostek
mieszkalnych
1.
Holiday Inn
Express
IHG
424 612
2.
Best Western
Best Western
311 611
3.
Marriott Hotels
& Resorts
Marriott
International
204 917
4.
Comfort Inn
Choice Hotel
International
194 262
5.
Hilton Hotels
& Resorts
Hilton
Worldwide
191 199
Lp.
Logo
80
6.
Hampton Inn
Hilton
Worldwide
184 765
7.
Ibis
Accor
182 496
8.
Home Inns
Home Inns
164 325
9.
Sheraton Hotels
& Resorts
Starwood Hotels
& Resorts
149 784
10.
Days Inns
Worldwide
Wyndham Hotel
Group
147 808
11.
Super 8
Motels
Wyndham Hotel
Group
147 512
12.
Courtyard
Marriott
International
136 553
13.
Quality Inns
Hotels Suites
& Resorts
Choice Hotel
International
133 515
14.
Ramada
Worldwide
Wyndham Hotel
Group
115 811
15.
Crowne Plaza
Hotels & Resorts
IHG
108 307
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [www4] i [www5]
Doskonałe odzwierciedlenie motywów, jak i znaczenia globalnej ekspansji
przedsiębiorstw turystycznych stanowi rozwój międzynarodowych systemów hotelowych w Polsce. Transformacja systemowa, liberalizacja i integracja zintensyfikowały zainteresowanie międzynarodowych grup hotelowych polskim rynkiem
hotelarskim. Przed 1990 rokiem jedynie trzy marki światowe: Novotel (od 1975),
InterContinental (1974) i Holiday Inn (1976) [Tulibacki, 2000, s. 25], podjęły decyzję o otwarciu lub udzieleniu licencji na otwarcie swych obiektów na polskim rynku
turystycznym. Proces ekspansji na rynek polski MSH dokonywał się poprzez:
•
•
81
przejęcia istniejących podmiotów,
wzrost organiczny (organic growth), którego istota wyraża sie
w stopniowym dodawaniu do grupy kolejnych obiektów.
Źródła tego zjawiska można charakteryzować za pomocą teorii lokalizacji
i internacjonalizacji:
•
w oparciu o teorię lokalizacji można wnioskować, że MSH rozpoczęły inwestycje w Polsce na dużą skalę biorąc pod uwagę
czynniki polityczno-prawne i instytucjonalne (zachęcające uregulowania prawne), transformację systemową (gospodarczą i ustrojową), czynniki kosztowe (dostęp do tanich czynników produkcji,
przede wszystkim niskie płace w hotelarstwie), czynniki rynkowe (niski poziom konkurencji, znaczne możliwości rozwoju rynku) oraz handlowe (pozytywne nastawienie polskich obywateli do
uznanych marek hoteli zagranicznych);
•
na gruncie teorii internalizacji, można wskazać, że do podstawowych
bodźców tworzenia przewagi konkurencyjnej MSH na polskim rynku turystycznym należą: wielkość i możliwość osiągania korzyści
skali, możliwości realizacji dużych inwestycji, dysponowanie nowoczesną wiedzą i wdrażanie efektywnych koncepcji zarządzania
pozwalających na rozwijanie wiedzy, umiejętności i kompetencji
pracowników, jak również związanej z doświadczeniem na arenie
międzynarodowej pozycji rynkowej.
Rynek hotelowy w Polsce cechuje się niskim poziomem koncentracji. Zdecydowana większość hoteli nie należy do sieci hotelowych. Jedynie Orbis S.A.
będący częścią grupy Accor dysponował większą ilością niż 20 obiektów. Pozostałe sieci hotelowe w Polsce stanowią albo niewielką liczbę hoteli światowych
sieci (Best Western, Starwood) albo obejmują polskie sieci hotelowe nierzadko
należące do sektora publicznego i oferujące usługi budżetowe (Gromada, grupa
WAM). Dziesięć największych sieci hotelowych w Polsce prezentuje poniższa tabela. Według danych GUS w Polsce funkcjonuje około 2 250 [GUS, 2014] hoteli
oferujących 110 tys. miejsc noclegowych [www6].
82
Tabela 4. Dziesięć największych sieci hotelowych w Polsce – stan na sierpień
2013 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Marka
Accor/Orbis
Hotele Gołębiewski
Louvre Hotel Groups
Best Western International
Rezidor Hotel Group
Starwood Hotels & Resorts Worldwide
Qubus Hotel Management
OST Gromada
Satoria Group
Hotele WAM
Pokoje
11 043
2 328
1 903
1 830
1823
1 518
1 464
1 451
1 114
1 113
Hotele
60
4
16
20
8
6
14
12
7
15
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Hotel Guidebook 2013, Polska.
Ekspansja MSH na polski rynek spowodowała zwiększenie konkurencji,
uzupełnienie struktury rodzajowej obiektów hotelarskich oraz zmusiła rodzimych
hotelarzy do podniesienia standardu świadczonych usług i wdrażania nowych
strategii działania.
Globalizacja sprzyja dalszej ekspansji MSH osiąganiu przez te korporacje dodatkowych zysków na skutek wykorzystania przewag lokalizacyjnych
i technologicznych. Proces ten umożliwia zarazem bardziej efektywną alokację
zasobów, swobodniejszy przepływ towarów, usług oraz osób, dostęp do kapitału
i nowoczesnych technologii, a także dyfuzję wiedzy. Stałe podnoszenie konkurencyjności przez podmioty sektora MSP w hotelarstwie gwarantuje:
•
permanentny wzrost innowacyjności i przedsiębiorczości;
•
budowa kluczowych kompetencji w przedsiębiorstwach turystycznych;
•
wdrażanie nowoczesnych technologii, nowych strategii działania,
nowoczesnych koncepcji oraz metod zarządzania;
•
podnoszenie jakości oferty, pozyskiwanie certyfikatów i ekoznaków;
•
specjalizacja w rozwoju nisz rynkowych, indywidualizacji regionalnych i lokalnych produktów turystycznych hoteli;
•
eskalacja współpracy w zakresie sektora MSP, zawieranie aliansów strategicznych, konsolidacja środowiska turystycznego, która
jest wysoce ważna w tworzeniu silnego i sprawnego zaplecza logistycznego i organizacyjnego dla całej branży turystycznej dorównującego systemom MSH [Kachniewska, Nawrocka, Pawlicz, 2012,
s. 208].
Ogólnie rzecz ujmując obserwujemy zmiany w modelu funkcjonowania
przedsiębiorstw turystycznych: od centrali decydującej o wszystkim (skostniałych struktur hierarchicznych), przez sieci partnerów biznesowych, dostawców,
klientów - kształtujących wspólnie innowacje o elastycznych strukturach, ko
rzystających z postępu technologicznego - do optymalnego wykorzystania proce-
83
sów biznesowych w zróżnicowanych lokalizacjach celem dostarczenia klientowi
w różnych miejscach na kuli ziemskiej produktu o właściwej cenie i adekwatnym
poziomie jakości.
Bibliografia
• Adamczyk Jadwiga, Bartkowiak Piotr. 2004. Determinanty rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Warszawa: Wyd. Naukowo-Techniczne
• Balcerowicz Leszek. 1987. Międzynarodowe przepływy gospodarcze. Warszawa:
PWN
• Bednarczyk Małgorzata. 2006. Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw na polskim rynku turystycznym. Kraków: Wydawnictwo UJ
• Brzeg-Wieluński Stanisław. 2004. „Otwarte niebo nad Polską”. Skrzydlata Polska, nr 4.
• Budnikowski Adam. 2006. Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Warszawa:
PWE
• Cho M. (2005). The Key Factors for a Successful Cooperation Between SMEs,
OECD, Korea: Gwangju
• Dziedzic T., Łopaciński K., Saja A., Szegidewicz J. 2009. Wpływ światowego kryzysu gospodarczego na stan i perspektywy rozwoju sektora turystyki w Polsce.
Warszawa
• Czarny Elżbieta. 2002. Teoria i praktyka handlu wewnątrzgałęziowego. Warszawa: SGH
• Drucker Peter. 1998. W kierunku organizacji nowego typu W: Hasselbein F.,
Goldsmith M., Beckhard R. (red.). Organizacja przyszłości. Warszawa: Business
Press
• Jankowska Barbara. 2011. „Konsekwencje globalizacji dla klastrów”. Studia Ekonomiczne, nr 2
• Januszewska Małgorzata, Nawrocka Elżbieta. 2011. Wpływ procesów transformacyjnych na konkurencyjność podmiotów na rynku turystycznym
• Kachniewska Magdalena. 2010. Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstwa hotelowego. Warszawa: Oficyna wydawnicza SGH
• Kachniewska Magdalena, Nawrocka Elżbieta, Pawlicz A. 2012 Globalizacja
i internacjonalizacja działalności turystycznej W: Kachniewska Magdalena, Nawrocka Elżbieta, Niezgoda Agnieszka, Pawlicz A. red. Rynek Turystyczny. Ekonomiczne zagadnienia turystyki. Warszawa: Wolters Kluwer business
• Krugman P., Venables A., J. 1995. “Globalisation and the Inequality of Nations”.
The Quarterly Journal of Economics, no. 4
• Liberska Barbara 2002. Globalizacja. Warszawa: PWE
• Nawrocka Elżbieta. 2008. Rozwój międzynarodowych systemów hotelowych
w dobie globalizacji W: Dworzecki Zbigniew, Romanowska Maria red. Strategie
przedsiębiorstw w otoczeniu globalnym. Warszawa: SGH
• Nowakowska Anna. 2006. Turystyka a proces globalizacji. W: Gołembski Grzegorz red. Turystyka w ujęciu podmiotowym i przestrzennym. Poznań: Wyd. AE
w Poznaniu
• Rymarczyk Jan. 2006. Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Warszawa: PWE
• UNWTO (2014). Tourism Highlights. 2014 Edition
84
• Smeral E. 1998. “The Impact of Globalisation on Small and Medium Enterprises:
New Challenges for Tourism Policies in European Countries”. Tourist Management, no. 19(4)
• Stankiewicz Marek Jacek. 2002. Konkurencyjność przedsiębiorstwa. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji. Toruń: Dom
Organizatora
• Tulibacki Tadeusz. (2000). Międzynarodowe systemy hotelowe. Warszawa: Wyd.
Wyższej Szkoły Hotelarstwa, Gastronomii i Turystyki
• Turner L.W., Reisinger Y., Witt S. 1998. “Tourism Demand Analysis Using Structural Equation Modeling”. Tourist Economics, no. 4, s. 301-323 [za:] Panasiuk
Aleksander. 2007. Ekonomika Turystyki. Warszawa: PWN
• Wysokińska Zofia., Witkowska Janina. 2004. Innowacyjność małych i średnich
przedsiębiorstw w procesie integracji europejskiej. Łódź: Wyd. UŁ
• Yu L. 1999. The international Hospitality Business. Management and Operations.
Binghampton: Haworth Hospitality Press
• Zorska Anna. 1998. Ku globalizacji? Warszawa: PWN
• [www1] MKG Hospitalilty database - June 2014: http://www.hotel-online.com/
press_releases/release/global-hotel-rankings-the-leaders-grow-stronger-ihg-retains-top-spot (stan na 12.05. 2015r.)
• [www2]
http://hospitality-on.com/en/news/2012/04/11/worldwide-hotel-ranking-2012/(stan na:12.05.2015r.)
• [www3]
http://www.hotel-online.com/press_releases/release/global-hotel-ranking-2015-a-second-chinese-operator-climbs-into-the-top-10 (stan na:
12.05.2015r.)
• [www4] http://www.rankingthebrands.com/The-Brand-Rankings.aspx?rankingID=28&nav=category (stan na: 12.05.2015r.);
• [www5] http://hospitality-on.com/en/news/2013/04/04/exclusive-mkg-hospitality
-world-ranking-2013-of-hotel-groups-and-brands/ (stan na: 12.05.2015r.).
• [www6] http://www.propertynews.pl/hotele/liczba-pokoi-hotelowych-w-polsceszybko-rosnie-a-to-rodzi-nowe-wyzwania,29752.html (stan na: 12.05. 2015 r.)
THE IMPACT OF GLOBALIZATION PROCESSES
ON THE REGENERATION OF TOURIST MARKET
AND THE EXPANSION OF THE LARGEST GROUP,
THE INTERNATIONAL HOTEL CHAINS, ACTING
IN POLAND IN XXI CENTURY
Summary:
The article presents the impact of the globalization processes on the regeneration of tourist market and the expansion of large tourist groups of companies
over the world regional markets.
Due to these interactions, globalization enhances the further expansion of International Hotels Chains (IHC) in achieving additional gains as a result of the
use of comparative advantages of their localization and used high-tech. This
process also enables more efficient allocation of resources, the easIer flow of
goods, services and people, access to capital and modern expansion of IHC on
the Polish market. It has resulted in increased competition, to supplement the
generic structure of tourist accommodation facilities and forced Polish hoteliers to raise the standard of the services provided and the implementation of
new strategies and technologies for knowledge diffusion. Generally speaking, we can observe a change in the model of the functioning
of companies: from the headquarters of the decisive about everything (hierarchical structures,) to business partners, suppliers, customers-shaping together
innovation with flexible structures, applying technological advances to the
optimal use of business processes in different locations aiming at providing
a connection to the client in different places on the globe with the correct price
and the appropriate level of quality.
Keywords: definition of international enterprise in tourism sector, International Hotel Chain – (IHC), dimensions of global tourism such as:( space, product
sphere, finance and capital, labour market, market behaviour of enterprises,
technology and organization of work, culture and life style, ecology, regulations and policy, perception and consciousness), the 10th biggest chain hotel in
Poland.
85
Agata Szyran-Resiak
Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu
SYSTEMATYKA METOD POKREWNYCH
MOŻLIWYCH DO ZASTOSOWANIA
W OCENIE JAKOŚCI DZIAŁALNOŚCI
MARKETINGOWEJ ORGANIZACJI
Streszczenie:
W literaturze przedmiotu istnieje wiele metod służących ocenie jakości działalności marketingowej organizacji (np. audyt marketingowy, czy kontrola
rentowności marketingu). Są też takie, które można do tej oceny zaadaptować. A zatem celem niniejszego artykułu jest identyfikacja metod pokrewnych
możliwych do zastosowania w ocenie jakości działalności marketingowej
organizacji. Stąd też w opracowaniu przedstawiono systematykę tych metod
w podziale na dwie odrębne grupy: służące do wspomagania wyborów wielokryterialnych oraz do porównywania wielowymiarowych obiektów.
Słowa kluczowe: marketing, metody, wielokryterialność, porównywanie,
wielowymiarowość.
Wprowadzenie
Wśród metody pokrewnych możliwych do zaadaptowania na potrzeby oceny jakości działalności marketingowej organizacji można wskazać te, które służą
do wspomagania wyborów wielokryterialnych oraz do porównywania wielowymiarowych obiektów. Umożliwiają one agregację wielu kryteriów oceny danego
zjawiska, tak by były możliwe: wybór jednego lub kilku obiektów spośród zbioru
potencjalnie rozważanych rozwiązań i decyzji, ich uporządkowanie bądź posortowanie. Jeden z możliwych podziałów tych metod przedstawia tabela 1.
88
Agata Szyran-Resiak
Tabela 1. Podział metod pokrewnych możliwych do zastosowania w ocenie
jakości działalności marketingowej organizacji
Rodzaj metody
Wielokryterialne metody oceny jakości
obiektu
Metody wielowymiarowej analizy
porównawczej
Nazwa metody
– punktowa,
– alternatywno-punktowa,
– zgodnościowa,
– rozwojowa,
– uogólnionego parametru
– metody taksonomiczne
(porządkujące, podziałowe, wyboru
reprezentantów),
– analiza czynnikowa
(np.: analiza głównych składowych
PCA, analiza czynników głównych PFA)
Źródło: opracowanie własne.
1. Wielokryterialne metody oceny jakości obiektu
1.1. Metoda punktowa
Metoda punktowa jest metodą pozwalającą na ocenę dowolnego obiektu
według zbioru przyjętych kryteriów, na przykład dotyczących jakości wyrobów
[Lisiecka, 1997], przedsięwzięć [Kral, 1993, 1997], strategii [Kral, 1996], atrakcyjności sektora [Gierszewska, 2002].
Istota metody polega na stworzeniu listy kryteriów (czynników), które
opisują i różnicują dany obiekt. Następnie kryteriom tym przypisywane są odpowiednie wagi (bowiem nie każde z nich ma to samo znaczenie) oraz liczby
punktów (ocen) z danego przedziału liczbowego. Nadawanie ocen punktowych
wymaga bardzo dobrej znajomości obiektu, stąd najczęściej do nadawania wag
kryteriom jest stosowana metoda ekspertów. Następnie sumuje się wartości poszczególnych kryteriów skorygowanych o nadane im wcześniej wagi. Obiekt,
który osiąga najwyższą wartość ważoną jest uważany za najlepszy. Przykład takiej oceny przedstawia tabela 2.
89
Systematyka metod pokrewnych możliwych do zastosowania w ocenie...
Tabela 2. Ocena punktowa dla atrakcyjności przemysłu
Czynniki atrakcyjności przemysłu
Waga
(0,1)
Ocena
(1-10)
Wartość
ważona
Wielkość rynku
i przewidywany wzrost
0,15
5
0,75
Sezonowość i cykliczność
Względy technologiczne
Intensywność konkurencji
Pojawiające się szanse i zagrożenia
Wymagania kapitałowe
Rentowność
0,10
0,10
0,25
0,15
0,05
0,10
8
1
4
1
2
3
0,80
0,10
1,00
0,15
0,10
0,30
Czynniki społeczne, polityczne,
systemowe i środowiskowe
0,10
7
0,70
Suma
1,00
-
3,90
Źródło: Thompson, Strickland [1996, s.225].
Zaletą tej metody jest jej prostota, uniwersalność i wielokryterialność. Najpoważniejszą natomiast wadę stanowi nadawanie cechom subiektywnych ocen
przez oceniających, jak również znaczna czasochłonność i pracochłonność. Ponadto, aby uzyskać w miarę miarodajne wyniki, w procesie oceny musi uczestniczyć wiele osób. Kolejnym zarzutem stawianym omawianej metodzie jest fakt,
że można ją stosować jedynie do oceny obiektu w danym momencie czasowym.
1.2. Metoda alternatywno-punktowa
Metoda alternatywno-punktowa zaproponowana została przez A. Czechowskiego do oceny jakości wyrobów przemysłowych, ale jej procedura pozwala na zastosowanie do oceny jakości innych obiektów, takich jak np. działalność
marketingowa organizacji Nazwa tej metody wynika z istoty postępowania, gdyż
stosuje się w niej alternatywne rozstrzygnięcie przy ocenie poszczególnych kryteriów [Krodkiewska-Skoczylas, 1982, s.38].
Istota metody polega na nadaniu ocen poszczególnym cechom oceny – według stopnia ich ważności oraz z przypisaniem poszczególnym kryteriom punktowych współczynników ważności. A. Czechowski proponuje nadanie 50 punktów
dla cech ważnych, 10 punktów dla średnio ważnych i 1 punktu dla cech mało
ważnych. Wskaźnik jakości w tej metodzie oblicza się ze wzoru:
q = 1−
ww mw + ws ms + wm mm
Q
= 1−
,
ww n w + ws n s + wm nm
Q0
gdzie:
q – wskaźnik jakości obiektu;
Q – jakość badanego wyrobu;
Q0 - jakość nominalna;
90
Agata Szyran-Resiak
ww , ws , wm – punktowe współczynniki ważności cech odpowiednio: ważnych,
średnio ważnych, mało ważnych;
mw, ms, mm, – liczba cech ważnych, średnio ważnych, mało ważnych, dla których
wymagania nie są spełnione;
nw, ns, nm, – liczba cech ważnych, średnio ważnych, mało ważnych, uwzględnianych w danej analizie.
Przyjmuje on wartości z przedziału <0,1>. Obiekt spełnia wszystkie wymagania jakościowe, gdy q=1, gdy q=0 to obiekt nie spełnia żadnego z wymagań.
Zaletą metody jest jej prostota. Metoda ta nie uwzględnia jednak zmian jakości w czasie. Nie może być zatem stosowana do doskonalenia danego obiektu.
Poza tym subiektywna ocena ważności cech może być obarczona dużym błędem.
1.3. Metoda zgodnościowa
Metoda zgodnościowa jest metodą przeznaczoną w szczególności do oceny
jakości wyrobów przemysłowych. Dla rozpatrywanych kryteriów jakości wyrobu przewiduje się dopuszczalny rozstęp zmienności – tolerancję [Kolman, 1973,
s.110]. Stanom granicznym przypisuje się odpowiednie wartości, a w dopuszczalnych przedziałach zmienności wartości przyjmuje się najczęściej zależność
wprost proporcjonalną. Jakość oblicza się za pomocą addytywnych lub multiplikacyjnych funkcji jakości lub ich kombinacji (tabela 3.).
Tabela 3. Rodzaje funkcji jakości w metodzie zgodnościowej
Rodzaje funkcji jakości
Funkcja multiplikacyjna
Formuły funkcji jakości
J1 = A×B×C×....×X
Oznaczenia
Ji – wskaźniki jakości dla i-tego rodzaju
funkcji,
J2 = aA×bB×gC×....×cX
i – numer rodzaju
korygowana
funkcji,
J3 = Aa×Bb×Cc×....×Xx
A,B,C,...,X – liczbowykładnicza
we wyróżniki jakości
Funkcja
J4 = aAa×bBb×gCc×...×cXx
poszczególnych grup
multiplikacyjno-wykładnikryteriów jakości,
cza korygowana
a,b,c,...x – wykładniki
Funkcja addytywna
J5 = 1/n (A×B×C×....×X)
potęgowe,
n - liczba grup kryteFunkcja addytywna
J6 = 1/n (aA×bB×gC×....×cX)
riów jakości,
korygowana
a,b,g,...,c – współFunkcja
J7 = 1/n (Aa×Bb×Cc×....×Xx)
czynniki korelacyjne
addytywno-wykładnicza
uwzględniające ważFunkcja
J8 = 1/n (aAa×bBb×gCc×...×cXx) ność poszczególnych
grup kryteriów.
addytywno-wykładnicza
korygowana
Źródło: Dobrowolska [2002, s.90].
91
Zaletą metody jest jej prostota. Zarzuca się jej jednak, że jest mało operatywna oraz że brak w niej ujednoliconej interpretacji wyników [Kolman, 1973,
s.107].
1.4. Metoda rozwojowa
Metoda rozwojowa zaproponowana przez W. J. Wesołowskiego zakłada,
że istnieją pewne wartości minimalne i maksymalne cech, które stanowią wartość
optymalną dla jakości. Zatem jakość w określonym czasie oscyluje w wyznaczonych granicach, które można uznać jako wzorzec rozwoju jakości [Wesołowski,
1975].
Poziom Q jakości obiektu określany tą metodą ilustruje wzór:
Q=
gdzie:
V − Vmin
,
Vmax − Vmin
Vmin – wartość minimalna kompleksowego kryterium w rozpatrywanym
zbiorze;
Vmax – wartość maksymalna kompleksowego kryterium w rozpatrywanym
zbiorze;
V – kompleksowe kryterium jakości wyznaczone według zależności:
V =∑
i
gdzie:
ki
,
Ri
ki – wartość i-tego kryterium;
Ri – wartość przedziału zmienności (rozstępu) dla i-tego kryterium.
Zaletą metody jest uwzględnianie pewnego zakresu zmienności, uznawanego za pożądany. Do wad metody można zaliczyć jej pracochłonność oraz
ograniczone możliwości przystosowania do różnorodnych przypadków badania
jakości obiektu [Kolman 1973, s.107].
1.5. Metoda uogólnionego parametru
Metoda uogólnionego parametru została zaproponowana przez T. Galanca,
Z. Jaśniewicza i J. Mikusia do oceny technicznej obiektu opisanego zbiorem parametrów prognostycznych określających jego stan [Galanc, Jaśniewicz i Mikuś,
1990].
Istota metody polega na wyznaczeniu syntetycznej wartości – parametru
uogólnionego z pewnych stanów obiektów technicznych, która informuje o stopniu sprawności technicznej obiektu w określonym czasie. W metodzie przyjęto
formułę normalizacji zgodnie ze wzorem:
yi (t ) =
xi (t ) − xi*
,
xi , opt − xi*
92
Agata Szyran-Resiak
gdzie:
yi (t) – i-ta znormalizowana cecha w okresie t (i=1,2,...,n);
xi(t) – wartość i-tej cechy w okresie t;
xi, opt – optymalna wartość i-tej cechy;
xi* – wartość graniczna i-tej cechy.
Formuła normalizacji wymaga przyjęcia założenia o wartościach dodatnich cech (wartości optymalne cech są różne od zera). Aby uniknąć założenia
ograniczającego zestaw cech obiektu można zastosować formułę unitaryzacji
[Dobrowolska, 2002, s. 91]:
y i (t ) =
xi (t ) − xi ,min
xi ,max − xi ,min
y i (t ) = 1 −
gdzie:
xi (t ) − xi ,min
xi ,max − xi ,min
dla stymulant
dla destymulant
yi(t) – znormalizowana zmienna i – tej cechy (i = 1,...n) w okresie t;
xi(t) – wartość i-tej cechy (i = 1,...,n) w okresie t;
xi,max – wartość maksymalna cechy w badanych okresach;
xi,min – wartość minimalna cechy w badanych okresach.
W przypadku gdy xi,(t)=xi,max, wówczas yi(t)=1 dla stymulant, yi(t)=0 dla
destymulant. Jeżeli zaś xi,(t)=xi,min, wówczas yi(t)=0 dla stymulant, yi(t)=1 dla
destymulant.
Agregacja standaryzowanych wielkości cech w omawianej metodzie wygląda następująco [Dobrowolska, 2002, s.91]:
n
m(t ) =
gdzie:
∑w
i =1
i
y i (t )
n
∑w
i =1
,
i
m(t) – wartość uogólnionego parametru obiektu w okresie t;
yi (t) – i-ta znormalizowana cecha w okresie t;
wi – waga i-tej unormowanej cechy jakości.
Syntetyczny parametr m(t) przyjmuje wartości z przedziału <0,1>. Większe wartości miernika świadczą o lepszym spełnieniu przyjętego kryterium przez
dany obiekt.
Metoda uogólnionego parametru posiada wiele zalet. Do najważniejszych
z nich można zaliczyć:
–
brak ograniczenia liczby cech przyjętych do rozważań,
–
uwzględnienie dynamiki i tendencji zmian,
–
definiowanie optymalnych parametrów poszczególnych kryteriów
oceny,
–
możliwości prognozowania rozwoju organizacji.
93
Wadą metody jest fakt, iż w swojej formule zakłada cechy wyłącznie
mierzalne.
2. Metody wielowymiarowej analizy porównawczej
Wielowymiarowa analiza porównawcza jest dyscypliną naukową zajmującą się porównywaniem obiektów za pomocą wielu cech diagnostycznych
[Jankiewicz-Siwek, 1996, s.23]. Metody tej analizy znalazły szerokie zastosowanie do oceny jakości obiektów wielowymiarowych, takich jak np.: wyroby
przemysłowe [Krodkiewska-Skoczylas, 1982], środowisko naturalne człowieka
[Sobczyk, 1995, s.89], jakość życia mieszkańców regionu [Siedlecka i Siedlecki,
1994, s.123], działalność organizacji [Strahl, 1998, s.45].
Termin wielowymiarowej analizy porównawczej wywodzi się od pojęcia
obiektu wielowymiarowego, przez który rozumie się bądź jednostkę statystyczną określoną przez wartości zbioru zmiennych, bądź zmienną, którą opisują jej
realizacje w poszczególnych jednostkach. Z. Hellwig natomiast uważa, że wielowymiarowa analiza porównawcza nie jest nauką, a jedynie stanowi „zbiór metod
przydatnych do prezentacji i porównywania obiektów wielocechowych o wysokim
stopniu złożoności” [Hellwig, 1990, s.8].
Metody wielowymiarowej analizy porównawczej stosuje się w celu transformacji wielowymiarowej przestrzeni zmiennych diagnostycznych do jednowymiarowej zmiennej syntetycznej, która umożliwia uporządkowanie podmiotów
ze względu na poziom badanego zjawiska. Obejmują one metody taksonomiczne,
także analizę czynnikową.
2.1. Metody taksonomiczne
Taksonomia oznacza naukę o zasadach systematyzacji, tzn. o zasadach
wprowadzania ładu wśród jednostek zbiorowości według stopnia ich zbliżenia
ze względu na określone zmienne charakteryzujące te jednostki. Zatem zajmuje się ona teoretycznymi zasadami i regułami klasyfikacji obiektów [Kramer,
1994, s.160]. Systematyzacja (porównywanie) obiektów opiera się na macierzy
odległości, która określa położenie każdego punktu (cechy) całej zbiorowości,
umożliwiając przez to ich uporządkowanie i klasyfikację. Celem taksonomii jest
odnalezienie homogenicznych grup, a tym samym znalezienie struktury analizowanego zjawiska.
Metody taksonomiczne opierają się na cechach słabo skorelowanych między sobą. Można podzielić je na trzy grupy [Kramer, 1994, s.161]:
–
metody porządkujące, inaczej hierarchizacji (stopień i miara zróżnicowanych cech),
–
metody podziałowe, inaczej grupowania (związki i zależności między grupami obiektów przestrzennych),
–
metody wyboru reprezentantów, inaczej wyboru (wzorów, przewidywanych gradacji obiektów w ujęciu przestrzennym).
Metody porządkujące (hierarchizacji) obejmują metody porządkujące liniowo bądź nieliniowo. Dzięki nim można określić miejsce badanych obiektów
94
Agata Szyran-Resiak
w przestrzeni z punktu widzenia wybranych cech [Kramer, 1994, s.161]. Pierwsze z nich stanowią metody, w których punkty wielowymiarowej przestrzeni
rzutowane są na prostą. Do metod tych są zaliczane m.in. metoda rang, metody
wzorcowe. Metody porządkowania nieliniowego stanowią natomiast te metody,
w których punkty wielowymiarowej przestrzeni rzutowane są na płaszczyznę.
Można je podzielić na metody porządkujące dendrytowo, np. metoda taksonomii
wrocławskiej, Dendryt Prima oraz na metody hierarchizacji drzewkowej, takie
jak m.in. metoda najbliższego oraz najdalszego sąsiedztwa, metoda mediany, czy
metoda Warda.
Metody podziałowe (grupowania) związane są z podziałem zbioru elementów na jednorodne grupy. Ujawniają połączenia między obiektami [Kramer 1994,
s.161]. Metody tego typu można podzielić na bezpośrednie oraz na iteracyjne.
Do metod bezpośrednich zalicza się m.in.: metodę wrocławską, katowicką, jednakowego natężenia. Do metod iteracyjnych – metody: Czekanowskiego, k-średnich, k-centroidów.
Metody wyboru reprezentantów są stosowane w celu ograniczenia bardzo
licznego zestawu potencjalnych zmiennych do zmiennych, które oddają najistotniejsze własności badanego zjawiska. Wybór reprezentantów grup następuje po
zgrupowaniu wszystkich cech. Wyróżniamy następujące metody taksonomiczne:
wzorca, środka ciężkości, rozwoju oraz potencjałów.
W badaniach taksonomicznych wyróżnia się następujące etapy [Mynarski,
1992, s.119-120; Kramer, 1994, s.162]:
–
sformułowanie celu analizy oraz wstępnych hipotez badawczych;
–
określenie zakresu merytorycznego, terytorialnego i czasowego badań, a w szczególności wyspecyfikowanie elementów zbioru obiektów oraz zbioru cech wyjściowych;
–
zebranie właściwych danych statystycznych (ustalenie źródeł i zebranie danych, doprowadzenie danych do porównywalności, wyeliminowanie obserwacji nietypowych, interpolacja brakujących
informacji, utworzenie maszynowych nośników informacji, wyznaczenie zmiennych przetworzonych);
–
analiza statystyczna danych wejściowych (wyznaczenie i analiza
parametrów opisowych rozkładu (średnia arytmetyczna, odchylenie
standardowe, współczynniki zmienności, asymetrii i koncentracji,
ocena stopnia i kierunku współzależności między zmiennymi wyjściowymi, empiryczna weryfikacja analitycznej postaci rozkładu
poszczególnych zmiennych – jedno i wielowymiarowych);
–
dobór optymalnego podzbioru zmiennych diagnostycznych (wyeliminowanie zmiennych quasi-stałych, analiza struktury macierzy korelacji, ustalenie wag zmiennych, określenie finalnej liczby
zmiennych);
–
porządkowanie i grupowanie obiektów w ramach analizowanych
układów zmiennych (wybór algorytmów klasyfikacyjnych, ustale-
95
nie metryk odległości, określenie sposobu normalizacji i agregacji
zmiennych, realizacja obliczeń);
–
analiza i interpretacja wyników, sformułowanie wniosków końcowych.
Dobór metod taksonomicznych zależy od celu badań. Badacz musi podjąć
kilka decyzji, które mają decydujący wpływ na wyniki końcowe i obejmujących:
wybór obiektu i cechy, wybór formuły doprowadzania danych (cech) do porównywalności, wybór metryki odległości, wybór metody ważenia cech, wybór funkcji agregujących.
Obiekt i cecha są pojęciami pierwotnymi taksonomii. Obiektami mogą być
wyroby, procesy itp.; cechy natomiast są to wielkości opisujące dany obiekt. Wybór obiektu i cech zależy od badacza i ma duży wpływ na wyniki końcowe.
Doprowadzenie danych (cech) do porównywalności może być dokonane
na kilka sposobów: standaryzacji, unitaryzacji, rangowania lub poprzez przekształcenie ilorazowe [Siedlecka, Siedlecki, 1994; Jajuga, 1999, s.34].
Obiekty badania taksonomicznego w interpretacji geometrycznej są punktami w przestrzeni cech diagnostycznych. Do wyznaczenia położenia obiektu
stosuje się wiele różnych metryk odległości. Najbardziej ogólną jest metryka
Minkowskiego:
d ikp =
m
∑x
p
ij
− x kj ,
gdzie:
dpik –- odległość i- tego punktu od punktu k – tego,
p – liczba naturalna, która zależy od liczby zmiennych i może przyjmować
wartości 1, 2 lub ,
m – liczba cech diagnostycznych,
xij, xkj – realizacja j-tej cechy w obiekcie i-tym oraz k-tym.
Cechy z punktu widzenia zastosowania metody wielowymiarowej analizy
porównawczej mają różną ważność. Dlatego można je zróżnicować nadając im
odpowiednie wagi, czyli pewne wielkości z przedziału (0,1> , które informują
o ważności cechy z punktu widzenia realizacji kryterium głównego. Istnieje wiele metod ważenia cech, np. metoda ocen ekspertów [Kindlarski, 1988, s.40-48].
Na ogół jednak przyjmuje się system wag jednostkowych traktujących zmienne
w ten sam sposób.
W wielowymiarowej analizie porównawczej wykorzystywanych jest wiele
funkcji agregujących, np.: funkcje addytywne, multiplikatywne, harmoniczne.
2.2. Analiza czynnikowa
Analiza czynnikowa to druga metoda z grupy metod należących do wielowymiarowej analizy porównawczej. Czynniki to wielkości matematyczne
wyodrębnione na podstawie obserwacji i interpretowane za pomocą zmiennych
objaśniających [Kauf, 2004, s.133]. Analiza czynnikowa służy odnajdywaniu
struktur w zbiorze zmiennych losowych. Jej celem jest zredukowanie dużej liczby zmiennych losowych do mniejszego zbioru, co uzyskuje się przez założenie,
96
Agata Szyran-Resiak
że pewne grupy zmiennych losowych reprezentują zmienność tych samych czynników, czyli zmienne losowe w danej grupie są od siebie w pewnym stopniu zależne. Pozwala na wyróżnienie czynników głównych oraz na wyeliminowanie
informacji mało istotnych dla badanego zjawiska, jak również na identyfikację
ukrytych zmiennych wywierających wpływ na kształtowanie się badanego zjawiska [Berekoven, Eckert i Ellenreider, 1999, s.232]. Metody analizy czynnikowej
zakładają silne korelowanie cech.
By przeprowadzić analizę czynnikową konieczna jest realizacja następujących etapów [Meffert, 1992, s.266]:
–
utworzenie macierzy obserwacji,
–
opracowanie macierzy korelacji,
–
utworzenie macierzy ładunków czynnikowych,
–
wyznaczenie rotowanej macierzy ładunków czynnikowych,
–
stworzenie macierzy realizacji czynników głównych.
Istnieje wiele metod analizy czynnikowej, jednak najbardziej popularne są
dwie:
–
metoda głównych składowych PCA (Principal Component Analysis),
–
metoda czynników głównych PFA (Principal Factor Analysis).
W wyniku analizy głównych składowych PCA tworzony jest zbiór danych
składający się z N obserwacji, z których każda obejmuje K zmiennych. Zbiór ten
można interpretować jako chmurę N punktów w przestrzeni K-wymiarowej. Celem analizy jest taki obrót układu współrzędnych, aby maksymalizować w pierwszej kolejności wariancję pierwszej współrzędnej, następnie wariancję drugiej
współrzędnej, itd. Tak przekształcone wartości współrzędnych nazywane są ładunkami wygenerowanych czynników (składowych głównych). W ten sposób
konstruowana jest nowa przestrzeń obserwacji, w której najwięcej zmienności
wyjaśniają początkowe czynniki [Krzanowski, 2002].
Analiza czynników głównych PFA jest metodą badania struktury wewnętrznych zależności obserwacji wielowymiarowych. Celem analizy jest znalezienie
takiego zbioru czynników wspólnych oraz określenie ich relacji z pierwotnymi
zmiennymi, które pozwalają na wyjaśnienie struktury powiązań pomiędzy tym
zmiennymi. W metodzie ważne jest pojęcie tzw. ładunków czynnikowych (factor
loadings) oraz tzw. rotacji (rotation). Ładunki czynnikowe to korelacje pomiędzy
zmiennymi oryginalnymi a wyodrębnionymi w wyniku analizy czynnikami. Podstawowym celem rotacji jest natomiast uzyskanie jak najprostszej interpretacji
poszczególnych czynników [Gramacki, Gramacki, 2008].
Metody wielowymiarowej analizy porównawczej umożliwiają ocenę niekiedy bardzo złożonych obiektów. Są jednak dość skomplikowane, czasochłonne
oraz pracochłonne.
97
Podsumowanie
Ocena jakości działalności marketingowej organizacji jest niezwykle złożona i wymaga zastosowania odpowiedniej metody. Z racji wielości istniejących metod pokrewnych możliwych do zastosowania w tej ocenie dokonano ich
systematyzacji.
Literatura
• Berekoven Ludwig, Eckert Werner, Ellenreider Peter. 1999. Marktforschung. Methodische Grundlagen und Praktische Anwendung. 8. Auf. Wiesbaden.
• Dobrowolska Anna. 2002. Ocena jakości procesu logistycznego przedsiębiorstwa
przemysłowego. Rozprawa doktorska, Instytut Organizacji i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej. Wrocław.
• Galanc Tadeusz, Jaśniewicz Zygmunt, Mikuś Jan. 1989. „O pewnej metodzie prognozowania ilościowego stanów obiektów technicznych”. Prace Naukowe i Prognostyczne Politechniki Wrocławskiej nr 4.
• Gierszewska Grażyna, Romanowska Maria. 2002. Analiza strategiczna przedsiębiorstwa. Warszawa: PWE.
• Gramacki Jarosław, Gramacki Artur. 2008. Wybrane metody redukcji wymiarowości danych oraz ich wizualizacji. XIV Konferencja PLOUG. Szczyrk.
• Hellwig Zygmunt. 1990. Taksonometria ekonomiczna, jej osiągnięcia, zadania
i cele. W Taksonomia – teoria i jej zastosowania. Kraków: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej.
• Jajuga Krzysztof (red.). 1999. Ekonometria. Metody i analiza problemów ekonomicznych. Warszawa: PWN.
• Jankiewicz-Siwek Anna. 1996. Syntetyczne miary oceny zdolności kredytowej
przedsiębiorstw (propozycja dla banków). W Ekonometryczne modelowanie danych finansowo-księgowych. red. Edward Nowak, Mirosław Urbanek. Lublin:
UMSC.
• Kauf Sabina. 2004. Badania rynkowe w sferze marketing i logistyki. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
• Kindlarski Edward. 1988. Jakość wyrobów. Warszawa: PWN.
• Kolman Romuald. 1973. Ilościowe określanie jakości. Warszawa: PWE.
• Kramer Teodor. 1994. Podstawy marketingu. Warszawa: PWE.
• Kral Zygmunt. 1997. „Ocena realizacji przedsięwzięć”. Badania Operacyjne i Decyzje nr 3
• Kral Zygmunt. 1993. „Metoda oceny planów przedsięwzięć”. Badania Operacyjne i Decyzje nr 3.
• Krodkiewska-Skoczylas Elżbieta. 1997. Syntetyczna ocena jakości. W Społeczna,
ekonomiczna i konsumencka ocena jakości. red. Tadeusz Wawak. Kraków: Wydawnictwo EJB.
• Krzanowski Wojtek. 2000. Principles of Multivariate Analysis: A User’s Perspective. Oxford: Oxford University Press.
• Lisiecka Krystyna. 1997. Ocena rynkowej jakości produktów a wynik finansowy.
W. Społeczna, ekonomiczna i konsumencka ocena jakości. red. Tadeusz Wawak.
178-188. Kraków: Wydawnictwo EJB.
98
Agata Szyran-Resiak
• Meffert Heribert. 1992. Marketingforschung und Käuferverhalten. 2. Aufl..
Wiesbaden.
• Mynarski Stefan (red.). 1992. Badanie przestrzenne rynku i konsumpcji. Przewodnik metodyczny. Warszawa: PWN.
• Siedlecka Urszula, Siedlecki Juliusz. 1994. Taksonomiczna analiza standardów
życia w Polsce. W Zastosowanie metod taksonomicznych w gospodarce. Taksonomia zeszyt 1. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu.
• Sobczyk Mieczysław. 1995. Syntetyczny miernik jakości środowiska naturalnego. W Klasyfikacja i analiza danych. Problemy teoretyczne. Taksonomia zeszyt 2.
Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu.
• Strahl Danuta (red.). 1998. Taksonomia struktur w badaniach regionalnych. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocławiu.
• Thompson Arthur, Strickland Alonzo. 1996. Strategic Management. Concepts and
Cases. Boston: Irwin Professional Publishing.
SYSTEMATIZATION OF METHODS ALIGNED WITH
POTENTIAL USE IN ASSESSMENT OF MARKETING
ORGANIZATIONS QUALITY
There are many methods in the literature for purpose of assessing the marketing activities quality in organizations (e.g. a marketing audit, control and
profitability of marketing). There are also methods that can be adapted for this
assessment. Therefore, the aim of this article is to identify methods possible
to use in assessing the quality of marketing activities in organizations. In this
document you will find a systematization of methods in two different groups:
designed to support multi-criteria choices and designed to compare multidimensional objects.
Keywords: marketing, methods, multi-criteria, comparison, multidimensional.
Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie
PARTNERSTWO PUBLICZNO-PRYWATNE
JAKO MODEL REALIZACJI
PRZEDSIĘWZIĘĆ BUDOWY
I MODERNIZACJI INFRASTRUKTURY
PUBLICZNEJ W POLSCE
Streszczenie:
Partnerstwo publiczno-prywatne (PPP) to formuła współpracy sektora publicznego i prywatnego, dzięki któremu możliwa jest realizacja przedsięwzięć
inwestycyjnych przez podmioty publiczne przy zaangażowaniu zasobów kapitałowych oraz intelektualnych partnerów prywatnych. Celem artykułu jest
analiza oraz ocena wykorzystywania tego typu modeli realizacji powierzonych zadań publicznych w warunkach gospodarki polskiej, ze szczególnym
uwzględnieniem podejmowanych działań, mających na celu zwiększenie
ich atrakcyjności. W niniejszej publikacji dokonano również podsumowania
skuteczności podjętej współpracy obu podmiotów w ujęciu branżowym oraz
terytorialnym na przestrzeni lat 2009-2014 oraz wskazano instrumenty finansowe służące do ich realizacji. Artykuł stanowi również próbę wskazania perspektyw rozwoju PPP, w szczególności przez pryzmat wykorzystania środków
unijnych, pozwalających na efektywne finansowanie tej formy współpracy
w sektorze usług użyteczności publicznej.
Słowa kluczowe: partnerstwo publiczno-prywatne, finansowanie infrastruktury, dług publiczny;
Wprowadzenie
Funkcjonujący model zarządzania publicznego, wyrażający się w mechanizmach państwa pomocniczego, w dużej mierze opiera się na powierzaniu
realizacji zadań wynikających z wypełniania celów społecznych partnerom prywatnym, którzy w znakomitej większości wybierani są zgodnie z obowiązującymi zasadami reżimu zamówień publicznych. Podmioty publiczne mając na
uwadze konieczność realizacji projektów, pomimo braku wystarczających środków w swoich budżetach, korzystniejszą alokację ryzyka, wyższą jakość usług
100
oraz większą efektywność wykonywanych zadań w porównaniu do formuły tradycyjnych zamówień publicznych, decydują się coraz powszechniej stosować
instrument partnerstwa publiczno-prywatnego („PPP”) do realizacji powierzonych zadań publicznych. Należy jednak zauważyć, że mimo tego udział krajowych projektów realizowanych w niniejszej formule w stosunku do rozwiniętych
rynków PPP na świecie, takich jak Wilka Brytania, Stany Zjednoczone, Kanada,
Francja jest jeszcze relatywnie niewielki. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele i można je upatrywać zarówno w skali mikro jaki i makroekonomicznej. Skomplikowany i rozłożony na wiele lat proces współpracy wymaga szczegółowego
podziału zadań oraz uregulowania praw i obowiązków każdej ze stron. Sam fakt
przekazania realizacji zadań spoczywających na stronie publicznej partnerowi
prywatnemu nie zwalnia z odpowiedzialności za jakość usług, których odbiorcą
finalnym będzie społeczeństwo. Dlatego też, bardzo ważną rolę w rozwoju PPP
odgrywają działania instytucji rządowych i pozarządowych oraz sektora prywatnego skierowane na edukację rynku na temat mechanizmów i istoty współpracy
w modelu PPP, dostarczenie wiedzy w zakresie inżynierii finansowej projektów
PPP, wypracowania standardów rynkowych i dobrych praktyk, procedur oraz
sprawdzonych wzorców postępowań dotyczących efektywnego wdrożenia projektów w tej formule. Działania te winny również sprzyjać przełamywaniu barier
psychologicznych, barier natury prawnej, a także barier organizacyjnych w zakresie m.in. istniejącej infrastruktury instytucjonalnej na rzecz upowszechniania
PPP w Polsce.
1. Teoretyczne aspekty partnerstwa publiczno-prywatnego
W doktrynie przedmiotu partnerstwo publiczno-prywatne definiowane jest
na wiele sposobów, ze względu na mnogość czynników wyróżniających ten typ
umów, choć pewne elementy konstytutywne we wszystkich definicjach pozostają
niezmienne [www 2]. W prawie polskim ramy prawne PPP mające ułatwić wykonywanie zadań publicznych na zasadzie kooperacji sektora publicznego i prywatnego wyznaczają dwie ustawy:
1.
ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U. z 2009. Nr 19, poz. 100 z późn. zm.), zwana dalej
Ustawą o PPP,
2.
ustawa z dnia 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budowlane lub
usługi (Dz. U. z 2009 r. Nr 19, poz. 101, Nr 157 poz. 1241 z późn.
zm.).
W świetle Art. 7 Ustawy o PPP przez umowę o partnerstwie publiczno-prywatnym rozumie się zobowiązanie partnera prywatnego do realizacji przedsięwzięcia za wynagrodzeniem oraz poniesienia w całości albo w części wydatków
na jego realizację lub poniesienia ich przez osobę trzecią, zaś podmiot publiczny
zobowiązuje się do współdziałania w osiągnięciu celu przedsięwzięcia, w szczególności poprzez wniesienie wkładu własnego. Realizacja przedsięwzięcia przez
partnera prywatnego wymaga określonego działania (m.in. budowy, modernizacji
obiektów budowlanych, infrastrukturalnych, czy świadczenia określonych usług)
Partnerstwo publiczno-prywatne jako model realizacji przedsięwzięć...
101
przy czym należy tutaj podkreślić, na gruncie ustawy o PPP, obejmuje zawsze
element utrzymania lub zarządzania danym składnikiem majątkowym, który jest
wykorzystywany do realizacji przedsięwzięcia publiczno-prawnego bądź jest
z nim związane, przez okres trwania umowy co może oznaczać nawet kilkudziesięcioletni horyzont czasowy [Wawrzyniak i Korbus (red), 2015].
W praktyce funkcja „utrzymania” polega na dbaniu o prawidłowe funkcjonowanie wytworzonego bądź zmodernizowanego składnika majątkowego
zgodnie z zasadami racjonalnego gospodarowania oraz ponoszeniu kosztów wynikających z jego bieżącej eksploatacji i konserwacji, natomiast „zarządzanie”
oznacza podejmowanie konkretnych decyzji i dokonywanie czynności w celu
zapewnienia jego prawidłowego funkcjonowania [Bogdanowicz i Piotrowski
i Bejm (red), 2009]. Powyższe założenie zmienia również dotychczasową filozofię realizowania zadań publicznych oraz rolę i pozycję partnerów zabezpieczając
w efekcie podmiot publiczny przed ryzykiem ponoszenia wysokich wydatków
związanych z eksploatacją i konserwacją wytworzonych aktywów wynikających
z niedostatecznej jakości bądź nieadekwatnej wiedzy na temat ich użytkowania
jak również stymuluje partnera prywatnego do optymalnej realizacji przedsięwzięcia w celu zapewnienia jak najniższych kosztów związanych z utrzymaniem
w przyszłości, za które w formule PPP odpowiada partner prywatny.
Jak wskazuje definicja umowy o PPP w zamian za realizację przedsięwzięcia partnerowi prywatnemu przysługuje wynagrodzenie. Choć ustawa, stanowiąca de facto ramy prawne kontraktów PPP, nie definiuje wprost jak ono powinno
być skonstruowane, to określa zasady jego ustalenia. Zgodnie z art. 7 ustawy
o PPP forma i wysokość wynagrodzenie partnera prywatnego nie może być dowolna, a w każdym przypadku zależy od przynajmniej jednego z czynników: rzeczywistego wykorzystania bądź faktycznej dostępności przedmiotu PPP [Korbus,
2015]. Dopuszczalne są także mieszane formy wynagrodzenia partnera prywatnego, zakładające czerpanie korzyści przede wszystkim z pożytków przedmiotu
partnerstwa oraz częściowo z zapłaty sumy pieniężnej. W zależności od specyfiki
danego przedsięwzięcia, obie strony mogą dość elastycznie określić w umowie
sposób i zakres wypłaty wynagrodzenia. Zgodnie z art. 236 ust.4 ustawy o Finansach Publicznych wydatki jednostek samorządu terytorialnego ponoszone na
podstawie umowy PPP w części, w jakiej przeznaczone są na finansowanie wytworzenia, nabycia lub ulepszenia środków trwałych, nabycia wartości niematerialnych i prawnych lub współudziału w kosztach wytworzenia środków trwałych
są wydatkami majątkowymi. Powyższa regulacja, wprowadzona na mocy ustawy
z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji jednoznaczne wskazała zasady klasyfikacji tych wydatków (Art. 7, ust. 2a ustawy o PPP), co w efekcie oznacza, że nie
są one ujmowane przy wyliczeniu indywidualnego wskaźnika zadłużenia jednostki samorządu terytorialnego. Dotychczas stanowiło to podstawę do wielu wątpliwości i rozbieżności w weryfikowaniu tego obszaru przez organy kontrolne.
102
2. Modele współpracy w PPP
Współpraca podmiotu publicznego i partnera prywatnego w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego w każdym przypadku powinna opierać się na
optymalnym podziale zadań związanych z realizowanym przedsięwzięciem.
W literaturze przedmiotu wyróżnia się podział na dwie możliwe formy współpracy tych podmiotów: model instytucjonalny oraz model kontraktowy (zwany
również „kontraktualnym”). O danej formie współpracy przesądza umowa o partnerstwie publiczno-prywatnym. Zgodnie z Art. 14 ust. 1 Ustawy o PPP podmiot
publiczny i partner prywatny w celu realizacji przedsięwzięcia mogą zawiązać
spółkę kapitałową, spółkę komandytową lub komandytowo-akcyjną, z zastrzeżeniem, że podmiot publiczny nie może być komplementariuszem. Celowy
charakter spółki oznacza, że przedmiot działalności spółki nie może wykraczać
poza zakres określony w umowie. Ponadto cel, dla którego spółka została powołana, musi pozostać niezmieniony przez cały okres, w którym spółka wykonuje
swoje zadania, aczkolwiek nic nie stoi na przeszkodzie temu, by dostosować jej
funkcjonowanie do postępu w danej dziedzinie lub do nowatorstwa udziałowca
prywatnego, pod warunkiem, że nie ulegną zmianie istotne warunki zamówienia
publicznego, w oparciu o które dokonano wyboru partnera. [Korbus (red.), 2010].
Różnica w realizacji partnerstwa publiczno-prywatnego w formie kontraktowej,
w stosunku do modelu instytucjonalnego, polega przede wszystkim na tym, że
to podmiot prywatny sam realizuje przedsięwzięcie bądź formalnie przez utworzoną spółkę specjalnego przeznaczenia (np. SSP), a więc ponosi znaczną część
kosztów oraz ryzyk, a podmiot publiczny jedynie współdziała w celu osiągnięcia
zakładanego celu inwestycyjnego.
Kolejnym istotnym aspektem dla umów zawieranych w formule PPP jest
określenie najbardziej optymalnej alokacji ryzyka dla każdej ze stron. Aby zapewnić osiągnięcie jak największej wartości przy konstruowaniu zapisów w kontraktach
PPP stosuje się zasadę transferu ryzyka na stronę, która ma największe możliwości
i kompetencje w zakresie zarządzania nim przy jak najniższych kosztach [Wieloński, 2014]. Właściwy podział ryzyka wpływa bezpośrednio na możliwość skutecznej realizacji projektu oraz ma pozytywne przełożenie na wskaźniki zadłużenia.
Wskazać bowiem należy, iż zgodnie z art. 18a ustawy o PPP – zobowiązania wynikające z umów o PPP nie wpływają na poziom państwowego długu
publicznego oraz deficyt sektora finansów publicznych w sytuacji, gdy partner
prywatny ponosi większość ryzyka budowy oraz większość ryzyka dostępności
lub ryzyka popytu. Zakres poszczególnych rodzajów ryzyka mających wpływ na
sposób klasyfikacji zobowiązań wynikających z umów o partnerstwie publiczno
-prywatnym oraz czynniki uwzględniane przy ocenie ryzyka zostały określone
w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z 11 lutego 2015 r. w sprawie rodzajów
ryzyka oraz czynników uwzględnianych przy ich ocenie (Dz. U. poz. 284). Zgodnie z rozporządzeniem, ryzyko budowy obejmuje zdarzenia powodujące zmianę
kosztów lub terminów wytworzenia nowych środków trwałych lub ulepszenia już
istniejących. Ryzyko dostępności obejmuje zdarzenia skutkujące niższą ilością
lub gorszą jakością świadczonych w ramach umowy o partnerstwie publiczno
103
-prywatnym usług w porównaniu z wielkościami i wymaganiami uzgodnionymi
w tej umowie. Natomiast, ryzyko popytu obejmuje zmienność zapotrzebowania
na określone usługi.
Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy dotychczasowe inicjatywy ustawodawcze przełożą się na zwiększenie liczby realizowanych przedsięwzięć. Nie
mniej jednak już dziś można podjąć próbę kompleksowej oceny stanu obecnego i perspektyw zaangażowania sektora publicznego oraz prywatnego w rozwój
partnerstwa publiczno-prywatnego.
3. Rynek PPP w Polsce – perspektywa 2009-2014
Analiza polskiego rynku PPP na przestrzeni ostatnich pięciu lat wskazuje
na wzrost zainteresowania podmiotów publicznych, a w szczególności jednostek
samorządu terytorialnego oraz jednostek budżetowych, tą formułą realizacji projektów inwestycyjnych. Wiele podmiotów publicznych podjęło próby przygotowania do realizacji przedsięwzięć partnerskich, wskazując do tego odpowiednie
projekty, opracowując niezbędne analizy inwestycyjne, jak również zatrudniając
wykwalifikowanych doradców.
Jak wskazują wyniki badań przedstawione w raporcie Instytutu PPP we
współpracy z Kancelarią Doradztwa Gospodarczego Cieślak&Kordasiewicz oraz
Baker McKenzie Krzyżowski i Wspólnicy, „Rynek partnerstwa publiczno-prywatnego i koncesji w Polsce w 2014r. na tle stanu obowiązującego w latach 2009-2013”
przygotowanego na zlecenie Ministerstwa Gospodarki, w okresie od 01.01.2009
do 31.12.2014 liczba ogłoszonych postępowań planowanych do realizacji z partnerami prywatnymi wynosiła 342, jednak odsetek postępowań zakończonych zawarciem umowy PPP kształtował się na poziomie nieco poniżej 24% (82 umowy
zawarte), co świadczy o ciągle niskiej skuteczności ogłaszanych postępowań.
Wykres 1. Liczba ogłoszonych postępowań oraz zawartych umów z podziałem na lata w okresie 01.01.2009 - 31.12.2014
Źródło: IPPP, Kancelaria Doradztwa Gospodarczego Cieślak&Kordasiewicz, Baker McKenzie Krzyżowski i Wspólnicy, 2015
Na bazie przedstawionych w Raporcie badań w ostatnich 5 latach stosowania formuły PPP najbardziej aktywnymi latami były 2012 oraz 2013, gdzie
ogłoszono odpowiednio 77 i 72 postępowania, z kolei lata 2011 oraz 2014 charakteryzowały się najwyższą skutecznością rozpoczętych postępowań PPP (biorąc pod uwagę liczbę zawartych kontraktów), co pozwala wysnuć wniosek, że
104
pomimo, że podmioty publiczne ogłosiły w tym okresie o ponad 40% postępowań
mniej niż w latach 2012-2013, to zaplanowane do realizacji projekty były efektywniej przygotowane, a proces przetargowy skutecznie zrealizowany.
W 2015 roku rynek projektów PPP doświadczył dalszego wzrostu zawartych
umów, gdyż 19 postępowań zakończyło się podpisaniem umowy, a łączna wartość
zawartych umów wyniosła 1 449 462 590 PLN. Przedsięwzięciem wyróżniającym
się pod względem największej skali oraz wartości inwestycji było postępowanie
o zawarcie umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym z Operatorem Infrastruktury w ramach „Sieć Szerokopasmowa Polski Wschodniej – województwo lubelskie” zawarte na okres 20 lat o łącznej wartości 395 548 879 PLN [IPPP, 2015].
W latach 2009-2014 pod względem zawartych umów dominują województwa: śląskie (14 zawartych umów), mazowieckie (13), wielkopolskie (13),
małopolskie (10) oraz pomorskie (10). Ilość zawartych umów we wskazanych
województwach stanowiła ponad 73% wszystkich umów zawartych w analizowanym okresie czasu. Najmniejszą liczbę zawartych umów zanotowano w województwach: zachodniopomorskim (2), kujawsko-pomorskim (2), lubuskim (2),
opolskim (2), podkarpackim (2) oraz świętokrzyskim (1). W województwach lubelskim oraz łódzkim pomimo ogłoszonych postępowań nie udało się zawrzeć żadnej
umowy. Dopiero 2015 rok okazał się być dla niniejszych regionów przełomowy,
ponieważ przystąpiły one po raz pierwszy do realizacji przedsięwzięć w formule
PPP. Należy również zauważyć, że relatywnie duża liczba wszczętych postępowań
w województwach małopolskim (60), mazowieckim (46), wielkopolskim (32) i śląskim (31) znalazła odzwierciedlenie w postaci największej liczby zawartych umów.
Dokonując analizy wskaźnika skuteczności ogłaszanych postępowań do zawartych
umów do czołówki województw zaliczyć należy jeszcze województwo pomorskie
(45%) oraz zachodniopomorskie (29%). [IPPP, Kancelaria Doradztwa Gospodarczego Cieślak & Kordasiewicz, Baker McKenzie Krzyżowski i Wspólnicy, 2015].
Wykres 2. Skuteczność realizacji przedsięwzięć PPP w poszczególnych województwach w latach 01.01.2009-31.12.2014
Źródło: Opracowanie własne na podstawie IPPP, Kancelarią Doradztwa Gospodarczego
Cieślak&Kordasiewicz i Baker McKenzie Krzyżowski i Wspólnicy, 2015
105
Dokonując analizy wskaźnika aktywności i skuteczności wdrożenia projektów można wysunąć wniosek, że jednostki ogłaszające postępowania w zakresie PPP wykazują się coraz większą wiedzą dotyczącą uwarunkowań, jakie
determinują tego typu projekty. Niewątpliwie pozytywnie na ten stan rzeczy
wpływa również wyższa świadomość oraz otwartość podmiotów publicznych
na angażowanie doradców prawnych, finansowych, technicznych już we wczesnych etapach prowadzonych postępowań (m.in. udział w tzw. „market testing”,
dialogu technicznym, czy podczas całego procesu przetargowego). Aby jednak
można było mówić o tym, że polski rynek PPP jest efektywny w zakresie postępowań na wybór partnera prywatnego, w perspektywie do 2020 roku, wskaźnik
skuteczności powinien osiągnąć co najmniej 50%. Realizacja tego celu wymaga
dużego zaangażowania ze strony administracji centralnej (w szczególności MIR)
jak również prowadzenia dalszych działań na szczeblach lokalnych tj. działania
w zakresie edukacji rynku, szkolenia, konferencje, doradztwo.
W latach 2009-2014 relatywnie najwięcej umów na realizację projektów
inwestycyjnych zostało zawartych w sektorze sport i rekreacja. Dominacja przedsięwzięć w tej sferze, wśród wszystkich realizowanych w formule PPP, jest cechą
charakterystyczną dla przedsięwzięć PPP od 2009 roku. Jednak zauważalnym
staje się malejący już odsetek ogłoszeń planowanych do realizacji przedsięwzięć
w stosunku do innych sektorów. W 2014 roku po raz pierwszy „sektor sport i rekreacja” nie był największym liczonym w liczbie ogłoszeń dla polskiego rynku
PPP. [Herbst, Jagusztyn – Krynicki, Kalicki, Mysiorski i Nowosiadły, 2015]
W 2014 roku sektor energetyczny stał się największym sektorem polskiego rynku PPP. Wzrost sektora energetycznego związany jest z przedsięwzięciami
w zakresie efektywności energetycznej, które w sektorze publicznym można realizować w atrakcyjnej formule samospłacających się inwestycji z wygenerowanych oszczędności na redukcji zużycia energii (tzw. Energy Service Company).
Obecnie stosowane technologie w tym obszarze pozwalają ograniczyć zużycie
bazowe energii o kilkadziesiąt procent, dlatego okresy zwrotów dla takich projektów są atrakcyjne. W Polsce szczególnym segmentem rynku, w którym bardzo
dynamicznie rozwijają się projekty PPP jest termomodernizacja budynków użyteczności publicznej oraz zarządzanie źródłami energii.
4. Finansowanie projektów PPP
Dla przedsięwziąć realizowanych w formule PPP za najbardziej efektywną pod względem organizacji finansowania, jak również realizacji zobowiązań
partnera prywatnego, wynikających z umowy o PPP, uznać należy metodę project
finance. Pozwala ona na stworzenie takiej struktury podmiotowej i kontraktowej
przedsięwzięcia, która w pełni zabezpiecza nie tylko wykonanie umowy o PPP,
ale również pozyskanie i obsługę długu. [Korbus, 2015]. W literaturze przedmiotu
definicja project finance stanowi, że jest to forma kredytowania projektu inwestycyjnego, w którym obsługa zadłużenia następuje z przepływów pieniężnych, generowanych przez projekt, przy jednoczesnym, ograniczonym wsparciu ze strony
właścicieli kapitału oraz ograniczonym regresie względem innych uczestników
inwestycji [Korombel, 2007].
106
Udział podmiotów finansujących (sponsorów projektu)
Rolę sponsora w projektach PPP zazwyczaj podejmują podmioty działające w branży, w której realizowane jest przedsięwzięcie PPP, bądź podmioty działające na rynku usług finansowych. Typowymi inwestorami branżowymi mogą
być deweloperzy projektowi, spółki inżynieryjne i budowlane, spółki zarządzające infrastrukturą oraz prywatne fundusze inwestycyjne. Podmioty te dokonują
wniesienia wkładów własnych w formie pieniężnej bądź aportu w zamian za objęcie udziałów w spółce celowej (SSP). Wynagrodzeniem dla pierwotnych sponsorów za przyjęcie wyższego ryzyka i przygotowanie projektu może być wyższa
wycena kolejnych udziałów obejmowanych przez sponsorów (agio) lub wypłata
określonej kwoty pieniężnej po spełnieniu konkretnych warunków. Sponsorzy
projektu dokonują inwestycji w celu osiągnięcia określonego zwrotu, przewyższającego koszt zainwestowanego kapitału. Poza inwestycją kapitałową w spółkę
powołaną w celu zdobycia i realizacji przedsięwzięcia PPP, sponsorzy udzielić
mogą pożyczki podporządkowanej tj. pożyczki spłacanej po spłacie zobowiązań
wynikających z kredytów bankowych [Yescombe, 2008].
Fundusz „Marguerite”
Fundusz „Marguerite” jest pierwszym paneuropejskim funduszem ukierunkowanym na rozwój nowych inwestycji infrastrukturalnych wewnątrz Unii
Europejskiej w następujących sektorach: transport, energetyka i zmiany klimatyczne. Głównymi sponsorami powołanego na 20 lat Funduszu są czołowe instytucje finansowe (m.in. francuski Caisse des Dépôts et consignations, włoski
Cassa Depositi e Prestiti, hiszpański Instituto de Crédito Oficial, niemiecki KfW
oraz PKO Bank Polski) oraz rządy krajów pod egidą liderów najważniejszych
instytucji wspólnotowych - Komisji Europejskiej i Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Wśród wielu projektów, w które Fundusz zaangażuje się kapitałowo
wymienić należy dwa przedsięwzięcia realizowane na terenie Polski, tj. „System gospodarki odpadami dla Miasta Poznania” zakładający budowę i utrzymanie Instalacji Termicznego przekształcania Odpadów komunalnych oraz „Farmy
wiatrowe Kukinia oraz Tychowo” mający na celu budowę i działalnie farm wiatrowych zlokalizowanych na północno-zachodnim terenie Polski [www1].
Zaangażowanie banków w projekty PPP
Sektor bankowy stanowi jeden z filarów rynku PPP, gdyż dysponuje kapitałem umożliwiającym długoterminowe finansowanie wysokich nakładów inwestycyjnych, charakterystycznych dla tego typu przedsięwzięć. W projektach
PPP za zapewnienie finansowania odpowiedzialny jest partner prywatny, jednak
w praktyce udzielenie finansowania przez bank zależy w głównej mierze od założeń inicjowanych przez partnera publicznego. Dlatego też bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na zapewnienie tzw. „bankowalności projektu” jest udział
instytucji finansowych już na wczesnym etapie projektowania warunków przedsięwzięcia PPP. Zaangażowanie to może przybierać formę świadczenia przez instytucję finansową usług doradczych dla podmiotu publicznego, czy też udziału
w tzw. testach rynkowych. [MRR, 2013].
107
Tradycyjnie dokumentem wiążącym i określającym wszelkie postanowienia w zakresie udzielonego finansowania jest trójstronna umowa zawierana
pomiędzy instytucją finansową, podmiotem publicznym i partnerem prywatnym.
Na mocy tej umowy uregulowane zostają wszystkie istotne kwestie, wspólne dla
tych podmiotów, w tym m.in. prawo banku do przejęcia kontroli nad projektem
w określonych przypadkach i na określonych zasadach (tzw. „step-in rights”).
Dotyczy to głównie takich sytuacji, w których zagrożone jest funkcjonowanie
przedsięwzięcia oraz obsługa długu. [Korbus, 2015]. Spośród najczęściej wykorzystywanych produktów bankowych służących do finansowania tego typu
przedsięwzięć wskazać należy: długoterminowy kredyt inwestycyjny, odnawialny kredyt krótkoterminowy, kredyt obrotowy oraz kredyt pomostowy, a więc
produkty, których wynagrodzenie determinują przepływy z tytułu rat kapitałowo
-odsetkowych, opłat, prowizji oraz marży. Każda ze wskazanych form finansowania udzielana jest w innej fazie realizacji inwestycji oraz służy sfinansowaniu
charakterystycznych dla tych etapów wydatków inwestycyjnych. Przedsięwzięcia PPP wymagające sfinansowania wysokich nakładów inwestycyjnych zwykle
obsługiwane są przez konsorcja kilku banków. Ze względu na specyfikę projektów PPP do instytucji finansowych angażujących się w kapitałowo w tego typu
przedsięwzięcia należy zaliczyć banki komercyjne, Europejski Bank Odbudowy
i Rozwoju, Europejski Bank Inwestycyjny.
Udział środków unijnych w finansowaniu przedsięwzięć PPP
– projekty hybrydowe
Projekty wspierane ze środków unijnych połączone z formułą PPP, ze
względu na dwa równolegle źródła finansowania, umożliwiające realizację inwestycji, przyjęło się określać mianem projektów hybrydowych lub – co jest rzadziej
stosowane – projektów mieszanych. Należy podkreślić, że w dotychczas obowiązujących regulacjach polskich oraz unijnych nie pojawiało się jednak takie określenie. Dopiero nowe krajowe uregulowania w zakresie perspektywy 2014–2020
wprowadziły pojęcie projektów hybrydowych do powszechnego obiegu [Ustawa
z dnia 11 lipca 2014 r. o zasadach realizacji programów operacyjnych polityki
spójności finansowanych w perspektywie finansowej 2014–2020].
Polityka spójności Unii Europejskiej mająca na celu wyrównanie warunków ekonomicznych oraz społecznych we wszystkich regionach Unii Europejskiej (tzw. konwergencja) wspiera inicjatywy, przyczyniające się do podwyższenia
standardu życia oraz zapobiegania wykluczeniu niektórych regionów Unii Europejskiej. Do realizacji niniejszych zadań powołano dwa fundusze strukturalne,
tj.: Europejski Funduszowi Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejski Fundusz
Społeczny (EFS) a także Fundusz Spójności (FS).
Dotacje w ramach funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności stanowią
największą kwotę finansowania potencjalnie dostępnego dla PPP, zarówno jako
całości, jak i dla poszczególnych projektów.
108
Dotacje sektorowe
Komisja Europejska udziela również dotacji na promowanie projektów
o znaczeniu ogólnoeuropejskim, takie jak budowa sieci transeuropejskich, ochrona środowiska i przeciwdziałanie zmianom klimatu. Dotacje na transeuropejskie
sieci transportowe (TEN-T) są dobrym przykładem mechanizmu takich dotacji
[www2].
Inicjatywy wspólnotowe
Wśród dotychczas dostępnych i wykorzystywanych pozadotacyjnych form
wsparcia projektów PPP, wyróżnić można następujące inicjatywy wspólnotowe:
JESSICA, JASPERS i JEREMI.
Celem JESSICA jest wsparcie rozwoju obszarów miejskich oraz ich rewitalizacja, zarówno w kontekście gospodarczym, jak i społecznym. Ta wspólna
inicjatywa Komisji Europejskiej, Europejskiego Banku Inwestycyjnego i Banku
Rozwoju Rady Europy pozwala na wykorzystanie funduszy strukturalnych UE
w systemie zwrotnym, czyli oferuje odnawialne instrumenty finansowe (pożyczki, gwarancje, wkłady kapitałowe) [IPPP, 2014].
JASPERS jest narzędziem wspierającym kraje z centralnej i wschodniej
części UE w realizacji dużych inwestycji przy wykorzystywaniu środków z funduszy UE: strukturalnego oraz spójności. Przedmiotem wsparcia jest pomoc doradcza mająca na celu przygotowanie ww. projektów do realizacji, w tym m.in.
weryfikacja przygotowanej dokumentacji oraz analiza wybranych problemów.
Szczegółowe określenie zakresu pomocy doradczej następuje w toku negocjacji
beneficjenta projektu z ekspertami JASPERS.
JEREMIE to inicjatywa mająca na celu poprawę wykorzystania oraz
zwiększenie efektywności środków przeznaczanych na wsparcie sektora małych
i średnich przedsiębiorstw w ramach funduszy strukturalnych. Pozwala ona na
skorzystanie z wiedzy i doświadczenia Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego przy opracowywaniu programów operacyjnych w zakresie wsparcia MSP za
pomocą odnawialnych instrumentów inżynierii finansowej, a następnie wdrażanie uzgodnionych instrumentów w ramach inicjatywy. JEREMIE jest zatem
wsparciem dla instrumentów finansowych, np. funduszy kapitałowych, na rzecz
poprawy dostępu do funduszy wparcia rozwoju małych średnich firm, a także
mikroprzedsiębiorstw w regionach. [www3]
W ramach zreformowanej polityki spójności na lata 2014-2020 udostępnione zostaną środki w łącznej wysokości 351,8 mld euro. Środki te mają za
zadanie wspierać inwestycje w europejskich regionach i miastach, a także inwestycje w gospodarkę realną i stanowią podstawowe narzędzie inwestycyjne Unii
Europejskiej, umożliwiające realizację celów strategii „Europa 2020” takich jak:
zapewnienie wzrostu gospodarczego i zatrudnienia, walka ze zmianą klimatu,
uporanie się z problemem zależności energetycznej oraz ograniczenie ubóstwa
i wykluczenia społecznego. Towarzyszy temu również ukierunkowanie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na priorytety takie jak wsparcie małych
i średnich przedsiębiorstw [www4].
109
Niewątpliwe zalety PPP są zauważalne przez Komisję Europejską i w celu
zwiększenia liczby projektów mieszanych w ramach perspektywy finansowej
UE 2014-2020, kwestią łączenia funduszy unijnych z formułą PPP zdecydowano się uregulować w akcie prawnym dotyczącym wydatkowania funduszy unijnych, a dokładnie w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE)
nr 1303/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające wspólne przepisy dotyczące
Europejskiego Funduszy Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego
oraz ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszy Rozwoju
Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz uchylające rozporządzenie
Rady (WE) nr 1083/2006.
Podsumowanie
Rosnący deficyt środków publicznych i jednocześnie ogromne potrzeby
związane ze świadczeniem usług wysokiej jakości w oparciu o infrastrukturę publiczną są głównymi przesłankami do poszukiwania innowacyjnych sposobów
i rozwiązań finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych. Partnerstwo publiczno-prywatne staje się coraz częściej wybieranym instrumentem realizacji tych
zadań, co znajduje swoje odzwierciedlenie w założeniach strategicznych stosujących je podmiotów publicznych. Doświadczenia zdobyte przez uczestników postępowań PPP spowodowały, iż coraz rozważniej podchodzą one do planowania
przedsięwzięć w tym modelu. Dotychczasowe działania m.in. ustawodawcze, regulacyjne, edukacyjne jak również instytucjonalne (w tym pozytywna rekomendacja PPP jako formuły realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych wydana przez
Najwyższą Izbę Kontroli) przekładają się na większą skłonność strony publicznej
do ponoszenia części ryzyk projektowych oraz do partycypowania w kosztach
związanych z realizacją przedsięwzięć PPP. Szansą na większe popularyzowanie
tego modelu współpracy dla obu podmiotów jest również możliwość wykorzystania środków z funduszy Unii Europejskiej w ramach polityki spójności przyznanej na lata 2014-2020.
Pozwala to mieć nadzieję, że w kolejnych latach polski rynek PPP będzie
rozwijał się coraz szybciej, a liczba i wartość pojedynczych projektów istotnie
się zwiększy przynosząc realną zmianę jakościową w sposobie realizacji zadań
publicznych w Polsce.
Literatura
• Bogdanowicz Piotr, Bejm Marcin, Piotrowski Paweł. 2009. Ustawa o partnerstwie publiczno-prywatnym. Komentarz, red. Marcin Bejm, Warszawa: C. H Beck.
• Herbst Irena., Jagusztyn-Krynicki Tomasz, Nowosiadły Elżbieta, Kalicki Michał,
Mysiorski Bartosz. 2015. 6 lat PPP w Polsce Raport Fundacji Centrum PPP. Warszawa: Fundacja Centrum PPP.
110
• IPPP, Kancelaria Doradztwa Gospodarczego Cieślak & Kordasiewicz, Baker McKenzie Krzyżowski i Wspólnicy. 2015. Rynek partnerstwa publiczno-prywatnego
i koncesji w Polsce w 2014 r. na tle stanu obowiązującego w latach 2009-2013.
Warszawa: PARP.
• IPPP. 2014. Biuletyn Partnerstwa Publiczno-Prywatnego, red. Marcin Wawrzyniak, Warszawa: PARP.
• IPPP. 2015. Biuletyn partnerstwa publiczno-prywatnego. Dobre praktyki, red.
Marcin Wawrzyniak, Warszawa: PARP.
• Korbus Bartosz (red.). 2015. Partnerstwo publiczno-prywatne. Realizacja zadań
samorządu lokalnego z partnerem prywatnym, Warszawa: H.Beck.
• Korombel Anna. 2007 Ryzyko w finansowaniu działalności inwestycyjnej metodą
project finance, Warszawa: Difin.
• MRR. 2013. Bankowalność projektu ppp. Podejście instytucji finansowych. Warszawa. www.ppp.gov.pl (dostęp 15.03.2016).
• Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 11 lutego 2015 r. w sprawie rodzajów ryzyka oraz czynników uwzględnianych przy ich ocenie. (Dz. U. poz. 284).
• Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U.
z 2009. Nr 19, poz. 100 z późn. zm.).
• Ustawa z dnia 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budowlane lub usługi (Dz. U.
z 2009 r. Nr 19, poz. 101, Nr 157 poz. 1241 z późn. zm.).
• Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. (Dz.U. 2009 nr 157
poz. 1240 z późn. zm.).
• Ustawa z dnia 11 lipca 2014 r. o zasadach realizacji programów operacyjnych
polityki spójności finansowanych w perspektywie finansowej 2014–2020. (Dz.U.
2014 poz. 1146 z późn. zm.).
• Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji. (Dz.U. 2015 poz. 1777).
• Wieloński Michał. 2015. Partnerstwo publiczno-prywatne w Unii Europejskiej.
Warszawa: Difin.
• [www 1] http://www.marguerite.com (dostęp 15.03.2016).
• [www 2] http://www.paiz.gov.pl/files/?id_plik=16912 (dostęp 15.03.2016).
• [www 3] http://ec.europa.eu/regional_policy/pl/funding/cohesion-fund/ (dostęp
15.03.2016).
• [www 4] http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/informat/basic/basic_2014_pl.pdf (dostęp 15.03.2016).
• Yescombe Edward. R. 2008. Partnerstwo Publiczno-Prywatne Zasady Wdrażania
i Finansowania, Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
111
PUBLIC-PRIVATE PARTNERSHIP AS A MODEL
FOR THE IMPLEMENTATION OF CONSTRUCTION
AND MODERNIZATION PROJECTS OF PUBLIC
INFRASTRUCTURE
Summary
Public-Private Partnership (PPP) is a form of cooperation between the public
and private sectors, which allows realization of projects by the public parties
based on capital and intellectual resources of the private partners. The aim of
the article is to analyze and evaluate the implementation of PPP models in
order to meet the public requirements, with particular emphasis on actions
aimed at increasing their attractiveness. This publication summarizes the effectiveness of the collaboration of these two parties in terms of sectoral and
territorial split over 2009-2014, as well as identifies the financial mechanisms
used to implement them. Moreover, the article is also an attempt to identify
prospects for PPP development in relation to the upcoming EU funds, allowing
for effective financing of this form of cooperation.
Keywords: Public-private partnership, infrastructure funding, public debt.
Sebastian Skuza
Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania
NATIONAL AND EU REGULATIONS IN
THE AREA OF THE REMUNERATION
OF BOARD MEMBERS OF THE BANK
GOSPODARSTWA KRAJOWEGO. THE
CURRENT SITUATION AND AUTHOR’S
PROPOSAL FOR AMENDMENTS
Abstract:
Remuneration shaping in the social, political and economic context occurring
in the economy, is of particular importance in the employment relationship.
The author takes into account the specificities of the Bank Gospodarstwa Krajowego activities in the context of the remuneration of its board members in
respect of the national and community regulation. The Bank Gospodarstwa
Krajowego was appointed by the state to fulfill the public service mission,
in particular by the financial support of the economic policy of the Council
of Ministers. In the present article, the author focuses mainly on the issue of
the Law&Economics in the area of remuneration of the management board
members of the Bank Gospodarstwa Krajowego. The purpose of this article is
an attempt to give application value conducted by studies i.e. preparing a draft
project of legal solutions.
Keywords: the Bank Gospodarstwa Krajowego, Law&Economics, remuneration of board members, pay policy.
Introduction
Remuneration is a part of the employment relationship, which is shaped
in the social, political and economic context occurring in the economy. Pay is of
a global dimension primarily due to its two main functions, i.e. motivation and
cost as they constitute an important factor of competitiveness as the main tool of
motivation to work more efficiently as well as the major factor in the cost of labour [Nyk, 2012]. Remuneration is a compensation and at the same time a reward
for the job done. The motivational function of pay is visible here. It is the instrument for shaping the desired attitudes and behavior of employees. The meaning of
114
Sebastian Skuza
the efficiency of pay is based on associating interests (expectations) of employees
and on who motivates them. The employee achieves benefits in exchange for the
implementation of the tasks set by the organization in line with expectations of the
organization employing them [Polańska, 1999; Nyk, 2012].
The regulations of the Act of 26 June 1974 – the Labour Code determine
pay between the employee and employer, mainly as a regulator of relations on the
issues of employment and working conditions and remuneration to a lesser extent.
The role of the state does not constitute detailed solutions in the form of regulations or laws in the area of pay policy [Stachowska, 2007]. The construction of
a free market economy, the need for economic recovery and the dynamic efficiency generate challenges for all levels of business entities, including remuneration
policy. The role of the state in the remuneration policy amounts to determining the
regulation of the Act of 10 October 2002 on minimal remuneration for work and
of 3 March 2000 on remuneration of persons managing certain legal entities (“the
Salary Cap Act”). The Bank Gospodarstwa Krajowego also applies the Salary
Cap Act in practice.
In the present article, the author focuses mainly on the issue of the Law&Economics in the area of remuneration of the management board members of the
Bank Gospodarstwa Krajowego. The purpose of this article is an attempt to give application value conducted by studies i.e. preparing a draft project of legal solutions.
The Law&Economics as an academic discipline is placed between economics and legal science using the tools of economic science indicating the directions of activities of the state in the area of legislation. The positive and normative
trend can be distinguished in the above discipline. A positive economic analysis
of law focuses on predicting the effects of regulation for the functioning of the
economy, through analysis and efficiency in the economic terms of the current
regulation. The achievements of the Law&Economics is used for studies with the
aid of economic methods and effects of legal solutions prior to introducing regulations (ex ante) and after introducing regulations (ex post). However, the normative
economic analysis of law, based on economic principles provides recommendations for activities carried out in the legislation. Putting forward proposals for
amendments affects the state authorities with a view to creating more favorable
regulations for economic and/or social entities.
To quote Professor Jerzy Stelmach, the current trend of the economic efficiency of the Law&Economics can be represented as [Drywa, 2015]:
1)
the maximization of social welfare (Posner); the law with a view to
its effectiveness should allow for selecting a solution that maximizes social welfare (social benefit);
2)
improvement (refinement) of the economic position of at least one
entity, while retaining the status of the others (Pareto);
3)
achievement of “greater benefits” (Kaldor-Hicks); the legal solution
is economically effective, the adoption of which means that benefits
for certain entities as a result of this solution are higher than the
losses of entities affected admittedly as a result of the change;
National and EU regulations in the area of the remuneration of board...
4)
115
increasing or decreasing marginal costs in terms of a marginal analysis of the legal solution is cost-effective when implementing some
kind of desirable objective only to a level in which the marginal
social cost of achieving this objective and marginal social benefits
resulting from the implementation of this objective are aligned.
1. The Activity of the Bank Gospodarstwa Krajowego
The Bank Gospodarstwa Krajowego was appointed by the state to fulfill
the public service mission, in particular by the financial support of the economic
policy of the Council of Ministers and refers in this respect to their pre-war tradition. According to the current the Article 4 of the Act of 14 March 2003 on the
Bank Gospodarstwa Krajowego, the underlying purpose of the Bank’s activities,
to the extent permitted by law and other regulations, should be supported by the
Economic Policy of the Council of Ministers, the government socio-economic
and local government programmes as well as regional developments, including
project drafts in particular:
1)
those implemented using resources from the European Union funds
and international financial institutions within the meaning of the Article 4 item 1 point 3 of the Act of 29 August 1997 – the Banking
Law,
2)
infrastructural,
3)
related to the development of small and medium-sized enterprises –
including those implemented by using public funds.
Although the Bank Gospodarstwa Krajowego may also run missionary market activities, it should be noted that the basic business objectives of the Bank
Gospodarstwa Krajowego are set out in the Act on the Bank Gospodarstwa Krajowego and refer to supporting the activities of the Council of Ministers. Indeed the
legislator decided that these objectives are “essential”, which conversely means
that other objectives pursued by the Bank Gospodarstwa Krajowego do not have
such a character. The public service mission of the Bank Gospodarstwa Krajowego
was carried out for mutual relations and the missionary market activities referred
also to the justification to the draft project Act on the Bank Gospodarstwa Krajowego, according to which „ the Bank Gospodarstwa Krajowego combines full
commercial activities in the field of domestic and foreign trade with the mission in
terms of financial support for socio-economic projects of the state. The commercial
activity, however, serves to increase the efficiency of implementation of the tasks
assigned and the expansion and strengthening the infrastructure and resources of
the Bank, which are used to carry out the work by public administration authorities”. This is also confirmed by the defined mission of the Bank Gospodarstwa
Krajowego as follows: „The mission of the Bank Gospodarstwa Krajowego is the
efficient and cost-effective implementation of the activities commissioned by the
state and supplemented by the development of an attractive offer of its own activities for selected market segments in which the bank can use its natural advantages.” [Justification for the draft act on the Bank Gospodarstwa Krajowego, 2002].
116
Sebastian Skuza
During the drafting the Accession Treaty, the concept of placing the Bank
Gospodarstwa Krajowego on the list of credit institutions was adopted – in which
the EU rules on the issue of banking do not apply (i.e. under the then applicable
Directive 2000/12/EC of the European Parliament and of the Council of 20 March
2000 on credit institutions taking up and conducting business). This position was,
among others, conditioned by the facts that during negotiations prior to the Treaty
[Olszówka and Skuza, 2003]:
1)
the Bank Gospodarstwa Krajowego primarily act as a state financial
policy instrument, and focuses primarily on the implementation of
tasks assigned by the Council of Ministers;
2)
due to the nature and scope of business, the Bank Gospodarstwa
Krajowego was not in competition for its remaining entities;
3)
the Bank Gospodarstwa Krajowego was not classified in the public
finance sector, however it fulfills the function of the institutions supporting the implementation of the economic policy of the Council of
Ministers by market methods;
4)
the main tasks assigned by the Council of Ministers is to manage
funds established by the way of legislation;
5)
in the future, the Bank Gospodarstwa Krajowego would remain as
a state bank;
6)
tasks related to financing specific government programmes have
been implemented in accordance with accepted principles of the
European Union promoting economic development;
7)
exclusion would enable using the Bank Gospodarstwa Krajowego
to pursue general economic and general social tasks outlined by the
state (e.g. the promotion of exports, the implementation of the state
policy towards selected sectors of the economy, supporting large
investment projects).
The consequence of above suggestions, in accordance with the Article 2(5)
(18) of the Directive of the European Parliament and of the Council 2013/36/
EU of 26 June 2013 on the conditions of admission of credit institutions to activities and the prudential supervision of credit institutions and investment firms
amending the Directive 2002/87/EC and repealing the Directive 2006/48/EC and
2006/49/EC („the CRDIV Directive”), is the subjective exclusion of the Bank
Gospodarstwa Krajowego from the application of this Directive. The Bank Gospodarstwa Krajowego by reference to the provisions of the Directive mentioned
above is also excluded from obligation to comply with standards and regulations
set forth by the European Parliament and of the Council (EU) no. 575/2013 of
26 June 2013 on prudential requirements for credit institutions and investment
firms and amending the Regulation (EU) No 648/2012 (“the CRR”) without having to implement into the national law.
As already pointed out, the business activity of the Bank Gospodarstwa
Krajowego is to support the economic policy of the Council of Ministers by carrying out tasks related to the management of funds and government programmes
117
and the EU created, assigned or transferred to the Bank Gospodarstwa Krajowego
under separate acts or agreements, in particular:
1)
the Thermo-modernization Fund,
2)
the Technology Credit Fund,
3)
the National Road Fund,
4)
the Railway Fund,
5)
the Inland Waterways Fund and Reserve Fund,
6)
the Student Loan Fund,
7)
the Social rental building programme (TBS Programme),
8)
the Loan subsidy programme for residential flats for young people,
9)
the Social housing support programme funded by subsidy funds,
10) the Programme of Financial Support for Export,
11) the Programme financing urban projects in the form of repayable
financial instruments under the JESSICA initiative,
12) the Programme financing social economy companies,
as well as guarantees and sureties in government programmes.
In addition, the Bank creates and invests in investment funds, among
others.:
1)
the Rental housing fund;
2)
the Polish Fund of the Growth Fund.
The Bank’s activity is also the service of:
1)
bank accounts of the state budget,
2)
local government unit budgets,
3)
voivodships budgets for efficient distribution of EU funds,
4)
state or local government accounts, legal entities established under
separate acts for the execution of public tasks.
Table 1. The scale and main areas of activity of the Bank Gospodarstwa
Krajowego
Management
Ownership structure
The mission of the Bank Gospodarstwa
Krajowego
Strategy of the Bank Gospodarstwa
Krajowego
Financial results
Results from banking operations
Operating expenses and depreciation
Difference between provisions and
revaluation
Gross result
State-owned bank
Specified by the Act of 14 March 2003 on
the Bank Gospodarstwa Krajowego
Long term development programme
– Strategy of the Bank Gospodarstwa
Krajowego for 2014-2017
2013
2014
1,174.3 mln PLN
795.1 mln PLN
248.3 mln PLN
267.5 mln PLN
86.0 mln PLN
70.6 mln PLN
841.7 mln PLN
472.2 mln PLN
118
Net result
Gross loans
Customer deposits
Basic funds
Balance sheet total
Place of work
Headcount as 31 December
Business development and enterprise
Sebastian Skuza
740.3 mln PLN
13,636.0 mln PLN
26,348.1 mln PLN
7,269.8 mln PLN
43,848.8 mln PLN
1,275.9 job time
434.6 mln PLN
17,971.5 mln PLN
30,238.0 mln PLN
8,376.1 mln PLN
51.231.4 mln PLN
1,288.4 job time
The value of repayable assistance granted
under the JEREMIE initiative
1,269.0 mln PLN
1,050.0 mln PLN
Value of guarantees granted by the Bank
Gospodarstwa Krajowego under OP DEP
for SMEs
133.9 mln PLN
184.0 mln PLN
Value of loans granted under OP DEP for
SMEs
114.8 mln PLN
229.0 mln PLN
The amount of investment agreements
concluded under the JESSICA initiative
372.5 mln PLN
156.0 mln PLN
Value of export credits covered by DOKE
144.0 mln EUR
agreements
and 590.0 mln NOK
630.0 mln DKK
and 1,345.0 mln
NOK
Value of guarantees/warranties on an individual basis granted under the Enterprise
Support Programme
Value of the portfolio of guarantees
granted under the Enterprise Support
Programme
The amount of subsidies for interest on
student loans
Financing infrastructure projects
The total amount of transactions within
the Polish Investment Programme
Environmental Protection
The number of thermo-modernization,
renovation and compensation bonuses
The value of thermo-modernization, renovation and compensation bonuses
Housing infrastructure
The amount of paid support under the
social housing programme
Social commitment
24.9 mln PLN
0.2 mln PLN
7,277.5 mln PLN
9,744.6 mln PLN
59.2 mln PLN
42.6 mln PLN
5,346.7 mln PLN
14,876.8 mln PLN
1,348
3,398
85.0 mln PLN
185.5 mln PLN
56.9 mln PLN
62.3 mln PLN
119
Donation to the JK Steczkowski BGK Foundation, which implements programmes
of social engagement in areas such as equal educational opportunities, the development of social capital and voluntary work
1.3 mln PLN
3.5 mln PLN
Source: the Bank Gospodarstwa Krajowego
2. Application of the Act of 3 March 2000
on remuneration of persons managing certain legal
entities for the Bank Gospodarstwa Krajowego
Despite current practice, it is legitimate to state that it is impossible to point
to a clear legal basis for the position according to which the scope of this Salary
Cap Act; the rules for determining the remuneration of members of the Management Board of the Bank Gospodarstwa Krajowego have been included.
The idea mentioned above can be proved in a view of the fact that its scope
specified in Article 1 and Article 2 of the Salary Cap Act does not cover state-owned banks. At the same time the provisions of the Act include an exhaustive list of
employment entities as well as an exhaustive list of persons employed in entities
to which the provisions of the Salary Cap Act apply. This list includes state-owned
enterprises and state entities with legal personality that are not yet public agencies, research institutes and are not higher education institutes.
In accordance with the Article 14 item 3 of the Act of 29 August 1997 – the
Banking Law, the Bank Gospodarstwa Krajowego operating as a state bank is not
state-owned company within the meaning of the Article 4 item 2 point 1 of the
Act of 25 September 1981 on state-owned enterprises. At the same time the Act
of 29 August 1997 – the Banking Law clearly indicates that the state bank is not
subject to entry in the state enterprise register. There is therefore no doubt that the
Bank Gospodarstwa Krajowego is not directly a state-owned bank subjectively
covered by the disposition of the Article 1 item 1 point 1 of the Salary Cap Act,
which provides its application to state-owned enterprises.
As is apparent from the Article 1 item 1 point 2 of the Salary Cap Act, state
entities with legal personality are also obliged to apply its use. The concept of
the state-owned organization in the present state of the law does not have a legal
definition. Thus, in order to determine the status of the entity as a state-owned
organization, it is necessary to refer to the rules governing legal-organizational
form of its activities. The legal and organizational activities of banks are set out
in the Act of 29 August 1997 – the Banking Law. An exhaustive list of legal and
organizational forms in which banking activities can be carried out are set out in
the Article 12 of the Act of 29 August 1997 – the Banking Law. This list includes
state-owned banks and cooperative banks operating as joint stock companies. At
the same time the Act of 29 August 1997 – the Banking Law, as a systemic legal
act regulating the operation of banks, does not indicate that the state-owned bank
was a state organizational unit. Indicating such solution, it does not contain other
legislation governing the operation of the Bank Gospodarstwa Krajowego. The
120
Sebastian Skuza
Act on the Bank Gospodarstwa Krajowego, as well as the Statute of the Bank Gospodarstwa Krajowego attributed by the Regulation of the Minister of the Treasury of 11 May 2010 on the Statute of the Bank Gospodarstwa Krajowego, do not
indicate that the Bank Gospodarstwa Krajowego was a state organizational entity.
By accepting the principle of rationality of the legislators it should be assumed that if its will was to define the Bank Gospodarstwa Krajowego as a state
-owned organization, in the absence of universal legal definition of this term, the
relevant provision would be included in the Act of on the Bank Gospodarstwa
Krajowego, i.e. its own legal complex and core business of the Bank Gospodarstwa Krajowego specific to other acts. This solution is supported by legislative
practice. It should be noted that the legislator assigning the status of a particular
state-owned organization states this fact directly in the provision of the statutory
rank. Such descriptions can be found for example in the Act of 20 December 1996
on the Polish Institute of International Affairs, Act of 14 June 1991 on the National School of Public Administration, the Act of 8 August 1996 on the Council of
Ministers, under which the Government Legislation Centre was established, the
Act of 8 July 2005 on the General Prosecutor’s Office, as well as in the Article 96
item 1 of the Act of 27 August 2004 on healthcare services financed from public
funds and the Article 66 of the Act of 13 October 1998 on the social insurance
system. Provisions of those laws clearly indicate that the entities established thereunder are state organizational entities.
It is also necessary to indicate that the provisions of the Salary Cap Act introduce an exception under the Labour Code Act in respect of the principle of freedom to shape the content of the employment relationship in the area of employee
remuneration. Therefore, the scope of the provisions of the Salary Cap Act cannot
be interpreted broadly. So if the list of entities obliged to apply the Salary Cap Act
does not mention state-owned banks, it must be assumed that the principles of
remuneration of members of the Management Board of the Bank Gospodarstwa
Krajowego should be determined on a general basis, under the provisions of the
Labour Code Act.
The different position occupied by the Ministry of the Treasury indicating
the Bank Gospodarstwa Krajowego as a state organizational entity with legal personality which – within the meaning of the Ministry of the Treasury - determines
the nature of the organization, and is conducted by the activity of the Bank Gospodarstwa Krajowego [the Letter from the Capital Markets Department, 2013].
It should be noted, however, that by accepting this argument there would be no
need to mention a very broad list of entities in the Article 1 of the Salary Cap Act
as most entities would meet the conditions to qualify for state organizational units
with legal personality. In addition, assuming the rationality, legislators should pay
attention to the fact that the Act of 21 August 1997 on the limitation of economic
activity by persons performing public functions and thus the Act and that earlier
case defined in the Article 2 point 7 refers directly to selected employees of the
state-owned bank.
In accordance with the Article 8 point 1 of the Salary Cap Act the maximum amount of monthly remuneration in state organizational entities with legal
121
personality cannot exceed six times the average monthly salary in the enterprise
sector excluding payments from profit in the fourth quarter of the previous year,
as announced by the Central Statistical Office (pursuant to the Article 29f of the
above-mentioned Salary Cap Act, the average salary was frozen in 2009).
On the basis of the Article 9 of the Salary Cap Act, the Prime Minister has
the right by regulation to specify a list of entities in which the maximum salary
cap could be increased by 50%. To date, no such regulation has been issued.
3. EU Banking regulations relating to the remuneration
The Bank Gospodarstwa Krajowego is a Polish development bank, acting
as a state bank, pursuing a public mission to support socio-economic policies of
the government. At the European level the Bank Gospodarstwa Krajowego has
been excluded from the CRDIV/CRR package subjectively under the Article 2(5)
(18) of the CRDIV Directive but at the national level the Bank Gospodarstwa
Krajowego is governed by the banking and supervision by the Polish Financial
Supervision Authority and as such must abide by the same rules as commercial
banks, with minor exceptions. This kind of legal arrangement means that the Bank
Gospodarstwa Krajowego (and those European public banks for which similar
solutions are used) come under an essential part of the requirements that are consequences of the CRDIV Directive and the complementary legislation regarding
remuneration policy under the guidance of the European Banking Authority.
Currently, the Bank Gospodarstwa Krajowego principles adhere to the
guidelines of the Committee of European Banking Supervisors (“the CEBS”),
implemented into national law by the Polish Financial Supervision Authority resolution No. 258/2011 of 4 October 2011, taking into account the neutralization
of certain provisions which are impossible to implement due to the specificity of
the bank (business model/structure of ownership), which the CEBS guidelines
permitted.
On the other hand, the provisions of CRDIV (implemented into the Act
of 29 August 1997 – the Banking Law) treat the Bank Gospodarstwa Krajowego
as a commercial bank by imposing, among others, the following remuneration
requirements:
1)
the requirement in the Article 94(1)(m) of the CRDIV Directive to
defer payment of at least 40% of the variable remuneration.
2)
the requirement in the Article 94(1)(l) of the CRDIV Directive that
at least 50% of variable remuneration to be paid out in instruments
so as to maintain the balance of the shares and the corresponding
interests of ownership, subject to the legal structure of the institution
or instruments linked to shares or other non-financial instruments
and where possible with other instruments properly representing the
credit quality of the institution over a long period of time.
3)
the requirement in the Article 94(1)(n) of the CRDIV Directive that
100% of the variable remuneration is reduced or there is revocation
of pay.
122
Sebastian Skuza
As a state-owned entity the Bank Gospodarstwa Krajowego is in practice a subject to the Salary Cap Act. According to this regulation, the maximum
monthly salary of members of the Management Board of the Bank Gospodarstwa
Krajowego may not exceed six times the average monthly salary in the enterprise
sector (currently approx. 1 thousand Euros). The Act also limits the maximum
amount of variable annual remuneration for board members to three times the
monthly salary.
In a state bank, in the absence of capital, it is not in practice possible to use
solutions which assumes payment of a part of the variable remuneration in financial instruments with shares. It is also possible to create other instruments based
on the value of the company at the time (of capital instruments qualifying as core
capital), which could be paid to private individuals – employees of the bank, and
then transferred for trading by them on the secondary market.
Table 2. The remuneration of board members of selected public European
development banks in 2013.
Bank
General principles
for the remuneration
of the Board/PrinciCountry ples concerning the
allocation of variable remuneration
components
KfW
The bonus for the President is awarded on the
basis of an agreement
defining the objectives
Germany (50% quantitative and
50% qualitative) for
the year; it is indicated
in the upper cap for the
bonus.
CDP
The annual variable
bonus is paid at the
request of the remuneration Committee
based on:
1) 50% of annual
achievement of quality
objectives (assessed
by the Management
Board);
Italy
Remuneration
of the CEO
Remuneration
of the members
of the Management Board
Fixed remuneration components:
699,000 Euros.
Variable remuneration compo- From 550 to 590
nents: 260,000
thousand Euros
Euros.
in total.
Others: 82,000
Euros.
Total: 1,041,000
Euros.
Remuneration
of Chairman
of the Board of
Directors.
Fixed/variable
ratio remuneration components:
80/20.
Fixed remuneration due to the
Remuneration
of Chairman
of the Board of
Directors.
Fixed/variable
ratio remuneration components:
74/26.
Fixed remuneration due to the
function: 70,000
Euros.
2) 50% of the quanti- The remunertative targets for profit ation for the
group. In addition,
risks involved:
„three-year incentive
166,305 Euros.
element” is paid out
Annual bonus:
if both qualitative
39,130 Euros.
and quantitative were Three-year inachieved in the follow- centive element:
ing three years.
19,565 Euros.
Total: 295,000
Euros.
Bpifrance
ICO
123
function: 35,000
Euros.
The remuneration for the
risks involved:
572,025 Euros.
Annual bonus:
190,675 Euros.
Three-year incentive element:
25,425 Euros.
Total: 823,125
Euros.
France
According to the decision of the Administrative Council of 12
July 2013, a ceiling
for annual remuneration of the President
of EUR 450 thousand
gross Euros was
implemented.
188,888.87 Euros
of fixed remuneration paid for
2013 (calculated
from 12 July
No data.
2013 - from
the moment of
entry into office
of the current
President).
Spain
The basic remuneration defined in the
Royal Decree no.
451 of 5 March 2012
which establishes
that for a core group
of managers (max.
15 persons in the
institution) the basic
remuneration may not
exceed 105,000 Euros
per year. Variable
remuneration components may not exceed
the amount of the
annual base salary.
The Board total (5 people): Fixed
remuneration components: 538,000
Euros.
Variable components of remuneration: 70,000 Euros.
Others: 2,000 Euros.
Total: 610,000 Euros.
Source: the International Cooperation Office of the Bank Gospodarstwa Krajowego on
the basis of the annual reports
124
Sebastian Skuza
4. Conclusion and author’s proposals for solutions
For both the presented legal regulations as well as the statement of earnings
of the board members of European state development banks there is an inclination to take action on remuneration policy changes for the top management of the
Bank Gospodarstwa Krajowego. In conclusion, the author proposes the following
solutions:
1)
in the area of national legislation there are two alternative solutions:
a)
exemption from the Salary Cap Act,
b)
issue a regulation under the Salary Cap Act;
2)
EU legislation in the area of exemption from certain provisions of
the CRDIV Directive.
Ad. 1a.
The author proposes the introduction of a provision which clearly implies
that the remuneration of the Bank Gospodarstwa Krajowego, i.e. the Supervisory
Board and the Management Board, do not apply the Salary Cap Act. A similar
provision is contained in the Article 14 item 1 of the Act of 7 September 2007
on preparation of the final tournament of the UEFA European Football Championship EURO 2012, not applying the above Act to a special purpose company
responsible for the preparation of EURO 2012.
Changes in the Article 10 of the Act of 14 March 2003 on the Bank Gospodarstwa Krajowego are also suggested by adding items 9 and 10. These provisions indicate the remuneration of members of the Management Board of the
Bank Gospodarstwa Krajowego, which would consist of basic remuneration and
a discretionary bonus (defined by resolution of the Supervisory Board). The Bank
Gospodarstwa Krajowego, specializing in serving the public finance sector is an
important player in the domestic financial system, which provides cost-effective
and efficient support of the state socio-economic programmes and local government regional development programmes.
The following are proposals for provisions of the Act on the Bank Gospodarstwa Krajowego:
Article 1. The Act of 14 March 2003 relating to the Bank Gospodarstwa Krajowego (the Journal of Law of 2014, item 510, as amended) is amended as follows:
1) in the Article 3 after item 2 the following item 2a is inserted:
2a. For the remuneration of the persons referred to in the Article 10 of the Act of
3 March 2000 on remuneration of persons managing certain legal entities (the
Journal of Law of 2013, item 254, as amended) does not apply.
2) in the Article 10 after item 8 the following items 9 and 10 are inserted:
9. The remuneration of persons referred to in item 2, consists of a basic salary and
a discretionary bonus.
10. The basic remuneration of persons referred to in the item 2, and the rules and
the amount of the award of discretionary bonuses determined by the Supervisory
Board by way of resolution.
125
Ad. 1b.
In accordance with the Article 9 of the Salary Cap Act of the Prime Minister, by ordinance, establishing a list of entities of special importance for the state,
taking into account in particular:
1) the type of service or the subject of production;
2) operating range of the entity;
3) the turnover of the entity;
4) the number of staff employed in the entity.
The Bank Gospodarstwa Krajowego as a state-owned bank within the meaning of
the Act of 29 August 1997 – the Banking Law, is a part of the entity of special importance for the state. Evidenced by the fact of advisability of the main business
activity of the Bank by supporting government socio-economic programmes and
local government and regional development programmes, as well as functional
activity in the area of economic development. It should be noted that the type of
the Bank service is an important component of the national economy.
Table 1 unquestionably shows that the Bank Gospodarstwa Krajowego meets the
guidelines set out in the Article 9 point 1-4 of the Salary Cap Act by what should
be included in the ordinance. It is not without significance that the process of
privatization has reduced the number of entities subject to the Salary Cap Act. In
addition, the question of the lack of opportunities for the outsourcing risk management by banks should also be stressed, as defined in the Article 6a item 3 of the
Banking Law Act. In the case of commercial law entities other than banks, there
is a possibility of business management under civil law contracts relating to remuneration under employment law (i.e. management contract), resulting in a lack
of application of the Salary Cap Act.
The following are provisions of proposals of the Prime Minister Ordinance
on the list of entities of special importance for the state:
Pursuant to the Article 9 of the Act of 3 of March 2000 on the remuneration of
persons managing certain legal entities (the Journal of Law of 2013, item 254, as
amended) is hereby ordered as follows:
§ 1. Establishing a list of entities of special importance for the country annexed
to the Ordinance.
§ 2. The Ordinance shall enter into force after 14 days from the date of
announcement.
Annex to the Ordinance of the Prime Minister
of … 2016
LIST OF ENTITIES HAVING A SPECIAL MEANING FOR THE STATE
1) Bank Gospodarstwa Krajowego.
Ad. 2.
In the area of remuneration policy (on the basis of the implementation of
the CRDIV Directive) the Act of 29 August 1997 – the Banking Law treats the
Bank Gospodarstwa Krajowego as a typical commercial bank. With regard to the
CRDIV Directive, it proposed to exclude it due to the nature of the Bank Gospodarstwa Krajowego as a state-owned development bank. An appropriate solution
126
Sebastian Skuza
seems to be the institution of a lex specialis in the Act on the Bank Gospodarstwa
Krajowego exempting provisions of the Act of 29 August 1997 – the Banking
Law implementing the CRDIV provisions on remuneration policy.
The following are proposition provisions of the Act of 14 March 2003 on
Bank Gospodarstwa Krajowego:
Article 1. In the Act of 14 March 2003 on Bank Gospodarstwa Krajowego (the
Journal of Law of 2014 item 510, as amended) in the Article 3 after item 1e the
following item 1f is inserted:
1f. The BGK provisions of the Article 9ca, the Article 1 item 2 point 1 and point
2, and the Article 9f, item 1 point 1 and point 2 of the Act of 29 August 1997 - the
Banking Law does not apply.
Bibliography
• Dyrwa A. 2015. Referat nt. Efektywność wartością procedury dochodzenia odszkodowania za wydanie niezgodnej z prawem decyzji podatkowej?. International
Conference on Challenges of Finance Law. Karlskrona. Sweden.
• Nyk M. 2012. Efektywnościowy system wynagrodzeń w przedsiębiorstwie. Zarządzanie i Finanse/Journal of Management and Finance, no. 1/2012, pt. 3. Uniwersytet Gdański. Gdańsk. Poland.
• Olszówka T., Skuza S. 2003. Ustawa o Banku Gospodarstwa Krajowego. Prawo
Bankowe nr 9/2003. Poland.
• Polańska A. 1999. Zarządzanie personelem. Zasady, zadania i wymagania stawiane menedżerom. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Gdańsk. Poland.
• Stachowska S. 2007. Wynagrodzenie w strategicznym zarządzaniu przedsiębiorstwem. Dom Organizatora. Toruń. Poland.
• The Directive 2000/12/EC of the European Parliament and of the Council of
20 March 2000 relating to the access to and pursuit of the business of credit institutions. The Official Journal Office L 126 of 26 May 2000, p. 1, as amended.
• The Directive of the European Parliament and of the Council 2013/36/EU of
26 June 2013 on the conditions of admission of credit institutions to the business and the prudential supervision of credit institutions and investment firms and
amending the Directive 2002/87/EC and repealing the Directive 2006/48/EC and
2006/49/EC. The Official Journal Office EU L 176 of 27 June 2013, p. 338, as
amended.
• The Letter of Capital Markets Department of the Ministry of the Treasury of 31 January 2013.
• The Ordinance of the Minister of State Treasury of 11 May 2010 on the Statute of
Bank Gospodarstwa Krajowego. The Official Journal of Law No. 81, item 535, as
amended.
• The Regulation of the European Parliament and of the Council (EU) No 575/2013
of 26 June 2013 on prudential requirements for credit institutions and investment
firms and amending Regulation (EU) No 648/2012. the Official Journal Office EU
L 176 of 27 June 2013, p. 1, as amended.
• The Resolution No. 258/2011 of the Polish Financial Supervision Authority dated 4 October 2011 on detailed principles of functioning of the risk management
system and internal control system and the specific conditions of assessing banks’
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
127
internal capital and reviewing the process of assessing and maintaining internal
capital and the rules for determining variable remuneration components policy of
people holding managerial positions in the bank. the Official Journal of the Polish
Financial Supervisory Authority, No. 11, item 42, as amended.
The Act of 26 June 1974. The Labour Code. The Journal of Law of 2014, item
1502, as amended.
The Act of 25 September 1981 on state-owned enterprises. The Journal of Law of
2002, No. 112, item 981, as amended.
The Act of 14 June 1991 on the National School of Public Administration. The
Journal of Law No. 63, item 266, as amended.
Act of 8 August 1996 on the Council of Ministers. The Journal of Law of 2012
item 392, as amended.
The Act of 20 December 1996 on the Polish Institute of International Affairs. The
Journal of Law No. 156, item 777, as amended.
The Act of 21 August 1997 on the limitation of economic activity by persons
performing public functions. The Journal of Law of 2006, No. 216, item 1584, as
amended.
The Act of 29 August 1997. Banking Law. The Journal of Law of 2015, item 128,
as amended.
The Act of 13 October 1998 on social insurance system. The Journal of Law of
2015, item 121, as amended.
Act of 3 March 2000 on remuneration of persons managing certain legal entities.
The Journal of Law of 2013, item 254, as amended.
The Act of 10 October 2002 on the minimum wage. The Journal of Law No. 200,
item 1679, as amended.
The Act of 14 March 2003 on the Bank Gospodarstwa Krajowego. The Journal of
Law of 2014, item 510, as amended.
The Act of 27 August 2004 on health care services financed from public funds.
The Journal of Law of 2015, item 581, as amended.
The Act of 8 July 2005 on General Prosecutor’s Office. The Journal of Law of
2013 item 1150, as amended.
The Act of 7 September 2007 on the preparation of the final tournament of the
UEFA European Football Championship EURO 2012. The Journal of Law of 2010
No. 26, item 133, as amended.
Justification for the draft Act on the Bank Gospodarstwa Krajowego of 2002.
128
Sebastian Skuza
KRAJOWE I EUROPEJSKIE REGULACJE
W OBSZARZE WYNAGRODZEŃ CZŁONKÓW
ZARZĄDU BANKU GOSPODARSTWA KRAJOWEGO.
STAN OBECNY I AUTORSKIE PROPOZYCJE ZMIAN
Streszczenie:
Wynagrodzenia kształtowane w kontekście społecznym, gospodarczym i politycznym, występujące w gospodarce, mają szczególne znaczenie w stosunku
pracy. Autor bierze pod uwagę specyfikę działalności Banku Gospodarstwa
Krajowego w kontekście wynagrodzeń członków zarządu w odniesieniu do
prawa krajowego oraz europejskiego. Bank Gospodarstwa Krajowego został powołany przez państwo do wypełniania misji publicznej, w szczególności poprzez finansowe wspieranie polityki gospodarczej Rady Ministrów.
W przedmiotowym artykule autor koncentruje się głównie na zagadnieniu
ekonomicznej analizy prawa (Law&Economics) w obszarze otoczenia regulacyjnego Banku Gospodarstwa Krajowego w zakresie wynagrodzeń członków
zarządu Banku Gospodarstwa Krajowego. Celem artykułu jest również próba nadania waloru aplikacyjnego prowadzonym badaniom, tj. przygotowanie
projektu rozwiązań prawnych.
Słowa kluczowe: Bank Gospodarstwa Krajowego, Law&Economics, wynagrodzenia członków zarządu, polityka płac.
ZMIANY NA RYNKU USŁUG
FINANSOWYCH W KONTEKŚCIE
DYREKTYWY PAD
Streszczenie:
Rynek usług finansowych to rynek, który ulega ciągłym przemianom.
W związku z integracją europejską dążeniem organów unijnych jest zapewnienie sprawnego przepływu dóbr, usług i kapitału pomiędzy krajami na Starym Kontynencie. Drogą do zapewnienia integracji są odpowiednie przepisy
prawne. Jednym z takich przepisów jest tzw. dyrektywa PAD, której celem jest
zapewnienie równości traktowania konsumenta na rynku płatności w obrębie
Europy. Dyrektywa zmierza do harmonizacji rynku finansowego w zakresie
płatności w UE, ułatwienia przenoszenia rachunków zarówno w kraju macierzystym jak i pomiędzy państwami Unii, dąży do transparentności i porównywalności ponoszonych przez klientów opłat, jak również do zapewnienia
dostępu do rachunku płatniczego dla każdego. Celem artykułu jest analiza
wpływu dyrektywy PAD na rynek usług finansowych. Autor stawia tezę, że
ustanowiona regulacja wpłynie na poprawę transparentności świadczonych
usług, jak również przyczyni się do rozwoju obrotu bezgotówkowego.
Słowa kluczowe: dyrektywa PAD, płatności bezgotówkowe, usługi finansowe, usługi płatnicze, rachunek płatniczy.
Wprowadzenie
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/92/UE z dnia 23 lipca
2014 r. w sprawie porównywalności opłat związanych z rachunkami płatniczymi, przenoszenia rachunku płatniczego oraz dostępu do podstawowego rachunku
płatniczego (ang. Payment Accounts Directive, dalej: Dyrektywa PAD) została
ogłoszona w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej we wrześniu 2014 roku.
Państwa członkowskie Unii Europejskiej mają dwa lata na jej wdrożenie. Termin
implementacji upływa 18 września 2016 r. Ten przepis prawa jest krokiem do upowszechnienia idei obrotu bezgotówkowego, zmierzającym do zastąpienia pieniądza utrzymywanego w formie banknotów i bilonów pieniądzem utrzymywanym
na rachunkach płatniczych, krokiem idącym w stronę ubankowienia społeczeństwa. Ideą dyrektywy jest także dążenie do zwiększenia możliwości swobodnego
przepływu towarów, dóbr i usług, kapitału w obrębie Unii Europejskiej. W związ-
130
ku z rozszerzaniem się działalności transgranicznej dostawców usług płatniczych
dąży się do eliminacji możliwych przeszkód w korzystaniu z ich produktów.
Różne prawo dotyczące produktów takich jak rachunki płatnicze, opłaty za te
rachunki, przenoszenie rachunków jest szkodliwe dla konkurencyjności w UE.
Dyrektywa ma zwiększyć wybór produktów finansowych dla konsumentów oraz
podnieść jakość i przejrzystość ofert.
W ostatnich latach obserwuje się wyraźne zmiany na rynku rozliczeń, zastępowanie tradycyjnych form płatności licznymi innowacjami, które umożliwiają dokonywanie transakcji bez udziału fizycznego pieniądza. Posiadanie konta
płatniczego oraz instrumentów płatniczych umożliwia szybsze i sprawniejsze
dokonywanie płatności za nabywane dobra. Jednocześnie w Polsce istnieje duże
przywiązanie do gotówki1, co prowadzi do ograniczonego korzystania z wprowadzanych na rynku innowacji, wolniejszej adaptacji do rozwiązań stosowanych
w innych krajach europejskich, a często do ponoszenia wyższych kosztów transakcyjnych2. Jednocześnie zaufanie do banków nie jest wysokie. Zgodnie z Diagnozą Społeczną za 2015 r. będącą kompleksowym badaniem warunków i jakości
życia Polaków prowadzone rokrocznie przez zespół ekspertów i socjologów pod
kierunkiem J. Czapińskiego zaufanie do banków komercyjnych zadeklarowało
26% respondentów [Czapiński, Panek, 2015].
Celem niniejszego artykułu jest analiza Dyrektywy PAD jako aktu prawnego wpływającego na rynek usług finansowych oraz konsekwencji jej implementowania do polskiego porządku prawnego. Autor tekstu stawia tezę, iż Dyrektywa
wpłynie na zwiększenie transparentności w obszarze ofert płatności oraz rozwój
obrotu bezgotówkowego. W opracowaniu wykorzystano jakościowe metody badania. Przeprowadzono analizę aktów prawnych oraz raportów, a także materiału
statystycznego.
1. Rynek usług finansowych
Zdefiniowanie pojęcia usług finansowych jest bardzo trudne. Zarówno na
gruncie prawa polskiego jak i prawa UE brak jest jednolitej, ogólnej definicji
usługi finansowej (także używane zamiennie: świadczenia finansowego). Celem
81,8% Polaków dokonuje płatności gotówką za wszelkie płatności detaliczne [Koźliński,
2013, s. 122]; Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez PMR 52% badanych zadeklarowało, iż nie używa karty debetowej i obciążeniowej. Najczęściej badani wskazywali,
że nie czuli takiej potrzeby (50% spośród osób nie używających kart). Drugą przyczyną
najczęściej wymienianą przez respondentów była nieufność w stosunku do takiej formy
płatności (13%), a także obawa, że posiadając kartę płatniczą można stracić kontrolę nad
własnymi wydatkami – 6%. Procent osób nie używających kart kredytowych jest jeszcze
wyższy (86% spośród wszystkich badanych). Najczęściej respondenci wskazują, że nigdy
nie było takiej potrzeby (64%). Część osób nie ufa tej formie płatności (13%) lub boi się
utraty kontroli nad własnymi wydatkami (10%) [Bednarowska, Pułkośnik, 2013].
2
Jako przykład może posłużyć opłata rachunków w placówkach kasowych, w których należy
uiścić dodatkową opłatę chcąc dokonać zapłaty za np. prąd czy gaz, natomiast przelewy
umożliwiające zapłatę w ramach posiadanego rachunku bankowego są zwolnione z dodatkowych opłat.
1
Zmiany na rynku usług finansowych w kontekście dyrektywy PAD
131
określenia terminu usługi finansowe należy odnieść się do katalogu czynności,
które opisują w sposób intuicyjny te usługi [Rutkowska-Tomaszewska, 2014,
Tereszkiewicz, 2015]. W dyrektywie 2002/65/WE z dnia 23 września 2002 r.
o świadczeniu usług finansowych na odległość na rzecz konsumentów „usługa finansowa” oznacza wszelkie usługi o charakterze bankowym, kredytowym,
ubezpieczeniowym, emerytalnym, inwestycyjnym lub płatniczym (art. 2 lit. b
dyrektywy 2002/65/WE). Ponadto dyrektywa 2011/83/WE w sprawie praw konsumentów, zmieniająca dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE
Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca dyrektywę Rady 85/577/EWG
i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w art. 2 pkt 12 definiuje
usługę finansową w ten sam sposób jak dyrektywa 2002/65/WE. Zatem omawiane pojęcie definiowane jest poprzez aktywność instytucji finansowych, którymi są
instytucje kredytowe, ubezpieczeniowe, inwestycyjne i płatnicze. Jest to zgodne
z ideą regulacji unijnych, zgodnie z którymi na początku wskazuje się katalog
usług finansowych, a w dalszej kolejności wyodrębnia typy instytucji finansowych poprzez przypisanie im zespołów czynności dla nich specyficznych które
odpowiadają ich zadaniom statutowym i ustawowym [Fojcik-Mastalska, 1996,
s. 169].
Za usługę finansową można zatem uznać usługę świadczoną przez podmiot działający w sektorze usług finansowych, która wiąże się z inwestowaniem
i pozyskiwaniem środków pieniężnych oraz zapewnieniem przepływu środków
pieniężnych pomiędzy uczestnikami rynku finansowego [Iwanicz-Drozdowska,
2008, s. 15]. Usługi finansowe mogą być zatem świadczone jedynie przez określone podmioty na rzecz zarówno profesjonalnych uczestników rynku jak i konsumentów. Rysunek nr 1 przedstawia podmioty rynku finansowego podlegające
nadzorowi w Polsce w podziale na segmenty zgodnie z Ustawą z dnia 21 lipca
2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym. Te podmioty dokonują kreacji usług
finansowych, są zatem czynnymi uczestnikami rynku. Obok nich działają także
inne jednostki nie ujęte na rysunku – pośrednicy usług finansowych. Nie kreują
usługi, a jedynie inwestują lub pozyskują środki pieniężne zapewniając odpowiedni przepływ środków pomiędzy uczestnikami rynku. Można ich zatem nazwać biernymi uczestnikami rynku.
Na rysunku przedstawiono główne podmioty nadzorowane działające
na rynku usług finansowych. Oprócz powyższych na omawianym rynku usługi
finansowe mogą być świadczone także m.in. przez oddziały zagranicznych instytucji pieniądza elektronicznego, firmy inwestycyjne wchodzące w skład konglomeratu finansowego. Świadczone usługi finansowe na podstawie powyższego
rysunku możemy podzielić na następujące grupy usług:
–
bankowe,
–
ubezpieczeniowe,
–
inwestycyjne,
–
płatnicze.
132
Rysunek 1. Podmioty rynku usług finansowych – podział według obowiązujących je regulacji prawnych.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ustawa z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad
rynkiem finansowym, art. 1.
Należy przy tym zauważyć, że podmioty wskazane na rysunku w zakresie
otrzymanych pozwoleń na działalność, mogą świadczyć kilka z przedstawionych
usług – np. banki świadczą usługi bankowe, jednocześnie także usługi płatnicze. Z. Polański [2003] wskazuje, że usługi finansowe mają w większości charakter zindywidualizowany, dotyczą rynku pieniężnego i kapitałowego, mogą
133
być krajowe i międzynarodowe, a także mogą dotyczyć transakcji kasowych oraz
terminowych.
Pojęcie usługi finansowej pojawiło się w prawie polskim po raz pierwszy
w Ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ochronie niektórych
praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Ustanowiono wówczas rozdział 2a, w którym w art. 16a ust 1
stwierdza się, że usługami finansowymi w rozumieniu ustawy są w szczególności:
1)
czynności bankowe,
2)
umowy kredytu konsumenckiego,
3)
czynności ubezpieczeniowe,
4)
umowy uczestnictwa w: funduszu inwestycyjnym otwartym, specjalistycznym funduszu inwestycyjnym otwartym, funduszu inwestycyjnym zamkniętym, specjalistycznym funduszu inwestycyjnym
zamkniętym i funduszu inwestycyjnym mieszanym.
Zastosowanie zwrotu „w szczególności” wskazuje, że jest to katalog otwarty. Jak zauważa E. Rutkowska-Tomaszewska [2014] jednoznaczne określenie zamkniętego katalogu usług finansowych na gruncie prawa polskiego i unijnego nie
jest możliwe, gdyż taki katalog nie istnieje. Brak również jednolitych poglądów
przedstawicieli nauki w tym zakresie. Usługą finansową będzie usługa świadczona przez instytucję finansową, a jej cechą charakterystyczną jest ścisły związek
ze środkami pieniężnymi. Ponadto usługi te charakteryzują się wyraźnie zwiększonym (w porównaniu z innymi usługami) ryzykiem ekonomicznym, które jest
nierównomiernie rozłożone między stronami [Rutkowska-Tomaszewska, 2014].
Rynek usług finansowych postrzegany jest jako niezwykle atrakcyjny i rozwijający się w bardzo szybkim tempie segment rynku finansowego. W niektórych
krajach dąży się do rozwoju usług finansowych, w szczególności do posiadania
przez obywateli rachunku bankowego, który jest dotowany przez państwo, dzięki
czemu pomaga zapobiegać wykluczeniu społecznemu jednocześnie promując obrót bezgotówkowy i elektroniczne instrumenty płatnicze [Szpringer, 2009, s.19].
Jednocześnie postępująca integracja krajów w Europie, swobodny przepływ na
rynkach pracy i kapitału sprawia, że jednolity rynek usług finansowych w Unii
Europejskiej staje się kluczowy dla dalszego rozwoju gospodarczego. Stanowi on
o rozwoju handlu elektronicznego oraz usług transgranicznych.
Zasady regulujące rynek usług finansowych w UE nie zostały w pełni
zharmonizowane, a zdaniem niektórych przedstawicieli doktryny nie zostały
zharmonizowane odpowiednio [Avouleas, 2000, s.72]. W związku z tym usługi
finansowe świadczone transgranicznie podlegają asymetrycznym uregulowaniom
prawnym. Negatywnym efektem niedostosowania stanu prawnego do wymogów
rynku są wysokie koszty transakcyjne, a to wpływa na obniżenie zaufania konsumenta do transgranicznych usług finansowych [B. Gnela, 2007]. Konsument jest
stroną, która wymaga ochrony przy zawieraniu umowy, a potem przy wykonaniu
jej postanowień. Legislacja zmierza więc do ochrony interesów klienta podmiotu
świadczącego usługi finansowe, zwiększenia jego wiedzy i określenia zakresu
informacji, które umożliwią mu swobodne dokonanie wyboru dostawcy usługi.
134
2. Gotówka oraz karty płatnicze na rynku usług
finansowych
W Europie obserwuje się zastępowanie gotówkowego rozliczania płatności poprzez bezgotówkowe instrumenty płatnicze. Obrót bez udziału fizycznego
pieniądza realizuje się głównie poprzez karty płatnicze. Liderem pod względem
wykorzystania kart płatniczych do transakcji bezgotówkowych w 2013 r. była
Szwecja (90,5%), a na drugim miejscu znalazła się Finlandia (88,3%). W Polsce
poziom wykorzystania kart płatniczych dla płatności bezgotówkowych w 2013 r.
wyniósł 64,5% natomiast średnia dla Unii Europejskiej ukształtowała się na poziomie 77% [www1]. Rośnie zapotrzebowanie na korzystanie z kart płatniczych,
elektroniczne instrumenty płatnicze, płatności za pośrednictwem Internetu oraz
płatności mobilne wykorzystujące komputer oraz telefony komórkowe, korzystanie z których wymaga posiadania rachunku płatniczego. Obrót bezgotówkowy3
zyskuje na popularności wraz ze wzrostem aprobaty społecznej na te rozliczenia,
tym samym rozwoju sieci sklepów-akceptantów bezgotówkowych płatności. Także w Polsce, mimo przywiązania do gotówki oraz braku zaufania do sektora usług
finansowych, liczba wydanych kart płatniczych wzrasta rokrocznie. Użytkownicy
cenią płatność kartą zwłaszcza za jej szybkość zastosowania w przypadku płatności bezstykowych oraz bezpieczeństwo i wygodę używania [Ślażyńska-Kluczek,
2015]. Poniższe zestawienie obrazuje liczbę kart płatniczych ogółem (karty debetowe, karty obciążeniowe, karty kredytowe, karty przedpłacone) w ostatnich
5-ciu latach w Polsce. Należy zaznaczyć, że dane dla 2015 r. obejmują trzy pierwsze kwartały.
Zgodnie z raportem sporządzonym przez Narodowy Bank Polski [NBP,
2014] liczba kart płatniczych na 1 mieszkańca Polski systematycznie wzrastała
- z 0,38 w 2001 r. do 0,87 w 2009 r., natomiast w latach 2010 – 2011 spadła nieznacznie do poziomu 0,83. W 2013 odnotowano wzrost wskaźnika do poziomu
0,90, czyli do najwyższego dotychczas poziomu. Jednakże średnia liczby kart
płatniczych na jednego mieszkańca w Unii Europejskiej jest wyższa. Obrazuje to
wykres nr 2.
obrót bezgotówkowy definiowany jest jako rozliczenia pieniężne, w których na każdym
etapie cyklu rozliczeniowego dokonywany jest transfer środków pieniężnych z i na rachunki
bankowe (lub konta własne banków), a więc zarówno po stronie dłużnika (płatnika), jak i po
stronie wierzyciela (beneficjenta) oraz w rozrachunkach pomiędzy bankami rozliczenie przybiera wyłącznie formę zapisów na rachunkach bankowych rozliczających się podmiotów
(z wyjątkiem zapłaty instrumentem pieniądza elektronicznego, gdzie ma miejsce transfer
środków pieniężnych z instrumentu pieniądza elektronicznego na urządzenie go akceptujące). Transakcje bezgotówkowe dotyczą zatem rozliczeń pieniężnych, w których obie strony
rozliczenia (dłużnik i wierzyciel) posiadają rachunek bankowy i na żadnym etapie rozliczeń
nie dochodzi do użycia gotówki. Charakter transakcji bezgotówkowej ma również transakcja
płatnicza z wykorzystaniem instrumentu pieniądza elektronicznego; definicja przytoczona
za raportem NBP: Diagnoza stanu rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce, Departament
Systemu Płatniczego, Warszawa 2013 r., s. 3
3
135
Wykres 1. Liczba wydanych kart płatniczych w Polsce w latach 2011-2015
w tyś sztuk
Źródło: [www2]
Wykres 2. Liczba kart płatniczych na jednego mieszkańca w latach 2001-2013
Źródło: NBP [ 2014].
Należy wskazać, że liczba transakcji bezgotówkowych w Unii Europejskiej
w stosunku do liczby mieszkańców w roku 2012 była prawie 2,5 razy większa niż
w Polsce. Wyższe niż Polska wartości tego wskaźnika odnotowywały też Węgry
i Czechy. Najniższy udział gotówki w liczbie transakcji cechował takie kraje jak:
Finlandia, Dania, Holandia, Szwecja, Francja, Wielka Brytania. Jednakże warto
zauważyć, że w latach 1998-2012 liczba wyemitowanych kart płatniczych w Polsce wzrosła 9 razy, a liczba transakcji dokonywanych przy ich użyciu 30 razy, ponadto 35 razy zwiększyła się wartość transakcji dokonywanych kartami [Uczelnia
Łazarskiego, 2014].
136
Analizując zmiany na rynku usług finansowych, a w szczególności usług
płatniczych należy zauważyć, że pieniądz jako środek płatności, niezależnie od
jego formy (pieniądz gotówkowy, bezgotówkowy czy elektroniczny), jest dobrem
bardzo specyficznym – korzystanie z niego nie jest bowiem celem samym w sobie, a jedynie sposobem uzyskania dostępu do innych dóbr. Bezpośrednim następstwem tego faktu jest jego niska elastyczność cenowa. W przypadku wzrostu
ceny transakcji – w efekcie większych kosztów użycia określonego instrumentu
płatniczego – konsumenci raczej nie zrezygnują z planowanych zakupów, zamiast
tego będą próbowali zmienić instrument płatniczy [Spencer, 2001, s. 70].
Dla urzeczywistnienia obrotu bezgotówkowego realizowanego kartami
płatniczymi niezbędne jest posiadanie rachunku płatniczego. W kolejnych punktach przedstawiono regulacje dotyczące rachunków płatniczych w dyrektywie
PAD.
3. Funkcjonowanie rynku płatniczego w świetle
dyrektywy PAD
Dyrektywa PAD zmienia rynek usług finansowych. Wprowadza wymogi,
które harmonizują zasady dostępu do rachunku płatniczego w Europie, wskazuje w jaki sposób rachunek ten może zostać przenoszony pomiędzy podmiotami
oferującymi usługi prowadzenia rachunków, a także chroniąc konsumenta zapewnia porównywalność funkcjonalności rachunków, jak również porównywalność
opłat, które wiążą się z jego prowadzeniem.
Omawiany akt prawny dąży do zwiększenia zaufania do obrotu bezgotówkowego na terenie Unii Europejskiej, wprowadza tzw. podstawowy rachunek
płatniczy dla klientów, którzy dotychczas nie posiadali takiego rachunku oraz
implementuje mechanizmy mające za zadanie zwiększyć świadomość oraz aktywność konsumentów w zakresie korzystania z usług płatniczych. Badania prowadzone przez Komisję Europejską wykazały, że:
•
około 58 milionów konsumentów w UE, tj. ok. 9 proc., nie posiada
rachunku płatniczego, a 25 milionów z powyższych chciałoby taki
rachunek otworzyć,
•
jedynie 16 proc. konsumentów w UE w ciągu ostatnich pięciu lat
przeniosło swój rachunek do innego banku,
•
25 proc. konsumentów w UE nie czuje się wystarczająco dobrze
poinformowanych o wysokości opłat [www3].
Na rynku europejskim istnieje zatem popyt na produkty płatnicze, który
nie jest w wystarczający sposób zaspokajany przez stronę podażową. Na podstawie powyższych badań można wnioskować, że oferta instytucji finansowych nie
jest odpowiednia dla części osób, które chciałyby założyć rachunek płatniczy.
3.1. Dostęp do podstawowego rachunku płatniczego
w świetle dyrektywy PAD
Zgodnie z definicją w polskim prawodawstwie rachunek płatniczy to rachunek prowadzony dla jednego lub większej liczby użytkowników służący do
137
wykonywania transakcji płatniczych, przy czym przez rachunek płatniczy rozumie się także rachunek bankowy oraz rachunek członka spółdzielczej kasy
oszczędnościowo-kredytowej, jeżeli rachunki te służą do wykonywania transakcji płatniczych.4 Można więc mówić o rachunku płatniczym, jeśli za jego pośrednictwem dokonywane są transakcje płatnicze5 [www4].
Dyrektywa PAD wymaga, by każda instytucja oferująca rachunek płatniczy posiadała w swojej ofercie tzw. podstawowy rachunek płatniczy. Podstawowy
rachunek płatniczy pozwala klientom na umieszczanie środków pieniężnych na
rachunku, wypłacanie z niego gotówki, realizowanie i otrzymywanie transakcji
płatniczych, w tym polecenia przelewu, wobec stron trzecich i od nich, włącznie z transakcjami przez internet oraz na transakcje kartą płatniczą. W założeniu
klienci posiadający taki rachunek będą mieli prawo do wykonywania nieograniczonej liczby tego typu transakcji za darmo lub za umiarkowaną opłatą. Jednakże na szczeblu unijnym zadecydowano, iż państwa członkowskie mogą nakładać
ograniczenia funkcjonalności rachunku lub wykluczyć możliwość udzielania
przez instytucję finansową kredytu związanego z podstawowym rachunkiem
płatniczym [www4]. W praktyce oznacza to decyzję organów krajowych co do
udzielania kredytu w rachunku bieżącym (tzw. overdraft) lub wydawania karty
kredytowej dla klientów chcących skorzystać z oferty rachunku podstawowego.
Wydaje się to zasadne, gdyż rachunek ten ma w swoim założeniu służyć jedynie
do najbardziej powszechnych transakcji. Natomiast rozszerzenie funkcjonalności
rachunku – zamiana go na inny, może wiązać się z koniecznością ponoszenia
dodatkowych opłat.
Ideą omawianych regulacji jest zagwarantowanie dostępu do podstawowego rachunku płatniczego dla imigrantów oraz obywateli mobilnych, stymulacja
modernizacji gospodarki, ułatwienie swobody przemieszczania się oraz pomoc
osobom najbardziej poszkodowanym społecznie [www4]. Każda osoba przebywająca w UE nie posiadając zameldowania czy stałego adresu zamieszkania powinna mieć możliwość otworzenia rachunku płatniczego. Nie chcąc doprowadzać
do monopolu w zakresie takich rachunków oraz chcąc ułatwić zawieranie umowy o rachunek płatniczy, Parlament Europejski zadecydował, że w każdym kraju
członkowskim omawiane rachunki będą posiadały wszystkie banki lub wystarczająca liczba banków, by klient mógł w łatwy sposób uzyskać dostępność do tej
usługi, a oferty mogły być konkurencyjne. Wprowadzono także ograniczenie, że
w danym kraju musi być co najmniej jeden bank, który oferuje rachunek płatniczy
w formie podstawowej inaczej niż tylko przez internet.
Należy zauważyć, że podstawowy rachunek płatniczy może zostać otwarty tylko wówczas, gdy konsument nie ma jeszcze takiego rachunku otwartego
w danym kraju. Jako metodę weryfikacji, czy tak jest w rzeczywistości przyjęto
oświadczenie konsumenta. Wydaje się, że może to rodzić nadużycia. Brak scen Art. 2 pkt 25 Ustawy z dn. 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych
Ustawa o usługach płatniczych w art. 3 wskazuje jakie transakcje uznawane są za transakcje płatnicze. Są to: polecenia zapłaty, polecenia przelewu, transakcje przy użyciu karty
płatniczej.
4
5
138
tralizowanej bazy pozwalającej stwierdzić, czy dana osoba posiada już rachunek
o co najmniej podstawowych funkcjonalnościach uniemożliwi pełną weryfikację
i będzie rodziło pokusę nadużycia zwłaszcza dla osób przebywających w danym
kraju tymczasowo.
Także kwestia określenia wykazu usług podstawowych może budzić
kontrowersje. Zgodnie z dyrektywą państwa członkowskie określają wykaz
najbardziej reprezentatywnych usług oraz ich definicji i przekazują je nadzorcy unijnemu. Na szczeblu unijnym ustala się wspólne usługi, które będą miały
spójne definicje i zostaną określone jako podstawowe. Natomiast określenie dodatkowych podstawowych funkcjonalności rachunku płatniczego będzie zależało
od specyfiki danego kraju członkowskiego i pozostanie w gestii aparatu nadzoru.
To z kolei może być przeszkodą do urzeczywistnienia procedury przenoszenia
rachunku płatniczego, o której mowa w kolejnym punkcie opracowania.
3.2. Transparentność i porównywalność opłat oraz
przenoszenie rachunku płatniczego według dyrektywy
PAD
Jak zauważa B. Mróz [2014] dla części konsumentów mnogość dostępnych ofert może prowadzić do pewnego dyskomfortu, syndromu „przeciążenia
poznawczego” i wynikającego stąd paraliżu decyzyjnego. B. Schwartz [2004]
określił to zjawisko mianem „dyktatury nadmiaru”, a w jednym ze swoich esejów użył określenia „tyrania wyboru”. Dyrektywa ułatwia wybór konsumentowi
najlepszego dla niego produktu. Przede wszystkim wprowadza obowiązek prowadzenia przez każdy z krajów członkowskich co najmniej jednej porównywarki
internetowej umożliwiającej klientowi zaznajomienie się z rodzajami rachunków
i ich funkcjonalnościami, które oferowane są w danym państwie. Należy pamiętać, że prawo do otrzymania przez klienta odpowiedniej informacji jest jego prawem nadrzędnym [Ślażyńska-Kluczek, 2015a, s. 80]. Celem porównywarki jest
pokazywanie jak największej liczby ofert, by ująć znaczną część rynku zapewniając reprezentatywność. Władze danego państwa decydują o częstotliwości aktualizacji danych w przeglądarkach. Fakt postawienia organów państwowych jako
podmiotów odpowiedzialnych za aktualizację danych w przeglądarkach niewątpliwie przyczyni się do zapewnienia odpowiedniego poziomu wiarygodności danych, a tym samym wpłynie na polepszenie transparentności usług finansowych.
Dyrektywa, wskazując na przenoszenie rachunków pomiędzy podmiotami, nie nazywa tej czynności nową usługą płatniczą. Nie jest to także czynność
bankowa. Przeniesienie rachunku możliwe jest jedynie na wniosek klienta, który
składa upoważnienie. Zatem jak zauważa W. Srokosz [www5] kwestią otwartą
pozostaje, czy usługa ta wykonywana będzie na podstawie umowy, czy też jednostronnej czynności prawnej. Będzie to prowadziło do problemów prawnych.
Także obszar dotyczący tajemnicy bankowej (tajemnicy zawodowej w przypadku
SKOK i innych instytucji) może być obszarem problematycznym w procedurze
przenoszenia rachunków. Schemat przeniesienia rachunku płatniczego uwzględniający czas, jaki ma podmiot oferujący usługę na realizację zadania przedstawiono na rysunku nr 2.
139
Rysunek 2. Przeniesienie rachunku płatniczego zgodnie z wymogami dyrektywy PAD
Źródło: [www5].
W Polsce przenoszenie rachunków cieszy się umiarkowanym zainteresowaniem6. Przeniesienie dokonywane jest poprzez system OGNIVO obsługiwany
przez Krajową Izbę Rozliczeniową. Badania przeprowadzone przez TNS Polska
w czerwcu 2015 r. na zlecenie Związku Banków Polskich [ZBP, 2015] wskazują
następujące przyczyny przeniesienia rachunków przez klientów:
–
75% – zachęty ze strony innego banku,
–
60% – wysokie opłaty i prowizje,
–
28% – niemiła obsługa,
–
24% – nieatrakcyjna oferta.
Liczba przeniesionych rachunków bankowych w latach 2010-2014 oraz
I połowie 2015 r. przedstawiona jest na wykresie nr 3, natomiast liczba posiadanych rachunków w latach 2005- 2014 przedstawiona jest na wykresie nr 4.
Liczba rachunków bankowych w 2014 r. wyniosła około 40 mln [M. Kozakiewicz, M. Kwas,
2014] , natomiast liczba przeniesionych rachunków od czasu wejścia w życie Rekomendacji
Związku Banków Polskich dotyczącej dobrych praktyk w zakresie przenoszenia rachunków
oszczędnościowo-rozliczeniowych dla klientów indywidualnych na polskim rynku bankowym, tj. 1 stycznia 2010 r. wyniosła 97,6 tyś [ZBP, 2015].
6
140
Wykres 3. Liczba przeniesionych rachunków bankowych w latach 2010-2014
oraz I połowie 2015 r.
Źródło: Związek Banków Polskich [ 2015, s. 2]
Wykres 4. Liczba rachunków bankowych w Polsce w latach 2010-2014 w mln
sztuk
Źródło: Tochmański [2015, s.12]
Na podstawie powyższych danych można stwierdzić, że przenoszenie rachunków bankowych w Polsce kształtowało się na poziomie 0,4-0,5 promila. Dyrektywa PAD dąży do ułatwienia procesu przenoszenia rachunków płatniczych,
wskazując że konsument powinien mieć możliwość przenoszenia rachunków
w obrębie całej Unii Europejskiej na jednolitych zasadach. Ma to także doprowadzić do zmniejszenia obciążeń administracyjnych dostawców usług płatniczych,
którzy chcieliby oferować swoje produkty w innym niż kraj pochodzenia. Procedura przenoszenia rachunku powinna być płatna jedynie do wysokości kosztów
poniesionych przez usługodawcę.
141
Wraz z przeniesieniem rachunku konsument może przenieść stałe polecenia przelewu, upoważnienia dotyczące polecenia zapłaty i inne zlecenia stałe.
Wprowadzone dyrektywą porównywarki internetowe pozwolą klientowi na wybranie odpowiadającej mu oferty. W zamierzeniu legislatora łatwe i bezpieczne7
przenoszenie rachunku umożliwi sprawne procedowanie zmiany usługodawcy.
Jednakże w dyrektywie nie określono przedziału czasowego, w którym instytucja
dotychczas świadcząca usługi finansowe ma przekazać zlecenia płatnicze nowej
instytucji wybranej przez klienta, co może rodzić potencjalne problemy w przypadku stałych terminowych zleceń. Dodatkowo dni robocze poszczególnych
krajach UE różnią się ze względu na różnorodność świąt. Może zajść sytuacja,
że zlecone u poprzedniego dostawcy usługi finansowe, nie zostaną zrealizowane
w terminie, gdyż nowy dostawca nie otrzyma informacji pozwalających na ich
realizację w odpowiednim czasie.
Podsumowanie
Rozwój obrotu bezgotówkowego wydaje się nieuniknioną konsekwencją
prowadzania nowych rozwiązań technicznych. Jednocześnie osoby, które nie
posiadają rachunku płatniczego stają się wykluczone społecznie, a ich koszty
w związku z ponoszonymi transakcjami są wyższe, niż koszty pozostałych uczestników rynku. Dyrektywa PAD, jak pokazano w niniejszym opracowaniu, ma za
zadanie przyczynić się do umożliwienia założenia rachunku płatniczego osobom,
które go dotychczas nie posiadają. W związku z tym, że barierą założenia konta
są koszty jego utrzymania oraz koszty związane z jego obsługą, dyrektywa PAD
proponuje rachunki bezpłatne lub, jeśli zadecydują tak władze kraju członkowskiego, rachunki za rozsądną opłatą. Wydaje się, że dzięki temu zwiększy się liczba osób posiadających rachunki. Dodatkowo osoby przebywające tymczasowo
poza miejscem zamieszkania będą uprawnione do założenia takiego rachunku.
Jednocześnie transparentność rynku wymuszona przez porównywarki
internetowe zwiększy zaufanie do instytucji finansowych, co z kolei przyczyni
się do większego wykorzystania obrotu bezgotówkowego realizowanego za ich
pośrednictwem. Osoby przemieszczające się w celach zarobkowych czy turystycznych będą mogły swobodnie przenosić rachunki płatnicze w obrębie krajów
europejskich.
Wprowadzenie ogólnoeuropejskich przepisów dotyczących płatności
nie jest wolne od kwestii problematycznych. Dostosowanie się instytucji finansowych do wymogów dyrektywy może być w początkowej fazie wyzwaniem,
zwłaszcza jeśli chodzi o współpracę z zagranicznymi jednostkami w odniesieniu
do przenoszenia rachunków klientów. Jednocześnie wyrażenie „rozsądna opłata”
za rachunek, który w swoim założeniu ma skłonić osoby jego nie posiadające do
korzystania z usług podmiotów finansowych może budzić niepokój.
Zgodnie z pkt 33 preambuły dyrektywy PAD konsumenci nie będą ponosić kosztów
spowodowanych błędami któregokolwiek z dostawców usług płatniczych zaangażowanych
w proces przenoszenia.
7
142
Wydaje się jednak, że transparentność wymuszona jednolitym słowniczkiem usług wpłynie na świadomość klienta usług finansowych i zapewni mu możliwość wyboru najlepszej dla niego oferty.
Literatura
• Avgouleas Emilios. 2000. “The harmonization of rules of conduct in EU financial
markets: economic analysis, subsidiary and investor protection”, European Law
Journal, vol 6 nr 1.
• Bednarowska Zofia, Pułkośnik Wioleta. 2013. Dlaczego Polacy wolą gotówkę od
elektronicznych pieniędzy? Warszawa: PRM.
• Gnela Bogusława (red.). 2007. Ochrona konsumenta usług finansowych. Wybrane
zagadnienia prawne. Warszawa: Oficyna.
• Czapiński Janusz, Panek Tomasz (red.). 2015. Diagnoza społeczna 2015. Warunki
i jakość życia Polaków. Raport. Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego.
• Fojcik-Mastalska Eugenia. 1996. Prawo bankowe Unii Europejskiej. Mechanizmy
i zakres harmonizacji. Wrocław: Unimex.
• Iwanicz-Drozdowska Małgorzata. 2008. Bezpieczeństwo rynku usług finansowych. Perspektywa Unii Europejskiej. Warszawa: Szkoła Główna Handlowa.
• Kozakiewicz Mariusz, Kwas Marek. 2014. Prognoza wybranych wskaźników
rozwoju obrotu bezgotówkowego na lata 2014-2020. Warszawa: Narodowy Bank
Polski.
• Koźliński Tomasz. 2013. Zwyczaje płatnicze Polaków. Warszawa: Narodowy
Bank Polski.
• Mróz Bogdan. 2014. “Konsument w sieci – wyzwania i zagrożenia”. Handel wewnętrzny nr 4(351): 202-212.
• Narodowy Bank Polski. Departament Systemu Płatniczego. 2013. Diagnoza stanu
rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce. Warszawa.
• Narodowy Bank Polski. Departament Systemu Płatniczego. 2014. Porównanie
wybranych elementów polskiego systemu płatniczego z systemami innych krajów
Unii Europejskiej za 2013 r. Warszawa. (do wykresu)
• Pieniądz gotówkowy i bezgotówkowy a rozwój polskiej gospodarki. 2014. Warszawa: Uczelnia Łazarskiego.
• Rutkowska-Tomaszewska Edyta. 2014. „Praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów na rynku usług finansowych ze szczególnym uwzględnieniem
rynku usług bankowych na przykładzie wybranych najnowszych decyzji Prezesa
UOKiK”. Internetowy Kwartalnik Antymonopolowy i Regulacyjny nr 5/3.
• Schwartz Barry. 2004. “The Tyranny of Choice”. Scientific American April.
• Spencer Peter. 2001. Regulation of the payments market and the prospect for digital money. Basel: Bank for International Settlements.
• Szpringer Włodzimierz. 2009. Społeczna odpowiedzialność banków: Między
ochroną konsumenta a osłoną socjalną. Warszawa: Wolters Kluwer.
• Ślażyńska-Kluczek Dorota. 2015. „Analiza opłaty intercharge”. Zeszyty Naukowe
PWSZ w Płocku. Nauki Ekonomiczne tom XXII: 225.
• Ślażyńska-Kluczek Dorota. 2015a. „Obowiązki informacyjne dostawców usług
płatniczych w Polsce i Europie”. Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie nr 2/35.
143
• Tereszkiewicz Piotr. 2015. Obowiązki informacyjne w umowach o usługi finansowe. Studium instrumentów ochronnych w prawie prywatnym i prawie unijnym.
Lex: Wolters Kluwer.
• Tochmański Adam. 2015. Dlaczego warto korzystać z rachunków bankowych
i płatności bezgotówkowych. Gdańsk: Narodowy Bank Polski.
• Związek Banków Polskich. 2015. Informacja nt. stanu wykorzystania przez konsumentów możliwości przenoszenia rachunków bankowych zgodnie z Rekomendacją Związku Banków Polskich w I półroczu 2015 roku. Warszawa.
Akty prawne
• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/65/UE z dnia 23 września
2002 r. o świadczeniu usług finansowych na odległość na rzecz konsumentów.
Dz. Urz. UE L 271.
• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, zmieniająca dyrektywę Rady 93/13/
EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca
dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego
i Rady. Dz. U. UE L 304/64.
• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/92/UE z dnia 23 lipca 2014 r.
w sprawie porównywalności opłat związanych z rachunkami płatniczymi, przenoszenia rachunku płatniczego oraz dostępu do podstawowego rachunku płatniczego. Dz. Urz. UE L 257.
• Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ochronie niektórych praw
konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Dz.U. z 2004 nr 116 poz. 1204.
• Ustawa z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym. Dz. U. z 2012
r. poz. 1149, z późn. zm.
Strony internetowe
• [www1]https://www.nbp.pl/systemplatniczy/obrot_bezgotowkowy/porownanie_
UE_2013.pdf
• [www2] www.nbp.pl
• [www3]http://www.cep.eu/fileadmin/user_upload/cep.eu/Analysen/
COM_2013_266_Basiskonten/cepPolicyBrief_COM_2013__266_Basic_account.pdf
• [www4]http://www.europarl.europa.eu/news/pl/news-room/20140411IPR43466/
Podstawowy-rachunek-p%C5%82atniczy-dla-wszystkich
• [www5] www.witoldsrokosz.pl
144
CHANGES ON THE FINANCIAL SERVICES MARET
IN LIGHT OF PAD DIRECTIVE
Summary:
The financial services market has been undergoing significant change in recent years. Due to the European integration there is a need for efficient flow
of goods, services and capital between countries. This paper analyzes PAD
directive as one of the key legislative developments affecting the market and
examines some important issues facing the financial services market and its
regulation. The main aim of analyzed legislative framework is to help the EU
internal market in improving the work of payment accounts. It seeks to improve transparency and comparability of fee information, enable easy and fast
switching of payment accounts and ensure the access to basic bank accounts.
This paper discusses whether this regulation could have a positive impact on
transparency of financial services offer and increase in cashless payments.
Keywords: PAD directive, cashless payments, financial services, payment
services, payment account.
ZMIANY w systemie sepa
i wpływ dyrektywy psd2
na rynek usług płatniczych
Streszczenie:
Celem artykułu jest przedstawienie Rozporządzenia SEPA end-date [Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 260/2012], które określa
wymogi techniczne oraz handlowe dotyczące polecenia przelewu i zapłaty
SEPA. Regulacja ta określa ostateczne daty migracji na instrumenty SEPA.
Zwrócono również uwagę na nową strukturę Europejskiej Rady ds. Płatności,
która ma na celu dostosowanie struktury Rady do zmian, które miały miejsce
w przeciągu ostatnich miesięcy w ramach projektu SEPA.
Podkreślono, że wdrożenie przepisów dyrektywy PSD2 będzie miało silny
wpływ na polski rynek usług płatniczych. Akt ten przyczyni się do zwiększenia konkurencji na rynku płatności elektronicznych poprzez zapewnienie
odpowiednich regulacji prawych dla dostawców usług płatniczych.
Słowa kluczowe: Jednolity Obszar Płatności w Euro – SEPA, Europejska
Rada ds. Płatności, Dyrektywa o usługach płatniczych PSD, Europejski Urząd
Nadzoru Bankowego, Rozporządzenie SEPA end–date,
Wprowadzenie
W maju 2013 roku Rada ECOFIN (Rada ds. Gospodarczych i Finansowych – Economic and Financial Affairs Council) podkreśliła znaczenie jak najszybszego przejścia na system Jednolitego Obszaru Płatności w Euro – SEPA.
Podczas posiedzenia stwierdzono, że proces ten jest jeszcze daleki do zakończenia i wszyscy uczestnicy rynku muszą podjąć wysiłki w celu terminowej implementacji systemu.
Parlament Europejski przyjął propozycję Komisji Europejskiej, aby został
stworzony bezpieczniejszy, bardziej innowacyjny rynek europejskich płatności.
W ten sposób powstał nowy akt prawny tzw. PSD2, który ma na celu zwiększenie ochrony konsumentów podczas przeprowadzania transakcji płatniczych,
promowanie innowacyjnych płatności internetowych oraz płatności mobilnych.
Projekt ten otwiera również rynek dla nowych dostawców usług płatniczych takich jak np. TPP (dostawca usług płatniczych będący osobą trzecią). Zostanie
wzmocniona rola EBA (European Banking Authority – Europejski Urząd Nadzoru Bankowego), którego zadaniem jest nadzór w całym sektorze bankowym
146
w Unii Europejskiej. Rolą tego organu jest sprawowanie nadzoru nad funkcjonowaniem rynku wewnętrznego za pomocą odpowiednich regulacji prawnych
(nowe standardy techniczne, wytyczne dla europejskiego rynku bankowego). Jednolite przepisy dla wszystkich instytucji finansowych w całej Unii Europejskiej
mają na celu stworzenie równych szans na ich funkcjonowanie oraz zwiększenie
ochrony inwestorów, konsumentów oraz deponentów. Europejski Urząd Nadzoru
Bankowego szacuje ryzyko i zagrożenia w unijnym sektorze bankowym za pomocą regularnych sprawozdań z oceny ryzyka przeprowadzanych w warunkach
skrajnych w państwach europejskich [www 1].
Rozporządzenie SEPA end-date
Regulacja SEPA end-date [Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego
i Rady (UE) NR 260/2012] to dokument Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczące wymogów technicznych i handlowych w kwestii poleceń przelewu i zapłaty w euro między Radą SEPA a Europejską Radą ds. Płatności (w wyniku czego
doszło do utworzenia Rady ds. Płatności w Euro). W regulacji zostały jasno określone ramy czasowe wprowadzenia płatności w euro (w strefie euro – 1 luty 2014
rok, natomiast w państwach spoza strefy – 31 październik 2016 rok). Od tego
czasu krajowe przelewy w euro będą musiały zostać zastąpione przez schematy
płatności SEPA [www 2]. W dniu 18 lutego 2014 roku Rada Unii Europejskiej
przyjęła propozycję Komisji Europejskiej dotyczącą Rozporządzenia SEPA end-date o wprowadzeniu dodatkowego 6 miesięcznego okresu przejściowego dla
państw członkowskich strefy euro (dostawcy usług płatniczych będą mogli równolegle akceptować płatności krajowe i SEPA) [www 8].
Rozporządzenie (UE) nr 260/2012 jest bardzo ważnym elementem w tworzeniu Jednolitego Obszaru Płatności w Euro (SEPA). Według badań przeprowadzonych przez Europejski Bank Centralny udział poleceń przelewu SEPA do
ogółu liczby przelewów wzrósł z 59,87% do 64,1% (w okresie od października 2013 do listopada 2013 roku), natomiast w przypadku drugiego instrumentu
SEPA czyli polecenia zapłaty odnotowano wzrost z 11,52% do 26% [www 3].
Nowa struktura Europejskiej Rady ds. Płatności
11 grudnia 2014 roku podczas posiedzenia Europejskiej Rady ds. Płatności
(EPC – European Payment Council) została podjęta decyzja o zmianie jej struktury, która będzie teraz opierała się na dwóch modułach [www 10]:
1)
moduł 1 – zarządzanie schematami płatności SEPA (polecenie przelewu i zapłaty SEPA1). Banki muszą płacić składki z tytułu przynależności do tego modułu.
2)
moduł 2 – współpraca z Radą ds. Płatności Detalicznych w Euro,
która ma celu rozwój płatności2. Moduł ten określany jest jako istotny wkład w rozwój płatności detalicznych.
W październiku 2016 roku mija termin migracji w zakresie poleceń przelewu i zapłaty SEPA.
18 grudnia 2013 roku Rada Prezesów Europejskiego Banku Centralnego utworzyła Radę ds.
Płatności Detalicznych w Euro (Euro Retail Payments Board, ERPB).
1
2
147
Zmiany w systemie SEPA i wpływ dyrektywy PSD2 na rynek usług...
Rada ds. Płatności Detalicznych w Euro została powołana w miejsce Rady
ds. Jednolitego Obszaru Płatności w Euro (Rada SEPA – SEPA Council) i ma za
detaliczne w euro w Unii Europejskiej. Ten nowy podmiot poprzez swoje działania ma wpłynąć na
zadanie promować płatności detaliczne w euro w Unii Europejskiej. Ten nowy
integrację,
wzrost
konkurencji
innowacji na
tego rodzaju
płatności. wzrost
Podmiotem
nadrzędnym
podmiot
poprzez
swojei działania
marynku
wpłynąć
na integrację,
konkurennad cji
powyższymi
modułami
będzie
EPC
Association
(European
Paymentsnadrzędnym
Council Association),
i innowacji
na rynku
tego
rodzaju
płatności.
Podmiotem
nad
powyższymi
modułami
będzie
EPC
Association
(European
Payments
Council
które będzie zrzeszać obecnych członków Europejskiej Rady ds. Płatności, jak i przyszłych
Association), które będzie zrzeszać obecnych członków Europejskiej Rady ds.
zainteresowanych. EPC Association razem z modułem 2 ma za zadanie przyczynić się do rozwoju
Płatności, jak i przyszłych zainteresowanych. EPC Association razem z modułem
płatności elektronicznych na terenie Unii Europejskiej. Warto zwrócić uwagę, że współpraca
2 ma za zadanie przyczynić się do rozwoju płatności elektronicznych na terenie
między
2 a powyższym
organem
ma szanse
się powieśćmiędzy
tylko wmodułem
przypadku2osiągnięcia
Uniimodułem
Europejskiej.
Warto zwrócić
uwagę,
że współpraca
a powyższym
organem
ma
szanse
się
powieść
tylko
w
przypadku
osiągnięcia
„masy
„masy krytycznej” (odpowiednia ilość uczestników i działań). W przeciwnym razie zajmować się
krytycznej” (odpowiednia ilość uczestników i działań). W przeciwnym razie zajona będzie tylko zarządzaniem schematami SEPA [www 4].
mować się ona będzie tylko zarządzaniem schematami SEPA [www 4].
Schemat 1. Nowa struktura Europejskiej Rady ds. Płatności
Schemat
1. Nowa
struktura Europejskiej Rady ds. Płatności
Źródło:
http://www.europeanpaymentscouncil.eu/index.cfm/about-epc/epc-organisaŹródło:
tional-chart, data dostępu: 5.04.2016.
http://www.europeanpaymentscouncil.eu/index.cfm/about-epc/epc-organisational-chart,
data
dostępu:
5.04.2016.
Dyrektywa PSD2 w kontekście zmian na rynku usług płatniczych
dniu
24 lipca 2013
roku
Komisja
Europejska
DyrektywaW
PSD2
w kontekście
zmian
na rynku
usług
płatniczychprzedłożyła propozycję
nowelizacji dyrektywy o usługach płatniczych PSD [Dyrektywa 2007/64/WE
W dniu 24 lipca 2013 roku Komisja Europejska przedłożyła propozycję nowelizacji
Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 listopada 2007 r] w celu podniesie-
dyrektywy o usługach płatniczych PSD [Dyrektywa 2007/64/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
148
nia konkurencyjności handlu na terenie Unii Europejskiej oraz rozwijania jego
innowacyjności. Warto zwrócić uwagę, że dyrektywa PSD jest najważniejszym
aktem prawnym regulującym europejski rynek płatności (określa zasady jego
funkcjonowania oraz spójne przepisy). Dyrektywa PSD ujednolica zasady realizacji transakcji płatniczych w państwach członkowskich Europejskiego Obszaru
Gospodarczego (EOG), przeprowadzanych w walucie EUR lub w walutach tych
państw. Jest to dyrektywa pełnej harmonizacji, a zatem jej normy są spójne i jednolite dla wszystkich dostawców usług płatniczych, którzy prowadzą działalność
na tym obszarze [Szpringer Włodzimierz, Szpringer Mariusz., 2014, s.73-83].
8 października 2015 roku Parlament Europejski przyjął dyrektywę Komisji Europejskiej i Rady dotyczącą usług płatniczych w ramach rynku wewnętrznego
PSD2 [Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie usług płatniczych
w ramach rynku wewnętrznego]. 5 maja 2015 roku Prezydencja z Łotwy oraz
Parlament Europejski doszli do porozumienia co do kształtu dyrektywy PSD2.
Implementacja tego aktu przez państwa krajów członkowskich przypadnie prawdopodobnie na 2017 rok3, bowiem członkowskie mają dwa lata na wprowadzenie
tych zmian do prawa krajowego. Przepis ten ma na celu rozszerzyć ramy prawne
w ramach usług płatniczych oraz uzupełnić funkcjonujące regulacje.
Nowa regulacja PSD2 jest odpowiedzią na zmiany, które dokonały się na
rynku usług płatniczych spowodowane rozwojem innowacji technologicznych
(nowe rodzaje usług płatniczych, urządzeń przenośnych umożliwiających przeprowadzanie transakcji płatniczych, rozwój płatności elektronicznych). Dotychczasowe rozwiązanie prawne czyli PSD nie regulowało tych wszystkich zmian
i stąd pojawiła się potrzeba zastąpienia jej PSD2.
Akt ten zmieni układ na rynku usług płatniczych i będzie oddziaływać na
wszystkich jego uczestników czyli na banki, instytucje płatnicze oraz pozostałych
dostawców usług płatniczych. Powstanie nowy gracz na rynku – TPP4. Zgodnie z art.
4 pkt 11 projektu PSD2 TPP oznacza dostawcę usług płatniczych prowadzącego rodzaje działalności gospodarczej, o których mowa w załączniku I pkt 7, tj. w zakresie
usług typu PIS i AIS. TPP ma obowiązek uzyskania zezwolenia na świadczenia
usług płatniczych5. Wobec tego podmiotu nałożono mniejsze wymogi niż wobec
instytucji płatniczych, dotyczy to m.in. posiadania funduszy własnych oraz ochrony
środków pieniężnych klientów. TPP musi posiadać ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej. Instytucja ta jest podmiotem zewnętrznym świadczącym usługę dostępu do informacji do rachunku6 i jest w stanie zapewnić klientowi informacje
drogą elektroniczną o kilku rachunkach płatniczych prowadzonych przez dostawców usług płatniczych w celu przedstawienia opcji dotyczących sytuacji finansowej
klienta. TPP świadczy również usługę inicjowania płatności7. Uzyskuje zgodę od
Inna data przewidziana jest dla nowych standardów technicznych np. silne uwierzytelnianie
klienta.
4
Dostawca usług płatniczych będący osobą trzecią – third party payment service
3
provider.
Z wyjątkiem dostarczenia usług dostępu do informacji o rachunku, który należy tylko
zarejestrować.
6
Account Information Service – AIS
7
Payment Initiation Service – PIS
5
149
klienta na dostęp do jego rachunku online i w ten sposób jest w stanie sprawdzić
saldo środków pieniężnych, zainicjować płatność, a następnie przekazać klientowi
informacje o przeprowadzeniu transakcji płatniczej. Warto zwrócić uwagę, że na
żadnym etapie TPP nie wchodzi w posiadanie pieniędzy klienta.
Dostawca ten, aby rozpocząć swoją działalność będzie musiał uzyskać zezwolenie na działalność jako instytucja płatnicza [Art. 10 ust. 1 w zw. z art. 1
ust. 1 projektu PSD2]. TPP będzie mógł funkcjonować jak inne instytucje płatnicze również w innych państwach członkowskich na zasadzie jednolitego paszportu [Art. 10 ust. 9 projektu PSD2]. Pomimo tego, że ten rodzaj dostawcy jest
uznany za instytucję płatniczą, wymagania dotyczące jej bazy kapitałowej są
mniejsze (TPP na poziomie 50 tys. euro, instytucji płatniczej 125 tys. euro).
PSD2 wpłynie na zmniejszenie opłat dla konsumentów i zostanie wprowadzony zakaz surcharging8 (wyjątek stanowić będą karty biznesowe). W marcu
2015 roku Parlament Europejski przegłosował obniżenie marży do 0,3% dla kart
kredytowych i 0,2% dla kart debetowych. Praktyka podnoszenia marży jest stosowana w wielu krajach europejskich zwłaszcza podczas przeprowadzania płatności
internetowych czy m.in. w branży turystycznej. Szacuje się, że zakaz podnoszenia
marży będzie miał zastosowanie do 95% wszystkich kart płatniczych w Europie
i oszczędności konsumentów mogą wynieść nawet 730 mln euro rocznie [www 1].
W przypadku nieautoryzowanych transakcji odpowiedzialność płatnika
zmniejszy się ze 150 do 50 euro (z wyjątkiem przypadków oszustwa lub zaniedbania ze strony konsumenta). W ten sposób konsument będzie bardziej chroniony
przed nadużyciami finansowymi. Akt ten rozwiązał również kwestie kwoty transakcji, która nie jest określona z góry. Taka sytuacja może wystąpić np. podczas wynajmu samochodu czy rezerwacji hotelowej. Odbiorca kwoty transakcji będzie mógł
zablokować środki na koncie płatnika tylko w wysokości, która jest jemu znana.
Obecnie obowiązująca PSD reguluje tylko transfery pieniężne przeprowadzane wewnątrz Unii Europejskiej i ogranicza się do walut państw członkowskich. Natomiast nowelizacja odnosi się do wysłania przelewów i przekazów
pieniężnych poza strefę Unii Europejskiej, jak również do walut spoza strefy UE.
Ma to na celu obniżenie kosztów przekazów pieniężnych.
Na dostawców usług płatniczych został nałożony wymóg silnego uwierzytelniania klientów (SCA – strong customer authentication), który polega na
sprawdzeniu tożsamości klienta podczas przeprowadzania elektronicznych płatności. Silne uwierzytelnianie opiera się na posiadaniu przez użytkownika specjalnego urządzenia elektronicznego (token, karta elektroniczna) lub mechanizmu
cyfrowego (klucze kryptograficzne, certyfikaty cyfrowe). Metoda ta zwykle łączy
się z hasłem i dzięki temu system ten staje się bezpieczny, ponieważ w przypadku
kradzieży urządzenia jest ono bezużyteczne. Europejski Urząd Nadzoru Bankowego określił, które płatności elektroniczne nie wymagają metody silnego uwierzytelniania klientów np. płatności niskokwotowe [www 1].
Dodatkowa opłata pobierana przez akceptantów podczas transakcji płatniczej czekiem, karty
płatniczej lub debetowej, karty kredytowej na pokrycie kosztów z tytułu usług handlowych.
8
150
Podsumowanie
Celem artykułu jest opisanie zmian w regulacjach prawnych dotyczących
rynku usług płatniczych, ze szczególnym uwzględnieniem nowego podmiotu
TPP – dostawca usług płatniczych będący osobą trzecią. Jest to jedna z najważniejszych zmian, która została wprowadzona w nowelizacji dyrektywy w sprawie usług płatniczych w ramach rynku wewnętrznego. Nowa regulacja prawna,
czyli dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie usług płatniczych
w ramach rynku wewnętrznego tzw. PSD2 zmieni fundamenty funkcjonowania
rynku płatności. Komisja Europejska uważa, że największy potencjał wewnętrznego rynku Unii Europejskiej opiera się na efekcie skali. Warto zwrócić uwagę,
że potencjał ten będzie można wykorzystać dopiero gdy zaczną funkcjonować
na wspólnym rynku wewnętrznym jednakowe instrumenty płatnicze (umocnienie
wspólnego rynku płatniczego). Komisja Europejska podkreśla, że handel internetowy ciągle napotyka na silne bariery, bowiem tylko ok 10% konsumentów
dokonuje zakupów transgranicznych przez Internet.
W Rozporządzeniu SEPA end-date określono końcowe daty migracji powyższych instrumentów do jednolitego standardu. Akt prawny [Rozporządzenie
Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 260/2012] stanowi istotny czynnik
w procesie tworzenia Jednolitego Obszaru Płatności w Euro (SEPA), które ma
na celu likwidację krajowych schematów płatności i całkowite przejście na schematy SEPA. Według badań przeprowadzonych przez Europejski Bank Centralny (dane zebrane z krajowych banków centralnych) niektóre państwa strefy euro
odnotowały blisko 100% poleceń przelewu zgodnych ze standardem SEPA (dla
porównania sytuacja w Polsce patrz tabela nr 1 i 2). Natomiast w przypadku polecenia zapłaty SEPA wskaźniki są znacznie niższe [www 3].
Tabela 1. Liczba i wartość Przelewów SEPA wysłane za IV kw 2015 (dane
z 17 polskich banków)
Wyszczególnienie
Ilość
październik
734 187
listopad
730 508
grudzień
754 658
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [www 9].
Wartość w euro
7 241 748 076,33
7 131 491 494,42
8 026 993 757,76
Tabela 2. Liczba i wartość Przelewów SEPA otrzymane za IV kw 2015 (dane
z 17 polskich banków)
Wyszczególnienie
październik
listopad
grudzień
Ilość
1 638 557
1 569 537
1 684 774
Wartość w euro
9 555 119 524,11
9 619 426 333,04
10 768 850 143,99
151
Europejska Rada ds. Płatności razem z Radą SEPA ustaliły nowe zasady
Zarządzania SEPA na szczeblu europejskim. W wyniku tych ustaleń został utworzony nowy organ Rada ds. Płatności Detalicznych w Euro, który będzie miał za
zadanie integrację rynku płatności detalicznych w euro.
Obecnie hamowany jest rozwój usług inicjacji płatności oraz dostępu
do rachunku przez brak odpowiednich regulacji. Nowe przepisy nakładają na
wszystkich dostawców usług płatniczych wymóg zapewnienia wysokiego poziomu bezpieczeństwa przeprowadzanych transakcji. PSD2 zapewni rozwój rynku
wewnętrznego Unii Europejskiej zwłaszcza na rynku płatności elektronicznych,
które są bardziej opłacalne niż płatności gotówkowe i przyczyniają się do stymulacji konsumpcji oraz wzrostu gospodarczego.
Literatura
• Dyrektywa 2007/64/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 listopada
2007 r. w sprawie usług płatniczych w ramach rynku wewnętrznego zmieniająca
dyrektywy 97/7/WE, 2002/65/WE, 2005/60/WE i 2006/48/WE i uchylająca dyrektywę 97/5/WE.
• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie usług płatniczych w ramach rynku wewnętrznego oraz zmieniającej dyrektywy 2002/65/WE, 2013/36/
UE i 2009/110/WE i uchylającej dyrektywę 2007/64/WE.
• [www 1] https://www.eba.europa.eu (dostęp 09.04.2016).
• [www 2] https://www.ecb.europa.eu/paym/retpaym/paymint/migration/html/index.en.html (dostęp 09.04.2016].
• [www
3]
http://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52013PC0937& from=EN (dostęp 08.04.2016).
• [www 4] http://www.europeanpaymentscouncil.eu/index.cfm/newsletter/article/articles_uuid =898741 EA-5056-B741-DBDAE885C76AEDAE (dostęp
10.04.2016)
• [www 5] http://www.europeanpaymentscouncil.eu/index.cfm/about-epc/epc-organisational-chart (dostęp 08.04.2016).
• Opinion of the European Central Bank of 5 February 2014 on a proposal for
a directive of the European Parliament and of the Council on payment services
in the internal market and amending Directives 2002.65/EC, 2013/36/EU and
2009/110/EC and repealing Directive 2007/64/EC(CON/2014/9), [www 6] https://www.ecb.europa.eu/ecb/legal/pdf/en_con_ 2014 _09_f_sign.pdf (dostęp
08.04.2016).
• Payment Service Directive II: Access to Account will boost innovation in payment landscape, Ecommerce Europe, [www 7] http://www.ecommerce-europe.
eu/press/2013 /07 /payment-service-directive-ii-access-to-account-will-boost-innovation-in-payment-landscape (dostęp 08.04.2016).
• Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 260/2012 z dnia
14 marca 2012 r. ustanawiające wymogi techniczne i handlowe w odniesieniu do
poleceń przelewu i poleceń zapłaty w euro oraz zmieniające rozporządzenie (WE)
nr 924/2009.
• [www 8] http://www.sepapolska.pl/index.php?start=5 (dostęp 11.04.2016).
152
• [www 9] http://www.sepapolska.pl/index.php/statystyki-polecenia-przelewu-sepa-2 (dostęp 11.04.2016).
• Szpringer Włodzimierz, Szpringer Mariusz. 2014. Nowe zjawiska w regulacji rynku usług płatniczych (wybrane problemy na tle projektu noweli do dyrektywy PSD.
E-mentor. Nr 4 (56), 73-83.
• Wachnicka Agnieszka. 17.06.2014. Aktualny stan prac nad nowymi regulacjami
rynku płatności w Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem usług typu
TPP i TPA, [w:] Innowacje i nowe technologie w systemie płatniczym – wizja
idealnego rozwiązania dla dynamicznie rozwijającego się rynku, materiały konferencyjne, Wydział Zarządzania UW, Warszawa.
• Zmiany Zarządzania SEPA: „Nowe EPC”/9 stycznia 2015 r., [www 10] http://
www. sepapolska.pl/ (dostęp 10.04.2016).
CHANGES IN SEPA SYSTEM AND INFLUENCE
OF THE DIRECTIVE ON PAYMENT SERVICES
IN THE INTERNAL MARKET
Summary:
The aim of the article is to present SEPA end-date regulation which defines
the technical and trade requirements regarding SEPA credit transfer and direct
debit schemes. This regulation sets the final date of migration of these instruments to a uniform standard. Regulation of the European Parliament and of the
Council (EU) No 260/2012 has an important factor in the creation of the Single
Euro Payments Area (SEPA), which is to eliminate domestic payment schemes
and complete transition to SEPA schemes.
In the article the author also describes the new structure of the European Payments Council, which aims at adjusting the structure of the Council to the
changes that have taken place in recent months because of the SEPA project.
European Payments Council with SEPA Council set new rules for management
of SEPA at the European level.
Thus, the implementation of the Directive on Payment Services (PSD2) will
have a strong influence on the Polish market for payment services. These new
regulations will create uniform rules for making payments within the European
market (universal rules for carrying out payment transactions).
Keywords: Single Euro Payments Area – SEPA, European Payment Council, the Directive on Payment Services (PSD2), European Banking Authority
– EBA, SEPA end-date Regulation.
Michał Szudejko
ŹRÓDŁA FINANSOWANIA
I STRUKTURA KAPITAŁU
PRZEDSIĘBIORSTW INNOWACYJNYCH
W POLSCE
Streszczenie:
Przedsiębiorstwa, wdrażając innowacje, są zmuszone m.in. do podjęcia decyzji odnośnie sposobu ich sfinansowania. Rynek finansowy oraz sektor publiczny dostarczają w chwili obecnej szereg możliwości w tym zakresie. Poprzez
uwzględnienie (lub nie) tych możliwości, przedsiębiorstwa określane jako innowacyjne, budują strukturę kapitału w sposób odmienny niż porównywalne
przedsiębiorstwa nieupatrujące swojej przewagi konkurencyjnej we wdrażaniu i korzystaniu z własnej działalności rozwojowej.
Polskie przedsiębiorstwa innowacyjne wpisują się w ramy wyznaczone przez
literaturę przedmiotu, finansując przedsięwzięcia innowacyjne głównie z zasobów własnych. Źródłami o rosnącym znaczeniu stały się w ostatnich latach
fundusze Unii Europejskiej, dostarczane w ramach różnych inicjatyw. Niemniej, otwartym pozostaje pytanie, czy obserwowane trendy rzeczywiście
znajdują swoje uzasadnienie w teoretycznych ramach struktury kapitału, czy
też są wynikiem ograniczeń w dostępie do dalszych, być może bardziej efektywnych źródeł finansowania.
Słowa kluczowe: struktura kapitału, przedsiębiorstwa innowacyjne, cykl życia
Wprowadzenie
Innowacyjność przedsiębiorstw jest kluczowym czynnikiem rozwoju ich
samych, jak i całej gospodarki. Analiza danych statystycznych wskazuje, iż polskie przedsiębiorstwa w tym obszarze znajdują się na dalekiej pozycji, w porównaniu ze swoimi odpowiednikami w krajach Europy Zachodniej jak i w krajach
sąsiadujących z Polską.
Jednym z istotnych aspektów działalności innowacyjnej są finanse. Oczywistym jest, że zabezpieczenie działalności i rozwoju przedsiębiorstwa wymaga zbudowania adekwatnego zaplecza finansowego. W szczególności, istotnym
zagadnieniem stają się dla przedsiębiorstw źródła zasobów finansowych, które
mogą być przeznaczone na działania związane bezpośrednio i pośrednio z wdrażaniem innowacji.
154
Michał Szudejko
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie teoretycznych i empirycznych uwarunkowań struktury kapitału, w jakich znajdują się przedsiębiorstwa
innowacyjne. Ponadto, przeprowadzono analizę możliwych źródeł finansowania innowacji dostępnych dla polskich przedsiębiorstw wraz z oceną skali ich
wykorzystania.
Artykuł ma charakter przeglądu literatury, wzbogaconego o analizę zagregowanych danych statystycznych. W pierwszej części przedstawiona jest
definicja pojęcia innowacji, wraz z określeniem jej przejawów w działaniach
przedsiębiorstw. W części drugiej i trzeciej przedstawione są wyniki przeglądu
literatury teoretycznej i empirycznej ze szczególnym uwzględnieniem obszarów
poświęconych przedsiębiorstwom innowacyjnym. Część czwarta to ocena stanu
działalności innowacyjnej w Polsce. Ostatnia, piąta część jest poświęcona dostępnym w Polsce źródłom finansowania działalności innowacyjnej, skali ich wykorzystania przez przedsiębiorstwa oraz przełożeniu na strukturę kapitału.
Zawartość artykułu wpisuje się w klasyfikację JEL G32.
1. Źródła innowacyjności w przedsiębiorstwie
Zgodnie z definicją Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), działalność
innowacyjna to „całokształt działań naukowych, technicznych, organizacyjnych,
finansowych i komercyjnych, które prowadzą lub mają w zamierzeniu prowadzić
do wdrażania innowacji. Niektóre z tych działań same z siebie mają charakter
innowacyjny, natomiast inne nie są nowością, lecz są konieczne do wdrażania
innowacji. Działalność innowacyjna obejmuje także działalność badawczo-rozwojową (B+R), która nie jest bezpośrednio związana z tworzeniem konkretnej
innowacji” [Główny Urząd Statystyczny 2014a].
Rysunek 1. Model sprzężeniowy1 procesu innowacyjnego
Nowa
potrzeba
Generowanie
nowego
pomysłu
Potrzeby społeczne i rynkowe
Prototyp
i
wdrożenie
Prace
rozwojowe
Nowa
technologia
Produkcja
Marketing
i sprzedaż
Rynek
Stan techniki i technologii produktywnych
Źródło:[Pietras i Głodek 2011].
Istnieje szereg modeli innowacji w przedsiębiorstwie. Jednym z nich jest
np. „model sprzężeniowy”, zgodnie z którym innowacja może być procesem se Zaproponowany przez R. Rothwella.
1
Źródła finansowania i struktura kapitału przedsiębiorstw...
155
kwencyjnym. Nie jest on każdorazowo procesem ciągłym, natomiast może być
podzielony na odrębne lecz połączone fazy [Pietras i Głodek, 2011]2.
Przedsiębiorstwa innowacyjne wzrost swojej produktywności i wartości
opierają na trzech filarach: badaniach i rozwoju (B+R), wiedzy, edukacji.
Innowacyjność z perspektywy zarówno pojedynczego przedsiębiorstwa,
jak i w skali makro jest dziś kluczowym miernikiem konkurencyjności. W epoce
gwałtownych zmian technologii, jest ona fundamentalnym czynnikiem wspierającym rozwój gospodarczy [Łapiński 2010].
Zgodnie z Działem 1 formularza GUS PNT-023 „Sprawozdanie o innowacjach w przemyśle”, działalność innowacyjna dzieli się na następujące kategorie:
1.
Innowacje produktowe (wdrożenie / ulepszenie wyrobów lub usług);
2.
Innowacje procesowe (nowe lub ulepszone metody wytwarzania;
nowe lub ulepszone metody logistyki, dostarczania i dystrybucji
zaopatrzenia oraz wyrobów i usług; nowe lub ulepszone metody
wspierające procesy, jak proces utrzymania, systemy operacyjne
związane z zakupami, rachunkowością, systemy obliczeniowe)
[Główny Urząd Statystyczny 2014b].
Inna klasyfikacja rodzajów innowacji w przedsiębiorstwie została przedstawiona w tabeli 1.
Tabela 1. Rodzaje innowacji
Kryteria podziału innowacji Rodzaj innowacji
Przyczyny powstania
innowacji
• Popytowe
• Podażowe
Miejsce zastosowania
innowacji
• Wewnątrz przedsiębiorstwa
• W otoczeniu rynkowym przedsiębiorstwa
Nowe rozwiązania dla
rynków
• Regionalne, krajowe, międzynarodowe, globalne
Oryginalność rozwiązań,
wielkość zmian
• Radykalne (pionierskie)
• Naśladowcze (adaptacyjne)
• Z przedsiębiorstwa
Pochodzenie związane z wła- • Spoza przedsiębiorstwa
• Rezultat kooperacji przedsiębiorstw w procesie
snością innowacji
innowacji
Sposób opracowania i wdrażania innowacji
• Systemowe realizowanie według opracowanej
procedury
• Jednostkowe
Przykładami modeli innowacji są też model innowacji „pchanej” przez naukę, „ciągnionej”
przez rynek a także model zintegrowany oraz model sieciowy. [Por. Repetowski 2008; Hobday 2005]
3
Formularz, którego dystrybucja jest uzasadniona art. 30 pkt 3 ustawy z dnia 29 czerwca
1995 r. o statystyce publicznej, za pośrednictwem którego przedsiębiorstwa przekazują informacje o przeprowadzonych działaniach inwestycyjnych.
2
156
Michał Szudejko
Podmiot – wykonawca
innowacji
• Jedna osoba / zespół pracowników
• Przedsiębiorstwo / organizacja sieciowa
Rezultat wykonania określonych czynności procesu
innowacji
• Pomysł na nowe rozwiązania
• Koncepcja rozwiązania innowacyjnego
• Opracowanie innowacji
• Innowacja wdrożona w przedsiębiorstwie, sprzedawana jako produkt na rynku
Źródło: [Mazur-Wierzbicka 2015, 100–101].
2. Teoria struktury kapitału
Kapitał, z punktu widzenia przedsiębiorstwa, można określić jako zgromadzone dobro i zasoby pieniężne, których rolą jest umożliwienie rozwoju dalszej
produkcji. Struktura kapitału może być rozumiana jako struktura pasywów lub
inaczej, struktura finansowania [Janasz, 2011]. Centralnym zagadnieniem teorii
struktury kapitału jest stwierdzenie istnienia optymalnej struktury kapitału. Przez
optymalną strukturę kapitału rozumie się taką relację długu i kapitału własnego
w przedsiębiorstwie, przy której średni ważony koszt kapitału osiąga najniższy
możliwy poziom.
Początkiem dyskusji o strukturze kapitału w literaturze finansów przedsiębiorstwa była praca F. Modiglianiego i M. Millera. Stwierdzili w niej oni brak
zależności pomiędzy wartością przedsiębiorstwa a jego strukturą kapitału [Modigliani i Miller, 1958]. Koncepcja Modiglianiego i Millera była oparta o zestaw
bardzo silnych założeń4, których zniesienie przywraca znaczenie strukturze kapitału, zgodnie z obserwowanymi realiami działalności gospodarczej. Przykładem
takiego odstępstwa od wyjściowej koncepcji jest teoria kosztów agencji, w myśl
której zarządzający, nie posiadając udziału we własności przedsiębiorstw, nie ponoszą pełnych konsekwencji nietrafnych decyzji inwestycyjnych5 [Jensen i Meckling, 1976].
Obecnie, wiodącymi koncepcjami procesu formowania struktury kapitału
w przedsiębiorstwie są teoria substytucji oraz teoria hierarchii źródeł finansowania [Myers 1984]. W teorii substytucji, przedsiębiorstwo równoważy korzyści
oraz koszty zadłużenia celem osiągnięcia optimum struktury kapitału. Główną
Założenia modelu Modiglianiego i Millera: wszyscy inwestorzy oczekują jednakowego
poziomu dochodów przedsiębiorstw i ich zysku operacyjnego; rynki finansowe są doskonale
konkurencyjne; przedsiębiorstwa cechujące się identycznymi charakterystykami co do oczekiwanego dochodu i ryzyka są doskonałymi substytutami; w analizowanym okresie zysk operacyjny jest stały a wzrost przedsiębiorstw zerowy; nie występuje opodatkowanie; poziom
zadłużenia nie wpływa na zysk przedsiębiorstwa przed odsetkami i opodatkowaniem (tzw.
EBIT) [Por. Grzywacz 2008].
5
Koszty te obejmują koszty nadzoru ponoszone przez właścicieli, koszty dostarczania informacji ponoszone przez menedżera, stratę rezydualną. Obydwie strony (tj. właściciele/
wierzyciele oraz menedżerowie) powinny dążyć do zwiększania użyteczności. Koszty
agencji powstają gdy właściciele chcą uzyskać pewność, że menedżerowie poprzez pracę
w ich przedsiębiorstwie działają na rzecz zwiększania użyteczności właścicieli, a nie swojej
własnej.
4
157
korzyścią z posiadania długu jest tzw. tarcza podatkowa6. Kosztem jest potencjalne bankructwo7 [Scott Jr, 1976]. W rozszerzonej postaci teorii substytucji, przedsiębiorstwo dąży do optimum, którym jest zrównanie się poziomu krańcowego
kosztu długu z krańcowym kosztem kapitału własnego [Frydenberg, 2011].
Teoria substytucji w statycznej postaci jest obarczona licznymi wadami.
Podstawową z nich jest brak możliwości stwierdzenia poziomu optimum w praktyce8. W związku z tym, na znaczeniu zyskuje „dynamiczna” wersja teorii, w której optimum nie stanowi punktu, a wektor, względem którego przedsiębiorstwa
dokonują optymalizacji [Korteweg i Strebulaev, 2013].
Teoria hierarchii źródeł finansowania opiera się o koncepcje asymetrii informacji oraz występowania kosztów transakcyjnych. Co więcej, występuje w niej
rozróżnienie pomiędzy środkami własnymi tj. wygenerowanymi przez przedsiębiorstwo w toku dotychczas prowadzonej działalności, oraz obcymi, pozyskanymi „z zewnątrz”, mającymi formę długu lub kapitału udziałowego [Frydenberg,
2011]. W teorii hierarchii źródeł finansowania, przedsiębiorstwa pozyskują środki
na działalność i inwestycje w określonej sekwencji. Źródłem finansowania wybieranym w pierwszej kolejności są środki własne, następnie dług oraz kapitał
udziałowy / akcyjny [Myers 1984]. Teoria hierarchii jest silnie związana z teorią sygnalizowania, w myśl której określone decyzje przedsiębiorstwa dotyczące
struktury kapitału, mogą być odczytywane przez inwestorów jako indykatory jej
statusu operacyjnego i oceny perspektyw przyszłości dokonanej przez zarządzających [Ross, 1977].
Inną ważną koncepcją struktury kapitału jest tak zwana teoria wyczucia
rynku, w myśl której przedsiębiorstwa decydują się na emisję akcji w uzależnieniu od aktualnej wyceny ich walorów na giełdzie papierów wartościowych [Baker
i Wurgler, 2002].
Z perspektywy niniejszego artykułu, istotną koncepcją teoretyczną wydaje
się być teoria cyklu życia przedsiębiorstwa. W myśl tej koncepcji, przedsiębiorstwa dostosowują strukturę kapitału do etapu działalności, na którym znajdują się
w danym momencie [Siedlecki, 2012]. Koncepcja cyklu życia jest silnie powiązana z obserwowanymi zachowaniami przedsiębiorstw innowacyjnych. Przedsiębiorstwa innowacyjne (tzn. należące do innowacyjnych gałęzi przemysłu) przede
wszystkim polegają na finansowaniu w formie kapitału udziałowego. Przedsiębiorstwa te zaczną w większym stopniu uwzględniać oprocentowaną formę kapitału
obcego wtedy, gdy wdrażane innowacje osiągną „dojrzałość” tj. oferowane produk Inaczej osłona podatkowa. Jest to efekt zmniejszenia obciążeń podatkowych w wyniku poniesionych kosztów odsetek, uznawanych (w myśl przepisów podatkowych) za koszty uzyskania przychodów [Por. Wrona 2013].
7
Literatura dzieli koszty bankructwa na bezpośrednie (koszty prawników, księgowych oraz
innych usług profesjonalnych, ponoszonych w procesie upadłości czy likwidacji jak również
koszty czasu pracy zarządzających, poświęconego na zarządzanie procesem upadłości)
i pośrednie (głównie koszty utraconych możliwości – niezrealizowanej sprzedaży, braku zysków, braku możliwości uzyskania korzystnych warunków finansowania) [Por. Warner 1977].
8
W związku z tym za optymalną strukturę kapitału przyjmuje się, dość sztucznie, na przykład
średnią dla branży [Por. Hatfield, Cheng, i Davidson 1994]
6
158
Michał Szudejko
ty, usługi czy sposób realizacji procesów stanie się swego rodzaju normą [DeHan,
2014]. Przedsiębiorstwa innowacyjne mogą w przyszłości osiągać bardzo wysokie
wyniki finansowe. Zanim jednak to nastąpi, osiągane rezultaty mogą (i zapewne
będą) cechować się dużą zmiennością. Zmienność ta, z perspektywy inwestorów,
stanowi czynnik ryzyka [Barnhardt i Dwyer, 2012] i może zawężać możliwości
pozyskiwania finansowania zewnętrznego przez przedsiębiorstwa innowacyjne.
Inną istotną koncepcją, z perspektywy przedsiębiorstw innowacyjnych jest
teoria kosztu kontroli. W myśl tej teorii, menadżerowie starają się ex ante tak dobierać źródła kapitału, aby ex post napotkać możliwie najmniejsze ograniczenia
nakładane przez interesariuszy [Boot i Thakor, 2011].
Obserwując dane finansowe przedsiębiorstw innowacyjnych nie da się nie
zauważyć, że w rzeczywistości polegają one w znacznym stopniu na finansowaniu własnym, tj. przeznaczają na inwestycje zgromadzone w toku dotychczasowej działalności środki pieniężne. Badania empiryczne prowadzone na gruncie
teorii struktury kapitału pokazują, iż przedsiębiorstwa rozwijające się na ogół
w większym stopniu wykazują się tendencją do akumulacji gotówki. Może to
stanowić pewne zabezpieczenie przed ewentualnym, utrudnionym dostępem do
finansowania w przyszłości. Co więcej, większość przedsiębiorstw, podejmując
nowe wyzwania, bardziej ryzykowne w stosunku do dotychczas prowadzonej
działalności, decyduje się na zwiększenie posiadanych zasobów gotówkowych
[Saddour, 2006].
3. Innowacyjność a struktura kapitału
w dotychczasowym dorobku
Zagadnienie relacji pomiędzy innowacyjnością przedsiębiorstwa a jego
strukturą kapitału było podejmowane w rozlicznych pracach o charakterze
empirycznym.
Teorie struktury kapitału wskazują pewne powody, dla których innowacyjność przedsiębiorstwa może znajdować odzwierciedlenie w strukturze kapitału.
a)
Koszty bankructwa: Przedsiębiorstwa innowacyjne na ogół nie są
obarczone wysokimi, potencjalnymi kosztami bankructwa. Wynika to z relatywnie niskiej wartości posiadanych aktywów trwałych.
Z drugiej strony, koszty te rosną wraz z rozwojem posiadanych
wartości niematerialnych i prawnych, rozpoznawalności marki oraz
reputacji.
b)
Koszty asymetrii informacji: Jest wysoce prawdopodobnym, że
w przedsiębiorstwie innowacyjnym koszty te będą dużo wyższe niż
w porównywalnym, mniej innowacyjnym. Może to mieć uzasadnienie w charakterze technologii lub usługi, jak również, nie komunikowaniu właścicielom na bieżąco nowych pomysłów na innowacje.
Pomysły te mogą znacząco wpłynąć na osiągane wyniki finansowe. Skutkiem tego, przedsiębiorstwa innowacyjne mogą napotkać
na barierę w postaci bardzo wysokiego kosztu pozyskania kapitału
udziałowego.
c)
159
Koszty kontroli: Inwestorzy starają się uzyskać wyższy poziom
kontroli nad działaniami przedsiębiorstw, które posiadają mniejszą
bazę aktywów trwałych9. Z drugiej strony, przedsiębiorstwa te będą
podejmować starania ograniczające wpływ inwestorów kapitałowych, poprzez poleganie na finansowaniu własnym lub dłużnym,
gdzie jedynym ograniczeniem są kowenanty zabezpieczające wypłacalność [Aghion i in. 2004].
P. Aghion i in. pokazują, iż przedsiębiorstwa innowacyjne częściej niż
porównywalne, nie innowacyjne przedsiębiorstwa sięgają po finansowanie dłużne. Ciekawostką przy tym jest fakt, że udział długu w strukturze kapitału maleje
wraz z poziomem intensywności działalności innowacyjnej [Aghion i in. 2004].
J. Atanassov i in. na podstawie danych amerykańskich przedsiębiorstw wskazują,
że innowacyjne, uznane przedsiębiorstwa sięgają po finansowanie na warunkach
rynkowych, tj. dokonują emisji publicznych długu czy kapitału akcyjnego. Przedsiębiorstwa mniej innowacyjne w większym stopniu polegają na finansowaniu
dłużnym pozyskiwanym od pośredników, np. banków [Atanassov, Vikram i Seru
2005]. S. Rossi obserwuje, iż przedsiębiorstwa z innowacyjnych branż cechują się
niższym poziomem dźwigni i częściej dokonują emisji akcji. Jednakże wewnątrz
samych branż, nie obserwuje zależności pomiędzy skalą działalności inwestycyjnej (mierzonej liczbą patentów) a pogłębieniem ww. zaznaczonej tendencji
[Rossi, 2005].
Wiele z publikacji wskazuje na relatywnie gorszą pozycję przedsiębiorstw
innowacyjnych w pozyskiwaniu finansowania zewnętrznego [Hall i Rosenberg,
2010]. Obserwuje się zatem zależność pomiędzy rozwojem wartości niematerialnych a saldem posiadanej gotówki w przedsiębiorstwie [Falato, Kadyrzhanova
i Sim, 2013].
E. Bartoloni wskazuje na zachowania przedsiębiorstw innowacyjnych
zgodne z założeniami koncepcji hierarchii źródeł finansowania. Przedsiębiorstwa innowacyjne i jednocześnie zyskowne korzystają w pierwszej kolejności ze
środków własnych, a ich zapotrzebowanie na finansowanie zewnętrzne pojawia
się lub wzrasta wraz ze zwiększaniem skali działalności innowacyjnej. Istotnym
problemem dla przedsiębiorstw innowacyjnych są też ograniczenia w dostępie
do finansowania dłużnego. Dotyczy to przede wszystkim przedsiębiorstw małych
[Bartoloni 2013]. Ograniczenia finansowe oraz zachowanie zgodne z teorią hierarchii zostało potwierdzone również przez O. Itenberg i Z. Stangebye [Itenberg
i Stangebye, 2013].
V. Materia i in. wskazują na negatywną relację pomiędzy dźwignią finansową a skalą działań innowacyjnych, co z jednej strony potwierdza hierarchię źródeł finansowania, z drugiej, sugeruje konieczność do finansowania przedsięwzięć
innowacyjnych przy pomocy kapitału udziałowego [Materia i in. 2015].
Gdyż w przypadku likwidacji takiego przedsiębiorstwa, mniejsza jest ilość aktywów do
odsprzedania i w związku z tym trudniej jest odzyskać nawet część zainwestowanych
środków.
9
160
Michał Szudejko
W przeciwieństwie do znacznej części badań wskazujących zgodność zachowań przedsiębiorstw innowacyjnych z teorią hierarchii, A. Mina i H. Lahr
wskazują na odwrotną zależność. O ile preferencja, co do finansowania wewnętrznego względem zewnętrznego jest sprawą dość oczywistą, to już wskazywana
przez hierarchię kolejność dług – kapitał akcyjny nie znajduje potwierdzenia
w wynikach. Im większy poziom kosztów asymetrii lub niepewność, co do wyników innowacji, tym to zjawisko ulega nasileniu [Mina i Lahr, 2014].
4. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w Polsce
Zgodnie z cytowanym wcześniej raportem GUS, w latach 2011-2013 aktywność innowacyjną wykazywało 18,4% przedsiębiorstw przemysłowych oraz
12,8% przedsiębiorstw z sektora usług. Innowacje produktowe lub procesowe wprowadziło odpowiednio 17,1% oraz 11,4% przedsiębiorstw. Nakłady na
działalność innowacyjną wyniosły 20.958,9 mln zł w przedsiębiorstwach przemysłowych i 11.980,9 w przedsiębiorstwach z sektora usług, przy czym w przedsiębiorstwach przemysłowych dominowały nakłady na inwestycje (73,6%)
a w przedsiębiorstwach z sektora usług inwestycje (42,4%) i działalność B+R
(23,0%). Udział przychodów ze sprzedaży nowych lub istotnie ulepszonych
produktów10 w 2013 roku wyniósł 8,6% w przedsiębiorstwach przemysłowych
i 3,4% w sektorze usług [Główny Urząd Statystyczny 2014a].
Wykres 1. Rodzaj wdrożonych innowacji w latach 2011-2013
Źródło: [Główny Urząd Statystyczny 2014a].
Przychody te bada się w podziale na przychody ze sprzedaży produktów nowych lub istotnie
ulepszonych dla rynku, na którym działa przedsiębiorstwo oraz przychody nowe lub istotnie
ulepszone tylko dla przedsiębiorstwa.
10
161
Analiza danych Eurostatu wskazuje, że innowacyjne przedsiębiorstwa
w Polsce liczą najczęściej od 10 do 49 pracowników11, przy czym przedsiębiorstwa te dominują we wszystkich kategoriach działalności inwestycyjnej. Najczęściej występują procesowy i produktowy charakter innowacyjności [Eurostat
2016]. Odwrotnie rzecz się ma jeżeli chodzi o liczbę wdrożonych innowacji, gdzie
zarówno pośród przedsiębiorstw przemysłowych jak i usługowych dominują podmioty liczące powyżej 250 pracowników [Główny Urząd Statystyczny 2014a].
Ogólnie skalę działalności inwestycyjnej polskich przedsiębiorstw na tle
krajów Unii Europejskiej, w tym krajów graniczących z Polską, należy ocenić
jako niską. Zgodnie z danymi Community Innovation Survey 2010, udział innowacyjnych przedsiębiorstw nie przekracza 30%. W związku z tym, wraz z Bułgarią i Łotwą, w rankingu innowacyjności Polska zajmuje jedno z ostatnich miejsc
[Piekut 2012]. Polska wypada słabo również w przeliczeniu na mieszkańca –
zgodnie z raportem PricewatehouseCoopers (PWC) również pod tym względem
zajmuje jedno z ostatnich miejsc w Europie [Pricewaterhouse Coopers 2013, 2].
Wskazuje się, że do głównych barier rozwoju innowacyjności należą sytuacja finansowa i zbyt wysokie koszty innowacji. Istotnym problemem jest też
niedopasowanie dostępnych źródeł finansowania do potrzeb przedsiębiorstw innowacyjnych [Piekut, 2012].
5. Źródła kapitału dla przedsiębiorstw innowacyjnych
w Polsce
Źródła finansowania procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwach można podzielić na dwie grupy:
•
Źródła oparte o wypożyczenie środków finansowych od różnych instytucji (kredyt bankowy, leasing, pożyczka z funduszu
pożyczkowego);
•
Dokapitalizowanie przedsiębiorstwa bez konieczności zwrotu (venture capital, dotacje12 z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej
lub innych instytucji i organizacji międzynarodowych, emisje na
rynku publicznym).
Ponadto istnieją mechanizmy łączące te cechy bądź wspomagające procesy pozyskiwania finansowania [Pietras i Głodek 2011].
Spośród różnych form wspierania działalności, na uwagę zasługują też tzw.
inkubatory przedsiębiorczości, prowadzące działalność dzięki unijnemu działaniu
3.1. Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Inkubator może zainwestować w pojedyncze przedsięwzięcie do 200 tys. euro. Innym źródłem są też tzw.
Dane na 2012 rok. Są to transakcje, w których menedżerowie wraz z partnerem finansowym
(funduszem venture capital) dokonują nabycia akcji, udziałów lub części przedsiębiorstwa
od dotychczasowych właścicieli.
12
Należy zaznaczyć, że •dotacja nie jest źródłem kapitału przedsiębiorstwa, tylko źródłem
pozostałych przychodów operacyjnych, które nie wiążą się z koniecznością ponoszenia kosztów, co ostatecznie prowadzi do wzrostu zysku i w konsekwencji do wzrostu kapitałów
własnych
11
162
Michał Szudejko
aniołowie biznesu13, tj. osoby fizyczne lub przedsiębiorcy inwestujący w perspektywiczne przedsięwzięcia na ich wczesnym etapie. W Polsce takie osoby działają m.in.
w sieciach AMBER, Lewiatan Business Angels czy PSAB-I [Marynowicz 2015].
Znaczącym źródłem kapitału dla przedsiębiorstw innowacyjnych są tzw.
fundusze wysokiego ryzyka (venture capital / private equity). Zgodnie z rocznikiem statystycznym European Venture Capital Association (EVCA), fundusze
tego typu dokonały w Polsce w 2014 roku inwestycji na kwotę łączną przekraczającą 228 mln euro14. Należy jednak zaznaczyć, że większość tych inwestycji
związana była z przeprowadzeniem zmiany właściciela, tzw. wykupami15. Jedynie 7,7% inwestycji dokonanych w 2014 roku dotyczyło wczesnych faz rozwoju
przedsiębiorstw. 21% dotyczyło rozwoju na etapach późniejszych [Rynek private
equity / venture capital w Polsce w 2014 roku 2015].
Skala nakładów na działalność innowacyjną oraz B+R została zaprezentowana na wykresie 2. Z analizy trendu przedstawionego na wykresie można
wyczytać stopniowe zwiększanie się poziomu nakładów. Zważywszy jednak horyzont czasowy, na którym przedstawione są dane, związany z czasem odbudowy
poziomu aktywności gospodarczej po tzw. kryzysie finansowym16, tempo tego
wzrostu należy ocenić jako niskie.
Wykres 2. Nakłady na działalności innowacyjną w mld zł
Źródło: [Główny Urząd Statystyczny 2016].
Ang. business angels.
Należy przy tym zaznaczyć, że fundusze działające w Polsce dokonały również inwestycji
poza jej granicami (94 mln euro w krajach Europejskich, ponad 14 mln euro poza granicami
Europy) – m.in. w Czechach, Rumunii, Cyprze czy krajach nadbałtyckich.
15
W 2014 roku ponad 70%.
16
Współczesny kryzys gospodarczy, mający miejsce w latach 2008-2009. Miał on przełożenie
na większość krajów na świecie, szczególnie wysoko rozwiniętych [Por. Adamczyk 2012].
13
14
163
Strukturę i charakter nakładów na innowacje przedstawia wykres 3.
Wykres 3. Struktura nakładów na innowacje w 2014 r.
Źródło: [Główny Urząd Statystyczny 2016].
Zgodnie z danymi przedstawionymi na wykresie 3, polskie przedsiębiorstwa wydatkują większość zasobów inwestycyjnych na środki trwałe w szczególności maszyny i urządzenia. Na drugim miejsce znajdują się wydatki na
działalność badawczo-rozwojową a na trzecim – marketing innowacji.
W tabeli 2 przedstawiono strukturę nakładów innowacyjnych polskich
przedsiębiorstw według źródeł. W latach 2010–2014, najczęściej wykorzystywanym źródłem były środki własne. Zaobserwować można, iż w analizowanym
okresie, ich udział w całkowitej strukturze nakładów maleje na rzecz środków pozyskiwanych z zagranicy oraz z Unii Europejskiej. Kolejnym ze źródeł są kredyty bankowe, przy czym można obserwować tendencję wzrostową od 2012 roku,
kiedy to udział tego źródła finansowania znacznie spadł w porównaniu z rokiem
poprzednim.
Ogólnie zaobserwowana tendencja potwierdza zależności wskazane
w przeglądzie literatury. Ich dokładne wyjaśnienie, np. określenie czy zależności
te uwarunkowane są teorią hierarchii czy ograniczeniami w dostępie do źródeł
finansowania, wymaga jednak przeprowadzenia dalszych analiz.
Dane te potwierdzają również wyniki badań Banku Światowego. Zgodnie
z danymi pozyskanymi z bazy World DataBank, w 2013 roku 73.8% przedsiębiorstw finansowało inwestycje środkami własnymi.
164
Michał Szudejko
Tabela 2. Nakłady na innowacje w Polsce wg źródła finansowania
Nakłady na działalność innowacyjną – tys. zł
2010
2011
2012
2013
2014
Środki własne
27 122 268 24 403 219 26 402 902 24 442 544 25 734 155
Środki otrzymane
323 118
384 175 2 557 535
564 496
684 163
z budżetu państwa
Środki pozyskane z zagranicy
2 147 814 1 968 734 2 506 814 2 896 625 4 639 749
(bezzwrotne)
Środki z Unii
1 812 124 1 931 531 2 427 722 2 711 442 4 382 859
Europejskiej
Kredyty bankowe
3 218 854 3 276 086 2 151 565 2 452 794 3 814 649
SUMA
34 624 178 31 963 745 36 046 538 33 067 901 39 255 575
Nakłady na działalność innowacyjną – %
Środki własne
78,3%
76,3%
73,2%
73,9%
65,6%
Środki otrzymane
0,9%
1,2%
7,1%
1,7%
1,7%
z budżetu państwa
Środki pozyskane z zagranicy
6,2%
6,2%
7,0%
8,8%
11,8%
(bezzwrotne)
Środki z Unii
5,2%
6,0%
6,7%
8,2%
11,2%
Europejskiej
Kredyty bankowe
9,3%
10,2%
6,0%
7,4%
9,7%
SUMA
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Źródło: [Główny Urząd Statystyczny, 2016].
Wykres 4. Inwestycje publiczne na innowacje wg poziomu techniki
przedsiębiorstwa
Źródło: [Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2011-2013 2014].
165
Wsparcie publiczne było kierowane przede wszystkim na wsparcie inwestycyjne – 60,1% w przypadku przedsiębiorstw produkcyjnych i 43,4% w przypadku przedsiębiorstw usługowych.
Osobnym zagadnieniem jest przełożenie dostępnych form finansowania
oraz polityk (i ograniczeń) przyjętych w danym przedsiębiorstwie innowacyjnym
na jego strukturę kapitału. Ciekawą informacją zawartą w bazie Banku Światowego jest fakt, iż w przypadku finansowania bankowego, 59.7% udzielonych
pożyczek wymagało ustanowienia zabezpieczenia, którego wartość wyniosła
153.9% kwoty udostępnionej przez bank. Pokazuje to w pewnym stopniu poziom
trudności, jakiemu muszą sprostać przedsiębiorstwa chcące uzyskać tego typu
finansowanie [World Databank 2016]. Dostępne formy finansowania bankowego
są przede wszystkim kierowane do przedsiębiorstw dużych. Ponadto, nie są one
wystarczająco elastyczne i zindywidualizowane. Te właśnie cechy są pożądane
przez podejmujących innowacyjną działalność [Źródła finansowania działalności
innowacyjnej przedsiębiorstw 2011].
Zakończenie
Zagadnienie struktury kapitału jest jednym z filarów współczesnego dyskursu odnośnie finansów przedsiębiorstwa. Niestety, zarówno część teoretyczna
jak i empiryczna tej dyskusji nie przedstawiają jednoznacznego poglądu na całokształt działań, jakie przedsiębiorstwa podejmują w obrębie kształtowania swojej
struktury kapitału. Wręcz, zawarte w literaturze punkty widzenia, są względem
siebie przeciwstawne i wzajemnie się wykluczają.
Podobnie rzecz się ma z przedsiębiorstwami innowacyjnymi, które, zarówno w świetle teorii jak i empirii nie mieszczą się w ramach istniejących koncepcji.
W przypadku polskich przedsiębiorstw, prawidłowym okazuje się stwierdzenie,
iż źródłem finansowania tzw. pierwszej preferencji są środki własne. Wykorzystanie innych źródeł finansowania ma o wiele niższe znaczenie. Może to wynikać
z ograniczeń zarówno po stronie przedsiębiorstwa, chęci uniknięcia narzucanych
przez potencjalnych inwestorów ograniczeń nakładanych na prowadzoną działalność, jak i ograniczeń po stronie dostawców kapitału. Ci ostatni mogą bowiem,
w obawie przed wysokim ryzykiem, zbyt wysoko podnieść cenę finansowania,
aby było ono dostępne dla rozwijającego się przedsiębiorstwa. Pytanie też, na
ile charakterystyka oferowanego finansowania odpowiada potrzebom przedsiębiorstw innowacyjnych?
Literatura
• Adamczyk Marzena, 2012, Współczesny kryzys finansowy – przyczyny i konsekwencje dla gospodarki światowej. „Wyzwania Gospodarki Globalnej”, nr 31:
13–29.
• Aghion Philippe, Stephen Bond, Alexander Klemm, i Ioana Marinescu, 2004,
Technology and Financial Structure: Are Innovative Firms Different? „Journal of
the European Economic Association” 2 [2-3]: 277–88.
166
Michał Szudejko
• Atanassov Julian, K. Nanda Vikram, i Amid Seru, 2005, Finance and Innovation:
The Case of Publicly Traded Firms. „Ross School of Business Paper”, nr 970.
• Baker Malcolm, i Jeffrey Wurgler, 2002, Market Timing and Capital Structure.
„Journal of Finance” 57 [1]: 1–32.
• Barnhardt Cora, i Gerald P. Dwyer, 2012, Returns to Investors in Stocks in New
Industries. „Economic Inquiry” 50 [4]. Blackwell Publishing Ltd: 1031–49.
• Bartoloni Eleonora, 2013, Capital Structure and Innovation: Causality and Determinants. „Empirica” 40 [1]. Springer: 111–51.
• Boot Arnoud W. A., i Anjan V. Thakor, 2011, Managerial Autonomy, Allocation of
Control Rights, and Optimal Capital Structure. „Review of Financial Studies” 24
[10]: 3434–85.
• DeHan Chase Parker, 2014, Capital Structure Over the Life Cycle 5: 1–22. http://
ssrn.com/abstract=2462239.
• Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2011-2013, 2014. Warszawa:
Główny Urząd Statystyczny.
• Eurostat, 2016. Udostępniono luty 13. http://ec.europa.eu/eurostat/data.
• Falato Antonio, Dalida Kadyrzhanova, i Jae W Sim, 2013, Rising Intangible Capital , Shrinking Debt Capacity, and the US Corporate Savings Glut. „Finance and
Economics Discussion Series Divisions of Research & Statistics and Monetary
Affairs Federal Reserve Board, Washington, D.C.”
• Frydenberg Stein, 2011, Capital Structure Theories and Empirical Tests: an
Overview. W „Capital Structure and Corporate Financing Decisions”, zredagowane
przez Kent H. Baker i Gerald S. Martin. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons.
• Główny Urząd Statystyczny, 2016. Udostępniono styczeń 1. http://swaid.stat.gov.pl/
NaukaTechnika_dashboards/Raporty_predefiniowane/RAP_DBD_NTSI_4.aspx.
• ———, 2014a, Działalność innowacyjna w Polsce. Warszawa.
• ———, 2014b, PNT-02 Sprawozdanie o innowacjach w przemyśle. http://form.
stat.gov.pl/formularze/2014/passive/PNT-02.pdf.
• Grzywacz Jacek, 2008, Kapitał w przedsiębiorstwie i jego struktura. Wydanie I.
Warszawa: Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.
• Hall Brownyn H., i Nathan Rosenberg, 2010, Handbook of the Economics of Innovation. Amsterdam: Elsevier B.V.
• Hatfield Gay B., Louis T.W. Cheng, i Wallace N. Davidson, 1994, The Determination of Optimal Capital Structure: The Effect of Firm and Industry Debt Ratios
on Market Value. „Journal of Financial and Strategy Decisions” 7 [3]: 1–14. http://
www.financialdecisionsonline.org/archive/pdffiles/v07n3/hatfield.pdf.
• Hobday Michael, 2005, Firm-level Innovation Models: Perspectives on Research
in Developed and Developing Countries. „Technology Analysis & Strategic Management” 17 [2]: 121–46.
• Itenberg Olga, i Zach Stangebye, 2013, Capital Structure Choice and Innovation
Riskiness, 1–56.
• Janasz Krzysztof, 2011, Determinanty struktury kapitału w przedsiębiorstwie.
„Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania/Uniwersytet Szczeciński”, nr 21: 103–16.
• Jensen Michael C., i William H. Meckling, 1976, Theory of the Firm: Managerial
Behavior, Agency Costs and Ownership Structure. „Journal of Financial Economics” 3: 305–60.
167
• Korteweg Arthur G, i Ilya A Strebulaev, 2013, An Empirical (S, s) Model of Dynamic Capital Structure. „AFA 2012 Chicago Meetings Paper.”
• Łapiński Jacek, 2010, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w Polsce.
W „Innowacyjność 2010”, zredagowane przez Aneta Wilmańska, 7–69. Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości. https://www.parp.gov.pl/files/74/81/380/10838.pdf.
• Marynowicz Grzegorz, 2015, Skąd pieniądze na własny biznes w 2015 roku?
http://www.bankier.pl/wiadomosc/Skad-pieniadze-na-wlasny-biznes-w-2015-roku-7234588.html.
• Materia Valentina C., Rustam Abduraupov, Liesbeth Dries, i Stefano Pascucci,
2015, Does the Capital Structure of Firms Influence their Innovation Strategies ?
Evidence from the European Agri-Food Sector.
• Mazur-Wierzbicka Ewa, 2015, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w Polsce. „Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie” 26 [1]: 97–109.
• Mina Andrea, i Henry Lahr, 2014, The Pecking Order of Innovation Finance.
• Modigliani Franco, i Merton H. Miller, 1958, The Cost of Capital, Corporation
Finance and the Theory of Investment. „The American Economic Review” 48 [3]:
261–97. doi:10.4013/base.20082.07.
• Myers Stewart C., 1984, The Capital Structure Puzzle. „The Journal of Finance”
39 [3]: 575–92.
• Piekut Marlena, 2012, Innowacyjna działalność przedsiębiorstw w Polsce na tle
Europy Środkowo - Wschodniej. „Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły
Ekonomicznej w Tarnowie” 21 [2]: 113–24.
• Pietras Paweł, i Paweł Głodek, 2011, Finansowanie przedsięwzięć innowacyjnych
w MSP.
• Pricewaterhouse Coopers, 2013, Najlepsze praktyki działalności inwestycyjnej
firm w Polsce. Warszawa.
• Repetowski Radosław, 2008, Rola innowacji w funkcjonowaniu przedsiębiorstw
przemysłowych. „Prace Komisji Geografii Przemsyłu”, nr 10.
• Ross Stephen A, 1977, The Determination of Financial Structure: The Incentive
-Signalling Approach. „The Bell Journal of Economics” 8 [1]. [RAND Corporation, Wiley]: 23–40. doi:10.2307/3003485.
• Rossi Stefano, 2005, Technological Innovations and Capital Structure.
• Rynek private equity / venture capital w Polsce w 2014 roku, 2015. „PSIK Polskie
Stowarzyszenie Inwestorów Kapitałowych.” http://www.psik.org.pl/dane/items/
rynek-private-equity-venture-capital-w-polsce-w-2014-roku.html.
• Saddour Khaoula, 2006, The Determinants and the Value of Cash Holdings: Evidence from French Firms. „Cahier de Recherche” 6. http://www.cereg.dauphine.
fr/cahiers_rech/cereg200606.pdf.
• Scott Jr James H, 1976, A Theory of Optimal Capital Structure. „Bell Journal of
Economics” 7 [1]. The RAND Corporation: 33–54.
• Siedlecki Rafał, 2012, Struktura kapitału w cyklu życia przedsiębiorstwa. W „Inwestycje finansowe i ubezpieczenia - tendencje światowe a rynek polski”, zredagowane przez Krzysztof Jajuga i Wanda Ronka-Chmielowiec, 262–70. Wrocław:
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu.
168
Michał Szudejko
• Warner Jerold B, 1977, Bankruptcy Costs: Some Evidence. „The Journal of Finance” 32 [2]: 337.
• World Databank, 2016. „Bank Światowy.” Udostępniono styczeń 2. http://databank.worldbank.org/data/home.aspx.
• Wrona Marzena, 2013, Tarcza podatkowa w leasingu finansowym i operacyjnym.
„Roczniki Ekonomii i Zarządzania” 5 [41].
• Źródła finansowania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, 2011. Ecorys
Polska.
SOURCES OF FINANCING AND CAPITAL
STRUCTURE OF INNOVATIVE FIRMS IN POLAND
Summary:
Firms whilst implementing innovations are forced, among others, to decide
on the means of financing them. Both the financial market and public sector
provide a number of possibilities in this area. By employing (or not) given means of financing, innovative firms construct their capital structure differently
to comparable entities that do not see their competitive advantage in development activities.
Polish innovative firms fit into framework prescribed by subject literature,
using primarily own resources to finance innovative undertakings. The European Union funds provided under several initiatives, have gained increasing
importance in the recent years. A question remains, whether the observed
trends can really be explained by theoretic framework for financial structure
or they are a result of access restrictions to further and perhaps, more efficient,
sources of finance.
Keywords: capital structure, innovative firms, life cycle
NIESTANDARDOWE FORMY
FINANSOWANIA PRZEDSIĘBIORSTW
ROLA I DECYZJE WYBORU
Streszczenie:
Sektor małych i średnich przedsiębiorstw jest jednym z głównych czynników
decydujących o wzroście gospodarczym kraju. O jego znaczeniu decyduje
ilość zarejestrowanych przedsiębiorstw, posiadane zasoby i rola w tworzeniu
Produktu Krajowego Brutto. Na rynku finansowym dostępnych jest wiele instrumentów finansowania działalności i rozwoju przedsiębiorstw. Do dyspozycji pozostają między innymi: kredyt, leasing, dotacje, fundusze pożyczkowe,
venture capital a także aniołowie biznesu. Celem artykułu jest ocena zakresu
korzystania z niestandardowych źródeł finansowania działalności przez małe
i średnie przedsiębiorstwa oraz wskazanie przyczyn powodujących ograniczenie prowadzenia działalności gospodarczej a także analiza korzystania przez
przedsiębiorstwa z wybranych niestandardowych źródeł finansowania działalności gospodarczej.
Słowa kluczowe: bariery, kapitał, przedsiębiorstwo, PKB, źródła finansowania
Wprowadzenie
Istotnym parametrem warunkującym funkcjonowanie każdego przedsiębiorstwa jest proces finansowania. Proces ten można rozważać z wielu punktów
widzenia. Ze względu na źródło pochodzenia kapitałów wyróżnia się podział na
kapitały własne pochodzące od właścicieli i kapitały obce pochodzące z zewnątrz
otoczenia, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo. Kapitały własne stanowią
podstawowe źródło finansowania składników majątku przedsiębiorstwa i osiągania określonych korzyści przez właścicieli. Kapitał obcy jest uzupełniającym
źródłem finansowania działalności i rozwoju przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa
w Polsce polegają w dużym stopniu na samofinansowaniu. Pozwala to zachować
płynność finansową, ale z drugiej strony osłabia i zmniejsza możliwości rozwojowe przedsiębiorstwa, dążenia do bycia innowacyjnym i w następstwie konkurencyjnym [Wolański, 2013, s. 69-73].
W wyniku tych ograniczeń przedsiębiorstwa, niezależnie od formy, przedmiotu i rodzaju prowadzonej działalności, zmuszone są do poszukiwania coraz częściej
alternatywnych, nietradycyjnych, nowoczesnych źródeł finansowania zewnętrznego.
170
Celem artykułu jest ocena zakresu korzystania z niestandardowych zewnętrznych źródeł finansowanie działalności przez małe i średnie przedsiębiorstwa
oraz wskazanie przyczyn powodujących ograniczenie prowadzenia działalności
gospodarczej a także analiza wykorzystania przez przedsiębiorstwa usług finansowych jako dodatkowych sposobów pozyskania kapitału. Analizę struktury
przedsiębiorstw i form finansowania zaprezentowano dla lat 2006–2015. Dokonano próby oceny poziomu korzystania z zewnętrznych źródeł finansowania oraz
ukazano przyczyny i ograniczenia w ich korzystaniu. W procesie postępowania
analitycznego wykorzystano badania wtórne opublikowane głównie w raportach
Głównego Urzędu Statystycznego, Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości,
Agencji Rozwoju Innowacji oraz innych instytucji badających ten sektor.
1. Charakterystyka źródeł finansowania przedsiębiorstw
W literaturze przedmiotu klasyfikacja źródeł finansowania oparta jest na kryterium określającym pochodzenie kapitału. Można wyróżnić kapitał własny i kapitał obcy. Z uwagi na źródło pochodzenia kapitału: kapitał wewnętrzny i zewnętrzny.
Kapitał własny uważany jest za najbardziej stabilne źródło finansowania
działalności przedsiębiorstwa ze względu na długi termin zaangażowania środków.
Ryzyko takiego finansowania jest znacznie mniejsze niż kapitału obcego. Podmiot
wnoszący kapitał nie ma zazwyczaj prawa do jego zwrotu czy odsetek. Wynagrodzenie za zaangażowanie środków przybiera formę uczestnictwa w wypracowanym zysku. W sprzyjających okolicznościach wykorzystanie kapitału obcego
pozwala skorzystać z efektu dźwigni finansowej, dzięki której wzrasta rentowność
kapitałów własnych. Duży wpływ ma tzw. efekt tarczy podatkowej, gdyż koszty
płaconych odsetek pomniejszają podstawę opodatkowania, co w efekcie obniża
koszt długu [Latoszek (red.), 2008, s. 74-75]. Rozwój przedsiębiorstwa jest niezbędnym procesem w cyklu jego funkcjonowania. Prowadzi do zmian poziomu
i struktury elementów składowych przedsiębiorstwa [Stawasz, 2006, s. 26]. Zależy
zarówno od wewnętrznych jak i zewnętrznych czynników warunkujących funkcjonowanie przedsiębiorstwa jak również od dostępu do finansowania obcego, które jest jednocześnie finansowaniem zewnętrznym. Dostęp do wybranych źródeł
finansowania dla małych i średnich przedsiębiorstw ilustruje tabela 1.
Tabela 1. Dostęp wybranych źródeł finansowania dla małych i średnich
przedsiębiorstw
Forma dostępności kapitału
Samofinansowanie
Wkłady wspólników
Fundusze venture capital
Kredyty bankowe
Poręczenia kredytowe
Przedsiębiorstwo
Koncepcja
Małe
Średnie
i rozruch firmy
–
++
+++
+++
+++
+++
+
++
++
–
++
+++
–
++
+++
171
Niestandardowe formy finansowania przedsiębiorstw rola i decyzje...
Leasing
Franchising
Fundusze pomocowe
Kredyt handlowy
Faktoring
Pożyczki z sektora pozabankowego
Pożyczki od rodziny i znajomych
–
–
+
–
–
++
+++
+++
–
++
+++
++
++
+++
+++
+++
++
+++
+++
+++
+++
– źródła niedostępne, + źródła trudno dostępne, ++ źródła średnio dostępne, +++ źródła
łatwo dostępne
Źródło: Skowronek – Mielczarek [ 2007, s. 36].
Poza tradycyjnymi formami wsparcia finansowego dla rozwoju małych
i średnich przedsiębiorstw istnieją niekonwencjonalne formy finansowania sektora tych przedsiębiorstw. Kredyty są najczęściej stosowanym przez małe i średnie przedsiębiorstwa zewnętrznym źródłem finansowania. Służą finansowaniu
zarówno działalności bieżącej jak i potrzeb rozwojowych. Jedną z najbardziej
popularnych i dostępnych form finansowania jest leasing, który polega na okresowym umożliwieniu korzystania, za stosowną opłatą, z określonych rzeczowych
składników majątku, głównie inwestycyjnego, bez konieczności nabycia ich na
własność. Leasing ma korzystny wpływ na rozwój MŚP, ponieważ jest sposobem
użytkowania ruchomych i nieruchomych składników majątku trwałego, potrzebnego do zrealizowania pomysłu na rozwój przedsiębiorstwa [Majchrzycka-Guzowska, 1999, s. 381]. Leasing jest szczególnie korzystny dla nowozakładanych
przedsiębiorstw o ograniczonych kapitałach własnych. Pozawala zachować płynność finansową i umożliwia alternatywne finansowanie inwestycji [Grzywacz
i Burżacka-Majcher, 2007, s. 271].
Zdecydowanie elastycznym źródłem krótkoterminowych form finansowania różniącym się od kredytów jest faktoring. Polega na odpłatnym odstąpieniu
przez przedsiębiorstwo swoich należności z tytułu wyświadczonych odbiorcom
dostaw towarów lub usług, przed terminem płatności, bankowi lub innej instytucji
finansowej specjalizującej się w inkasie wierzytelności. Przedsiębiorstwo, które
dokonało sprzedaży, udzielając odbiorcy kredytu kupieckiego, odstępuje należności z tego tytułu instytucji finansowej, otrzymując w zamian gotówkę po złożeniu
faktury u faktora [Bień, 2005, s. 239]. Faktoring pomaga przedsiębiorstwu utrzymać płynność finansową, daje możliwość zaangażowania środków finansowych
w działalność bieżącą lub nowe przedsięwzięcia.[Grzywacz, 2005, s. 73]. Wynikiem tego jest przyspieszenie obrotu kapitału [Safin, 2002, s. 36].
Venture capital jest odmianą private equity. Termin venture capital oznacza „kapitał wysokiego ryzyka” lub „kapitał ryzyka”. Inwestycje dokonywane
są we wczesnym stadium rozwoju i służą uruchomieniu przedsiębiorstwa lub
jego ekspansji. Jest to jedyna możliwość realizacji obarczonych dużym ryzykiem
przedsięwzięć w fazie projektowania produktu bądź usługi lub zakładania firmy
(start-up financing), gdy założyciele ani ich najbliższe otoczenie nie dysponują
odpowiednimi środkami finansowymi [Waniak-Michalak, 2007, s. 44-45].
172
Rozwiązaniem dla młodych przedsiębiorstw może być zewnętrzny kapitał
własny w postaci pomocy Aniołów Biznesu (business angels). Oferowane środki wypełniają lukę kapitałową powstałą pomiędzy własnymi kapitałami, finansowaniem pozyskiwanym od przyjaciół i rodziny a funduszami venture capital.
Uwzględniając branżę, w której działa przedsiębiorstwo i jego potencjał rozwojowy, aniołowie biznesu odgrywają istotną rolę w budowaniu przewagi konkurencyjnej i wspieraniu innowacji. Stawiają do dyspozycji swój kapitał, zdolności
oraz know-how [Piekunko-Mantiuk, 2014, s. 371-372].
Istotnym elementem systemu finansowego są fundusze pożyczkowe. Powstały jako alternatywa do bankowego źródła finansowania zewnętrznego, głównie dla MŚP. Zaletą funduszy pożyczkowych jest ich przychylne podejście do
mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw w odróżnieniu do sektora bankowego. Głównym celem funduszy pożyczkowych jest świadczenie usług w zakresie
udzielania pożyczek zarówno dla firm rozpoczynających działalność jak i istniejących już na rynku, ale działających na obszarze działania danego funduszu.
Przedsiębiorca, który nie ma możliwości zaciągnięcia kredytu w banku, z powodu
braku zdolności kredytowej, historii kredytowej lub innych wymaganych zabezpieczeń, może starać się uzyskać środki na finansowanie i rozwój swojej działalności z funduszu pożyczkowego [Skowronek-Mielczarek, 2007, s. 105-109].
2. Sektor i ograniczenia rozwoju przedsiębiorstw
Klasyfikacji mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw dokonuje się według kryterium ilościowego, w skład, którego wchodzą trzy elementy takie jak:
wielkość zatrudnienia, przychód ze sprzedaży i suma bilansowa. Podział na trzy
parametry funkcjonuje nie tylko w Polsce, ale całej Unii Europejskiej od 1996
roku [Kuczowic, 2012, s. 26]. W Polsce podział sektora przedsiębiorstw, na trzy
segmenty reguluje ustawa o swobodzie działalności gospodarczej. Kryteria podziału przedsiębiorstw przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Kryteria podziału mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw
w krajach unii europejskiej
Przedsiębiorstwo
MikroMałe
Średnie
Zatrudnienie
< 10 osób
< 50 osób
< 250 osób
Roczny obrót
< 2 mln EUR
< 10 mln EUR
< 50 mln EUR
Suma bilansowa
< 2 mln EUR
< 10 mln EUR
< 43 mln EUR
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: {Ustawa o swobodzie działalności...,
art. 104-107].
Sektor MŚP jest jednym z głównych czynników decydujących o wzroście
gospodarczym kraju. O jego wartości decyduje liczba zarejestrowanych przedsiębiorstw, posiadane zasoby oraz udział w tworzeniu Produktu Krajowego Brutto. Według danych opublikowanych przez Główny Urząd Statystyczny w 2015
roku w Polsce było około 4.184409 przedsiębiorstw zarejestrowanych w rejestrze
REGON [www 6]. Zgodne z podziałem w Tabeli 2 w 2015 roku w Polsce ist-
173
niało: 4.003599 mikroprzedsiębiorstw (95,7% ogółu przedsiębiorstw), – 147124
małych przedsiębiorstw (3,5% ogółu), - 29 243 średnich przedsiębiorstw (0,7%
ogółu), – 3 675 dużych przedsiębiorstw (0,1% ogółu). Z poniższych danych można odczytać, że w 2015 r. istniało w Polsce 4.179966 mikro-, małych i średnich
przedsiębiorstw, które stanowiły 99,9% wszystkich przedsiębiorstw zarejestrowanych w systemie REGON. Liczbę podmiotów według sektorów i form prawnych w latach 2006-2015 przedstawia poniższa tabela 3.
Tabela 3. Liczba podmiotów według sektorów i form prawnych w latach
2006-2015
PrzedsiębiorRok
stwa ogółem
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
3635227
3684804
3756289
3741846
3908991
3869083
3974544
4069484
4118896
4183641
mikro(0–9)
liczba
%
3455565 95,1
3502303 95,0
3568137 95,0
3548354 94,8
3713677 95,0
3674970 95,0
3794489 95,5
3890686 95,6
3938654 95,6
4003599 95,7
małe
(10–49)
liczba %
147393 4,1
150128 4,1
154833 4,1
159705 4,3
161550 4,1
160851 4,2
146489 3,7
145425 3,6
146926 3,6
147124 3,5
średnie
(50–249)
liczba %
28406 0,8
28462 0,8
29323 0,8
29730 0,8
29731 0,8
29340 0,8
29787 0,7
29637 0,7
29610 0,7
29243 0,7
duże
(250–999)
liczba %
3863 0,1
3911 0,1
3996 0,1
4057 0,1
4033 0,1
3922 0,1
3779 0,1
3736 0,1
3706 0,1
3675 0,1
W porównaniu z 2014 rokiem liczba przedsiębiorstw znajdujących się systemie REGON w 2015 roku wzrosła o 1,6% (w roku 2014 liczba ta wynosiła
4.119671). Ogólnie w każdym roku można zaobserwować wzrost przedsiębiorstw
w okresie od 2006–2015 roku z wyłączeniem 2011 roku, ponieważ roku w tym
odnotowano niewielki spadek. Istotną informacją jest to, że wszystkie przedsiębiorstwa w 2012 roku wytworzyły 73,0% polskiego PKB, z czego ok. 48,5% –
sektor MŚP. Mikroprzedsiębiorstwa wytworzyły około 29,7% PKB, małe – 7,8%
a średnie – 11,% PKB [www 4]. Udział sektora MŚP w wytwarzaniu PKB całej
gospodarki Polsce jest największy ze wszystkich źródeł i wynosi 48,5%. Dla porównania PKB wytworzony przez duże przedsiębiorstwa 11,% stanowi 24,5%
zatem jest dwukrotnie mniejszy. Udział MŚP w wytwarzaniu PKB prezentuje tabela 4.
174
Tabela 4. Udział MŚP w wytwarzaniu PKB lata 2004-2012
Rok
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Wartość dodana brutto wytworzona przez Wartość
PKB
dodana
przedsiębiorstwa
Cła i
(mln
brutto
MŚP
podatki*
PLN) ogółem
innych
duże
razem mikro małe średnie
podmiotów
923248 70,5% 48,6% 31,0% 7,6% 10,0% 21,9% 18,3%
11,1%
983302 70,3% 47,8% 31,5% 7,4% 8,9% 22,5% 17,8%
11,9%
1060031 70,7% 47,8% 31,0% 7,4% 9,3% 22,9% 17,2%
12,2%
1176737 70,8% 47,3% 30,4% 7,2% 9,8% 23,5% 16,7%
12,5%
1275432 71,1% 47,2% 29,9% 7,4% 9,9% 23,9% 16,5%
12,5%
1343366 72,3% 48,4% 30,4% 7,9% 10,1% 23,9% 16,5%
11,1%
1416447 71,6% 47,6% 29,6% 7,7% 10,4% 24,0% 16,5%
11,9%
1528127 71,8% 47,3% 29,4% 7,8% 10,1% 24,5% 16,1%
12,2%
1596378 73,0% 48,5% 29,7% 7,8% 11,0% 24,5% 15,6%
11,4%
Kolejnym miernikiem, który wskazuje na znaczenie sektora MŚP jest
wpływ tego sektora na kształtowanie rynku pracy. Sektor ten generował w Polsce
69% dostępnych miejsc pracy. Dla porównania w krajach Unii Europejskiej MŚP
wytworzyły 67,2% dostępnych miejsc pracy. Oznacza to, że polskie MŚP stworzyły o 1,8% więcej miejsc pracy, przyczyniając się tym samym na zmniejszenie
stopy bezrobocia w kraju [www 4]. Dane statystyczne dotyczące udziału polskich
i europejskich MŚP w zatrudnieniu zaprezentowano w tabeli 5.
Tabela 5. Udział sektora, MŚP wg klas wielkości w zatrudnieniu w Polsce
i Unii Europejskiej 2012 r. (%)
Mikro przedsiębiorstwa
Małe przedsiębiorstwa
Średnie przedsiębiorstwa
Duże przedsiębiorstwa
OGÓŁEM MSP
Polska
36,8%
13,4%
18,8%
30,9%
69,0%
UE-28 (średnia)
29,5%
20,5%
17,1%
32,8%
67,2%
Podstawowym ograniczeniem rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw
są ich niewystarczające zasoby finansowe i konieczność poszukiwania dodatkowych źródeł finansowania. Dodatkowo występuje wiele innych trudności i barier,
jakie przedsiębiorstwa napotykają w swojej działalności i możliwości rozwoju.
Bariery w prowadzeniu działalności gospodarczej obrazuje poniższy rysunek 1.
175
35
35
33
29
30
25
20
16
15
11
skoplikowane
procedury
niejasne prawo
zły system
podatkowy
wysokie koszty
pracy
wysokie koszty
finansowania
8
9
konkurencja
7
niski popyt na
produkty iusługi
6
biurokracja
6
niedobór
pracowników
5
nierzetelność
kontrahentów
0
brak wsparcia ze
strony państwa
5
5
brak środków na
rozwój
10
Wykres 1. Bariery w prowadzeniu działalności gospodarczej (%)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [www3].
Spośród wielu trudności i barier ograniczających prowadzenie działalności
i zniechęcających do inwestowania, pierwsze miejsce zajmują procedury administracyjne (35%), drugie miejsce zajmują niejasne i niespójne przepisy prawa
(33%), na trzecim miejscu znalazły się wysokie podatki (29%) oraz mało sprzyjający system fiskalny. Istotnymi przeszkodami są także wysokie koszty pracy
(16%) i koszty finansowania działalności (11%). Pozostałe bariery takie jak: konkurencja,, brak środków na rozwój, niski popyt, biurokracja, niedobór pracowników, nierzetelność kontrahentów, a także poczucie braku poparcia ze strony
rządzących mają mniejsze znaczenie dla przedsiębiorców [www 3].
Pomimo istniejących czynników i barier dotyczących prowadzenia działalności warto zwrócić uwagę, że z roku na rok zwiększa się ogólna liczba przedsiębiorstw. Ulega poprawie również wskaźnik przeżycia przedsiębiorstw, który
mówi o kontynuacji założonej działalności. Jak wynika z tabeli 6 poniżej, stopień
przeżywalności, po pierwszym roku działalności, utrzymywał się na wysokim
poziomie. Dla wszystkich podmiotów wynosił on ponad 76%. Tylko dla podmiotów zarejestrowanych w 2013 roku zanotowano nieznaczny spadek wskaźnika
przeżycia wyniósł on 74%.
176
Tabela 6. Liczba i wskaźnik przeżycia przedsiębiorstw powstałych w latach
2009-2013
Rok
2009
2010
2011
2012
2013
Przedsiębiorstwa
Aktywne
Ogółem zarejestrowane
po 1 roku
275307
212010
286203
222567
274456
210120
278731
212845
268407
198704
Wskaźnik
przeżycia
77,0%
77,8%
76,6%
76,4%
74,0%
Źródło: Opracowanie na podstawie: [www 5].
3. Wybrane niestandardowe formy finansowania
– ocena dostępności i decyzje wyboru
Podmioty z sektora MŚP zazwyczaj dysponują określonymi zasobami kapitałowymi i mają ograniczony dostęp do zewnętrznych obcych źródeł finansowania. MŚP korzystając z poszczególnych źródeł finansowania działalności kierują
się właściwą sobie hierarchią tych źródeł. Charakterystycznym zjawiskiem jest
ponadto mentalność kredytowa właściciela, która powoduje, że preferuje on kapitał własny a do kapitału obcego podchodzi z rezerwą. Objawia się to dążeniem właściciela do utrzymania swojej ekonomicznej i prawnej samodzielności.
W ostateczności, właściciel korzysta z pożyczek od rodziny i znajomych. Obowiązek spełnienia warunków dotyczących pozyskania kapitałów obcych często
wiąże się z ryzykiem ograniczenia samodzielności właściciela sektora MŚP [Wolański, 2013, s. 70]. Wśród form finansowania zewnętrznego znajdują się: kredyty
bankowe, leasing, dotacje unijne, pożyczki, dotacje budżetowe krajowe i inne
(fundusze venture capital, poręczenia kredytowe, faktoring). Źródła finansowania
zewnętrznego przedstawia rysunek 2.
70
60
50
40
69,6
30
56,5
32,7
30,3
10
Wykres 2. Źródła finansowania MŚP (%)
środki
unijne
pożyczka
leasing
kredyt
bankowy
13,6
środki
własne
0
10,5
inne
20
177
Analizując formy finansowania zewnętrznego można zauważyć istotną
rolę kredytów bankowych oraz leasingu jako najczęściej wykorzystywanych metod finansowania działalności. Z kredytu korzysta 56,5% przedsiębiorstw a z leasingu około 32,7% firm. 30,3% jednostek wybiera pożyczkę poza bankową.
Pozostałych w niewielkim stopniu są brane pod uwagę przedsiębiorstw. Przyczyną takiego zjawiska może być brak zasobów wiedzy o istnieniu tego typu źródeł.
Na rynku finansowym dostępnych jest wiele instrumentów finansowania
działalności przedsiębiorstw z sektora MŚP. Ze względu na branżę i specyfikę działania tych przedsiębiorstw, ich wybór ukierunkowany jest na określoną
grupę produktów finansowych, co wpływa na ograniczenie rozwoju tych przedsiębiorstw. Zatem należy edukować przedsiębiorców na temat dodatkowych możliwości finansowania.
Kolejnym źródłem, które przedsiębiorcy mogą wykorzystać, aby sfinansować swoje nowatorskie pomysły jest rynek venture capital. Kapitał pochodzący z tego sektora poprawia strukturę kapitałową finansowanych przedsiębiorstw,
przez co otwiera drzwi do dalszego finansowania za pomocą takich źródeł jak
kredyt czy pożyczka.
nie wiem
bardzo trudno
raczej trudno
ani łatwo ani trudno
raczej łatwo
bardzo łatwo
pożyczki od innych
przedsiębiorców
44
pożyczki z innych
instytucji niż banki
44
środki z MIF
20
3
15
16
7
43
leasing
9
4
0%
13
7
10%
2 7
9
22
20%
17
10
40%
11
60%
Wykres 3. Jak łatwo skorzystać z finansowania? (%)
7 1
29
37
50%
61
9
26
21
30%
7 10
10
51
20
2
5
38
58
faktoring
14
20
16
54
fundusze venture
capital
15
14
54
fundusze unijne
kredyt bankowy
4
70%
12
80%
90%
100%
178
Rysunek wskazuje, że poziom wiedzy przedsiębiorców na temat niestandardowych form finansowania działalności jest ograniczony. Najlepiej znane
i najczęściej wykorzystywane sposoby finansowania, to leasing (78%) i kredyt
bankowy (48%). Natomiast poziom wiedzy odnośnie funduszy venture capital,
oraz pożyczki od innych przedsiębiorstw pozabankowych, jest bardzo niski. Aż
58% firm deklaruje brak odpowiedniej wiedzy na temat dostępu do funduszy venture capital. Sytuacja ta ma zapewne niezwykle silny wpływ na tempo rozwoju
rynku venture capital w Polsce. Podobną sytuację daje się zaobserwować odnośnie pożyczek od instytucji pozabankowych lub od przedsiębiorstw. Odpowiedzi
„nie wiem” udzieliło odpowiednio 43% i 44% przedsiębiorców. W przypadku dofinansowania płynącego z Unii aż 65% przedsiębiorstw uważa, że trudno jest pozyskać tego rodzaju kapitały, mimo że dość dobrze znają to źródło finansowania.
Czynnik ten ma również pośredni wpływ na ograniczenie realizacji pomysłów
innowacyjnych [www 3].
Podsumowanie
Warunki, w jakich funkcjonują przedsiębiorstwa stale ulegają zmianie.
Wymusza to konieczność ciągłego dostosowywania się działających podmiotów
do nowej rzeczywistości. Zdolność do szybkiej reakcji na zmieniające się otoczenie oraz umiejętność pozostania konkurencyjnym w grupie nowo powstałych
przedsiębiorstw jest warunkiem utrzymania się na rynku. Jednostki, które nie
potrafią sprostać wymaganiom stają się nieefektywne i są wypierane z rynku.
Powyższe relacje między przedsiębiorstwami z jednej strony są uwarunkowane
stanem otoczenia prawno-ekonomicznego, a z drugiej wpływają na gospodarkę
[www 5]. Rynek finansowy oferuje coraz to nowsze, wyszukane formy finansowania. Do praktycznego ich wykorzystania potrzebna jest odpowiednia wiedza i
umiejętności, żeby efektywnie wykorzystać zdobyte środki. Małe i średnie przedsiębiorstwa obecnie odgrywają kluczową rolę w gospodarce. Przyczyniają się do
ograniczania bezrobocia i stanowią źródło wzrostu gospodarczego. Podstawową
barierą ograniczającą rozwój przedsiębiorstw jest przede wszystkim niedobór kapitału. Do dyspozycji sektora małych i średnich przedsiębiorstw jest wiele możliwości korzystania z niestandardowych form finansowania działalności i rozwoju,
np. kredyty, pożyczki,, leasing, poręczenia kredytowe faktoring, fundusze venture
capital, dotacje itd. Kredyt bankowy oraz leasing to najbardziej popularne formy
finansowania zewnętrznego obcego wskazywane przez firmy. Bez względu na
wielkość przedsiębiorstwa firmy sektora MŚP wybierają w pierwszej kolejności
środki własne, a następnie korzystają z kredytu, leasingu oraz funduszy unijnych
jako alternatywnych form finansowania.
Istotną kwestią jest niski stopień informowania przedsiębiorców o możliwościach i sposobach, z jakich, mogą skorzystać. Aby zmienić tę sytuację, konieczna jest większa edukacja przedsiębiorców dotycząca zasad funkcjonowania
rynku finansowego, w tym oczywiście działalności banków. Zatem sektor małych
i średnich przedsiębiorstw należy uświadamiać o możliwościach wsparcia i efektywnym wykorzystaniu kapitału obcego.
179
Literatura
• Alińska Agnieszka, Grzywacz Jacek, Proczek Magdalena, Zawiślańska Izabela,
2008. Finansowanie MSP w Polsce ze środków finansowych UE jako czynnik
wpływający na konkurencyjność przedsiębiorstw, red. Ewa Latoszek, Warszawa:
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.
• Bień Witold, 2000.Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, Warszawa: Difin.
• Grzywacz Jacek, 2005. Faktoring, Warszawa: Difin.
• Grzywacz Jacek, 2008. Kapitał w przedsiębiorstwie i jego struktura, Warszawa:
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.
• Grzywacz Jacek, Burżacka-Majcher Monika, 2007. Leasing w przedsiębiorstwie,
Warszawa: Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.
• Grzywacz Jacek, Okońska Agnieszka, 2005. Venture capital a potrzeby kapitałowe małych i średnich przedsiębiorstw, Warszawa: Szkoła Główna Handlowa
w Warszawie.
• Kuczowic Jacek, 2012. Wycena małego przedsiębiorstwa, Warszawa: Cedewu.
• Majchrzycka-Guzowska Alina, 1999. Finanse i prawo finansowe, Warszawa:
WN PWN
• Piekunko-Mantiuk Iwona, 2014. Aniołowie biznesu i ich rola w finansowaniu
startupów, [w] Ekonomia i zarządzanie Nr 4(6) 2014, Białystok: Politechnika
Białostocka.
• Safin Krzysztof, 2002. Zarządzanie małą firmą, Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu.
• Skowronek-Mielczarek Anna, 2007. Małe i średnie przedsiębiorstwa – źródło finansowania, Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.
• Stawasz Edward, 2006. Pojęcie i źródła finansowania MSP, [w] Bariery w korzystaniu z usług bankowych w finansowaniu działalności małych i średnich przedsiębiorstw, red. Janusz Bilski i Edward Stawasz, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego.
• Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2004 r. Nr 173 poz1807).
• Waniak-Michalak Halina, 2007. Pozabankowe źródła finansowania małych średnich przedsiębiorstw, fundusze pożyczkowe, fundusze doręczeniowe, rynek venture
capital, Kraków: Oficyna Wydawnicza Grupa Wolters Kluwer.
• Wolański Robert, 2013. Wpływ otoczenia finansowego na konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw, Warszawa: Wolters Kluwer Polska S. A.
• [www 1] Raport finansowanie mikro, małych i średnich firm, Agencja Rozwoju
Innowacji SA, www.m.arisa.com.pl/aktualności.php/88 (dostęp 15.03.2016).
• [www 2] Raport MŚP pod lupą 2011, Europejski Program Modernizacji Polskich
Firm, http://www.efl.pl/finansowanie/EFL_Raport_MSP_pod_lup.pdf (dostęp
15.03.2016).
• [www 3] Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce
w latach 2013-2014,PARP, http//www.parp.gov.pl/files/74/81/713/21789.pdf
(dostęp:15.03.2016).
• [www 4] Raport Warunki powstania i działania oraz perspektywy rozwojowe polskich przedsiębiorstw powstałych w latach 2009–2013, Główny Urząd Statystyczny, http://www.stat.gov.pl (dostęp:15.03.2016).
180
• [www 5] Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w rejestrze
regon, Informacje i opracowania Główny Urząd Statystyczny, http://www.stat.
gov.pl (dostęp:15.03.2016).
NON-STANDARD FORMS OF BUSINESS FINANCING
THE ROLE AND CHOICE DECISIONS
Summary:
The small and medium enterprises sector is one of the major factors that determine the economic growth. The factor’s importance is led by the quantity
of registered companies, resources accessibility and the role in creating Gross
Domestic Product. On the financial market there are a lot of instruments available to facilitate company development and financing of business activity.
The financial market offers a number of instruments for financing business
activity and development. There are, among others: credit, leasing, grants, loan
funds, venture capital and business angels. The aim of the article is to assess
the use of non-standard sources of business financing by SMEs, to indicate
the barriers to doing business, and to analyse the use of selected non-standard
sources of business financing.
Keywords: barriers, capital, enterprise, GDP, sources of financing
Anna Jabłońska
ALTERNATYWNE MOŻLIWOŚCI
FINANSOWANIA MAŁYCH I ŚREDNICH
PRZEDSIĘBIORSTW. LEASING
Streszczenie:
Przedsiębiorstwa, bez względu na swoją wielkość, miejsce czy zakres działalności potrzebują źródeł finansowania. Finansowanie przybiera różne formy
i rozmiary, zależnie od potrzeb i możliwości przedsiębiorstwa finansowanego
oraz przyjętej przez nie strategii finansowania.
W obecnej dobie przedsiębiorstwa mają do dyspozycji bardzo wiele możliwości finansowania prowadzonej działalności gospodarczej. Tradycyjnie do form
finansowania należną m.in.: emisje akcji, obligacji czy papierów komercyjnych,
leasing, faktoring, franczyza, kredyt handlowy (kupiecki), kredyty bankowe i pożyczki pieniężne, a także formy takie jak private equity, czy kapitał wysokiego ryzyka (venture capital). Dokonując wyboru źródeł finansowania należy wziąć pod
uwagę szereg czynników definiujących, które sposoby pozyskania kapitału są
dla przedsiębiorstwa w danym momencie najbardziej odpowiednie i komponują
się ze sobą tak, by tworzyły jak najkorzystniejszą strukturę kapitału. Zastosowanie odpowiednich rozwiązań i narzędzi umożliwia podmiotom gospodarczym
ograniczenie ryzyka, przez co wpływa na osiągnięcie stawianych celów dotyczących maksymalizacji wartości i rozwoju przedsiębiorstwa.
Specyficzną formą finasowania działalności inwestycyjnej jest leasing. Jest to
obecnie ważna forma realizowania inwestycji, zwłaszcza w tych jednostkach,
które wykazują niedobór kapitału, zaś wykorzystanie kredytu jest z różnych
względów utrudnione lub wręcz nieopłacalne. Leasing jest narzędziem służącym
finansowaniu inwestycji, a jednocześnie odznaczającym się istotnymi korzyściami podatkowymi dla leasingobiorcy. Korzyści podatkowe płynące z leasingu są
dostępne zarówno dla dużych przedsiębiorstw, jak i przedsiębiorstw z sektora
MŚP. Coraz większa liczba przedsiębiorców w Polsce podejmuje próby skorzystania z usług firm leasingowych. Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat rynek
leasingu w Polsce uległ ogromnym przeobrażeniom. Leasing z pojęcia czysto
podręcznikowego stał się powszechnie znaną usługą finansującą co trzecią ruchomość w Polsce. Rynek leasingowy jest szczególnie wrażliwy na zmiany
w koniunkturze gospodarczej oraz zmiany w otoczeniu regulacyjnym.
Pomimo swojej krótkiej historii leasing stał się w Polsce ważnym instrumentem finansowania wspierającym inwestycje wielu przedsiębiorstw. Rozwojo-
182
Anna Jabłońska
wi tego rynku nie służyły przez długi czas rozwiązanie prawne. Przełomowe
znaczenie miała, unikalna w skali światowej, regulacja umowy leasingu,
wprowadzona do kodeksu cywilnego nowelą z 2000 roku. Nawiązując do postanowień ottawskiej Konwencji Międzynarodowego Instytutu Ujednolicenia
Prawa Prywatnego (UNIDROIT) o międzynarodowym leasingu finansowanym z 1988 roku, unormowano kompleksowo w art. 7091-70918 tego kodeksu
definicję umowy leasingu, zawarcie, prawa i obowiązki oraz odpowiedzialność stron, a także jej zakończenie. Regulacja kodeksowa leasingu jako zjawiska cywilnoprawnego stanowi płaszczyznę odniesienia dla traktowania go
w prawie podatkowym i bilansowanym. W ten sposób stworzono jednolite
ramy prawne dla leasingu, które są jedną z głównych przesłanek jego rozwoju.
Słowa kluczowe: rynek leasingowy, zmiany w koniunkturze, zmiany w otoczeniu regulacyjnym, regulacja umowy leasingu, regulacja kodeksowa leasingu
Wprowadzenie
Przedsiębiorstwa, bez względu na swoją wielkość, miejsce czy zakres
prowadzonej działalności potrzebują źródeł finansowania – kapitału. Kapitał jest
jednym z najważniejszych czynników warunkujących prowadzenie działalności
gospodarczej, na każdym etapie rozwoju przedsiębiorstwa, niezależnie od jego
wielkości i rodzaju. O potrzebach i najodpowiedniejszych formach finansowania dla zaspokojenia potrzeb decydują liczne czynniki, m.in.: wyniki finansowe,
bieżący koszt kapitału, poziom kontroli akcjonariuszy oraz ich stosunek do podejmowania ryzyka przedsiębiorstwa, jakość kadry menadżerskiej, perspektywy
rozwoju przedsiębiorstwa, jego pozycja i ryzyko rynkowe, cechy specyficzne
branży, a także faza rozwoju, w której znajduje się przedsiębiorstwo, czy rodzaj
systemu finansowego, w jakim działa. Jak wskazują obserwacje polskie przedsiębiorstwa nadal dosyć tradycyjne podchodzą do zagadnienia związanego, ze
źródłami kapitału.
Specyficzną formą finasowania działalności inwestycyjnej jest leasing.
Jest to obecnie ważna forma realizowania inwestycji, zwłaszcza w tych jednostkach, które wykazują niedobór kapitału, zaś wykorzystanie kredytu jest z różnych
względów utrudnione lub wręcz nieopłacalne. Coraz większa liczba przedsiębiorców w Polsce podejmuje próby skorzystania z usług firm leasingowych [Grzywacz i Burżacka-Majcher, 2007, s. 12-13]. Na przestrzeni ostatnich dwudziestu
lat rynek leasingu w Polsce uległ ogromnym przeobrażeniom. Leasing z pojęcia
czysto podręcznikowego stał się powszechnie znaną usługą finansującą co trzecią
ruchomość w Polsce.
Rozwojowi tego rynku przez długi okres nie służyły rozwiązania legislacyjne. Przełomem w otoczeniu prawnym i funkcjonowaniu leasingu w Polsce
stało się zdefiniowanie umowy leasingu w Kodeksie Cywilnym w 1999 roku oraz
w ustawach podatkowych (2000 rok) i w ustawie o rachunkowości (2001 rok).
Z uwagi na fakt, że podstawowym źródłem uregulowań umowy leasingu
jest prawo cywilne, podatkowe i bilansowe, nadal niepokój budzi brak spójności między obowiązującymi rozwiązaniami określonymi przez te akty prawne.
Alternatywne możliwości finansowania...
183
Wrażliwość rynku na częste zmiany prawne dała się wyraźnie zauważyć na rynku
leasingu samochodów osobowych, na którym zmiany koniunktury były ściśle
skorelowane z nowymi rozwiązaniami prawnymi. Oceniając atrakcyjność leasingu należy zauważyć, że daje on możliwość finasowania inwestycji, bez konieczności angażowania dużych, własnych środków kapitałowych, gdyż koszty
użytkowania przedmiotu leasingu pokrywane są z bieżących przychodów działalności firmy. Leasing wydaje się być szczególnie korzystny dla małych oraz
nowo powstałych przedsiębiorstw o ograniczonych kapitałach własnych, którym
zbyt niska zdolność kredytowa nie pozwala na uzyskanie wsparcia kredytowego
ze strony banku.
1. Historia leasingu
Leasing jest specyficzną formą finasowania działalności inwestycyjnej polegającej na korzystaniu przez przedsiębiorstwo z rzeczowych składników majątku trwałego, w zamian za okresowe (z reguły miesięczne) opłaty [Grzywacz,
2012, s. 35-36]. Umożliwia on użytkowanie dóbr inwestycyjnych bez konieczności nabywania ich na własność, co jest ważne szczególnie dla jednostek nowo
powstałych oraz nieposiadających odpowiedniego kapitału. Międzynarodowy
Standard Rachunkowości określa leasing jako umowę, w której wydzierżawiający przekazuje dzierżawcy prawo do użytkowania danego aktywu w uzgodnionym
okresie w zamian za określone płatności [MSR 17 Leasing, 2008].
Mogłoby się wydawać, że leasing, często łączony z innowacyjnością, to jeden z najnowszych produktów finansowych dostępnych na rynku. Tymczasem historycy przypisują mu bogate i ciekawe dzieje w odległej przeszłości. Niektórzy
autorzy utrzymują, że początków leasingu można się dopatrywać już w starożytności. Przed rozpoczęciem nowej ery zawierano umowy, które można by porównać do współczesnych umów leasingowych. Przedmiotem tych umów były proste
narzędzia i sprzęt rolniczy. W czasach rzymskich w prawie statutowym dokonano
rozróżnienia miedzy leasingiem operacyjnym, a finansowym [Podrecki, 1993].
Patrząc na karty historii, utwierdzamy się w przekonaniu, iż idea leasingu
jest starożytna, aczkolwiek leasing we współczesnej formie pojawił się u schyłku
XIX wieku, a o miano pierwszej firmy leasingowej rywalizowały British Railway Wagons i kompania telefoniczna Bell. Obie oparły swój biznes na leasingu
w 1877 roku.
Wykorzystanie leasingu na skalę gospodarczą rozpoczęło się w ubiegłym
wieku, a przełomowym okresem była II wojna światowa. W tym czasie wysiłek
gospodarczy Stanów Zjednoczonych w głównej mierze został poświęcony produkcji sprzętu wojennego. Firmy motoryzacyjne produkowały czołgi, transportery i inny sprzęt wojenny. Odbywało się to na zamówienia rządowe i z pomocą
maszyn leasingowanych od rządu, które po zwycięstwie nie były już firmom potrzebne. Jednocześnie po wojnie wraz z odbudową zniszczeń wojennych, wzrastało zapotrzebowanie na kapitał, a wraz z nim rosła cena kredytów bankowych.
Zaczęto zatem poszukiwać alternatywnych źródeł finansowania.
184
Anna Jabłońska
W latach 50-tych nastąpił dynamiczny rozwój leasingu, który spowodowany była trzema podstawowymi czynnikami. Po pierwsze wprowadzono korzyści
podatkowe, polegające na rozdziale uprawnień, pomiędzy stronami umowy, do
zaliczania opłat w koszty uzyskania przychodów i dokonywania odpisów amortyzacyjnych. Po drugie korzystający nie miał obowiązku ujawniania w bilansie
użytkowanych dóbr, poprawiając sobie tym samym zdolność kredytową. Po trzecie w aspekcie marketingowym stanowił on doskonałą alternatywę dla sprzedaży
za gotówkę.
W 1952 roku powstała pierwsza spółka leasingowa, która zajmowała się leasingiem środków produkcji dla przemysłu spożywczego. Na terenie USA zaczęły bardzo szybko powstawać nowe przedsiębiorstwa leasingowe, ale popularność
i rozpowszechnienie leasingu zawdzięczamy koncernowi Ford Motor Company,
który w latach 50-tych i 60-tych XX wieku masowo zawierał umowy leasingowe,
których przedmiotem były produkowane przez niego samochody. Duże znaczenie miało wprowadzenie leasingu w najnowocześniejszych i najszybciej rozwijających się gałęziach gospodarki: w przemyśle elektronicznym i komputerowym
[Walica, 1999].
Rosnące szybko dochody spółek leasingowych sprawiły, iż także wielkie
korporacje finansowe bardzo zainteresowały się tym produktem. Od 1960 roku
rozpoczęła się ekspansja leasingu w Kanadzie, Europie Zachodniej i na Dalekim
Wschodzie. W latach 70-tych leasing pojawił się także w Afryce i Ameryce Południowej. W Polsce leasing pojawił się na początku lat 90-tych.
Leasing wprowadził wiele zamieszania w systemach księgowo-finansowych tych krajów. Okazało się, że inwestycje można finansować nie tylko
w oparciu o kredyty bankowe czy własny kapitał, ale także o inne źródła znane od
wielu lat [Dębski, 1991].
Leasing utożsamiany jest głownie z samochodami, komputerami, lecz
przedmiotem leasingu mogą być wszelkie środki trwałe, tj.: maszyny, urządzenia,
samochody dostawcze i ciężarowe, linie technologiczne, specjalistyczny sprzęt
czy wyposażenie sklepów, hoteli, oprogramowanie komputerowe, a także stacje
benzynowe, samoloty [Węcławski, 2000].
2. Leasing – alternatywne źródło finansowania
W praktyce gospodarczej spotyka się obecnie szereg różnorodnych form
i odmian leasingu, które można klasyfikować w oparciu o wiele kryteriów. Kryteria te, a także rodzaje leasingu łączą się ze sobą w różnych konfiguracjach,
w zależności od indywidualnych potrzeb przedsiębiorstw [Grzywacz i Burżacka-Majcher, 2007, s. 25]. Ze względu na ilość stron transakcji leasing można podzielić na bezpośredni i pośredni.
Leasing bezpośredni polega na zawarciu przez producenta lub właściciela
umowy bezpośrednio z użytkownikiem środka trwałego. Natomiast leasing pośredni charakteryzuje się tym, że umowa zawierana jest z udziałem pośrednika
w postaci wyspecjalizowanego przedsiębiorstwa leasingowego, czyli występują
więcej niż dwie strony transakcji [Jaworski i Zawadzka, s. 205 ,308-309].
185
Kolejnym podziałem leasingu jest podział na leasing operacyjny, finansowy i zwrotny. Z praktycznego punktu widzenia leasing operacyjny polega na
czasowym przekazaniu środka trwałego do użytkowania. Charakteryzuje się krótszym, niż użyteczność ekonomiczna środka trwałego, cyklem życia. Ze względu na to, przedsiębiorstwo korzystające nie dokonuje pełnej amortyzacji środka
trwałego w okresie użytkowania, a leasingodawca musi liczyć się z koniecznością
odnowienia umowy leasingu, bądź też sprzedaży przedmiotu leasingu za cenę
jego wartości rezydualnej w momencie wygaśnięcia umowy. Umowy leasingu
operacyjnego zakładają najczęściej, iż obowiązek poniesienia kosztów ubezpieczenia i utrzymania przedmiotu leasingu spoczywa na leasingodawcy. Zawierają
też opcję wypowiedzenia umowy przed datą jej wygaśnięcia. Z punktu widzenia
zasad rachunkowości przedmiot leasingu stanowi własność finansującego, który
wykazuje go w bilansie i dokonuje jego amortyzacji. Dla finansującego przez cały
okres trwania umowy raty leasingowe stanowią przychód, a amortyzacja środka
trwałego stanowi koszt uzyskania przychodu. Korzystający wykazuje w księgach
rachunkowych raty leasingowe, jako koszt uzyskania przychodu.
Leasing finansowy charakteryzuje się następującymi cechami:
•
przedmiot leasingu podlega pełnej amortyzacji w okresie trwania
umowy,
•
leasingobiorca sam musi ponieść koszty eksploatacji i ubezpieczenia wyleasingowanych środków trwałych,
•
leasingobiorca zazwyczaj ma prawo przedłużenia umowy leasingu
i odkupu przedmiotu leasingu po zakończeniu trwania umowy,
•
umowy leasingu finansowego nie można rozwiązać przed terminem
jej wygaśnięcia.
Leasing finansowy jest wiec przeciwieństwem leasingu operacyjnego.
Rata leasingu dzieli się na dwie części: kapitałową i odsetkową. W rachunkowości korzystającego część kapitałowa jest traktowana jak spłata kapitału przy
kredycie bankowym, natomiast odsetkowa zaliczana jest do kosztów uzyskania
przychodu i jako taka pomniejsza podstawę opodatkowania. W przypadku leasingu finansowego to leasingobiorca a nie leasingodawca, wykazuje przedmiot leasingu w swoim bilansie i dokonuje jego amortyzacji.
Leasing zwrotny natomiast polega na odsprzedaniu środka trwałego spółce
leasingowej i jednocześnie zawarciu umowy leasingu na jego wykorzystanie. Korzyścią z tego typu umowy jest dla przedsiębiorstwa natychmiastowe uzyskanie środków
finansowych ze sprzedaży aktywa, przy zachowaniu możliwości korzystania z niego.
Porównanie leasingu operacyjnego i finansowego przedstawia tabela 1.
186
Anna Jabłońska
Tabela 1. Leasing operacyjny a leasing finansowy
Leasing operacyjny
Leasing finansowy
Okres umowy krótszy od okresu ekono- Długość okresu umowy zbieżna z dłumicznego zużycia przedmiotu leasingu gością okresu całkowitej amortyzacji
przedmiotu objętego leasingiem
Koszty naprawy, amortyzacji, remontów
ponosi leasingodawca
Opłaty leasingowe w całości traktowane są jako koszty uzyskania przychodu
leasingobiorcy
Koszty napraw, amortyzacji, remontów
ponosi leasingobiorca
Opłaty leasingowe tylko w części
odsetkowej traktowane są jako koszty
uzyskania przychodu
Opłaty leasingowe nie pokrywają ceny
przedmiotu leasingu
Przedmiot objęty umową leasingu wykazywany jest w księgach leasingodawcy
Przed wygaśnięciem umowy można od
niej odstąpić
Opłaty leasingowe pokrywają pełną
amortyzację przedmiotu leasingu
Przedmiot objęty umową leasingu wykazywany jest w księgach leasingobiorcy
Konieczność zapłaty odszkodowania
przysługującego leasingodawcy w przypadku wcześniejszego odstąpienia od
umowy.
Z każda opłata leasingową naliczony jest Podatek VAT naliczony jest tylko przy
podatek VAT
pierwszej racie leasingu, od całkowitej
wartości przedmiotu leasingu
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bień [ 2011, s. 277] oraz Skowronek- Mielczarek [ 2007, s. 83]
Podsumowując należy zauważyć, że zarówno leasing operacyjny, jak też
finansowy charakteryzują się specyficznymi cechami, mającymi istotny wpływ na
zasady funkcjonowania umów w praktyce gospodarczej.
Leasing jest uznawany za alternatywę kredytu inwestycyjnego. Koszt kapitału pozyskanego z leasingu jest wyższy od zwykłego długu przedsiębiorstwa,
ponieważ leasing jest charakteryzowany przez duży koszt finansowy [Fierla,
2008, s. 149]. W praktyce zatem powodem, dla którego uczestnicy życia gospodarczego decydują się na skorzystanie z leasingu jest miedzy innymi atrakcyjne rozłożenie płatności oraz korzyści podatkowe. Wyższa cena leasingu wynika
z faktu, że większość działających firm leasingowych refinansuje się w bankach
komercyjnych. Dostęp do leasingu jest droższy od kredytu, jednak w oczach
klienta jest on dość atrakcyjny. Świadczą o tym następujące cechy:
•
łagodniejsze procedury oceny klienta, łatwość przyznawania leasingu w przeciwieństwie do skomplikowanych procedur kredytów,
•
przedmiot leasingu stanowi zabezpieczenie,
•
przedmiot leasingu zarabia na siebie zaraz od momentu jego
pozyskania,
•
możliwość dostępu do najnowszej technologii.
Wiele firm w krótkim czasie nabyło środki produkcji, środki transportowe
i inne przedmioty trwałego użytku, które jako nakłady inwestycyjne były pla-
187
nowane w okresie późniejszym a leasing przyspieszył realizację. Jednocześnie
wielu dostawców wyraźnie zwiększyło sprzedaż środków trwałych dzięki leasingowi. Innym bardzo istotnym argumentem w dyskusji o leasingu jest liczba podmiotów gospodarczych, jakie powstały do świadczenia tego rodzaju usług i liczba
powstałych z tego tytułu miejsc pracy [Gazeta Prawna, Nr 3/1997].
3. Sytuacja na rynku leasingu i perspektywy jego rozwoju
Leasing, w którym przedsiębiorcy widzą więcej zalet niż wad, szybko
rozpowszechnił się jako nowy sposób finansowania inwestycji w krajach europejskich: Wielkiej Brytanii, Francji, Włoszech, Hiszpanii, a następnie Szwajcarii
i Austrii. W tych pierwszych pięciu krajach zawiera się ¾ operacji leasingowych
całej Europy [Dworniak, 2000]. Wśród krajów europejskich w zakresie usług
leasingowych przoduje Wielka Brytania. Na przestrzeni kolejnych lat czołówka
państw przodujących na rynku leasingu nie uległa zmianie (por. wykres 1 i 4).
Wykres 1. Udział państw w rynku leasingu
Źródło: Leaseurope
188
Anna Jabłońska
Wykres 2. Podział europejskiego rynku leasingowego według rodzaju
Źródło: Leaseurope
Istotną przeszkodą rozwoju leasingu w Polsce był brak regulacji prawnych
racjonalnie normujących tę sferę gospodarczą. Pojawienie się odpowiednich zapisów w Kodeksie Cywilnym, nowelizacja ustawy o rachunkowości oraz przepisów
podatkowych (ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz od osób fizycznych), stworzyły realne przesłanki dla ucywilizowania stosunków pomiędzy
firmami leasingowymi oraz ich klientami, w ramach otoczenia kształtowanego
m.in. przez urzędy skarbowe [Grzywacz i Burżacka-Majcher, 2007, s. 267].
Rynek leasingowy jest szczególnie wrażliwy na zmiany w koniunkturze gospodarczej oraz zmiany w otoczeniu regulacyjnym. W latach 2003-2007
branża leasingowa była najdynamiczniej rozwijającym się segmentem rynku finansowego, czemu sprzyjał popyt inwestycyjny ze strony podmiotów gospodarczych. Rozwój leasingu był stymulowany przede wszystkim przez dynamicznie
rosnący popyt na samochody osobowe i ciężarowe oraz maszyny i urządzenia,
w tym sprzęt budowlany. Rosło znaczenie leasingu nieruchomości (budynków
przemysłowych i biurowych oraz obiektów handlowych i usługowych).
W starych krajach Unii Europejskiej średni poziom finasowania inwestycji
za pomocą leasingu wyniósł ok. 20%. W Polsce na koniec 2008 roku wynosił
11,8%. Wskazuje to na przestrzeń dla dalszego rozwoju tego segmentu rynku
finansowego w Polsce. Polski rynek leasingowy rozwijał się w latach 2003-2007
dynamiczniej niż rynek europejski. Jego udział w rynku europejskim wzrósł
z 1,2% 2003 roku do 2,6% w 2007 roku (wykres 3).
189
Wykres 3. Udział polskiego leasingu w rynku europejskim
Źródło: ZPL.
Według stanu na koniec 2012 roku przedsiębiorstwa leasingowe przekazały w leasing 1 143 tys. środków (przedmiotów), obsługując 387 tys. leasingobiorców (dane GUS). Polska plasuje się na 8. miejscu w Europie pod względem
udziału w rynku europejskim, przed wszystkimi państwami postkomunistycznymi (oprócz Rosji) i m.in. Austrią, Belgią, Hiszpanią, Finlandią, Holandią i Norwegią. Jest również jednym z 12 państw członkowskich Leaseurope, które osiągnęło
wzrost sprzedaży w 2012 roku w porównaniu do 2011 roku.
W 2012 roku firmy zrzeszone w Leaseurope sfinansowały transakcje na
sumę 252,6 mld EUR. Liderami na europejskim rynku leasingowym są Niemcy
(45 mld EUR w 2012 roku), Wielka Brytania (44,7 EUR) i Francja (39 mld EUR).
Wykres 4. Udział państw w rynku leasingu w 2012 roku
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ZPL.
Dynamicznemu rozwojowi leasingu w Polsce w latach 2003-2007 sprzyjała koniunktura gospodarcza. Wskaźnik CAGR 2007/2003 dla skumulowanej
wartości leasingu wyniósł 24,1% wobec średniej rocznej dynamik na rynku europejskim wynoszącej ok. 10% (wykres 5).
190
Anna Jabłońska
Wykres 5. Sytuacja na rynku leasingu 2002-2008
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych ZPL
Zahamowanie wzrostu wartości leasingu nastąpiło w 2008 roku wraz
z osłabieniem polskiej gospodarki. Niepewność odnośnie perspektyw wzrostu
gospodarczego i słabnący popyt inwestycyjny w 2008 roku wpłynęły na istotne wyhamowanie dynamiki rynku leasingowego. Wartość leasingu w 2008 roku
wzrosła o 1,4% r/r (do 33,1 mld zł) wobec 49,8% w 2007 roku. Gdyby uwzględnić deprecjację polskiej waluty w IV kwartale 2008 roku odnotowalibyśmy spadek wartości leasingu o ok. 1 mld zł. Udział leasingu w finasowaniu inwestycji
w środki trwałe spadł w 2008 roku do 11,8% wobec 12,9% w 2007 roku.
W 2008 roku skumulowana wartość leasingu wzrosła o 0,5 mld zł r/r
wobec 10,9 mld zł w 2007 roku. Istotny wpływ na silne spowolnienie na rynku
leasingu w 2008 roku miał kryzys w branży transportowej (spowodowany wysokimi cenami paliw i silnym kursem złotówki w I półroczu 2008 roku) połączony
ze spadkiem popytu na usługi świadczone dzięki ciężkim środkom transportu,
w tym czasie wyleasingowano o 14% mniej ciągników siodłowych wraz z naczepami i przyczepami niż w analogicznym okresie 2007 roku. W II połowie 2008
roku sytuacja ulegał dalszemu pogorszeniu na skutek pogłębiającego się kryzysu
na rynkach światowych.
191
Wykres 6. Wartość leasingu – skumulowana w latach 2007-2015 (w mld zł)
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych ZPL
Jak wskazuje analiza rozwoju rynku leasingu od 2008 roku (wykres 5),
to dopiero w 2013 roku następuje zmiana trendu. W 2013 roku wartość leasingu
wzrosła do 35,3 mld zł i była najwyższa w historii. Wzrost wartości leasingu
w 2013 roku został zrealizowany w warunkach stopniowej poprawy koniunktury
gospodarczej. Pozytywnie na rozwój rynku leasingu oddziaływała utrzymująca
się ograniczona podaż kredytów, a także obniżki stóp procentowych przez Radę
Polityki Pieniężnej wpływające na wysokość rat leasingowych. W 2013 roku
rynek leasingu rozwijał się dynamicznej niż rynek kredytów niefinansowych
podmiotów gospodarczych na cele inwestycyjne. Na tę sytuację miała wpływ zaostrzona polityka kredytowa banków realizowana przez większą część 2013 roku,
szczególnie w odniesieniu do małych i średnich przedsiębiorstw. W 2014 roku nastąpił istotnie dynamiczniejszy rozwój rynku leasingu niż w 2013 roku. Wartość
aktywów sfinansowanych przez firmy leasingowe (wartość leasingu) wzrosła r/r
o 21,3 % (+7,5 mld zł) do 42,8 mld zł.
Pozytywny wpływ na rozwój rynku leasingu miały rozwiązania regulacyjne, w tym umożliwiające w okresie styczeń-marzec 2014 roku odliczenie
100% podatku VAT przy leasingu samochodów dostawczych (ciężarowe do
3,5 t.), a także korzystne rozwiązania w zakresie podatku VAT dla samochodów
z segmentu premium. Rozwój branży leasingowej był wspierany utrzymującą się
dobrą koniunkturą gospodarczą. Na rynek leasingu korzystnie wpływała dobra
sytuacja ekonomiczna w sektorze przedsiębiorstw, pomimo niewielkiego pogorszenia optymizmu ocen koniunktury ekonomicznej (w II półroczu), wysokie wykorzystanie mocy produkcyjnych oraz relatywnie niskie koszty finansowania.
192
Anna Jabłońska
Wykres 7. Wartość leasingu narastająco (mld PLN)
Źródło: dane ZPL
W 2015 roku rynek leasingu kontynuował dynamiczny rozwój. Był on
jednak słabszy niż w 2014 roku (16,3 % r/r vs. 21,3% w 2014 roku). wartość
aktywów sfinansowanych przez firmy leasingowe wyniosła 49,8 mld zł, z tym że
w I kwartale 2015 roku rynek odnotował słabsze tempo rozwoju (3% r/r – efekt
wysokiej bazy odniesienia w związku z korzystnymi rozwiązaniami regulacyjnymi, tj. „okienka kratkowe”, lista derogacyjna dla pojazdów ciężarowych z normą
emisji Euro 5), które w kolejnych kwartałach przyspieszyło. W 2015 roku udział
pożyczki w aktywach sfinansowanych przez firmy leasingowe wyniósł 14,8%
wobec 15,1% w 2014 roku, na co mogło mieć wpływ wykorzystanie środków
unijnych z kończącej się perspektywy finansowej 2007-2013.
Istotny wpływ na rozwój rynku leasingu ma kondycja ekonomiczna przedsiębiorstw i ocena przyszłości ich rozwoju. Według NBP:
1.
W IV kwartale 2015 roku kondycja ekonomiczna przedsiębiorstw była korzystana, mimo to nastąpiło osłabienie optymizmu
inwestorów.
2.
W I kwartale 2016 roku można oczekiwać obniżenia się aktywności inwestycyjnej przedsiębiorstw, pomimo dobrej stabilnej sytuacji
ekonomicznej oraz oczekiwanej poprawy w zakresie popytu i zamówień. Ograniczeniu uległa liczba deklarowanych nowych inwestycji. Ponadto zwiększyła się liczba inwestorów zapowiadających
rezygnację z już rozpoczętych projektów. Niemniej jednak prognozy
dotyczące zmian wielkości nakładów są korzystne. Dominującym
celem rozpoczynania inwestycji jest utrzymanie istniejącego majątku (33,5% ankietowanych), drugim – najczęściej wymienianym
– jest zwiększenie potencjału produkcyjnego (24,3%). Czynnikiem
hamującym inwestycje, najczęściej wymienianym przez inwestorów (po raz pierwszy w historii badania NBP) jest niepewność.
3.
193
Oczekiwanie wyhamowania aktywności inwestycyjnej może mieć
charakter przejściowy.
Wykres 8. Wskaźnik nowych inwestycji – udział przedsiębiorstw planujących rozpoczęcie nowych inwestycji
Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem
stanu koniunktury w IV kw. 2015r. oraz prognoz na I kw. 2016 r., NBP.
Według NBP pomimo korzystnej sytuacji na rynku kredytowym przedsiębiorstwa nie wykazują zwiększonego zainteresowania kredytem bankowym wyraźnie preferując samofinansowanie przedsięwzięć rozwojowych (46% badanych
inwestorów deklaruje sfinansowanie rozpoczynanych inwestycji ze środków własnych), tylko 29% ankietowanych przedsiębiorstw deklaruje zwiększenie zadłużenia z tytułu kredytu (wykres 9). W I kwartale 2016 roku z alternatywnych źródeł
finansowania zamierza skorzystać ok. 20% przedsiębiorców. Najczęściej przedsiębiorcy deklarują wybór leasingu operacyjnego. Leasingiem zainteresowane są
częściej firmy korzystające z kredytów, niż firmy nie korzystające z tego źródła
finasowania, co może wskazywać na komplementarność tych dwóch produktów.
194
Anna Jabłońska
Wykres 9. Porównanie udziału inwestorów deklarujących finansowanie nowych inwestycji ze środków własnych i kredytów bankowych. Podgrupa inwestorów planujących nowe inwestycje
Wykres 10. Odsetek przedsiębiorstw zamierzających zwiększyć swoje zadłużenie poprzez zaciągniecie zobowiązań alternatywnych względem kredytu
195
W 2015 roku nastąpił wzrost penetracji leasingu w Polsce oraz wzrost penetracji kredytów inwestycyjnych i na nieruchomości podmiotów instytucjonalnych, mierzonej relacją wartości leasingu i kredytów do PKB.
Wykres 11. Leasing vs. kredyty dla niefinansowych podmiotów gospodarczych
Źródło: PKB w 2015 – ZPL, NBP, GUS.
Wykres 12. Udział leasingu w finansowaniu inwestycji
Źródło: ZPL, GUS.
Zgodnie z wynikami ankiety przeprowadzonej przez NBP wśród przewodniczących komitetów kredytowych w IV kwartale 2015 roku większość banków
nie zmieniła kryteriów udzielania kredytów dla MŚP, jednocześnie banki podwyższyły marże dla kredytów obarczonych wyższym ryzykiem. W I kwartale
br. banki przewidują nieznaczne zaostrzenie polityki kredytowej w segmencie
przedsiębiorstw, z wyjątkiem kredytów długoterminowych dla MŚP, gdzie poli-
196
Anna Jabłońska
tyka nie ulegnie zmianie. Banki nie oczekują zmian popytu na kredyty ze strony
przedsiębiorstw dla większości kategorii kredytów (oczekiwany niewielki wzrost
popytu w segmencie kredytów krótkoterminowych dla MŚP).
Wykres 12. Rozwój leasingu vs. kredyty dla niefinansowych podmiotów gospodarczych – narastająco
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ZPL, NBP1
W dalszym ciągu zainteresowanie firm kredytem pozostaje umiarkowane.
Większość planowanych na I kw. br. projektów inwestycyjnych zostanie sfinansowana z innych źródeł niż kredyt bankowy, w tym nadal najczęściej wybierane
będą środki własne. Warto też zaznaczyć, że inne zewnętrzne źródła finansowania, takie jak pożyczki od spółek zależnych (w tym od zagranicznych matek) czy
też leasing operacyjny lub finansowy nie stanowią swego rodzaju „konkurencji”
dla kredytu, a raczej wzajemnie się uzupełniają. Ostatnie dane sugerują bowiem,
że przedsiębiorstwa, które sięgają po wymienione instrumenty finansowania częściej niż inne firmy korzystają również z finansowania bankowego. Jeszcze mniej
istotne z punktu widzenia przeciętnej firmy (zwłaszcza małej) jest finansowanie
pozyskane z rynku kapitałowego, które trafia w sumie do kilku procent, głównie
największych firm w sektorze przedsiębiorstw. Kredyt zastępowany jest zatem
przede wszystkim środkami własnymi firm.
Kredyty na cele inwestycyjne i nieruchomości niefinansowych podmiotów gospodarczych:
przedsiębiorstwa, przedsiębiorcy indywidualni, rolnicy indywidualni, instytucje niekomercyjne działające na rzecz gospodarstw domowych
1
197
4. Finasowanie MŚP w Polsce i Europie
Tabela 2. Główne sposoby finasowania MŚP w Polsce i w UE w latach 2009-2013
Źródło: na podstawie NBP, Dostępność finasowania przedsiębiorstw niefinansowych
w Polsce, 2016 rok, za (Waga 2014).
Leasing jest najpopularniejszym instrumentem zewnętrznego finansowania wśród mikroprzedsiębiorstw oraz firm sektora MŚP. Tylko w ostatnich trzech
latach dzięki leasingowi sfinansowano inwestycje o wartości blisko 100 miliardów złotych. Leasing finansuje już co trzecią inwestycję na rynku ruchomości
[ZPL, 2014].
Systematycznie wzrasta również udział leasingu w odniesieniu do PKB.
W 2011 r., gdy wzrost PKB wyniósł 4,5%, ponad 12% inwestujących przedsiębiorstw skorzystało z leasingu. W 2012 roku, gdy gospodarka zwolniła, o połowę
zmniejszył się odsetek leasingobiorców. Ale już w 2013 roku, mimo trwającego osłabienia gospodarczego, zainteresowanie leasingiem wzrosło (9% MMŚP).
Firmy nieznacznie zaczęły zwiększać nakłady na inwestycje, ale przede wszystkim zwiększyły udział zewnętrznych źródeł w ich finansowaniu, w tym przede
wszystkim leasingu. W ten sposób zasygnalizowały, że dostrzegają szanse na poprawę koniunktury gospodarczej. Prognozy wzrostu gospodarczego dla Polski są
bowiem optymistyczne. A to oznacza, że MMŚP będą zwiększać zainteresowanie
zewnętrznym finasowaniem. Przy relatywnie niskiej wartości posiadanych przez
te firmy aktywów, a tym samym niewielkiej zdolności do zabezpieczania kredytów, naturalnym partnerem dla MMŚP będzie branża leasingowa.
Skłonność firm do inwestowania będzie także wspierana przez fundusze
unijne, bowiem to MMŚP będą głównymi beneficjentami środków skierowanych
do przedsiębiorstw w ramach nowej perspektywy finansowej 2014-2020. Leasing
powinien i tutaj dostrzec swoje szanse i zrobić wszystko, aby je wykorzystać.
Biorąc pod uwagę sytuacje w Europie, Polska jest stosunkowo nadal
daleko za czołówką państw, gdzie leasing stanowi znaczący element wsparcia
kapitałowego inwestycji. Jednak należy zauważyć, że udział leasingu w Polsce
w inwestycjach systematycznie wzrasta, a poza tym coraz wyraźniejsze są tendencje zbliżenia struktury leasingowanych aktywów do standardów europejskich.
Dotyczy to w szczególności leasingu nieruchomości i samochodów osobowych.
Poza tym, tempo wzrostu wartości umów leasingowych przewyższa ponad dwukrotnie średnią w państwach europejskich.
198
Anna Jabłońska
Systematycznie wzrasta również udział leasingu w odniesieniu do PKB.
Na tym tle wydaje się, że leasing w Polsce staje się powoli integralnym elementem wsparcia kapitałowego inwestycji, zważywszy na ogromne nadal potrzeby
sektora MŚP i potencjał, jaki reprezentuje ten segment gospodarki. Mniejsze firmy pozbawione możliwości wsparcia w postaci kredytu, słusznie coraz częściej
upatrują w leasingu szanse na prowadzenie działalności gospodarczej i realizowanie inwestycji.
Wykres 13. Struktura finansowania nakładów na środki trwałe w sektorze
MŚP bez firm mikro
Źródło: na podstawie NBP, Dostępność finasowania przedsiębiorstw niefinansowych
w Polsce, 2016 rok, za (Tarnawa i Zadura- Lichota, 2013), na podstawie danych
z 2011 roku.
Struktura finansowania MŚP nie odbiega w sposób znaczący od średniej
dla wszystkich krajów UE. Istotne różnice dotyczą finasowania w postaci emisji
instrumentów dłużnych, udziałowych i pożyczek podporządkowanych. Stopień
wykorzystania ww. instrumentów jest znacznie niższy niż w EU. Środki własne
były i są najważniejszym źródłem finansowania MŚP (por. wykres 8 i 9).
Nie ulega wątpliwości, że rynek usług leasingowych w Polsce ma trwałe
podstawy do dalszej ekspansji. W warunkach ciągłego braku kapitału w tysiącach
przedsiębiorstw, ta forma finasowania musi cieszyć się stale rosnącym zainteresowaniem pomimo pewnych cech negatywnych, które posiada [Grzywacz i Burżacka-Majcher, 2007, s. 263]. Trudno jest wyobrazić sobie dzisiaj rozwój sektora
MŚP pozbawionego wsparcia ze strony firm leasingowych, które zdołały już odbudować zaufanie do całej branży po serii bankructw przedsiębiorstw leasingowych, mających miejsce po roku 2000. Należy dodać, że została już usunięta cześć
istotnych barier legislacyjnych hamujących rozwój transakcji leasingowych.
199
5. Sytuacja na rynku leasingu w Europie2
Wykres 14. Wskaźniki finansowe firm działających na europejskim rynku
leasingowym
Na podstawie badania Leaseurope Index obejmującego 23 europejskich firm leasingowych.
Celem badania było dostarczenie informacji nt. sytuacji na europejskim rynku leasingu.
Jest to jedyne badanie na rynku obejmujące wolumeny biznesowe i dane finansowe ankietowanych firm.
2
200
Anna Jabłońska
W III kwartale 2015 roku rynek leasingu w Europie utrzymał relatywnie
wysoką efektywność i zyskowność kw/kw, wartość nowych kontraktów wzrosła
o 9,2% r/r wobec 9,4% r/r w II kwartale 2015 roku. Według dostępnych danych
[PZL, 2015] w III kwartale 2014 roku zyskowność branży leasingowej w Europie znacznie poprawiła się r/r, co wpłynęło pozytywnie na wskaźnik rentowności
aktywów (1,9% na koniec III kwartału ) w warunkach obniżających się kosztów
ryzyka i utrzymywania się wskaźnika C/L na poziomie ok. 45%.
Podsumowanie
Pomimo swojej krótkiej historii leasing stał się w Polsce ważnym instrumentem finansowania wspierającym inwestycje wielu przedsiębiorstw. Rozwojowi tego rynku nie służyły przez długi czas rozwiązanie prawne. Przełomowe
znaczenie miała, unikalna w skali światowej, regulacja umowy leasingu, wprowadzona do kodeksu cywilnego nowelą z 2000 roku. Nawiązując do postanowień ottawskiej Konwencji Międzynarodowego Instytutu Ujednolicenia Prawa
Prywatnego (UNIDROIT) o międzynarodowym leasingu finansowanym z 1988
roku, unormowano kompleksowo w art. 7091-70918 tego kodeksu definicję umowy leasingu, zawarcie, prawa i obowiązki oraz odpowiedzialność stron, a także
jej zakończenie. Regulacja kodeksowa leasingu jako zjawiska cywilnoprawnego stanowi płaszczyznę odniesienia dla traktowania go w prawie podatkowym
i bilansowanym. W ten sposób stworzono jednolite ramy prawne dla leasingu,
które są jedną z głównych przesłanek jego rozwoju [Poczobuta, 2015].
Obecnie przedsiębiorstwa mają do dyspozycji bardzo wiele możliwości finansowania prowadzonej działalności. Wybór, który mają przedsiębiorstwa jest
bardzo szeroki. Naturalnie nie wszystkie formy finasowania są odpowiednie dla
każdego przedsiębiorstwa. Dokonując wyboru przedsiębiorstwa uwzględniają
wiele czynników. Okazuje się bowiem, że polskie przedsiębiorstwa nadal dość tradycyjnie podchodzą do zagadnienia związanego ze źródłem kapitału. Istotną rolę
w tym zakresie odgrywa oczywiście koszt finansowania i wiedza przedsiębiorcy.
Trudno jest wyobrazić sobie dzisiaj rozwój sektora MŚP pozbawiony wsparcia
ze strony firm leasingowych. Mniejsze firmy, pozbawione możliwości wsparcia
w postaci kredytu, słusznie coraz częściej upatrują swoja szansę w leasingu.
201
Literatura
• Bień Witold. 2011. Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa. Warszawa: Difin.
• Dębski Wiesław. 1991. Leasing czy kredyt. Warszawa: Poltext.
• Dworniak Jan. 2000. Leasing i umowy o podobnym charakterze. Warszawa:
Sanpollac.
• Fierla Andrzej. 2008. Wycena przedsiębiorstwa metodami dochodowymi. Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH.
• Grzywacz Jacek, Burżacka-Majcher Monika. 2007. Leasing w przedsiębiorstwie.
Warszawa: Szkoła Głowna Handlowa.
• Grzywacz Jacek. 2012. Kapitał w przedsiębiorstwie i jego struktura. Warszawa:
Szkoła Główna Handlowa, Oficyna Wydawnicza.
• Grzywacz Jacek. 2001. Faktoring. Warszawa: Difin.
• Jaworski Władysław, Zawadzka Zofia. 2005. Bankowość podręcznik akademicki.
Warszawa: Poltext.
• Poczobut Jerzy. 1996. Umowa Leasingu w prawie krajowym i międzynarodowym.
Warszawa: PWN.
• Podrecki Paweł. 1993. Leasing - charakterystyka prawna umowy, Kraków: serie:
Krótkie komentarze dla praktyków.
• Skowronek-Mielczarek Anna. 2007. Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowania. Warszawa: Wyd. C.H. Beck.
• Walica Henryk. 1999. Zarzadzanie kapitałem w przedsiębiorstwie: wykorzystanie
i powiększanie majątku trwałego. Dąbrowa Górnicza: Wyższa Szkoła Biznesu.
• Węcławski Jerzy. 2000. Finansowe wspomaganie rozwoju gospodarczego. Materiały pokonferencyjne. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
• Gazeta Prawna, Nr 3/1997.
• Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem
stanu koniunktury w IV kw. 2015r. oraz prognoz na I kw. 2016 rok, NBP.
Wykaz źródeł internetowych
• [www1] http://www.leasing.org.pl/statystyki/2015 (dostęp: 20.04.2016)
• [www2] http://www.leaseurope.org (dostęp: 20.04.2016)
ALTERNATIVE FINANCING OPTIONS FOR SMALL
AND MEDIUM-SIZED ENTERPRISES. LEASING
Summary:
Irrespective of their size, location or scope of activities, the enterprises need
funding sources. The financing takes various forms and sizes, depending on
the needs and potential of the funded business and adopted funding strategy.
In the current era the businesses have at their disposal a lot of possibilities of
financing their business activities. Traditionally, the forms of funding include
e.g.: issues of shares, bonds or commercial papers, leasing, factoring, franchising, commercial (merchant) credit, bank loans and cash loans, and forms
202
Anna Jabłońska
such as private equity or venture capital. When selecting sources of financing,
one should take into account a number of factors that define which methods of
raising capital are at the very moment most appropriate for the enterprise and
blend together so as to form the most favorable capital structure. The use of
appropriate solutions and tools allows operators to reduce the risk, thus affecting the achievement of their goals on maximizing the value and development
of the company.
A specific form of financing of investment activity is leasing. It is now an important form of investment implementation, especially in those units that have
a shortage of capital, and the use of the loan is for various reasons difficult
or even unprofitable. Leasing is a tool for investment financing, at the same
time presenting significant tax benefits for the lessee. Tax benefits related to
the leasing are available for both large enterprises and enterprises from the
SME sector. An increasing number of entrepreneurs in Poland attempts to use
the services of leasing companies. Over the last twenty years the leasing market in Poland has undergone a huge transformation. From a purely textbook
notion, the leasing has become a well-known service funding every third mobile property in Poland. Leasing market is particularly sensitive to changes in
the economic situation and changes in the regulatory environment.
Despite its short history, leasing has become in Poland an important financing
instrument, supporting investments of many companies. For a long time, the
development of this market has not been supported by legal solutions. A turning point was, unique in the world, regulation of the leasing agreement, introduced to the Civil Code by amendment of 2000. Referring to the provisions
of the Ottawa Convention, the International Institute for Unification of Private
Law (UNIDROIT) on international financial leasing 1988, there was comprehensively codified in art. 7091-70918 of this Code the definition of the leasing
agreement, conclusion, rights and obligations and liability of the parties, as
well as its termination. Code regulations of the leasing as a phenomenon of
civil law is the reference plane for its treatment in tax and balanced law. In this
way, uniform legal framework for the leasing was created, which is one of the
main reasons for its development.
Keywords: Leasing market, changes in the economic situation, changes in the
regulatory environment, regulation of the leasing agreement, Code regulations
of the leasing.
Instytut Ekonomii i Zarządzania
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
WYKORZYSTANIE KREDYTU
HANDLOWEGO W FINANSOWANIU
PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE
Streszczenie:
Kredyt handlowy jest powszechnie stosowanym krótkoterminowym źródłem
finansowania działalności przedsiębiorstw. Jego wykorzystanie w toku działalności determinowane jest wieloma czynnikami. W szczególności, podkreśla
się, że kredyt handlowy jest spontanicznym, łatwo dostępnym i elastycznym
źródłem finansowania. Celem artykułu jest analiza wykorzystania kredytu
handlowego jako źródła finansowania przez przedsiębiorstwa w Polsce. Badania przeprowadzono na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego.
Okres analizy obejmuje lata 2009-2014. W wyniku badań potwierdzono istotność zobowiązań handlowych w strukturze zobowiązań krótkoterminowych,
niezależnie od wielkości przedsiębiorstwa. Analiza danych wskazuje na zróżnicowane znaczenie zobowiązań handlowych w zależności od sekcji, w której
działa przedsiębiorstwo.
Słowa kluczowe: źródło finansowania, kredyt handlowy, zobowiązania z tytułu dostaw i usług
Wprowadzenie
Przedsiębiorstwa – w toku prowadzonej działalności – nieustannie stają
przed koniecznością określania źródeł finansowania swojej aktywności. Obok
źródeł wewnętrznych, podmioty mogą korzystać w tym zakresie ze źródeł zewnętrznych, wśród których istotne miejsce zajmuje kredyt handlowy.
Odraczanie terminów zapłaty jest rozwiązaniem powszechnie spotykanym
w transakcjach między przedsiębiorstwami, za którego stosowaniem przemawia
wiele różnych czynników. Każda ze stron – dostawca i nabywca – kieruje się
w tym zakresie swoimi motywami1. Dla podmiotu korzystającego z odroczonych
terminów zapłaty, kredyt kupiecki występuje w roli obcego, zewnętrznego, pozabankowego źródła finansowania jego działalności.
O motywach stosowania kredytu kupieckiego piszą szerzej np.: P. Rytko [2009], D. Zawadzka [2009], K. Kreczmańska-Gigol [2013].
1
204
Celem artykułu jest analiza wykorzystania kredytu kupieckiego jako źródła finansowania przez przedsiębiorstwa w Polsce. Artykuł składa się z pięciu
części. Po wprowadzeniu w tematykę artykułu wskazano źródła danych oraz metody badawcze zastosowane przy przygotowaniu opracowania. Następnie – na
podstawie literatury przedmiotu – przedstawiono czynniki stanowiące o atrakcyjności kredytu kupieckiego jako źródła finansowania działalności przedsiębiorstwa. W dalszej kolejności zaprezentowano wyniki analiz, przeprowadzonych na
podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, dotyczących wykorzystania
zobowiązań z tytułu i usług przez przedsiębiorstwa w Polsce. Artykuł kończy
podsumowanie zawierające główne wnioski przeprowadzonych badań.
1. Źródła danych i metody badawcze
Główną metodą badawczą zastosowaną przy przygotowaniu niniejszego
artykułu była analiza danych dotyczących źródeł finansowania przedsiębiorstw
w Polsce. Podstawą przeprowadzonych badań empirycznych były dane GUS za
lata 2009-2014 pochodzące z publikacji Bilansowe wyniki finansowe podmiotów
gospodarczych2. Wyniki analiz przedstawiono w postaci tabelarycznej oraz graficznej. Prezentację wyników badań poprzedza omówienie czynników przemawiających za wykorzystaniem kredytu kupieckiego w finansowaniu działalności
przedsiębiorstwa, dokonane na podstawie studiów literatury przedmiotu.
2. Czynniki atrakcyjności kredytu kupieckiego jako
źródła finansowania działalności przedsiębiorstwa
Kredyt kupiecki oznacza możliwość zakupu potrzebnych produktów przy
odroczeniu płatności na późniejszy, ustalony w umowie z dostawcą termin [Bień,
2011, s. 167]. Zawarcie transakcji między przedsiębiorstwami, zakładające odroczenie terminu zapłaty, rodzi określone skutki po stronie dostawcy-udzielającego kredytu kupieckiego oraz po stronie nabywcy-jego biorcy. Z punktu widzenia
sprzedawcy udzielenie kredytu kupieckiego wiąże się z powstaniem należności
z tytułu dostaw i usług, zaś z punktu widzenia nabywcy – oznacza pojawienie się
stosownych zobowiązań. Ten dwustronny wymiar kredytu kupieckiego dobrze
oddają słowa W.R. Lashera [2015, s. 37], zauważającego, że powstające należności i zobowiązania stanowią dwie strony tej samej monety.
Dane zawarte w publikacji Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych dotyczą jednostek zorganizowanych w formie spółek handlowych (osobowych i kapitałowych),
spółek cywilnych, przedsiębiorstw państwowych, spółdzielni, oddziałów przedsiębiorców
zagranicznych, państwowych jednostek organizacyjnych oraz osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, o liczbie pracujących równej co najmniej 10 osób, prowadzących księgi rachunkowe lub podatkową księgę przychodów i rozchodów. Dane zawarte
w publikacji GUS nie obejmują podmiotów prowadzących działalność bankową, maklerską,
ubezpieczeniową oraz towarzystw inwestycyjnych i emerytalnych, szkół wyższych, gospodarstw indywidualnych w rolnictwie, a także samodzielnych publicznych zakładów opieki
zdrowotnej i instytucji kultury posiadających osobowość prawną.
2
Wykorzystanie kredytu handlowego w finansowaniu przedsiębiorstw...
205
Wykorzystanie kredytu kupieckiego determinowane jest różnymi względami. W szczególności, dla dostawcy sprzedaż na kredyt stanowi jeden z instrumentów zwiększenia sprzedaży i zysków [Bień, 2011, s. 167]. Z kolei dla biorcy
kredytu kupieckiego stanowi on krótkoterminowe źródło finansowania jego działalności bieżącej.
Korzystanie z kredytu kupieckiego jako źródła finansowania wiąże się dla
przedsiębiorstwa z różnymi pozytywnymi efektami3, wśród których wymienia się
[Kreczmańska-Gigol, 2014, s. 154]:
–
pozyskanie źródła finansowania,
–
utrzymanie rezerw płynności w związku z nieangażowaniem przez
pewien czas gotówki,
–
poprawę zarządzania gotówką,
–
zmniejszenie kosztów transakcyjnych w zestawieniu z alternatywnymi źródłami finansowania,
–
możliwość sprawdzenia jakości kupowanych towarów i reklamacji
przed dokonaniem zapłaty,
–
utrzymanie niezależności przez dotychczasowych właścicieli,
–
skrócenie cyklu konwersji gotówki i zmniejszenie luki finansowej,
–
zmniejszenie zapotrzebowania na kapitał obrotowy netto,
–
obniżenie wartości kapitału zainwestowanego w przypadku nie zaliczenia do kapitałów operacyjnych zobowiązań.
Istotnym walorem kredytu kupieckiego jest to, że umożliwia on przedsiębiorstwu dokonywanie zakupów w sytuacji tymczasowego braku środków na
uregulowanie zobowiązania4. Jego rola wydaje się szczególna zwłaszcza w przypadku podmiotów mających ograniczony dostęp do środków z alternatywnych
źródeł. Zauważa się, że w przypadku mikro, małych i średnich przedsiębiorstw
ważnym czynnikiem wpływającym na ich popyt na kredyt handlowy jest ograniczona możliwość pozyskania kredytu bankowego [Rytko, 2009, s. 153].
Niewątpliwym atutem kredytu kupieckiego – w zestawieniu z innymi sposobami finansowania działalności przedsiębiorstwa – jest szybkość i łatwość jego
pozyskania. Kredyt kupiecki jest spontanicznym źródłem finansowania, pojawiającym się w wyniku przeprowadzania zwykłych transakcji handlowych [Ehrhardt
i Brigham, 2008, s. 565]. Jego pozyskanie nie wymaga trudnej i długotrwałej
procedury [Kubiak, 2005, s. 34]. Jak zauważa W. Bień [2011, s. 168], czas udostępnienia odbiorcy kredytu kupieckiego jest przeważnie bardzo krótki, a procedura oceny wypłacalności potencjalnego klienta przez dostawców jest znacznie
bardziej uproszczona niż stosowana przez banki. Co więcej, w przypadku opóźnienia w zapłacie dostawcy często wykazują dużą wyrozumiałość, aby nie stracić
klienta [Bień, 2011, s. 169].
Należy wyraźnie zaznaczyć, że finansowanie się kredytem kupieckim wiąże się nie tylko
z efektami pozytywnymi, ale również i negatywnymi, na co zwraca też uwagę K. Kreczmańska-Gigol [2014, s. 154].
4
T. T. Kaczmarek [2014, s. 153] zauważa, że kredyt kupiecki najczęściej stosowany jest w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo chce nabyć konkretne wyroby, a w danym momencie nie ma
wystarczających środków finansowych, aby jednorazowo za nie zapłacić.
3
206
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że kredyt kupiecki cechuje się
dużą elastycznością z uwagi na łatwość zwiększania i zmniejszania wartości zadłużenia zależnie od potrzeb [Kubiak, 2005, s. 39-40]. O atrakcyjności kredytu
kupieckiego i powszechności jego wykorzystania w działalności przedsiębiorstw
stanowi również jego wysoka dostępność. J. Kubiak [2005, s. 34] zauważa, że
z tej formy finansowania korzystać mogą niemal wszystkie przedsiębiorstwa, bez
względu na ich wielkość, a jedynym ograniczeniem w tym zakresie jest zła reputacja w obszarze regulowania zobowiązań. Kwestię tę akcentuje również P. Rytko
[2009, s. 155], zauważając, że dla przedsiębiorcy znanego z tego, że nieterminowo wywiązuje się ze swoich zobowiązań wobec dostawców, uzyskanie kredytu
kupieckiego będzie bardzo trudne lub niemożliwe.
Uwzględniając, że wiele przedsiębiorstw występuje w podwójnej roli –
dawcy i biorcy kredytu kupieckiego, otrzymany od dostawców kredyt kupiecki
pozwala sfinansować podmiotom należności powstałe w związku z odroczeniem
terminu zapłaty własnym klientom. W tym kontekście, zobowiązania wobec dostawców ograniczają wielkość inwestycji przedsiębiorstwa w kapitał pracujący
i pozwalają mu przerzucić część kosztów własnego wzrostu na dostawców. W ten
sposób przedsiębiorstwo oszczędza własne środki, które w przeciwnym razie musiałoby zainwestować w kapitał pracujący [Damodaran, 2007, s.649].
3. Wykorzystanie zobowiązań handlowych w działalności
przedsiębiorstw w Polsce
W latach 2009-2014 udział zobowiązań i rezerw na zobowiązania w pasywach ogółem przedsiębiorstw w Polsce oscylował w okolicy 50% – od 48,4%
w roku 2009 do 50,2% w roku 2011) (tabela 1). Analizując kształtowanie się
udziału zobowiązań długo- i krótkoterminowych w pasywach ogółem na przestrzeni okresu 2009-2014, obserwuje się wzrost udziału zobowiązań długoterminowych (o 2,7 pkt proc.) przy towarzyszącym mu spadku udziału zobowiązań
krótkoterminowych (o 2,1 pkt proc.), stanowiący wynik różnic w tempach zmian
omawianych kategorii (średniookresowe tempo zmian dla zobowiązań długoterminowych wyniosło w analizowanym przedziale czasu 10,5%, a dla zobowiązań
krótkoterminowych 4,7%, przy średniookresowym tempie zmian pasywów ogółem równym 6,4%).
207
Tabela 1. Struktura pasywów podmiotów gospodarczych w Polsce w latach
2009-2014 (w %)
WYSZCZEGÓLNIENIE
Pasywa ogółem
w tym:
Kapitał własny
Zobowiązania i rezerwy na
zobowiązania
w tym:
Rezerwy na zobowiązania
Zobowiązania długoterminowe
w tym:
kredyty i pożyczki
z tytułu emisji dłużnych papierów
wartościowych
Zobowiązania krótkoterminowe
w tym:
kredyty i pożyczki
wartościowych
z tytułu dostaw i usług
Rozliczenia międzyokresowe
2009 2010 2011 2012 2013 2014
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
51,6
48,4
51,5
48,5
49,8
50,2
50,8
49,2
50,8
49,2
49,9
50,1
3,6
13,0
9,3
3,7
12,8
9,0
3,8
13,7
9,8
3,9
13,5
9,5
3,9
14,2
10,0
3,8
15,7
10,9
0,5
0,6
1,6
1,9
2,2
2,5
28,0
28,0
28,7
27,4
26,9
25,9
6,8
0,2
6,2
0,3
6,4
0,7
6,8
0,6
6,9
0,7
6,4
0,7
14,0
3,8
14,3
4,0
14,6
4,0
13,6
4,3
13,0
4,2
12,5
4,6
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Bilansowe 2010; Bilansowe 2011; Bilansowe
2012; Bilansowe 2013; Bilansowe 2014; Bilansowe 2015].
Zgodnie z danymi tabeli 1 udział zobowiązań z tytułu dostaw i usług w pasywach ogółem przedsiębiorstw podlegał pewnym wahaniom. Najwyższą jego
wartość – równą 14,6% – zanotowano w roku 2011, najniższą zaś – wynoszącą
12,5% – na koniec 2014 roku. Znaczenie kredytu kupieckiego dla działalności
przedsiębiorstw podkreśla fakt, że w latach 2009-2012 udział zobowiązań z tytułu
dostaw i usług w pasywach ogółem przewyższał udział całych zobowiązań długoterminowych. Sytuacja ta zmieniła się wprawdzie w dwóch ostatnich latach analizowanego okresu, nadal jednak zobowiązania z tytułu dostaw i usług stanowią
kluczową pozycję zobowiązań przedsiębiorstw. W relacji do kapitałów własnych,
w 2014 roku zobowiązania z tytułu dostaw i usług stanowiły 25,1% ich wartości.
Dominującą kategorią w strukturze zobowiązań polskich przedsiębiorstw
są zobowiązania krótkoterminowe. Jak jednak zauważono, w ostatnich latach
obserwuje się pewną zmianę w zakresie zaangażowania zobowiązań długoi krótkoterminowych w finansowanie działalności przedsiębiorstwa, co znajduje
odzwierciedlenie w strukturze zobowiązań przedsiębiorstw. Analiza danych za
lata 2009-2014 wskazuje na systematyczny spadek udziału zobowiązań krótkoterminowych w zobowiązaniach i rezerwach na zobowiązania – z 57,9% w roku
2009 do 51,8% w roku 2014 – przy wzroście udziału zobowiązań długotermino-
208
wych – z 26,8% w roku 2009 do 31,4% w roku 2014. Sytuację w tym zakresie
ilustrują dane tabeli 2.
Tabela 2. Struktura zobowiązań i rezerw na zobowiązania podmiotów gospodarczych w Polsce w latach 2009-2014 (w %)
Wyszczególnienie
Zobowiązania i rezerwy na
zobowiązania
w tym:
2009 2010 2011 2012 2013 2014
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Rezerwy na zobowiązania
Zobowiązania długoterminowe
w tym:
kredyty i pożyczki
wartościowych
w tym:
kredyty i pożyczki
wartościowych
Rozliczenia międzyokresowe
7,5
26,8
7,7
26,4
7,5
27,3
8,0
27,5
7,8
28,8
7,7
31,4
19,3
1,0
18,7
1,1
19,6
3,1
19,4
3,8
20,4
4,5
21,8
5,0
57,9
57,7
57,2
55,8
54,7
51,8
14,1
0,4
12,8
0,6
12,8
1,3
13,9
1,3
13,9
1,4
12,7
1,4
28,9
7,8
29,5
8,2
29,1
7,9
27,6
8,7
26,5
8,6
25,0
9,1
Odnosząc się do kwestii wykorzystania kredytu kupieckiego w działalności przedsiębiorstw, zauważalny jest spadek udziału zobowiązań z tytułu dostaw
i usług w zobowiązaniach i rezerwach na zobowiązania w analizowanym okresie.
Podczas gdy w 2009 roku udział ten wynosił 28,9%, to w roku 2014 był on na
poziomie 25,0%.
Analiza struktury zobowiązań krótkoterminowych potwierdza istotność
kredytu kupieckiego jako krótkoterminowego źródła finansowania działalności
przedsiębiorstw. Jak wynika z danych tabeli 3, w całym rozpatrywanym okresie udział zobowiązań z tytułu dostaw i usług w zobowiązaniach krótkoterminowych ogółem kształtował się na poziomie około 50%, przy czym najwyższą jego
wartość odnotowano w roku 2010 (51,1%), a najniższą w roku 2014 (48,3%).
Od roku 2010 zauważa się niewielki, systematyczny spadek udziału zobowiązań
z tytułu dostaw i usług w zobowiązaniach krótkoterminowych, niemniej jednak
znaczenie kredytu kupieckiego jako krótkoterminowego źródła finansowania jest
nadal fundamentalne. W porównaniu z drugą kluczową pozycją zobowiązań krótkoterminowych – kredytami i pożyczkami– wykorzystanie kredytu kupieckiego
209
było około dwukrotnie większe5. Analiza danych wskazuje, że przedsiębiorstwa
w niewielkim zakresie finansowały się zobowiązaniami z tytułu emisji dłużnych
papierów wartościowych, aczkolwiek zauważa się, że pozycja ta rokrocznie zyskiwała na znaczeniu (od roku 2009 do roku 2014 wzrost udziału o 2 pkt proc.).
Tabela 3. Udział kredytów i pożyczek, zobowiązań z tytułu emisji dłużnych
papierów wartościowych oraz zobowiązań z tytułu dostaw i usług w zobowiązaniach krótkoterminowych w latach 2009-2014
Wyszczególnienie
w tym:
kredyty i pożyczki
wartościowych
2009 2010 2011 2012 2013 2014
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
100,0
24,3
22,2
22,3
24,9
25,5
24,6
0,8
1,0
2,3
2,4
2,6
2,8
49,9
51,1
50,9
49,4
48,4
48,3
Obserwowane zmiany w strukturze zobowiązań krótkoterminowych stanowią pochodną różnej dynamiki ich poszczególnych składników (tabela 4).
W analizowanym okresie zobowiązania krótkoterminowe wzrastały średniorocznie o 4,7%, przy czym dla zobowiązań z tytułu dostaw i usług wzrost ten wyniósł
średnio 4,0%, dla zobowiązań z tytułu krótkoterminowych kredytów i pożyczek
– 5,0%, a dla zobowiązań z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych
– 36,0%.
Tabela 4. Dynamika zobowiązań krótkoterminowych i ich wybranych składników w latach 2010-2014 (w %; rok poprzedni = 100)
Wyszczególnienie
kredyty i pożyczki
wartościowych
2010
107,2
97,7
2011
113,0
113,9
2012
99,0
110,6
2013
103,4
105,6
2014
101,7
98,0
142,6
258,0
101,5
114,5
108,9
109,9
112,4
96,1
101,2
101,5
Podejmując kwestię znaczenia zobowiązań handlowych w finansowaniu
działalności przedsiębiorstw, w badaniach uwzględnić należy kryterium wielkości przedsiębiorstwa. Analizując strukturę zobowiązań przedsiębiorstw w 2014
roku ze względu na wielkość podmiotu (mierzoną liczbą pracujących), zauwa Relacja zobowiązań z tytułu dostaw i usług do krótkoterminowych kredytów i pożyczek
w latach 2009-2014 wynosiła kolejno: 205,3%, 230,8%, 228,0%, 198,0%, 189,6%, 196,4%.
5
210
ża się, że zobowiązania krótkoterminowe stanowiły ich główny składnik, niezależnie od wielkości podmiotu. Jednakże, w przypadku przedsiębiorstw małych
i średnich udział zobowiązań krótkoterminowych w zobowiązaniach i rezerwach
na zobowiązania był – odpowiednio o 6,7 i 8,4 pkt proc. – wyższy niż w podmiotach dużych (wykres 1).
31,4%
ogółem
51,8%
34,3%
do 49 osób
29,6%
50-249 osób
31,3%
250 osób i więcej
0,0%
55,3%
10,0%
20,0%
zobowiązania długoterminowe
30,0%
40,0%
56,9%
48,6%
50,0%
60,0%
zobowiązania krótkoterminowe
Wykres 1. Udział zobowiązań krótko- i długoterminowych w zobowiązaniach
i rezerwach na zobowiązania w 2014 roku według liczby pracujących (stan
w dniu 31.XII.2014)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Bilansowe 2015].
Ze względu na wielkość podmiotu największy udział zobowiązań z tytułu
dostaw i usług w pasywach ogółem oraz zobowiązaniach i rezerwach na zobowiązania odnotowano w podmiotach małych i średnich (tabela 5).
211
Tabela 5. Udział zobowiązań z tytułu dostaw i usług w pasywach ogółem, zobowiązaniach i rezerwach na zobowiązania oraz zobowiązaniach krótkoterminowych w latach 2009 i 2014 oraz przeciętnie w latach 2009-2014 według
liczby pracujących (stan w dniu 31.XII; w %)
Średnia
2009-2014
2014
2009
Średnia
2009-2014
2014
2009
Średnia
2009-2014
2014
Jednostki o liczbie pracujących
250 i więcej
Do 49 osób
50-249 osób
osób
2009
2014
2009
Wyszczególnienie
Średnia
2009-2014
Ogółem
zobowiązania z tytułu
dostaw i usług / pasywa ogółem
14,0 12,5 13,7 16,0 14,0 15,7 15,5 14,0 15,4 12,8 11,5 12,4
zobowiązania z tytułu
dostaw i usług / zobowiązania i rezerwy na
zobowiązania
28,9 25,0 27,8 30,2 26,0 29,1 31,9 26,9 29,9 27,1 23,9 26,4
zobowiązania z tytułu dostaw i usług
/ zobowiązania
krótkoterminowe
49,9 48,3 49,7 48,8 47,1 48,6 51,0 47,3 49,9 49,6 49,1 49,9
Analiza struktury zobowiązań krótkoterminowych według wielkości podmiotu wskazuje, że w 2014 roku udział zobowiązań handlowych w przypadku
podmiotów dużych był nieco wyższy niż w grupie podmiotów małych i średnich
(49,1% wobec, odpowiednio, 47,1% i 47,3%). Biorąc jednak pod uwagę przeciętny udział zobowiązań z tytułu dostaw i usług w zobowiązaniach krótkoterminowych, wyznaczony na podstawie danych z lat 2009-2014, nie obserwuje się
znaczących różnic pomiędzy poszczególnymi grupami przedsiębiorstw (48,6%
dla podmiotów małych, 49,9% dla podmiotów średnich i dużych).
W odniesieniu do drugiego istotnego składnika zobowiązań krótkoterminowych – kredytów i pożyczek – zauważa się, że jego udział był wyższy w grupie podmiotów małych i średnich niż w grupie podmiotów dużych (wykres 2).
W 2014 roku krótkoterminowe kredyty i pożyczki w przypadku podmiotów małych i średnich stanowiły odpowiednio 30,5% i 28,8% zobowiązań krótkoterminowych, podczas gdy w przypadku podmiotów dużych udział ten wyniósł 20,5%.
212
60,0%
50,0%
49,9%
49,7%
48,3%
48,8%
47,1%
40,0%
30,0%
24,3%
24,6%
48,6%
30,5%
24,0%
23,9%
51,0%
27,2%
47,3%
27,4%
49,9%
28,8%
49,6%
27,3%
49,1%
22,9%
20,0%
49,9%
21,2%
20,5%
ogółem
do 49 osób
50-249 osób
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
0,0%
2009
10,0%
250 i więcej osób
zobowiązania z tytułu dostaw i usług / zobowiązania krótkoterminowe
kredyty i pożyczki krótkoterminowe / zobowiązania krótkoterminowe
Wykres 2. Udział kredytów i pożyczek krótkoterminowych oraz zobowiązań
z tytułu dostaw i usług w zobowiązaniach krótkoterminowych w roku 2009
i 2014 oraz przeciętnie w latach 2009-2014 według wielkości podmiotu (w %)
Analiza struktury zobowiązań krótkoterminowych według sekcji PKD
wskazuje, że wykorzystanie kredytu kupieckiego jako krótkoterminowego źródła
finansowania podlega zróżnicowaniu branżowemu (tabela 6).
213
Tabela 6. Udział wybranych składników w zobowiązaniach krótkoterminowych według sekcji PKD w 2009 i 2014 roku oraz przeciętnie w latach
2009–2014 (w%)
kredyty
i pożyczki
z tytułu
emisji dłużnych papierów
wartościowych
z tytułu
dostaw i usług
Wybrane składniki zobowiązań krótkoterminowych
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
24,6
24,3
24,0
23,1
20,0
19,8
21,7
22,3
22,0
12,9
8,4
12,4
23,8
24,2
23,8
2,8
0,8
2,0
0,0
0,0
0,0
3,5
0,7
2,1
15,0
3,7
5,5
0,8
0,3
0,8
48,3
49,9
49,7
37,3
34,6
37,7
47,9
50,7
49,7
30,6
32,4
32,7
51,7
53,2
53,1
2014
11,9
13,4
36,6
2009
15,6
1,6
46,3
średnia 2009-2014
13,9
8,1
39,5
Dostawa wody; gospodaro2014
wanie ściekami i odpadami;
2009
rekultywacja
średnia 2009-2014
Budownictwo
2014
2009
średnia 2009-2014
Handel i naprawa pojazdów
2014
samochodowych
2009
średnia 2009-2014
Transport i gospodarka
2014
magazynowa
2009
średnia 2009-2014
25,4
23,0
26,2
16,5
16,4
16,7
21,2
22,2
20,9
15,1
14,5
14,4
6,4
1,5
2,6
2,8
1,1
1,8
0,5
0,2
0,5
4,2
3,9
2,2
28,6
25,9
30,1
52,7
53,6
54,6
63,5
63,7
63,8
39,1
40,9
41,9
Wyszczególnienie
Ogółem
Rolnictwo, leśnictwo,
łowiectwo i rybactwo
Przemysł
Górnictwo i wydobywanie
Przetwórstwo przemysłowe
Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną,
gaz, parę wodną i gorącą
wodę
214
Informacja i komunikacja
Działalność finansowa
i ubezpieczeniowa
Obsługa rynku
nieruchomości
Działalność profesjonalna,
naukowa i techniczna
Administrowanie
i działalność wspierająca
Edukacja
Opieka zdrowotna i pomoc
społeczna
Działalność związana
z kulturą, rozrywką
i rekreacją
Pozostała działalność
usługowa
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
2014
2009
średnia 2009-2014
z tytułu
dostaw i usług
Zakwaterowanie
i gastronomia
z tytułu
emisji dłużnych papierów
wartościowych
Wyszczególnienie
kredyty
i pożyczki
Wybrane składniki zobowiązań krótkoterminowych
44,0
45,4
42,1
24,1
21,2
18,8
75,4
70,3
70,9
20,6
25,9
22,8
22,6
13,6
21,5
37,2
53,7
44,5
39,7
19,8
26,0
25,2
31,3
30,6
27,3
29,2
28,0
19,4
15,1
17,9
0,9
0,1
0,7
4,1
0,4
5,4
5,6
1,5
3,4
2,4
2,2
4,1
2,6
0,3
4,3
8,1
1,2
5,2
1,0
0,7
0,0
0,2
0,8
0,3
0,3
0,1
-
28,2
29,7
31,7
45,0
45,1
46,7
7,0
6,2
6,7
30,1
30,7
32,7
41,1
32,2
34,8
24,0
22,6
24,7
28,5
36,8
35,0
44,0
43,2
42,3
29,7
36,5
31,9
51,9
55,4
55,8
215
Zgodnie z danymi tabeli 6, w 2014 roku udział zobowiązań z tytułu dostaw
i usług w zobowiązaniach krótkoterminowych był najwyższy w przedsiębiorstwach działających w obszarach: handel i naprawa pojazdów samochodowych
(63,5%), budownictwo (52,7%), pozostała działalność usługowa (51,9%) oraz
przemysł (47,9%; przy czym dla przetwórstwa przemysłowego: 51,7%). Również analiza w kategoriach przeciętnych potwierdza znaczenie zobowiązań handlowych dla przedsiębiorstw z powyższych sekcji. Najniższy udział zobowiązań
z tytułu dostaw i usług w zobowiązaniach krótkoterminowych zaobserwowano
w sekcji działalność finansowa i ubezpieczeniowa. W przypadku podmiotów
działających w tym obszarze kluczowe znaczenie w zobowiązaniach krótkoterminowych miały, bowiem, kredyty i pożyczki.
Podsumowanie
Za wykorzystaniem kredytu kupieckiego jako źródła finansowania działalności przedsiębiorstwa przemawia wiele czynników. O jego atrakcyjności i powszechności stosowania stanowią, w szczególności, takie walory jak: szybkość
i łatwość pozyskania, dostępność czy elastyczność.
W artykule przeanalizowano wykorzystanie kredytu handlowego w finansowaniu działalności przedsiębiorstw w Polsce w latach 2009-2014. W wyniku
przeprowadzonych badań potwierdzono znaczenie zobowiązań z tytułu dostaw
i usług w strukturze źródeł finansowania przedsiębiorstw. Wprawdzie zaobserwowano, że od 2010 roku udział zobowiązań handlowych w całości zobowiązań
krótkoterminowych powoli malał, w dalszym ciągu jednak, na koniec 2014 roku,
blisko co drugi złoty zobowiązań krótkoterminowych wygenerowany był przez
kredyt kupiecki.
Otrzymane wyniki pozwalają stwierdzić, że zobowiązania z tytułu dostaw
i usług stanowią kluczową pozycję zobowiązań krótkoterminowych, niezależnie
od wielkości przedsiębiorstwa. Przeprowadzona analiza wskazuje na zróżnicowane znaczenie zobowiązań z tytułu dostaw i usług w zobowiązaniach krótkoterminowych w zależności od specyfiki branżowej. Największy udział zobowiązań
handlowych zanotowały przedsiębiorstwa działające w sekcjach: handel i naprawa pojazdów samochodowych, budownictwo, pozostała działalność usługowa oraz przemysł, zaś najniższy podmioty prowadzące działalność finansową
i ubezpieczeniową.
Literatura
• Bień Witold. 2011. Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa. Warszawa: Difin.
• Damodaran Aswath. 2007. Finanse korporacyjne. Teoria i praktyka. Gliwice: Wydawnictwo Helion.
• Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych w 2009 r. 2010. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.
216
vBilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych w 2013 r. 2014. Warszawa:
Główny Urząd Statystyczny.
• Ehrhardt Michael C., Brigham Eugene F. 2008. Corporate Finance: A Focused
Approach. Third Edition. Mason, OH: South-Western Cengage Learning.
• Kaczmarek Tadeusz Teofil. 2014. Finanse przedsiębiorstw. Teoria i praktyka.
Warszawa: Wolters Kluwer SA.
• Kreczmańska-Gigol Katarzyna. 2013. Faktoring jako jeden z instrumentów zarządzania należnościami i zobowiązaniami handlowymi a struktura kapitału. Warszawa: Difin.
• Kreczmańska-Gigol Katarzyna. 2014. Kredyt kupiecki. W Finansowanie przedsiębiorstwa. Ujęcie teoretyczno-praktyczne, red. Joanna Szlęzak-Matusewicz, Paweł Felis, 149-167. Warszawa: Wolters Kluwer SA.
• Kubiak Jarosław. 2005. Hierarchia źródeł krótkoterminowego finansowania
przedsiębiorstwa. Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu.
• Lasher William R. 2015. Practical Financial Management. Eight Edition. Boston:
Cengage Learning.
• Rytko Piotr. 2009. Zarządzanie kredytem handlowym w małych i średnich przedsiębiorstwach. Warszawa: Difin.
• Zawadzka Danuta. 2009. Determinanty popytu małych przedsiębiorstw na kredyt
handlowy. Identyfikacja i ocena. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu.
THE USE OF TRADE CREDIT IN BUSINESS
FINANCING IN POLAND
Summary:
Trade credit is a commonly used short-term source of business financing. The
use of trade credit in the course of business is determined by a number of factors. In particular, it is noted that trade credit is a spontaneous, easily available
and flexible source of funding. The aim of the paper is to examine the use of
trade credit as a source of finance of enterprises in Poland. The research was
conducted on the basis of data from the Polish Central Statistical Office. The
research period covers the years 2009-2014. The research confirmed the significance of trade liabilities in the structure of short-term liabilities, regardless
of the size of the enterprise. The data analysis indicates that the importance of
trade liabilities varies depending on the sector in which the business operates.
Keywords: source of finance, trade credit, trade liabilities
Jacek Grzywacz
SKUTECZNOŚĆ SYSTEMÓW
CASH POOLING W ZARZĄDZANIU
ŚRODKAMI PIENIĘŻNYMI
PRZEDSIĘBIORSTWA
Streszczenie:
Celem artykułu jest określenie realnych możliwości efektywnego sterowania
w przedsiębiorstwie środkami pieniężnymi, w sytuacji zarówno ich niedoboru,
jak też nadwyżek, przy wykorzystaniu systemów typu cash pooling. Zwrócono
tu istotną uwagę na efekty tego rodzaju rozwiązań, a także istniejące ograniczenia, w tym o charakterze fiskalnym.
Słowa kluczowe: cash management, cash poolingu, rodzaje cash poolingu,
problemy podatkowe
Wprowadzenie
Nie ulega żadnej wątpliwości, że kluczowym warunkiem bezpiecznego
funkcjonowania przedsiębiorstwa jest utrzymanie płynności finansowej. Zależy ona od wielu czynników o różnym zresztą charakterze, wśród których warto zwrócić uwagę na umiejętność sterowania środkami pieniężnymi, co z kolei
w istotnym stopniu zależy od predyspozycji samego przedsiębiorcy. Dużą pomocą są tu rozwiązania oferowane przez banki w ramach szeroko pojętej obsługi
wykorzystującej elektroniczne systemy komunikowania się z firmą. Elementem,
który wywiera znaczący wpływ na proces optymalizacji oraz zarządzania środkami pieniężnymi, przez co przyczynia się do poprawy płynności finansowej czy
minimalizacji poziomu gotówki w obrocie jest cash management zaliczany do
usług bankowości transakcyjnej. [Lipski, 2014, s. 142.] Szczególna zaś usługą należącą do tej właśnie grupy usług bankowych jest cash pool. [Dąbrowska, 2010,
s. 133]. Zaliczany jest on do narzędzi zarządzania płynnością finansową jednostek gospodarczych, które istotnie oddziałują na minimalizacje kosztów finansowych. [Cicirko, 2010, s. 195]. Rozwiązanie to jest skierowane do przedsiębiorstw
dysponujących wieloma rachunkami bankowymi, działających w jednostkach
powiązanych ze sobą kapitałowo, w których występują zarówno spółki charakteryzujące się niedoborami, jak i nadwyżkami pieniężnymi.
218
Jacek Grzywacz
1. Czym jest
Korzystanie z nowoczesnych metod zarządzania środkami pieniężnymi
typu cash management stwarza przedsiębiorstwu możliwość nie tylko wykonywania typowych operacji o charakterze rozliczeniowym, ale także wyposaża firmę w narzędzia analityczne służące planowaniu płynności finansowej, np. analizy
bieżących i planowanych płatności, kalkulowania wysokości odsetek od kredytów itp. Wspomaga również decyzje dotyczące przenoszenia wolnych środków na
inne rachunki przedsiębiorcy w celu skumulowania (pooling) i uzyskania w ten
sposób korzystniejszego oprocentowania oraz dyspozycje transferu środków z rachunków bieżących wykazujących nadwyżkę na inne rachunki (netting) o saldzie ujemnym, względnie niższym niż saldo dyspozycyjne ustalone przez firmę.
W przypadku optymalizacji lokat poszukuje się korzystnych inwestycji (lokat)
przejściowych nadwyżek finansowych (kasowych). Lokaty takie charakteryzuje
możliwość szybkiego dysponowania nimi, stosunkowo niskie koszty transakcji,
korzystne oprocentowanie, płynny rynek i możliwość oszacowania ryzyka.
Pomimo tego, że brak jest jednoznacznej definicji usługi typu cash management, inaczej określanej jako bankowości transakcyjnej, można przyjąć, że
polega ona na kompleksowym zarządzaniu płynnością przedsiębiorstwa. Wykorzystuje się tu zautomatyzowane systemy bankowe wspomagające zarządzanie
środkami pieniężnymi w firmie poprzez obsługę bieżących operacji pieniężnych.
Dzięki temu istnieje możliwość efektywniejszego zarządzania gotówką, w tym
uzupełniania jej niedoborów, a także zagospodarowywania pojawiających się
nadwyżek pieniężnych. Usługi te pozwalają zatem na elastyczną obsługę rachunku oraz ułatwiają wykonywanie bieżących operacji finansowych.
Celem cash management jest bowiem ułatwienie przedsiębiorstwu zarządzania nie tylko gotówką, ale również płatnościami i zobowiązaniami.
Tego rodzaju usługi skierowane są szczególnie do przedsiębiorców o rozbudowanej strukturze, posiadających oddziały lub filie, z których każda ma swój
rachunek bieżący. Optymalizują one poziom środków pieniężnych w ramach
grupy, racjonalizując ich stan w przypadku rachunków z przejściowo wolnymi
nadwyżkami środków i uzupełniając je na rachunkach tych oddziałów, na których
występują niedobory.
Ogólnie ujmując, usługi bankowości transakcyjnej mają charakter:
•
informacyjny – zapewniają bieżące informacje o stanie środków na
rachunkach bankowych oraz automatycznie porównują dzienne salda z saldami docelowymi, sugerując transfery między rachunkami,
•
transakcyjny – dotyczą wszelkich rozliczeń pieniężnych i transferu środków, transakcji inwestycyjnych na rynku pieniężnym oraz
transakcji zagranicznych,
•
doradczy – obejmują usługi wspomagające decyzje, głównie zaś
planowanie i modelowanie przyszłych przepływów pieniężnych,
doradztwo dotyczące inwestycji krótkoterminowych oraz w zakresie zarządzania poziomem zadłużenia i ryzykiem kredytowym,
Skuteczność systemów „cash pooling” w zarządzaniu środkami...
•
219
administracyjny – są to usługi uzupełniające, wspomagające bieżące zarządzanie rachunkami przedsiębiorstwa, np. składanie zamówień na karty płatnicze, wyciągi bankowe, czy też różnorodne
analizy.
Możliwości, jakie oferuje cash management jest jak widać wiele. W ujęciu
transakcyjnym dotyczą one przede wszystkim następujących usług:
•
konsolidacja sald,
•
obsługa płatności masowych,
•
polecenie zapłaty.
Charakter opisywanych usług jest w zasadzie taki sam w bankach mających w swojej ofercie cash management, chociaż szczegółowe rozwiązania mogą
się nieco różnić.
Warto również zwrócić uwagę na różnorodność nazw spotykanych w różnych ofertach. Przykładowo, można wskazać na następujące rozwiązania:
•
Trans Cash – usługa przeznaczona dla firm prowadzących obrót
gotówkowy. Mogą one dokonywać wpłat gotówkowych do tzw.
wrzutni nocnych, a także oddziałów banku oraz skorzystać z transportu chronionego i zasilania gotówkowego wprost do firmy,
•
TransCollect – usługa adresowana do tych przedsiębiorstw, których
przedmiot działalności łączy się z koniecznością rozliczania dużej liczby należności. Umożliwia ona automatyczną identyfikację
wpłat, dzięki czemu przedsiębiorcy w szybkim czasie otrzymują
potwierdzenie wpływu środków na swoje konto,
•
TransDebit – usługa skierowana dla tych firm, które poszukują rozwiązań zwiększających płynność finansową. Pozwala ona
na regulowanie zobowiązań poprzez bezpośrednie obciążenie rachunku dłużnika, ograniczając jednocześnie ilość nieterminowych
płatności.
Podstawowym aspektem bankowości transakcyjnej są przede wszystkim
internetowe rachunki bankowe. Są to zazwyczaj systemy real-time, w których
procesy przebiegają w sposób ciągły, zaś komunikacja między bankiem i przedsiębiorstwem jest obustronna. Ich działanie oparte zostało na uruchomieniu „inteligentnych” terminali w siedzibie klienta, dzięki czemu informacje zebrane przez
centralny komputer banku mogą być w przedsiębiorstwie dalej przetwarzane
w połączeniu z danymi wewnętrznymi. Szeroki zakres usług oferowanych przedsiębiorstwom przez banki wykracza poza standardowe usługi informacyjne oraz
transakcyjne i jest zróżnicowany w zależności od banku. Najbardziej zaawansowane usługi dotyczą zarządzania walutami, krótkoterminowego planowania finansowego oraz inwestowania krótkoterminowych nadwyżek.
Należy również zauważyć, że obok systemów cash management banki
oferują szereg niezależnych możliwości, które mogą być wykorzystywane w sposób wybiórczy, zależnie od potrzeb przedsiębiorstwa.
220
Jacek Grzywacz
2. Istota i korzyści cash poolingu
Cash pooling umożliwia przedsiębiorstwu efektywne zarządzanie płynnością kapitału obrotowego w sytuacji, gdy działalność gospodarcza jest prowadzona za pośrednictwem kilku podmiotów posiadających odrębną osobowość
prawną, natomiast zarządzanie finansami tych podmiotów jest koordynowane na
poziomie globalnym w sposób scentralizowany.
Jest to usługa umożliwiająca efektywne zarządzanie środkami pieniężnymi
zgromadzonymi na rachunku bankowym. W uproszczeniu można powiedzieć, że
jest to wspólny rachunek grupy kapitałowej, który umożliwia kompensowanie
przejściowych nadwyżek finansowych jednej spółki, niedoborami innej spółki tej
samej grupy kapitałowej. Trudności nastręcza bowiem kwestia wykorzystywania zewnętrznych źródeł finansowania i wyliczenia kosztów z tego tytułu, co jest
spowodowane tym, że część jednostek w grupie w tym samym czasie zgłasza
zapotrzebowanie na środki pieniężne, podczas gdy inne mogą posiadać wolne
nadwyżki takich środków. Jednocześnie dopasowanie struktury przepływów gotówkowych w ramach grupy niesie ze sobą komplikacje wynikające z konieczności każdorazowego zawierania umów pożyczek między podmiotami, a co za tym
idzie ponoszenia kosztów z tytułu podatku od czynności cywilnoprawnych.
Cash pooling jest zatem systemem sformalizowanej koncentracji sald środków pieniężnych z jednostkowych rachunków bankowych spółek uczestniczących w tym systemie i łącznego zarządzania zgromadzoną w ten sposób kwotą.
Wykorzystanie przez przedsiębiorstwo systemu cash pooling umożliwia
zatem:
•
ograniczenie kosztów finansowych,
•
optymalne zaangażowanie środków finansowych,
•
poprawienie płynności finansowej przedsiębiorstwa,
Można oczywiście zastanawiać się, na ile praktyka potwierdza istnienie
takich możliwości. Nie zmienia to jednak faktu, że przedsiębiorstwa o rozbudowanej strukturze organizacyjnej korzystające z cash poolingu wskazują na konkretne efekty.
Zasadę funkcjonowania cash poolingu ilustruje przykład 1.
Przykład 1. Korzyści związane z wykorzystywaniem cash poolingu
•
•
Oprocentowanie środków na rachunku bieżącym – 1%
Oprocentowanie kredytu w rachunku bieżącym – 7%
221
Sytuacja w grupie kapitałowej bez cash poolingu
Spółka / Rachunek
Rachunek A
Rachunek B
Rachunek C
Razem (cała grupa)
Saldo
6 000
- 4 000
- 3 000
Oprocentowanie
Odsetki
1%
60
7%
-280
7%
-210
-430
Sytuacja w grupie kapitałowej z wykorzystaniem cash poolingu
Spółka / Rachunek
Rachunek A
Rachunek B
Rachunek C
Razem (cała grupa)
Saldo
6 000
- 4 000
- 3 000
- 1000
Oprocentowanie
Odsetki
1%
7%
7%
7%
-70
Jak wynika z przykładu, w przypadku wykorzystania cash poolingu całkowity koszt z tytułu odsetek dla grupy kapitałowej wyniesie tylko 70 zł, ponieważ
będą one naliczone od salda skonsolidowanego, równego, podczas gdy dla rachunków nie objętych konsolidacją koszt ten byłby znacznie wyższy i wynosiłby 430 zł.
W klasycznej wersji działanie cash poolingu opiera się o stworzony dla
grupy przedsiębiorstw rachunek główny, na który każdego dnia przelewane są
nadwyżki środków z wszystkich konta bankowych poszczególnych spółek należących do holdingu, czyli tzw. kont technicznych (subkont) w celu rozdysponowania ich przez podmiot zarządzający zgromadzonymi środkami, określany jako
pool leader w roli, którego najczęściej występuje bank lub też spółka dominująca
grupy kapitałowej. Wszystkie transfery środków, rzeczywiste bądź tylko wirtualne mające miejsce w ciągu dnia roboczego odbywać się mogą wielokrotnie,
zależnie od potrzeb podmiotów uczestniczących. W momencie, gdy suma nadwyżek spółek, które uzyskały dodatnie salda okaże się wystarczająca do pokrycia
łącznych niedoborów, bank może zaoferować kredytowanie z własnych środków
na tradycyjnych warunkach.
Cash pooling może funkcjonować również na inne sposoby, w zależności
od konstrukcji umowy z bankiem, gdyż usługa ta jest każdorazowo dopasowywana do klienta.
Jak łatwo zauważyć, wykorzystywanie przez przedsiębiorstwo systemu
cash pooling może przynieść wymierne efekty.
Do głównych korzyści można zaliczyć kilka istotnych aspektów:
1.
Krótkoterminowe finansowanie oraz inwestowanie z wykorzystaniem systemu cash pooling jest dla spółek-córek bardziej opłacalne
niż przeprowadzanie takich transakcji za pośrednictwem rynku pieniężnego, pokrywanie deficytów jest związane z małymi kosztami,
natomiast korzyści z lokat są większe (dzięki koncentracji środków
możliwe jest dysponowanie większymi sumami i lokowanie ich na
korzystniejszych warunkach).
222
Jacek Grzywacz
2.
3.
4.
5.
Przedsiębiorstwa nie muszą utrzymywać nie oprocentowanych nadwyżek ani korzystać z drogich źródeł finansowania – nieoczekiwane
wpłaty lub wypłaty może wyrównać, przez co eliminuje się wszelkie odchylenia od planu.
Cash pooling wspomaga ograniczenie ryzyka walutowego – istotą
działania tego systemu jest bowiem zestawienie wszystkich pozycji płynnych koncernu w jednej walucie, co daje lepsze informacje
o pozycjach walutowych i możliwość efektywnego sterowania nimi
w skali koncernu.
Poszczególne przedsiębiorstwa nie muszą codziennie podejmować
decyzji dotyczących pożyczania lub lokowania środków płynnych
- działania w tym zakresie podejmuje jednostka centralna odpowiedzialna za cash pooling. W pojedynczych przedsiębiorstwach nie jest
zatem konieczna bardzo dobra znajomość rynku pieniężnego oraz
zaawansowana wiedza z zakresu zarządzania finansami.
System cash pooling daje szerokie możliwości dostarczania oraz prezentacji informacji o rachunkach bankowych danej jednostki, obejmują one zarówno wgląd w stan rachunku i operacje na nim, ich
historie, a także przygotowanie danych w takiej formie, aby możliwe było ich automatyczne transferowanie do systemu finansowo
-księgowego przedsiębiorstwa. Tworzenie przez system raportów
umożliwia kontrolę wszelkich operacji, danych, uprawnień, podejmowanych przez filie decyzji finansowych itp.
Cash pooling jest zatem wykorzystywany przez spółki należące do jednej
grupy kapitałowej, podmioty powiązane ekonomicznie w inny sposób lub posiadające wielooddziałową strukturę organizacyjną i prowadzące wiele rachunków
bankowych. Mechanizm ten z powodzeniem mogą wykorzystać też sklepy zrzeszone w sieć handlową, czy sieci restauracji.
Nie wszystkie podmioty mają jednak możliwość skorzystania z usługi cash
poolingu, warunkiem jest bowiem stabilna kondycja finansowa całej korporacji
oraz porównywalne obroty osiągane przez poszczególne filie przy jednoczesnym
wykazywaniu różnic w saldach na rachunkach bieżących.
3. Rodzaje cash pollingu
W literaturze i praktyce gospodarczej występują dwa podstawowe rodzaje
cash-poolingu:
1.
Cash pooling fizyczny (określany jako konsolidacja realna albo
rzeczywista) występujący w formie zero balancing lub target
balancing.
2.
Cash pooling wirtualny (notional cash pooling, kompensacja
odsetek)
223
I. Cash polling fizyczny
W przypadku cash poolingu fizycznego (rzeczywistego) ma miejsce fizyczny transfer środków pomiędzy rachunkami podmiotów uczestniczących,
zaś wszelkie rozliczenia odbywają się pomiędzy otwartym w tym celu rachunkiem głównym, a bieżącymi rachunkami bankowymi wszystkich spółek. Koncentracja sald poszczególnych rachunków na rachunku skonsolidowanym,
otwartym dla potrzeb operacji cash poolingu, może mieć miejsce na koniec dnia
roboczego, po każdej transakcji lub też po przekroczeniu określonego limitu,
w zależności od przyjętych wcześniej ustaleń. Środki z rachunków o saldach dodatnich przelewane są na rachunek główny lub – w sytuacji niedoborów, czyli
sald ujemnych – rachunki oddziałów są zasilane z rachunku zcentralizowanego.
Wykorzystuje się w tym celu automatyczny system przeksięgowań pomiędzy rachunkami umożliwiający przenoszenie sald z rachunków poszczególnych oddziałów lub filii na jeden wspólny rachunek skonsolidowany.
Poprzez fizyczne transfery, w systemie koncentracji sald może mieć miejsce codzienne bilansowanie do zera sald poszczególnych rachunków pomocniczych – ta forma cash poolingu określana jest jako zero balancing. W innym
przypadku, na rachunkach uczestników na koniec każdego dnia mogą występować z góry założone salda nie zerowe, co określane jest mianem target balancing
lub inaczej – near zero balancing.
W zero balancing cash pooling, gdzie następuje koncentracja środków na
koncie podstawowym, za każdym razem dokonywany jest rzeczywisty transfer.
Pełne salda ze wszystkich rachunków spółek wykazujących dodatni stan środków
są przekazywane na rachunek główny, a następnie rozdzielane w zależności od
zapotrzebowania danej filii. Nadwyżki z rachunku skonsolidowanego są przeznaczane na pokrycie deficytów rachunków o ujemnych saldach. Odbywa się to zazwyczaj na koniec dnia, najczęściej po ostatniej sesji, na której przeprowadzane
są przelewy bankowe. Może się to odbywać również po każdej transakcji albo
po przekroczeniu wyznaczonego poziomu. Na początku następnego dnia środki
zwracane są na jednostkowe rachunki spółek.
Podstawą naliczania odsetek jest saldo rachunku głównego, dzięki czemu
osiąga się optymalną wysokość odsetek dla rachunków wszystkich uczestników.
Odsetki są przelewane na rachunek skonsolidowany i rozdzielane pomiędzy poszczególne rachunki spółek, zgodnie z zawartą umową. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby ze zdefiniowanego rachunku głównego na koniec dnia wykonywany był
przelew na lokatę nocną, a przed otwarciem firmy środki wracały z powrotem na
poszczególne konta.
W przypadku natomiast target balancing cash pooling na jednostkowych
rachunkach spółek grupy na koniec każdego dnia roboczego występują z góry
określone salda dodatnie. Nie doprowadza się tu do wyzerowania sald rachunków
podmiotów uczestniczących, a na rachunek główny trafia tylko część środków
z wypracowanych nadwyżek pieniężnych. Od salda rachunku skonsolidowanego
naliczane są odsetki zbiorcze dla grupy, podobnie jak od poszczególnych rachunków podlegających koncentracji.
224
Jacek Grzywacz
Operowanie z wykorzystaniem rachunku skonsolidowanego znacznie ułatwia bieżące zarządzanie środkami pieniężnymi, gdyż w efekcie tylko jeden rachunek bankowy wymaga kontroli ze strony przedsiębiorstwa, a zgromadzenie
większych sum gotówki daje szanse na wynegocjowanie korzystniejszego oprocentowania i większe dochody z inwestycji. Ta forma cash poolingu jest wygodna
zwłaszcza dla dużych przedsiębiorstw o rozbudowanej strukturze organizacyjnej,
korzystających z wielu rachunków bieżących i subkont. Oferowana jest też często
pojedynczym osobom prawnym, posiadającym wiele rachunków.
Podsumowując, w przypadku fizycznego transferu środków pomiędzy
wieloma subkontami może zachodzić sytuacja automatycznych przeksięgowań
transferu nadwyżek (w tym ponad ustalony limit), uzupełnienia niedoborów
(również do ustalonego limitu) oraz zerowania sald (w tym ponad ustalony limit).
Praktyczne korzyści wynikające z fizycznego transferu środków pomiędzy
rachunkami w grupie są zatem następujące:
•
optymalizacja kosztów i przychodów odsetkowych (depozyt złożony jest bowiem z jednej kwoty),
•
skonsolidowane saldo,
•
lepsza analiza i kontrola operacji,
•
możliwość swobodnego dysponowania środkami do określonej
kwoty,
•
brak konieczności wykonywania przelewów w celu zasilenia
subkont.
II. Wirtualny cash pooling (notional cash pooling)
W cash poolingu wirtualnym nie dochodzi do rzeczywistego przepływu
środków pieniężnych, a jedynie w sposób wirtualny sumowane są salda rachunków uczestniczących w operacji. Sposób obliczania odsetek pozostaje jednakże
analogiczny, jak w modelu konsolidacyjnym i opiera się o łączne saldo (netto)
wszystkich rachunków. System ten polega zatem na naliczaniu przez bank odsetek od skonsolidowanego salda netto wszystkich rachunków grupy firm, zamiast
od indywidualnych sald znajdujących się na rachunkach poszczególnych spółek.
Kompensowanie odsetek ma charakter często arytmetyczny i ma na celu ustalenie
kwoty nadwyżki odsetkowej. Efekt odsetkowy jest identyczny jak przy zastosowaniu fizycznych transferów środków. Istota funkcjonowania tego systemu jest
widoczna w zasadach przeprowadzania rozliczeń, a mianowicie:
•
na koniec każdego dnia salda z rachunków firm korzystających
z usługi sumowane są na technicznym rachunku pomocniczym prowadzonym przez bank,
•
salda poszczególnych rachunków firm pozostają do dyspozycji ich
posiadaczy – nie następuje ich przelew na wspólny rachunek,
•
odsetki od sald każdego z rachunków biorących udział w kompensacji bank nalicza zgodnie z zasadami określonymi w odrębnych
umowach: np. prowadzenia rachunku bieżącego oraz kredytowych,
•
225
na koniec okresu odsetkowego bank nalicza odsetki od skonsolidowanego salda netto, które służą wyliczeniu nadwyżki odsetkowej,
•
nadwyżka odsetkowa wynikająca z korzystania z usługi wirtualnego cash poolingu powstaje poprzez wyliczenie różnicy pomiędzy
kwotą odsetek od salda skonsolidowanego netto, a sumą odsetek
wyliczonych od każdego z sald odrębnie,
•
odsetki od każdego z sald na poszczegó1nych rachunkach mogą
być korygowane raz w miesiącu (zmniejszane w przypadku odsetek ujemnych i zwiększane w przypadku odsetek dodatnich o odpowiednią część nadwyżki odsetkowej),
•
istnieją trzy możliwości rozdzielenia nadwyżki odsetkowej:
–
proporcjonalnie pomiędzy wszystkie firmy z Grupy,
–
tylko pomiędzy te firmy z Grupy, które posiadają salda kredytowe (proporcjonalnie do udziału sald),
–
tylko dla jednego wybranego podmiotu prawnego, np. lidera
Grupy („firmy matki”),
•
wszelkie odsetki naliczone bądź należne odciążają / uznają odpowiedni rachunek bieżący klienta,
•
bank nalicza koszt rezerwy obowiązkowej od każdego z sald kredytowych (również salda skonsolidowanego netto) i obciąża dany
rachunek bieżący klienta,
•
kwota odsetek, prowizji i rezerwy obowiązkowej jest księgowana
w dobro/ciężar rachunku klienta jedną kwotą netto (bank dostarcza
klientowi szczegółowe zestawienie), bądź rozdzielnie – rodzajowo,
•
nie ma konieczności wykonywania przelewów w celu zasilenia
subkont.
Należy zauważyć, że zastosowanie cash poolingu wirtualnego nie pozwala
na osiąganie korzyści w takim wymiarze, jak w przypadku cash poolingu rzeczywistego. Powodem tego jest fakt, że bank wobec braku faktycznego przepływu
środków pieniężnych, zobligowany jest do odprowadzania rezerwy obowiązkowej od każdego spośród rachunków z dodatnim saldem, co obniża efektywność
całej operacji.
Ten rodzaj cash poolingu wykorzystuje założenia nettingu, przez który
rozumie się saldowanie wzajemnych rozliczeń pomiędzy spółkami należącymi do
jednej grupy kapitałowej i kalkulowaniu odsetek po uprzednim pokryciu lub wyeliminowaniu wewnętrznych zobowiązań, bez dokonywania fizycznych rozliczeń
między rachunkami filii. Do centrali przekazuje się zatem nadwyżki finansowe po
uprzednim wyłączeniu rozliczeń.
Netting, opisywany niekiedy jako usługa wywodząca się z cash poolingu
wirtualnego przeznaczony jest przede wszystkim dla międzynarodowych koncernów rozliczających się w różnych walutach oraz przedsiębiorstw posiadających
oddziały zagraniczne. Dzięki kompensowaniu wzajemnych wierzytelności redukuje się ilość transferów między rachunkami, a przez to także istotnie ogranicza
się koszty. Dzięki dokonywaniu rozliczeń kwot netto pomiędzy rachunkami ogra-
226
Jacek Grzywacz
niczona zostaje potrzeba kupna i sprzedaży walut, a co za tym idzie minimalizuje
się koszty wynikające z różnic kursowych.
Uproszczony schemat korzyści związanych ze stosowaniem nettingu ilustruje rysunek 1.
Rysunek 1. Efekty wykorzystania nettingu
Źródło: opracowanie własne
W ramach powyżej opisanych dwóch głównych rodzajów cash poolingu
(rzeczywistego i wirtualnego) istnieje w praktyce wiele rodzajów i odmian tego
typu usług, wśród których warto wymienić następujące operacje finansowe:
•
pomiędzy tymi samymi lub różnymi podmiotami prawnymi,
•
konsolidacja środków na koncie pool leadera może następować na
koniec miesiąca, tygodnia, dnia lub kilka razy w ciągu dnia,
•
pomiędzy rachunkami w jednej lub różnych walutach,
•
pomiędzy rezydentami, rezydentem i nie rezydentem pomiędzy
nierezydentami,
•
krajowy lub zagraniczny,
•
jedno lub wielopoziomowy,
•
warunkowy lub bezwarunkowy (przekazywane są tylko nadwyżki
lub następuje pełne zerowanie sald),
•
w ramach jednego banku lub pomiędzy kilkoma bankami,
•
z powrotem lub bez powrotu środków na rachunek główny.
Ciekawym rozwiązaniem wykorzystywanym w przedsiębiorstwach o zasięgu międzynarodowym jest tzw. matching polega on na dopasowaniu należności i zobowiązań różnych filii w tej samej walucie. Matching obejmuje zatem,
poza wzajemnymi transferami wewnątrz korporacji, płatności na rzecz innych
przedsiębiorstw spoza grupy i płatności otrzymywane w walutach obcych. Dzięki takiemu rozwiązaniu koncern ogranicza istotnie koszty wymiany walut w poszczególnych filiach.
Warto również zwrócić uwagę na konsolidację warunkową, zwaną conditional pooling, w którym określa się pewne warunki dotyczące transferów konsolidacyjnych. Dotyczy to np. minimalnej i maksymalnej wielkości transferu, czy
też wskazania dni przeprowadzania konsolidacji.
227
Występować mogą także bardziej złożone odmiany konsolidacji środków
pieniężnych, przebiegające w kilku etapach i obejmujące kilka poziomów koncentracji. W strukturze cash poolingu wielopoziomowego występują rachunki
funkcjonujące jednocześnie jako rachunki skonsolidowane oraz jako rachunki
źródłowe. Pozwala to decydować, z których rachunków nadwyżkowych i w jakiej
kolejności zasilane są dane rachunki o saldzie ujemnym.
System cash poolingu może mieć także strukturę mieszaną i wykorzystywać do części rachunków konsolidację rzeczywistą, a do części konsolidację
odsetkową.
Podsumowując, wykorzystanie cash poolingu w przedsiębiorstwie umożliwia istotną pomoc w realizowaniu czterech głównych celów dotyczących skutecznego, krótkoterminowego zarządzania finansami:
•
optymalne zaangażowanie środków finansowych i uzyskiwania zysku dzięki korzyściom odsetkowym,
•
ograniczenie kosztów finansowych,
•
usprawnienie przepływu środków pieniężnych i kontroli nad tym
procesem,
•
stymulowanie płynności finansowej.
Należy jednak pamiętać, że skala poprawy wyniku odsetkowego a także zwiększenia płynności grypy oraz poszczególnych jej uczestników, zależą
w istotnym stopniu od odpowiedniego doboru modelu cash poolingu do profilu
i potrzeb firmy oraz stopnia automatyzacji tych procesów.
Ważne jest także, aby wprowadzając cash pooling grupa kapitałowa korzystała z odpowiedniego systemu bankowości elektronicznej, umożliwiającego
stały kontakt z bankiem, szybki i łatwy dostęp do informacji oraz ciągła kontrolę
nad rachunkiem. System bankowości elektronicznej powinien zapewniać identyfikację przesunięć w wyniku konsolidacji, rozpoznawać obciążenie z tytułu
korzystania z usług cash poolingu, zaś operacje te powinny być właściwie skonfigurowane z systemem księgowym spółek. Przydatne jest również wyposażenie
tego systemu w funkcje raportowania, prowadzenia analiz, wykrywania błędów
oraz zbierania i grupowania informacji, co znacznie ułatwia przedsiębiorstwu
kontrolę nad usługą cash poolingu oraz usprawnia proces decyzyjny w zarządzaniu płynnością finansową grupy.
Niezależnie od wyboru rodzaju umowy cash poolingu warto zadbać, aby
znalazły się w niej następujące zapisy określające:
•
zasady dotyczące poziomów oprocentowania salda globalnego
(ujemnego i dodatniego),
•
zasady podziału naliczonych odsetek,
•
sposób inwestowania nadwyżek pieniężnych,
•
sposób wynagrodzenia podmiotu, który odpowiedzialny jest za organizację cash poolingu, tj. pool leadera (bank lub jeden z podmiotów grupy kapitałowej).
228
Jacek Grzywacz
4. Problemy podatkowe
Usługi cash poolingu, mimo przynoszenia przedsiębiorstwom szeregu korzyści, takich jak umożliwianie tańszego niż za pośrednictwem rynku pieniężnego,
finansowania deficytów środków pieniężnych, znoszenia potrzeby utrzymywania
nisko oprocentowanych nadwyżek pieniężnych, czy ograniczania ryzyka walutowego, obarczone są jednakże ryzykiem prawno-podatkowym. Dotyczy to przede
wszystkim następujących kwestii:
•
podatku od czynności cywilnoprawnych,
•
podatku VAT,
•
podatku dochodowego.
Pomimo faktu, że cash poling nie został w sposób enumeratywny wymieniony w ustawie o podatku od czynności cywilnoprawnych, przedsiębiorcy obawiają się zakwalifikowania takiej umowy jako pożyczki, która z kolei podlega
opodatkowaniu.
Wśród argumentów wskazujących na to, aby cash poolingu nie traktować
jako pożyczki wskazuje się przede wszystkim:
•
w przypadku umowy o notional cash pooling nie dochodzi do fizycznego transferu środków pieniężnych, a właśnie ta operacja
jest warunkiem koniecznym, aby móc uznać daną transakcję jako
pożyczkę,
•
w przypadku umowy o zero-balancing cash pooling dochodzi do
fizycznego transferu środków pieniężnych, jednak na koniec dnia
możliwe jest wskazanie grupy podmiotów posiadających salda dodatnie i salda ujemne, co z kolei nie oznacza, iż możliwe jest ustalenie stron umowy czyli jednego z warunków koniecznych, aby móc
uznać daną transakcję jako pożyczkę.
Należy jednak zauważyć, że śledząc treść wypowiedzi przedstawicieli Ministerstwa Finansów wydaje się, że istnieją różne interpretacyjne w tym zakresie.
W przypadku ustawy VAT nie zawiera ona bezpośrednich regulacji dotyczących umów cash poolingu. Stojąc na stanowisku, że transakcje tego rodzaju są
operacjami pomiędzy uczestnikami umowy o pool leaderem, będą one traktowane
jako usługi pośrednictwa finansowego. Usługi te są z kolei co do zasady zwolnione z VAT-u, zatem podmioty uczestniczące zarówno w cash poolingu wirtualnym,
jak i rzeczywistym nie powinny być obciążane tym podatkiem. Szczegółowa interpretacja obowiązujących tu przepisów rodzi jednak wiele wątpliwości, trudnych do jednoznacznego rozstrzygnięcia.
Problemy interpretacyjne widoczne są również w odniesieniu do ustawy
o podatku dochodowym od osób prawnych. Analizując efekty wprowadzenie
cash poolingu okazuje się, że firma uzyskuje pewne przychody odsetkowe i ponosi pewne koszty odsetkowe, a także opłaty bankowe, które wpływają na podstawę opodatkowania. Rachunek skonsolidowany jest rozliczany metodą kasową,
czyli od strony podatkowej przychody odsetkowe powstają w momencie uznania
rachunku uczestnika cash poolingu, natomiast koszty odsetkowe można uznać
229
jako koszty uzyskania przychodu w dniu ich rzeczywistego wypływu z danego rachunku. Ważną kwestią jest opisywanie przelewów pomiędzy rachunkiem skonsolidowanym, a rachunkami uczestników właśnie w taki sposób, aby nie było
wątpliwości co do transferu wyłącznie wyrównującego pomiędzy kontami oraz
co do rzeczywistego transferu odsetek.
Wątpliwości pojawiają się również w odniesieniu do przepisów regulujących tzw. cienką kapitalizację. Jest ona związana ze świadomym dążeniem
do ograniczania podatku dochodowego płaconego przez przedsiębiorstwo przez
wykorzystywanie jako długoterminowego źródła finansowania pożyczek udzielonych spółce przez jej właścicieli. W związku z obowiązującymi przepisami prawo
podatkowe przewiduje ograniczenie możliwości wliczania do kosztów uzyskania
przychodów odsetek od pożyczek udzielonych firmie przez właścicieli. Charakter
umowy cash poolingu nie umożliwia jednoznacznego określenia źródła otrzymywanych środków, gdyż sygnał o zapotrzebowaniu na kredyt oraz jego udzielenie
następuje w sposób automatyczny. Trudno jest zatem stwierdzić, który z podmiotów jest właścicielem tej kwoty, a więc żaden z nich nie może być uznany za
pożyczkodawcę i cienka kapitalizacja może dotyczyć jedynie pool leadera.
Powyższe uwagi w żaden sposób nie wyjaśniają problemów podatkowych
towarzyszących usługom typu cash poolingu, jednoznacznie wskazują jednak na
pewne uwarunkowania, które musza być uwzględnione przez przedsiębiorstwa
korzystające (bądź mające taki zamiar) z tego rodzaju usług.
Podsumowanie
Potrzeba korzystania przez przedsiębiorstwa z systemów typu cash-pooling nie wymaga uzasadnienia. Wprawdzie rozwiązanie to kierowane jest głównie do jednostek posiadających rozbudowana strukturę organizacyjną, w żaden
sposób jednak nie eliminuje to mniejszych firm. Wiele oczywiście zależy od
oczekiwań samych przedsiębiorców i przygotowania do korzystania z tego rodzaju narzędzi, a także aktywności ofertowej banków. Nadal przy tym potwierdza
się, że wiele przedsiębiorstw w Polsce nie wdrożyło u siebie cash poolingu, pomimo posiadania ku temu odpowiedniego potencjału. Przedsiębiorcy wskazują
bowiem dosyć często na istotne ograniczenia w postaci stosunkowo wysokich
kosztów narzucanych przez same banki. Jednym z często spotykanych wymogów
jest np. konieczność utrzymywania przez firmę wysokiego poziomu środków na
rachunku bieżącym, bądź tez znacznych obrotów. Wiąże się z tym również bezpośrednio fakt, że banki często nie naliczają w ogóle odsetek od tego rodzaju
środków. W konsekwencji firmy decydują się na sterowanie saldami w ramach
własnych rozwiązań księgowo-finansowych, zaś kontakty z bankiem ograniczają
się do składania dyspozycji finansowych drogą elektroniczną. Dochodzi do tego
również problem prawno-podatkowy, związany m.in. z podatkiem od czynności
cywilnoprawnych. Nadal widoczny jest przy tym brak współpracy między samymi bankami w kierunku podejmowania wspólnych prób ujednolicenia zasad
funkcjonowania cash poolingu, w tym o charakterze fiskalnym. Bez tej współpra-
230
Jacek Grzywacz
cy trudno jest oczekiwać, że podejmowane próby wdrożenia czytelnych regulacji
prawno-fiskalnych przyniosą spodziewanych efekt.
Literatura
• Bień Witold. 2011. Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, Warszawa: Difin.
• Cicirko Tomasz. 2010. Podstawy zarządzania płynnością finansową przedsiębiorstw, Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH.
• Dąbrowska Marta. 2010. Usługa Cashpool – efektywne zarządzanie wspólną
płynnością finansową w grupie kapitałowej, W Aktywne zarządzanie płynnością
finansowa przedsiębiorstwa, Red. Kreczmańska-Gigol Katarzyna, Warszawa:
Difin.
• Grzywacz Jacek. 2016. Bankowość elektroniczna w przedsiębiorstwie, Warszawa:
Oficyna Wydawnicza SGH.
• Lipski Mariusz. 2014. Wewnętrzna oraz zewnętrzna rezerwa płynności w zarządzaniu płynnością finansową przedsiębiorstwa. W Płynność finansowa przedsiębiorstw w Polsce, red. Grzywacz Jacek, Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH.
CASH POOLING SYSTEMS EFFICIENCY
IN COMPANY’S FINANCIAL MANAGEMENT
Summary:
The aim of the article is to distinguish realistic possibilities of company’s efficient financial management with the use of Cash Pooling systems in a situation
which includes incidents of shortfalls and surpluses. Consideration has been
given both to the results of such solutions and their limitations, including those
of a fiscal nature.
Keywords: cash management, cash pooling, types of cash pooling, fiscal
problems
Joanna Szwed
ZABEZPIECZENIE RYZYKA WALUTOWEGO W PRZEDSIĘBIORSTWIE
Streszczenie:
Przedsiębiorstwa dokonujące sprzedaży czy też zakupu towaru i usług na rynkach zagranicznych zmuszone są do ponoszenia dodatkowego ryzyka, którym
jest ryzyko związane z wahaniami na rynku walutowym. Racjonalne zarządzanie ryzykiem kursowym przy użyciu instrumentów pochodnych (tj. kontraktu
forward, futures, swap oraz opcje walutowe) jest w stanie zabezpieczyć przedsiębiorstwa przed znaczącymi stratami. Poprzez zastosowanie modelu zarządzania ryzykiem walutowym przy użyciu opcji walutowych, przedsiębiorstwo
importujące towar z Chin a następnie sprzedające ten produkt na rynek Europy Zachodniej może całkowicie zniwelować wpływ niekorzystnych zmian na
rynku walutowym.
Słowa kluczowe: kurs waluty, zarządzanie ryzykiem, zabezpieczenie, instrumenty pochodne
Wprowadzenie
Działalność przedsiębiorstwa narażona jest na zdywersyfikowane ryzyka, które wynika ze zmienności warunków gospodarki światowej. Można zatem
uznać, że ryzykiem obarczone są decyzje przedsiębiorstw dotyczące przyszłości
oraz działania zmierzających do jej realizacji. Wielokrotnie oczekiwania dotyczące przyszłych zdarzeń gospodarczych mogą być obarczone poważnymi błędami,
których nikt nie był w stanie przewidzieć. Rozwój gospodarki światowej wpływa
na łatwość wymiany dóbr oraz usług czy też kapitału w obrocie międzynarodowym, to jednak przedsiębiorca narażony jest na dodatkowe niebezpieczeństwo
w swojej działalności. Tym ryzykiem jest ryzyko walutowe, które wynika ze
zmienności rynku walutowego [Kaczmarek, 2012, s.23-28]. Może ono wpłynąć
na pogorszenie się sytuacji finansowej podmiotu gospodarczego w wyniku nieoczekiwanego zmiany kursu bądź jego istotnej straty. Dlatego, tak bardzo znaczące jest prowadzenie polityki zmierzającej do świadomego zarządzania ryzykiem
i jego zabezpieczenia.
Praca ocenia możliwość wykorzystania przez przedsiębiorstwo instrumentów pochodnych służących zabezpieczeniu przed ryzykiem kursowym. Ponadto,
przedstawia istotę ryzyka walutowego w działalności przedsiębiorstwa oraz na-
232
Joanna Szwed
rzędzi służących do zabezpieczenia przed wahaniami na rynku walutowym. Podjęto próbę wskazania na możliwość zabezpieczenia przedsiębiorstwa przy użyciu
opcji walutowych, dokonującego zakupy towaru w dolarach amerykańskich zaś
sprzedaży tego towaru w walucie euro.
1. Istota zabezpieczenia ryzyka walutowego
Celem zabezpieczania podmiotu gospodarczego przed ryzykiem walutowym jest całkowite lub też częściowe zniwelowanie skutków wahań kursów
walutowych. Całkowite zabezpieczanie obejmuje ochronę przed negatywną jak
i pozytywną zmiennością na rynku walutowym. Ta forma zabezpieczenia należy do najtańszych lecz wymaga sporego kapitału do przeprowadzenia operacji
przez przedsiębiorstwa nie mające do dyspozycji limitów skarbowych1. Natomiast z częściowym zabezpieczaniem mamy do czynienia, kiedy importer czy też
eksporter chce ochronić się tylko przed negatywnym/niekorzystnym wahaniem
kursu. Z powodu niskiego kapitału jaki jest wymagany do przeprowadzenia takiej
transakcji, postać tego zabezpieczenia cieszy się duża popularnością. Jednakże
należy wspomnieć, że taka transakcja obarczona jest wysokim kosztem.
Pierwszą wspomnianą formą jest tzw. hedge, który ma na celu zabezpieczanie ryzyka poprzez zajęcie przeciwstawnych pozycji. Jest to metoda stosunkowo
prosta w swej strukturze i nie wymagająca zastosowania skomplikowanych metod zarządzania ryzykiem. Zdecydowanie bardziej złożoną formą zabezpieczenia
jest częściowe zabezpieczenie. Poprzez zastosowanie instrumentu pochodnego,
który w tym wypadku będzie opcja, przedsiębiorstwo ogranicza oddziaływanie
negatywnych wahań na rynku walutowym. Rynek opcji jest najkorzystniejszą formą zabezpieczania ryzyka lecz wymaga wiedzy oraz umiejętności. Każda z form
zabezpieczenia działalności przedsiębiorstwa przed ryzykiem walutowym niesie
ze sobą zalety jak i wady, których siła oddziaływania zależny między innymi od
zmienność (volatility) panującej na rynku bądź tez wielkości zabezpieczenia.
2. Determinanty kursu walutowego
Rynek walutowy, który często określa się zwrotem FOREX2, jest specyficznym modułem rynku finansowego, w którym każdego dnia transferowane
są setki miliardów dolarów. W przeciwieństwie do rynków kapitałowych, rynek
walutowy wyróżnia się ogromną płynnością oraz zmiennością. Kursy walutowe
notowane są od niedzieli godziny 23:00 do piątku do godziny 22:00. Niemożliwym jest śledzenie wszystkich czynników mających wpływ na kurs walutowy,
tym bardziej, że zasadniczym elementem wartości waluty jest wiara uczestników
rynków w siłę nabywczą danej waluty. Aby jednak móc wyselekcjonować naj-
Limit skarbowy – określa dostępność do danej liczby transakcji zabezpieczających ryzyko
walutowe przy użyciu instrumentów pochodnych. Wielkość limitu skarbowego uzależniona
jest od zdolności kredytowej danego przedsiębiorstwa.
2
Foreign Exchange Market
1
Zabezpieczenie ryzyka walutowego w przedsiębiorstwie
233
istotniejsze wydarzenia oraz dane makroekonomiczne istotna jest prawidłowa
interpretacja poszczególnych z nich.
a) Banki centralne
Największym uczestnikiem na rynku walutowym są banki centralne, które
mogą wpłynąć znacząco na kurs walutowy poprzez politykę pieniężną oraz regulację popytu i podaży pieniądza [Düvel, 2011, s.86-90]. Decyzje jak również działania banków centralnych mogą być przeprowadzane z dnia na dzień zaskakując
cały świat. Najlepszym przykładem jest sytuacja z dnia 15.01.2015 roku, kiedy
Szwajcarski Bank Centralny poinformował o zaprzestaniu sztucznie podtrzymywania niskiego kursu franka szwajcarskiego. Co skutkowało, że w przeciągu
kilkunastu minut kurs franka szwajcarskiego względem dolara amerykańskiego
(USD/CHF) umocnił się o 27%. Z powodu dużej korelacji pomiędzy innymi walutami, wydarzenie to skutkowało wielkim zamieszaniem na rynku walutowym.
Doprowadzając jednocześnie do olbrzymich strat dla tysięcy przedsiębiorstw jak
i zarówno kredytobiorców zadłużonych w szwajcarskiej walucie.
Wykres 1. Notowania USD/CHF w dniach 14-23.01.2015
Źródło: [Serwis informacyjny Bloomberg Professional Service].
Banki centralne są również odpowiedzialne za określanie stóp procentowych. Publikacja stopy procentowej jest bardzo ważnym wydarzeniem dla każdego uczestnika rynku walutowego, gdyż znacząco wpływa na wartość danej waluty
względem innych. Ponadto, ważne jest czy ogłoszony poziom stóp procentowych
był zgodny z oczekiwaniem rynku czy też nie.
Od drugiej połowy 2014 roku zauważalna była tendencja umacniania się
dolara amerykańskiego względem innych walut. Wynikało to z oczekiwań uczest-
234
Joanna Szwed
ników rynku, które były poprzedzone zapowiedzią podwyżek stóp procentowych
przez FED3. W dniu 18.03.2015 roku wyszła informacja, że najprawdopodobniej
dynamika podwyżek stóp procentowych w Stanach Zjednoczonych nie będzie
się odbywała w zapowiedzianym tempie. Ta informacja znacząco osłabiła dolara amerykańskiego względem euro oraz pozostałych walut. Na wykresie pary
EUR\USD można było dostrzec ruch rzędu 3,74 % na niekorzyść amerykańskiej
waluty.
Wykres 2. Notowania EUR/USD w przedziale czasowym 17 - 24.03.2015
Źródło: [Serwis informacyjny Bloomberg Professional Service].
b) Wydarzenia polityczne
Wydarzenia politycznie nie mają aż tak gwałtownego wpływu na rynek
walutowy jak to jest w przypadku banków centralnych. Decyzje polityczne często
powodują reakcję łańcuchową, których konsekwencje są odczuwalne na rynkach
kapitałowych. To właśnie kondycja na rynku kapitałowym jest odzwierciedleniem sytuacji gospodarczej w danym kraju, co ostatecznie wpływa na walutę tej
gospodarki.
c) Rynek pracy – Stopa bezrobocia
Informacje płynące z amerykańskiego rynku pracy mają znaczący wpływ
na wartość dolara amerykańskiego względem innych walut. W sytuacji, gdy informacje z rynku pracy są zgodne z oczekiwaniami uczestników, to krótkoterminowo niezauważalny będzie wpływ tej informacji na rynek walutowy. Jeżeli
jednak informacje odbiegają od oczekiwań bądź są zaskakujące, wtedy dojdzie do
znaczącego wykupu lub też wyprzedaży amerykańskiej waluty. Doprowadzając
to jednocześnie do zmiany w cenach surowców oraz pozostałych walut. Można
Federal Reserve System – bank centralny Stanów Zjednoczonych
3
235
zauważyć pewną korelację, jeżeli podstawowa stopa bezrobocia wzrośnie to można oczekiwać osłabienia dolara amerykańskiego.
d) Ceny surowców
Cena poszczególnych surowców może mieć olbrzymi wpływ na rynek walutowy. Jeżeli gospodarka danego kraju opiera się na wydobyciu surowca, którego cena uległa mocnemu osłabieniu, można przepuszczać, że ostatecznie wartość
takiej waluty również się osłabi. Najlepszym przykładem jest kanadyjska gospodarka, która w dużej mierze jest oparta na przemyśle wydobywczym. Dlatego też,
w sytuacji spadku cen ropy można zauważyć spadek wartości dolara kanadyjskiego. Jest to zjawisko, które można obserwować aż do momentu odwrócenia się
trendów na rynku surowców.
e) Ataki terrorystyczne
Ataki terrorystyczne potrafią za sobą pociągnąć cały łańcuch wydarzeń,
których konsekwencje są odczuwalne na rynku finansowym. Cechą charakterystyczną ataków terrorystycznych lub katastrof jest nieprzewidywalność i spektakularność. Efektem, którego najczęściej jest panika, która przekłada się na
gwałtowne wahania kursowe bądź też odwrócenie trendów.
Przedstawione powyżej fundamentalne czynniki wpływające na kurs
walutowy, stanowią tylko część informacji oraz danych makroekonomicznych
napływających do przedsiębiorstwa każdego dnia. Na rynku walutowym jest
przedstawiona względna relacja jednej waluty do drugiej, stąd informacje wpływają na siebie nawzajem.
Należy również zwrócić uwagę na rynek obligacji rządowych, które są po
części wyznacznikiem zaufania w daną gospodarkę. Cena obligacji jest odwrotnie
skorelowana do ich rentowności. Im mniejsza rentowność tym większa ich cena
z powodu dużego popytu na tak bezpieczny walor. Inwestorzy na całym świecie
szanują bezpieczeństwo kosztem mniejszej stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału. Rynek obligacji jest w stanie znacząco wcześniej generować sygnały, która
z walut osłabi się bądź też umocni w upływie kolejnych miesięcy. Jeżeli obserwujemy wzrost ceny oraz spadek rentowności 10-letnich obligacji rządowych USA,
możemy przepuszczać ze dolar amerykański będzie się znacząco umacniał na
rynku walutowym względem innych walut. Natomiast drogi dolar amerykański
przekłada się na niską ceny surowców, co znacząco osłabia waluty gospodarek
wydobywczych. Jest to proces wielu czynników od siebie zależnych tworzących
silne i długoterminowe trendy na rynku walutowym.
3. Sposoby zabezpieczenie przedsiębiorstwa
przed ryzykiem walutowym
Przedsiębiorstwo zabezpieczające ryzyko walutowe musi dobrać odpowiedni instrument finansowy, który jest adekwatny do swoich potrzeb oraz skali
ryzyka i działalności. W publikacji główna uwaga została skupiona na pochodnych instrumentach jako formie zewnętrznego zabezpieczenia się przed ryzykiem
walutowym.
236
Joanna Szwed
Podmiot gospodarczy może wykorzystać do zabezpieczenia ryzyka walutowego następujące instrumenty:
•
Transakcje Forward
•
Transakcje Swap
•
Transakcje Futures
•
Opcje walutowe (opcje waniliowe)
Relacja między stronami kontraktów mogą być „symetryczna” lub „niesymetryczna”. Relacja symetryczna charakteryzuje się, że obie strony kontraktu
nabywają pewne zobowiązania. Do instrumentów symetrycznych zaliczam transakcje forward, futures i swap. Natomiast w wypadku niesymetrycznych instrumentów, mamy do czynienia z sytuacją, w której jedna ze stron nabywa prawo
zaś druga zobowiązanie [Jajuga, 2015, s.36-40]. Brak symetrii w powiązaniach
między stronami kontraktu jest charakterystyczna dla opcji walutowych.
3.1. Forward
Kontrakt forward jest zobowiązaniem do sprzedaży lub też kupna jednej
waluty za drugą w określonym dniu po ustalonej cenie. Forward jest produktem
typu tailor-made (uszyty na miarę), gdyż umowa uwzględnia indywidualne potrzeby klienta. Elementami składowymi kontraktu forward są: określenie stron
kontraktu, data i godzina wygaśnięcia kontraktu, cena wykonania kontraktu, sposób ustalenia ceny wygaśnięcia kontraktu oraz sposób rozliczeniowy [Maliszewski, 2013, s.63-65]. W wypadku dużych przedsiębiorstw, które mają stały napływ
gotówki o obcej walucie transakcje forward są najlepszym rozwiązaniem. Jednak
dla podmiotów gospodarczych, gdzie przepływy gotówkowe w obcej walucie są
sporadyczne, kontrakty forward nie są sposobem na efektywne zabezpieczenie
ryzyka walutowego. Opóźnienie w dostawie czy też nieterminowa sprzedaż przez
firmę importującą, doprowadzi do powstania rozbieżność między terminami
a upływem kontraktu. Kontrakt ten jest zobowiązaniem i uniemożliwia odstąpienie od umowy, co w konsekwencji zabezpieczenie okaże się tylko zbędnym
kosztem.
Wypłaty z tytułu kontraktu terminowego są zależne od wartości instrumentu podstawowego jak również od zajmowanej pozycji - strona długa czy
krótka. Rysunek 1 prezentuje zależność ceny instrumentu do ceny kontraktu dla
kupującego dany forward (strona długa). Obrazując jednocześnie, od kiedy dane
przedsiębiorstwo osiąga zysk a kiedy jest narażone na stratę. Przyjmując, że cena
bieżąca na rynku jest wyższa od ceny wykonania kontraktu, przedsiębiorstwo posiadające kontrakt odnotowuje zysk na transakcji forward stanowiące zabezpieczanie przepływu pieniężnego. Zaś w sytuacji, kiedy cena bieżąca jest niższa od
ceny wykonania kontraktu forward, zabezpieczone przedsiębiorstwo płaci wyższą cenę niż cena rynkowa.
237
Rysunek 1. Profil zysku dla kupującego kontrakt forward (pozycja długa)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Hull[1998, s.46-47].
Rysunek 2 przedstawia wypłatę dla sprzedającego kontrakt forward.
W tym wypadku sytuacja jest przeciwstawna do sytuacji przedsiębiorstwa zabezpieczonego przez zakup kontraktu forward. Przedsiębiorca zabezpiecza się przed
spadkiem kursu walutowego, w której dokonał transakcji. Każdy spadek kursu
walutowego na otwartej pozycji kontraktu forward pokrywa stratę w przepływie
gotówkowym.
Rysunek 2. Profil zysku dla sprzedającego kontrakt forward (pozycja krótka)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Hull[1998, s.46-47].
238
Joanna Szwed
Zabezpieczenie przedsiębiorstwa przy użyciu kontraktów forward całkowicie niweluje ryzyko związane z wahaniem na rynku walutowym. Koszt zabezpieczenia składa się z kosztów transakcyjnych oraz spreadu4 wynikającego z kursu
przewalutowania przelewu a kursem zawarcia transakcji na rynku forward.
3.2. Swap
Kontrakty swap jest to umowa miedzy dwoma partnerami, gdzie każda ze
stron w ustalonych okresach czasowych dokonuje serii płatności na rzecz drugiej
strony, gdzie chociaż jedna z serii płatności musi być zależna od ceny instrumentu
podstawowego. Fundamentem transakcji jest umowa, w której strona kontraktu
jest zobligowana do kompensacji zmian w umówionej wartości parametru. Z kolei
swap walutowy, oznacza że strony transakcji dokonują płatności w różnych walutach, gdzie druga transakcja jest odwróceniem pierwszej. W momencie zawarcia
kontraktu strony przekazują sobie określoną sumę pieniężną określoną w dwóch
różnych walutach, a ich spłata następuje wraz z określonymi odsetkami w danym
terminie [Tarczyński, 2003, s. 62]. Transakcje swap są bardzo popularne w przedsiębiorstwach współpracujących z bankami, które oferują ten model jako sposób
na zabezpieczenie ryzyka walutowego. W przypadku mniejszych firm transakcje
swap nie są zbyt powszechne. Transakcje swap wymagają dużego zaufania wobec
partnera, gdyż nie są one w żaden sposób zabezpieczone.
3.3. Futures
Mechanizm funkcjonowania kontraktu futures jest zbieżny z transakcją
forward, gdzie na podstawie umowy dochodzi do zakupu czy też sprzedaży określonej waluty w danym momencie w przyszłości. Jednak w wypadku transakcji
futures pośrednikiem jest giełda, która stanowi gwarancję wykonania transakcji.
Stąd kontrakt futures jest wystandaryzowanym instrumentem, zawieranym na
finansowych giełdach terminowych, a nie jak to miejsce w wypadku forward,
który jest zwierana na rynku OTC5 [Smithson, Smith, 2000, s.54]. Ponadto, cechą
charakterystyczną transakcji futures jest sposób ich rozliczania, który odbywa się
każdego dnia i jest oparty na zasadzie „marketing to market”6.
•
Przykład transakcji kontraktu futures long:
Zysk/strata= (cena natychmiastowa – cena wykonania) x liczba jednostek
•
Przykład transakcji kontraktu futures short:
Zysk/strata= (Cena wykonania – cena natychmiastowa) x liczba jednostek
Główną zaletą standaryzowanych kontraktów jest ich dostępność. Każdego
dnia na rynkach finansowych w zależności od waluty dochodzi do zawarcia setki tysięcy transakcji. Natomiast wysoki stopień standaryzacji uniemożliwia jej dostoso Spread – jest to różnica pomiędzy ofertą kupna (bid) a sprzedaży (ask). Na przykład, gdy
na rynku natychmiastowym kurs EURUSD wynosi 1,09845/1,09868, oznacza to że spread
wynosi 16 pipsów.
5
OTC – Over The Counter - oznacza że transakcje jest zawarta w formie umowy pomiędzy
dwiema strona.
6
Marketing to market - inaczej „codzienne rozrachunki rynkowe”, oznaczająca że każdego
dnia kontrakt futures jest rozliczany na zasadzie równania do ceny rynkowej.
4
239
wanie do indywidualnych potrzeb. Równe kwoty nominalne oraz brak możliwości
podziału danego kontraktu sprawia, że część ekspozycji walutowej może pozostać
niezabezpieczona, prowadząc tym samym do ponoszenia ryzyka walutowego.
3.4. Opcje walutowe
Opcje walutowe są standaryzowanym pochodnym instrumentem finansowym, który służy głównie do zabezpieczenia transakcji dokonywanych przez
przedsiębiorców. Posiadacz opcji ma prawo zakupu (call option) lub sprzedaży
(put option) określonej ilości waluty obcej po określonej cenie w wyznaczonym
terminie. Zaś wystawca opcji jest zobligowany do sprzedaży (w call option) lub
kupna (w put option) danej sumy waluty obcej po określonej cenie w danym czasie [Misztal, 2004, s.100].
Na rynku opcji można zabezpieczyć transakcję zakupu towarów, metali,
walut oraz akcji. Transakcje opcyjne w przeciwieństwie do transakcji futures
lub forward umożliwiają zniwelowanie jedynie negatywnych skutków wahań na
rynku walutowym. Można zatem stwierdzić, że przy zastosowaniu opcji ryzyko
walutowe mogące negatywnie wpłynąć na transakcje zostało wyeliminowane.
Natomiast korzystne zmiany kursu walutowego nie zostały wykluczone, co ostatecznie umożliwia przedsiębiorstwu osiągnięcie wyższego zysku ze sprzedaży towaru w obcej walucie. Funkcjonowanie opcji można porównać do ubezpieczenia
na samochód lub inne dobra materialne. Pomimo tego, wielu przedsiębiorców nie
wykorzystuje rynku opcji jako formy zabezpieczenia podmiotu gospodarczego
przed ryzykiem walutowym. Jest to spowodowane złożonością tego instrumentu
jak i braku wiedzy oraz umiejętności ze strony przedsiębiorców.
Zrozumienie sensu i sposobu funkcjonowania zabezpieczenia ryzyka walutowego na rynku opcji wymaga przybliżenia podstawowych terminów charakterystycznych dla tej transakcji. Przedsiębiorca ma możliwość dokonania
następujących transakcji:
1.
Opcja call – jest to prawo nabycia określonej ilości instrumentu po
określonej cenie = (Pozytywny)
2.
Opcja put – daje możliwość zbycia instrumentu po określonej cenie
= (Negatywny)
3.
Long – pozycja długa, zakup opcji =( Pozytywny)
4.
Short – pozycja krótka, sprzedaż opcji = (Negatywny)
Wobec powyższego w kontraktach opcyjnych można wyróżnić cztery
pozycje:
1)
Call long – długa pozycja w opcjach kupna ( pozytywny + pozytywny =
pozytywny)
2)
Put long – długa pozycja w opcjach sprzedaży (negatywny + pozytywny=
negatywny)
3)
Call short – krótka pozycja w opcjach kupna (pozytywny + negatywny =
negatywny)
4)
Put short – krótka pozycja w opcjach sprzedaży (negatywny + negatywny
= pozytywny)
240
Joanna Szwed
Opcja call long służy jako zabezpieczanie przed wzrostami kursu walutowego dla przedsiębiorców, którzy np. dokonali zamówień, których płatność jest
odroczona w czasie. Opcja put long służy jako zabezpieczanie przed spadkami
kursu walutowego. Jej zastosowanie jest analogicznie odwrotne do przypadku
opisanego w użyciu opcji call long. Każda z wymienionych opcji posiada identyczny mechanizm funkcjonowania, jedyną różnicą jest fakt, że opcja zakupu
chroni przedsiębiorstwo przed wzrostami a opcja sprzedaży przed spadkami danej pary walutowej.
4. Opcje jako narzędzie do zabezpieczania ryzyka
walutowego
Opcja walutowa jest instrumentem pochodnym, którego instrumentem bazowym jest kurs walutowy, którego wartość jest ustalana w dniu dokonywania
transakcji. Każda opcja składa się z następujących atrybutów:
•
Instrument bazowy ( underlying) m.in. akcje, kontrakty, waluty
•
Cena wykonania (strike price)
•
Data wygaśnięcia (expiration date)
Te charakterystyczne cechy podkreślają kategorię tego instrumentu. Opcja
jest kontraktem miedzy dwiema stronami, w którym kupujący (holder) posiada
prawo stworzone przed wystawcę (writer) opcji. Ponieważ jedna ze stron pisze
prawo zaś druga strona ma prawo z niego skorzystać może to oznaczać, że potencjalne korzyści dla obu stron są różne [Rabe, Skoruppa,2012, s. 37-55] .
Sam fakt dokonania czterech różnych transakcji odróżnia opcje walutowe od pozostałych instrumentów pochodnych. Ponadto, niesymetryczność relacji
stron w kontrakcie jest charakterystyczne dla rynku opcji. Przedsiębiorstwo kupujące opcję posiada prawo a nie obowiązek, podczas gdy wystawca opcji jest zobligowany do realizacji kontraktu. Nabywca opcji poprzez zapłatę premii uzyskuje
prawo, co w przyszłości umożliwia jemu uzyskanie rekompensaty z powodu
niekorzystnych wahań kursorowych. Wystawca opcji ma obowiązek wykonania
opcji po wcześniej ustalonej cenie na rzecz nabywcy.
Posiadanie długiej pozycji w opcjach kupna (call long) umożliwia zabezpieczenie się przed wzrostem kursu walutowego. Nabywca opcji płaci premię
wystawcy opcji z chwilą dokonania transakcji. Tym samym, koszt zabezpieczenia
nabywcy przedsiębiorstwa przed negatywnymi wahaniami na rynku walutowym
jest równy zapłaconej premii i jest to maksymalna możliwa strata dla holdera.
Wystawca opcji utrzymuje, że cena kursu walutowego nie urośnie powyżej ustalonego poziomu. Jednakże, w tym wypadku maksymalna strata dla wystawcy
opcji jest nieograniczona przy jednocześnie ograniczonych możliwych do osiągnięciach zyskach.
Rozpatrując przykład, w której nabywcy opcji put long, zabezpiecza się
przed spadkami kursu danej pary walutowej. Podobnie jak w przypadku opisanym powyżej, strata dla kupującego opcje jest ograniczona do wartości premii.
Wystawca opcji natomiast twierdzi, że cena kursu nie spadnie poniżej ustalonego
241
poziomu, stąd jest w stanie ponieść nieograniczone ryzyko za określony zysk
(wartość premii).
Rysunek 3. Opcja call i współczynniki na platformie TSW
Źródło: [Platforma transakcyjna TWS Interactive Brokers].
Na cenę opcji wpływa znacznie więcej czynników niż tylko cena instrumentu bazowego. Dlatego dla celów analitycznych przyjęto zmienne (tzw. greki),
które charakteryzują poszczególne opcje. Wyróżniamy następujące greki[Hull,
1998, s. 286-379]:
a)
Delta – współczynnik delta mierzy zmianę cenę opcji w zależności
od zmiany ceny instrumentu bazowego. Delta podawana jest zawsze w jednostce procentowej. W sytuacji kiedy opcja jest oznaczona deltą 0.5, to jej delta wynosi 50%. Im bliżej terminu wygaśnięcia
tym współczynnik delta jest bliższy wartości 100%.
b)
Gamma – współczynnik gamma mierzy wielkość zmiany delty
w zależności od zmiany ceny instrumentu bazowego. Współczynnik
delta oraz gamma nie są wartościami stałymi i jakakolwiek zmiana
jednego z pozostałych czynników mających wpływ na cenę opcji
spowoduje zmianę zarówno delty jak i gammy.
c)
Vega – współczynnik vega mierzy zmianę ceny opcji w powiązaniu
ze zmiennością instrumentu bazowego. Cena opcji rośnie lub maleje wraz ze zmiennością instrumenty bazowego.
d)
Theta – współczynnik theta określa teoretyczną wartość opcji wobec upływu czasu. Opcje posiadają datę wygaśnięcia, po której opcja
musi zostać wykonana. W sytuacji, kiedy opcja nie jest ITM7, czyli
bez wewnętrznej wartości wygasa ona bez wartości. Współczynnik
theta określa spadek wartości opcji na jednostkę czasową, którą jest
każdy dzień. Im bliżej do daty wykonania opcji tym mniejsza jest jej
wartość czasowa. Theta ma podobne zależności jak delta i gamma,
zmiana jednego z pozostałych czynników kreujących cenę opcji powoduje zmianę wartości theta.
Współczynniki tworzące cenę opcji, są w stanie jedynie teoretycznie określić wartość opcji w przyszłości. Modele wyceny opcji uwzględniają modele
matematyczne lecz pomijają one współczynnik ludzki, który w znacznej mierze
determinuje zmienność w wartości opcji. Każda opcja notowana jest na giełdzie,
In-The-Money (ITM) – opcje dla których bieżąca wartość instrumentu bazowego znajduje
się po stronie zysku tzn. dla opcji kupna - wartość instrumentu bazowego > Kurs wykonania
dla opcji sprzedaży – wartość instrumentu bazowego < kurs wykonania
7
242
Joanna Szwed
tym samym podlega ona prawu popytu i podaży. Prawa te mogą być całkowicie
rozbieżne z modelami wyceny opcji.
5. Zastosowanie opcji walutowej jako narzędzia
zabezpieczającego przed ryzykiem walutowym
przedsiębiorstwa tranzytowego
Polskie przedsiębiorstwa zajmujące się handlem tranzytowym przeważnie
dokonują zakupu towaru w dużych ilościach w Chinach lub Indiach. Aby następnie ten sam towar sprzedać do Europy Zachodniej w mniejszych ilościach
dla większej liczby odbiorców. Płatności za towar z chińskim czy też indyjskim
producentem/pośrednikiem rozliczana jest w większości przypadków przy użyciu
dolara amerykańskiego. Natomiast towar sprzedawany do krajów Europy Zachodniej jest w walucie euro. Uwzględniając średni czas transportu morskiego z Chin
do polskiego portu morskiego w Gdyni lub Gdańsku, który trwa przeciętnie od 4
do 6 tygodni, jak również czas niezbędny dostarczenia tego asortymentu na rynek
zachodni. Przedsiębiorstwo jest narażone na wahania kursu walutowego, które
może znacząco wpłynąć na zyskowność danego przedsięwzięcia. Dlatego też, tak
bardzo istotne jest, aby podmiot gospodarczy uwzględnił ryzyko walutowe i racjonalnie nim zarządzał.
5.1. Model zabezpieczenia ryzyka kursowego
Przedsiębiorca ma do wyboru wiele metod zabezpieczenia ryzyka kursowego. W zależności od częstotliwości oraz kwoty transakcji należy dobrać model
dostosowany do potrzeb danego podmiotu. Dążąc do całkowitego zniwelowania wpływu wahań kursowych, przedsiębiorca ma do dyspozycji kontrakty swap,
futures oraz forward. Natomiast firmy, które chcą zabezpieczyć swoje przyszłe
otwarte pozycje walutowe przed negatywnymi wahaniami na rynku walutowym,
jednocześnie stworzyć możliwość osiągnięcia nieograniczonych zysków w sytuacji korzystnych zmian kursu walutowego, powinny wybrać transakcje opcyjnie. Zakup standaryzowanych opcji ma na celu zrekompensowania potencjalnych
strat poniesionych na transakcjach walutowych. Koszt ubezpieczenia jest zależny
głownie od czynników którymi są: czas trwania ubezpieczenia, suma ubezpieczenia oraz poziom od którego ubezpieczanie zaczyna być aktywne.
Stworzenie modelu dla polskich średnich przedsiębiorstw tranzytowych
wymaga uwzględnienia czasu transportu towaru z Azji do Polski jak również
określenia maksymalnego dopuszczalnego ryzyka w przedsiębiorstwie. Standaryzowane opcje wygasają każdego miesiąca, dlatego aby zabezpieczyć ryzyko
kursowe na czas trwania transportu oraz sprzedaży towaru trzeba dobrać opcję
z terminem wygaśnięcia późniejszym niż czas przeprowadzenia operacji transakcyjnej. Jednakże, opcje można realizować raz w miesiącu w dniu jej wygaśnięcia,
a termin jej wykonania nie zawsze musi być zbieżny z terminem dokonanej transakcji walutowej. Nabywca opcji ma jednak możliwość sprzedania opcji w każdej
dowolnej chwili poprzez pośrednika, który w tym wypadku jest broker. Opcji
walutowych nie można sprzedać jedynie w czasie zamknięcia giełdy, na której
jest notowana.
243
Ponadto, dobierając odpowiednią opcję należy wziąć pod uwagę wolumen jaki ma zostać zabezpieczony. Opcje na parę walutową EUR/USD notowane na CME wygasają na poziomach w odległościach o 50 pipsów (0.5 centa
– 0.005 USD), opcje notowane na giełdzie EUREX wygasają również na poziomach w odległościach o 50 pipsów (0.05cent – 0.005USD).
5.2. Empiryczne zastosowanie modelu zabezpieczenia
ryzyka kursowego
Zakładając, że przedsiębiorstwo dokonuje zakupu towaru z Azji, którego
wartość wynosi 100.000 dolarów, co w przeliczeniu na euro wynosi 90.000 euro
(po obecnym kursie z dnia 07.03.2016). Nabycie towaru odbywa się w dolarach
amerykańskich, zaś sprzedaż do Europy Zachodniej w euro. Ponadto, przedsiębiorstwo jest w stanie zaakceptować maksymalne ryzyko rzędu 2,5% . Przedsiębiorca chcąc zabezpieczyć swoją działalność przed ryzykiem walutowym musi
dokonać wyboru właściwej opcji, odpowiadającej jego potrzebom.
Jeżeli firma kupuje 100.000 dolarów po bieżącym kursie, który w dniu
7 marca 2016 roku wynosi 1.10 potrzebuje do takiej transakcji 90.000 euro. Poziom od którego trzeba zabezpieczyć ryzyko kursowe jest następujący:
Eur/Usd 1.10 – 2,5% = 1.0725
Czas transportu towaru z Azji do Polski trwa od 4 do 6 tygodni. Stąd odliczając od dnia dzisiejszego tj. 07.03.2016, 6 tygodni to przewidywalny termin
dostawy transportu jest określony na dzień 18.04.2016. Najbliższym terminem
wygaśnięcia opcji do przewidywalnego terminu dostawy (tj. 18.04.2016) jest
opcja o dacie realizacji 20.04.2016. Jednak do tego terminu należy również
uwzględnić termin płatności za towar, który otrzyma przedsiębiorstwo od zachodnich odbiorców. W tym wypadku odpowiednim instrumentem będzie opcja
z terminem wygaśnięcia 18.05.2016., gdzie najbliższe kursy wykonania tej opcji
znajdują się na poziomie 1.070 oraz 1.075.
W celu dokonania transakcji zmierzającej do zabezpieczenia należy kupić opcję sprzedaży, czyli opcja put long ze strikiem (ceną wykonania) 1.07 lub
1.075.
Cena opcji prezentuje się następująco:
•
Maj 18.05.16 Strike 1.075 – 0.0124 USD x 100.000 = 1240 USD
•
Maj 18.05.16 Strike 1.070 – 0.0109 USD x 100.000 = 1090 USD
Przedstawione powyżej rynkowe ceny opcji standaryzowanych na giełdzie
DTB (Deutsche Termin Boerse). Cena opcji jest kosztem ubezpieczenia stałego
kursu dolara. Jeżeli kurs EUR/USD spadnie poniżej poziomu wykonania opcji,
wtedy należy odjąć bieżący kurs pary walutowej EUR/USD od kursu wykonania
opcji. W sytuacji przeciwstawnej, kiedy kurs pary walutowej nie spadnie poniżej
poziomy wykonania opcji, wygaśnie ona bezwartościowo bez żadnych dalszych
konsekwencji.
Podsumowując powyższe rozważania, firma dokonując zakupu towaru
w dolarach amerykańskich (kupuje dolary), natomiast towar sprzedaje oraz otrzy-
244
Joanna Szwed
muje zapłatę w euro po upływie dwóch miesięcy. Za otrzymane euro podmiot
gospodarczy dokonuje ponownego nabycia produktu w dolarach. Zatem, aby zabezpieczyć jedynie negatywne zmiany kursów walutowych należy zabezpieczyć
transakcję przed umocnieniem dolara, cena towaru który jest sprzedawany w euro
ma ustaloną cenę bez względu na kurs EUR/USD . Podmiot gospodarczy musi
zabezpieczyć niską cenę dolara amerykańskiego, aby móc ponownie dokonać
transakcji wymieniając euro na dolary
Dokonując wyboru odpowiedniej opcji należy uwzględnić następujące
czynniki:
•
Czas trwania transakcji (transport, sprzedaż towaru)
•
Zabezpieczanie przed wysokim kursem dolara
•
Maksymalne dopuszczalne ryzyko
Podsumowanie
Przedsiębiorstwa handlując na rynkach międzynarodowych muszą zmagać
się z dodatkowym zagrożeniem jakim jest ryzyko walutowe. Wielorakość czynników wpływających na kurs walutowy uniemożliwia przewidzenie dokładnego
kursu walutowego. Dlatego też, poprzez zabezpieczenie przedsiębiorca może racjonalnie wyliczyć koszt nabycia towaru za granicą, czy też sprzedaży produktu
na zagraniczne rynki. W tym celu podmiot gospodarczy może liczyć na narzędzia
służące zabezpieczeniu przed wahaniami na rynku walutowym. Instrumenty pochodne są sposobem na zniwelowanie negatywnych zmian kursu, a tym samym
uniknięcie dużych strat dla przedsiębiorstw. Wybór właściwej metody zabezpieczenia zależy od indywidualnych potrzeb danej firmy. Między innymi pojawiają
się tu następujące pytania, czy przepływy w obcej walucie są sporadyczne? na
jakie dopuszczalne ryzyko może pozwolić sobie przedsiębiorstwo? jaka jest wartość transakcji? itd.
Zaprezentowanie krok po kroku wyboru opcji jako formy zabezpieczenia
formy zabezpieczenia działalności przedsiębiorstwa tranzytowego, które nabywa
produkt w Chinach a następnie sprzedaje na rynku Europy Zachodniej, ukazało
jakie czynniki należy brać pod uwagę przy wyborze właściwej opcji walutowej.
Nie ulega wątpliwości, zabezpieczenie ryzyka walutowego jest istotnym elementem w zarządzaniu ryzkiem przedsiębiorstwa, a koszt ubezpieczenia jest nieadekwatny do możliwych nieograniczonych strat przedsiębiorstwa.
Literatura
• Düvel Carl Wilhelm. 2011. Forex Trading in der Praxis. München: FinanzBuch
Verlag.
• Hull John. 1998. Kontrakty terminowe i opcje. Warszawa: WIG-Press.
• Jajuga Krzysztof i Teresa. 2015, Inwestycje: instrumenty finansowe, aktywa niefinansowe, ryzyko finansowe, inżynieria finansowa. Warszawa: PWN.
• Kaczmarek Tadeusz Teofil. 2012. Zarządzanie ryzykiem w handlu międzynarodowym. Warszawa: Difin.
245
• Maliszewski Jacek. 2013. Zarządzanie ryzykiem kursu walutowego w przedsiębiorstwie – poradnik praktyczny. Warszawa: Linia Sp. z o.o.
• Misztal Piotr. 2004. Zabezpieczenie przed ryzykiem zmian kursu walutowego.
Warszawa: Difin.
• Platforma transakcyjna TWS Interactive Brokers.
• Rabe Jens, Skoruppa Kai.2012. Optionsstrategien für die Praxis, Kalmbach: Börsen Medien.
• Serwis informacyjny Bloomberg Professional Service.
• Smithson Charles., Smith Clifford. 2000. Zarządzanie ryzykiem finansowym, instrumenty pochodne, inżynieria finansowa i maksymalizacja wartości. Kraków:
Oficyna Ekonomiczna.
• Tarczyński Waldemar. 2003. Instrumenty pochodne na rynku kapitałowym. Warszawa: PWE.
COVERING FOREIGN EXCHANGE RISK
IN ENTERPRISES
Summary:
Businesses are prone to various risks resulting from changing conditions of
the world’s economy. It can be said that all decisions made in companies about
future and steps taken to achieve their goals are fraught with risk. Enterprises
selling or purchasing products and services on foreign markets run the risk
related to the foreign exchange rate fluctuations. The rational foreign exchange
risk management by means of derivatives (forward contracts, futures contracts,
swaps, and other currency options) is able to cover a company against significant losses. By means of the foreign exchange risk management model based
on currency options, the company importing products from China and offering
them in the Western Europe is able to mitigate the negative impact of changes
on the forex market completely.
Keywords: exchange rate, risk management, derivatives
AUDYT WEWNĘTRZNY SZANSĄ NA
SUKCES PRZEDSIĘBIORSTWA
Streszczenie:
Cel – poznanie celów i motywów działania jednostki audytu wewnętrznego
w przedsiębiorstwach, jego wpływ na funkcjonowanie i rozwój organizacji.
Określenie w jaki sposób audyt wewnętrzny wpływa na jej efektywność. Opis
definicji audytu wewnętrznego, zgodnie z Międzynarodowymi standardami
praktyki zawodowej audytu wewnętrznego. Określenie zależności pomiędzy
audytem wewnętrznym a zarządzaniem ryzykiem, kontrolą zarządczą i ładem
korporacyjnym. Zwrócono uwagę na bardzo ważny aspekt audytu wewnętrznego, jakim jest niezależność i obiektywizm. Opisano podstawowe zachowania i obowiązki audytorów wewnętrznych.
Słowa kluczowe: audyt wewnętrzny, standardy, zarządzanie ryzykiem, audytor
Wprowadzenie
Audyt wewnętrzny – to określenie powodujące najczęściej nieprzyjemne
skojarzenia. Niezmiennie kadra zarządzająca utożsamia go z kontrolą wewnętrzną. Jednak audyt wewnętrzny to nie poszukiwanie winnych - tradycyjne jego zastosowanie do badania prawidłowości funkcjonowania przedsiębiorstwa poprzez
zgodność z regulacjami wewnętrznymi i zewnętrznymi jest już nieaktualne.
Audyt wewnętrzny w swojej obecnej postaci jest przede wszystkim skoncentrowany na wsparciu kadry zarządzającej – dzisiaj to nie tylko klasyczne
zadania zapewniające, ale także doradztwo w kierowaniu daną jednostką. Dotychczasowy system zarządzania jedynie poprzez kontrolę wewnętrzną uznano za
mało skuteczny, a co za tym idzie nie gwarantujący wystarczającego ograniczenia ryzyka występującego w przedsiębiorstwie. Do tej pory opierano się przede
wszystkim na przeszłości, co mogło się wiązać z utrudnieniami w zarządzaniu
przyszłością. Audyt wewnętrzny jest zatem narzędziem, dzięki któremu kadra
zarządzająca może skuteczniej zarządzać mierzalną niepewnością [Kisiel i Kuc
(red.), 2006].
Celem opracowania jest poznanie celów i motywów funkcjonowania audytu wewnętrznego w przedsiębiorstwach, jako narzędzia usprawniającego procesy zarządzania.
248
1. Po co w przedsiębiorstwie audyt wewnętrzny?
The Institute of Internal Auditors (IIA) definiuje audyt wewnętrzny jako
działalność niezależną i obiektywną, której celem jest przysporzenie wartości
i usprawnienie działalności operacyjnej organizacji. Polega na systematycznej
i dokonywanej w uporządkowany sposób ocenie procesów: zarządzania ryzykiem, kontroli i ładu organizacyjnego, i przyczynia się do poprawy ich działania.
Pomaga organizacji osiągnąć cele, dostarczając zapewnienia o skuteczności tych
procesów, jak również poprzez doradztwo [Gleim, 2015, s.2].
Powyższa definicja jest najczęściej stosowaną w środowisku zajmującym
się audytem wewnętrznym. W sposób dokładny opisuje ona rolę współczesnego
audytu wewnętrznego w organizacji.
1.1. Niezależność i obiektywizm
Zgodnie z Międzynarodowymi standardami praktyki zawodowej audytu
wewnętrznego – audyt wewnętrzny musi być niezależny, a audytorzy wewnętrzny obiektywni [www 1],1 natomiast zarządzający audytem wewnętrznym musi
podlegać takiemu szczeblowi zarządzania w organizacji, który pozwoli audytowi
wewnętrznemu wypełniać jego obowiązki. Zarządzający audytem wewnętrznym
musi, co najmniej raz na rok, potwierdzać radzie (rada nadzorcza/komitet audytu)
organizacyjną niezależność audytu wewnętrznego [www 1].2 Jest to bardzo ważne rozróżnienie dwóch pojęć, które są nieodłącznym elementem przeprowadzania
każdego zadania audytowego.
Niezależność audytu wewnętrznego dotyczy podległości audytu wewnętrznego w organizacji, która ma sprzyjać bezstronności pracy audytorów.
Należy zwrócić przede wszystkim uwagę na konieczność wdrożenia i realizacji
przedstawianych przez audytorów rekomendacji. Bez możliwości bezpośredniego raportowania wyników pracy audytu wewnętrznego radzie – komitetowi audytu (podległość funkcjonalna) może dojść do sytuacji próby nadużycia władzy
i zmiany zaleceń wydanych przez audyt wewnętrzny – bezpośredni wpływ na
opinie wydane przez audytorów wewnętrznych. Jeśli w przedsiębiorstwie funkcjonuje jednostka audytu wewnętrznego to nie może dojść do sytuacji, w której
jest ona podporządkowana jakiemukolwiek dyrektorowi operacyjnemu. Podsumowując, audyt wewnętrzny, aby być jednostką niezależną w organizacji powinien podlegać funkcjonalnie radzie (komitetowi audytu), natomiast formalnie
kierownictwu wyższego szczebla (Prezesowi i Zarządowi) – Rys. 1.
Standard 1100, Międzynarodowe standardy praktyki zawodowej audytu wewnętrznego,
IIA 2009
2
Standard 1110, Międzynarodowe standardy praktyki zawodowej audytu wewnętrznego,
IIA 2009
1
wewnętrzny, aby być jednostką niezależną w organizacji powinien podlegać funkcjonal
radzie (komitetowi audytu), natomiast formalnie kierownictwu wyższego szczebla (Prezeso
i Zarządowi)
– Rys. 1. szansą na sukces przedsiębiorstwa
Audyt wewnętrzny
249
Rysunek
1. System
podwójnego
raportowania
Rysunek
1. System
podwójnego
raportowania
RADA
Podległość funkcjonalna
KIEROWNICTWO
WYŻSZEGO SZCZEBLA
Podległość formalna
(administracyjna)
ZARZĄDZAJĄCY
AUDYTEM
WEWNĘTRZNYM
Źródło: I.N.Gleim, Podstawy audytu wewnętrznego, IIA Polska, EY Academy of Business,Podstawy
Warszawaaudytu
2015, wewnętrznego,
str. 32
Źródło: I.N.Gleim,
IIA Polska, EY Academy of Business, Warszawa 2015
Z badań przeprowadzonych w polskich spółkach w 2014 r. przez Grant
Thornton [www 2] wynika, że do 2013 r. pogorszyła się formalna podległość auZ
badań
przeprowadzonych
w polskich
spółkach
w 2014
przez Grant Thorn
dytu
wewnętrznego
– co może oznaczać
pogorszenie
wsparcia
audytur. wewnętrznego przez władze przedsiębiorstw. Nieznacznie wzrosła natomiast formalna
[www 2] wynika, że do 2013 r. pogorszyła się formalna podległość audytu wewnętrzneg
podległość audytu wewnętrznego, co jest bardzo dobrym objawem w postrzeganiu
audytu
wewnętrznego
i spełnienia
ich działania.
Zgodnie
co możekomórek
oznaczać
pogorszenie
wsparcia
audytuniezależności
wewnętrznego
przez władze
przedsiębiors
z definicją celem audytu wewnętrznego jest przysporzenie wartości i usprawnieNieznacznie
wzrosła organizacyjnej,
natomiast formalna
podległość
audytu
nie działalności
a więc także
osiągnięcia
celówwewnętrznego,
stawianych przezco jest bard
przypadku
spółekwewnętrznego
notowanych nai giełdzie
pa- niezależno
dobrymwłaścicieli
objawem przedsiębiorstwa
w postrzeganiu(wkomórek
audytu
spełnienia
pierów wartościowych – akcjonariuszy). Należy jednak brać po uwagę, że cele
ich działania.
Zgodnie
z definicją organizacją
celem audytu
jest przysporzenie
warto
właścicieli
oraz zarządzających
mogąwewnętrznego
się od siebie zasadniczo
różnić,
stąd rozdzielenie
podległości
jednostki audytu
i ścieżki
jego stawianych
rai usprawnienie
działalności
organizacyjnej,
a więcwewnętrznego
także osiągnięcia
celów
pr
portowania. Wyniki badań przeprowadzonych przez Grand Thornton przedstawia
właścicieli
przedsiębiorstwa
(w przypadku spółek notowanych na giełdzie papier
Wykres
1 i Wykres 2.
wartościowych – akcjonariuszy). Należy jednak brać po uwagę, że cele właścicieli o
zarządzających organizacją mogą się od siebie zasadniczo różnić, stąd rozdziele
podległości jednostki audytu wewnętrznego i ścieżki jego raportowania. Wyniki bad
przeprowadzonych przez Grand Thornton przedstawia Wykres 1 i Wykres 2.
250
Wykres 1. Podległość formalna audytu wewnętrznego
Wykres 2. Podległość funkcjonalna audytu wewnętrznego
Wykres
1. Podległość formalna Wykres 2. Podległość funkcjonalna
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań Grant Thornton, Audytu wewnętrzny w polskich spółkach, edycja 2014
audytu wewnętrznego audytu wewnętrznego
własne
na podstawie
badań
Grant
Thornton,
Audytu
wewnętrzny
Bardzo ważne
jest zatem
aby uniezależnić
komórkę
audytu
wewnętrznego
w danym
w polskich
spółkach,
edycja
2014
przedsiębiorstwie od jego działalności operacyjnej. W 2016 roku weszły w życie najnowsze
Dobre Praktyki Spółek Notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych, w których
Bardzo ważne jest zatem aby uniezależnić komórkę audytu wewnętrznego
w rozdziale III zostały przyjęte Międzynarodowe zasady praktyki zawodowej audytu
w danym przedsiębiorstwie od jego działalności operacyjnej. W 2016 roku wewewnętrznego dotyczące m.in. niezależności i obiektywności. Bezpośrednie raportowanie do
szły w życie
najnowsze Dobre Praktyki Spółek Notowanych na Giełdzie Papierady nadzorczej (komitetu audytu) to gwarancja niezależności audytu wewnętrznego, bez
rów Wartościowych,
w których w rozdziale III zostały przyjęte Międzynarodowe
której nigdy nie będzie on działał właściwie [Piołunowicz, Wizner i Tomaszewska, 2013].
zasady praktyki zawodowej audytu wewnętrznego dotyczące m.in. niezależności
Z niezależnością
audytu raportowanie
wewnętrznego bezpośrednio
jest obiektywizm
i obiektywności.
Bezpośrednie
do radypowiązany
nadzorczej
(komitetu audyaudytorów
wewnętrznych.
Powyższe
rozważania
na
temat
podległości
audytu
wewnętrznego
tu) to gwarancja niezależności audytu wewnętrznego, bez której nigdy nie będzie
w przedsiębiorstwie mają swoje zastosowanie w stworzeniu odpowiednich warunków pracy
on działał
właściwie [Piołunowicz, Wizner i Tomaszewska, 2013].
4
Z niezależnością audytu wewnętrznego bezpośrednio powiązany
jest
obiektywizm audytorów wewnętrznych. Powyższe rozważania na temat podległości audytu wewnętrznego w przedsiębiorstwie mają swoje zastosowanie
w stworzeniu odpowiednich warunków pracy i funkcjonowania audytorów wewnętrznych. Najważniejsze jest aby praca audytorów wewnętrznych nie została
zakłócona przez jakiekolwiek sprzeczne interesy (zawodowe, czy osobiste). Audytor wewnętrzny nie może być stawiany w sytuacji, w której efekty jego pracy,
czy postawione przez niego opinie mogły być poddane w jakąkolwiek wątpliwość.
wewnętrznych nie została zakłócona przez jakiekolwiek sprzeczne interesy (zawodowe, czy
osobiste). Audytor wewnętrzny nie może być stawiany w sytuacji, w której efekty jego pracy,
wewnętrzny
na sukces
przedsiębiorstwa
czyAudyt
postawione
przez szansą
niego opinie
mogły
być poddane w jakąkolwiek wątpliwość.
251
1.2.
Funkcje
wewnętrznego
1.2.
Funkcje
audytu audytu
wewnętrznego
Audyt
wewnętrzny,
zgodnie
definicjąspełnia
spełniawworganizacji
organizacjidwie
dwiepodstawowe
podstaAudyt
wewnętrzny,
zgodnie
z zdefinicją
wowe funkcje: zapewniającą i doradczą, co ilustruje Rys. 2.
funkcje: zapewniającą i doradczą, co ilustruje Rys. 2.
Audyt wewnętrzny, zgodnie z definicją pełni następujące funkcje:
Audyt
wewnętrzny,
zgodnie z definicją pełni
Rysunek
2. Funkcje
audytu wewnętrznego
Rysunek 2. Funkcje audytu wewnętrznego
następujące funkcje:
FUNKCJE AUDYTU WEWNĘTRZNEGO
FUNKCJA ZAPEWNIAJĄCA
FUNKCJA DORADCZA
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Międzynarodowych standardów praktyki zawodowej audytu
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Międzynarodowych standardów praktyki zawewnętrznego
[www audytu
1]
wodowej
wewnętrnzego [www 1]
Za podstawę pracy audytora uważa się zadania zapewniające, które mają
Za dostarczenie
podstawę pracy
audytora uważa
zadania zapewniające,
mają na celu
na celu
niezależnej
oceny się
– zapewnienia,
że badanektóre
w organizacji
rozwiązanianiezależnej
dotycząceoceny
zarządzania
ryzykiem,żekontroli
ładuorganizacji
organizacyjnego,
dostarczenie
– zapewnienia,
badane i w
rozwiązania
w tym
także
mechanizmy
kontrolne
działają
prawidłowo.
Oznacza
to,
że
podstadotyczące zarządzania ryzykiem, kontroli i ładu organizacyjnego, w tym także mechanizmy
wowa rola audytu sprowadza się do udzielenia zapewnienia co do prawidłowości
kontrolne
prawidłowo.
to, [Knedler
że podstawowa
rola2014].
audytuNależy
sprowadza
się do
procesudziałają
lub jego
etapu alboOznacza
elementu
i Stasik,
jednak
udzielenia
co do prawidłowości
lub jego wewnętrznego
etapu albo elementu
pamiętać,zapewnienia
że żadne z działań
wykonywanychprocesu
przez audytora
nie
daje
stuprocentowej
pewności
poprawności
działania
danego
procesu.
[Knedler i Stasik, 2014]. Należy jednak pamiętać, że żadne z działań wykonywanych przez
Zadania doradcze pojawiły się znacznie później niż zadania zapewniająaudytora wewnętrznego nie daje stuprocentowej pewności poprawności działania danego
ce i są one dodatkowym elementem pracy audytora wewnętrznego. Ich celem
procesu.
jest przysporzenie wartości i usprawnienie działalności operacyjnej organizacji.
Najczęściej
odpowiedzi
na potrzeby
menedżerów.
Zadania przeprowadzane
doradcze pojawiłysąsięw znacznie
później
niż zadania
zapewniająceRówi są one
nież w tym przypadku audytor wewnętrzny nie daje stuprocentowej pewności, że
dodatkowym elementem pracy audytora wewnętrznego. Ich celem jest przysporzenie wartości
przeprowadzone przez niego konsultacje są prawidłowe.
i usprawnienie
działalności
Najczęściej
przeprowadzane
Podsumowując
audytoperacyjnej
wewnętrznyorganizacji.
z jednej strony
chroni wartość
tworzoną są
organizacji
poprzez menedżerów.
zapewnienie,Również
że zasady
i procedury
przez nie
ww
odpowiedzi
na potrzeby
w tym
przypadkuzdefiniowane
audytor wewnętrzny
kadrę
zarządzającą
są
przestrzegane,
a
mechanizmy
kontrolne
ograniczają
ryzyko
daje stuprocentowej pewności, że przeprowadzone przez niego konsultacje są prawidłowe.
do poziomu akceptowalnego. Z drugiej strony audyt wewnętrzny może tworzyć
wartość
dodaną poprzez
i wspieranie
ryPodsumowując
audytpodnoszenie
wewnętrznyefektywności
z jednej strony
chroni zarządzania
wartość tworzoną
zykiem w przypadku prowadzenia zadań doradczych [Bednarek, 2015].
w organizacji poprzez zapewnienie, że zasady i procedury zdefiniowane przez kadrę
zarządzającą są przestrzegane, a mechanizmy kontrolne ograniczają ryzyko do poziomu
5
252
Tabela 1. Strony biorące udział w zadaniach audytowych
ZADANIA ZAPEWNIAJĄCE
Właściciel procesu – osoba lub grupa
osób bezpośrednio związanych z jednostką, operacją, funkcją, procesem,
systemem lub innym zagadnieniem
Audytor wewnętrzny – osoba lub grupa
osób, które dokonują oceny
Użytkownik – osoba lub grupa osób,
które korzystają z oceny
ZADANIA DORADCZE
Audytor wewnętrzny – osoba lub grupa
osób oferujących doradztwo
Zleceniodawca – osoba lub grupa osób
poszukujących i uzyskujących poradę
Źródło: opracowanie własne na podstawie Międzynarodowych standardów zawodowej
praktyki audytu wewnętrznego
Według wcześniej wspomnianych badań przeprowadzonych w polskich
spółkach w 2014 roku przez Grant Thornton oraz na podstawie rozmów ze specjalistami, największy odsetek przeprowadzanych przez audytorów zadań to zadania
zapewniające. Z roku na rok wzrasta jednak znaczenie audytów doradczych.
1.3. Tworzenie wartości dodanej przez audyt wewnętrzny
Globalizacja gospodarki światowej spowodowała tworzenie nowych wyzwań,
którym muszą sprostać osoby zarządzające przedsiębiorstwem. Nowoczesne, operatywne i efektywne zarządzanie przedsiębiorstwem stawia przed jego menadżerami konieczność umiejętnego korzystania z informacji odzwierciedlających funkcjonowanie
wszystkich jego podsystemów. Takiej wiedzy dostarcza im właśnie audyt wewnętrzny,
którego celem jest wniesienie wartości dodanej do organizacji poprzez określenie, czy:
•
cele postawione przez jednostkę są właściwie realizowane,
•
są wdrażane i przestrzegane zasady i procedury wynikające z przepisów
obowiązującego prawa oraz wprowadzone przez osobę zarządzającą,
•
wdrożony system kontroli zarządczej działa skutecznie i efektywnie
oraz umożliwia prawidłową ocenę działalności organizacji.
Podstawowym założeniem jest zatem określenie, czy audyt wewnętrzny
i jego działalność są przydatne dla organizacji, a jego przydatność można określić
poprzez pomiar wydajności jego działania. Poniższy rysunek (Rys.3) przedstawia
w jaki sposób uwarunkowane jest przysparzanie wartości dodanej przez audyt
wewnętrzny w przedsiębiorstwie.
Zgodnie z definicją, audyt wewnętrzny pomaga osiągnąć cele biznesowe
organizacji, w związku z powyższym powinien istnieć związek pomiędzy skutecznością audytu wewnętrznego a wynikami organizacji [Bednarek, 2015]. Z literatury przedmiotu i badań przeprowadzanych przez wiele audytowych instytucji
trudno jest określić faktyczne istnienie powyższej zależności. Dlatego przyjmuje
się, że audyt wewnętrzny tworzy wartość dodaną, gdy osiąga swoje cele. Natomiast cel, uprawnienia i odpowiedzialność audytu wewnętrznego muszą być
zgodne z jego definicją [www1 ].3 Dodatkowo wartość dodaną audytu wewnętrznego podnosi możliwość prowadzenia zadań doradczych.
Standard 1000, , Międzynarodowe standardy praktyki zawodowej audytu wewnętrznego, IIA 2009
3
•
•
•
Oficjalny
Statut/Strategia
działania itp.
Audytu
Wewnętrznego
Powołanie CAE
(Zarządzający
Audytem
Wewnętrznym)
Mianowanie
dostawcy usług
Audytu
Wewnętrznego
Interakcja /
Komunikacja
Struktura zarządcza w
przedsiębiorstwie, Komitet
Audytu
Wewnętrzne zasoby
lub outsourcing
Charakterystyka działań
AW:
•
Historia
•
Planowanie
•
Strategia audytu
•
Narzędzia,
umiejętności i
kompetencje
Standardy AW:
•
Wykorzystanie
•
Poziom
zgodności z
regulacjami
•
Adekwatność
•
QAIP
•
Zewnętrzna
ocena jakości
Działania Audytu:
•
Zakres
•
Zawartość/Treść
raportu
audytowego
•
Sposób
komunikacji
ustaleń
•
Kontynuacja
działań
poprawczych
/naprawczych
Mierzalna i na którą
wpływ mają:
Charakterystyka
Organizacyjna:
•
Region
•
Całkowita liczba
pracowników
•
Aktywa ogółem
•
Całkowity
dochód lub
budżet
•
Rodzaj/typ
przedsiębiorstwa
•
Zakres działań
Mierniki wyników Audytu
Wewnętrznego i ocena wydajności
AW
Charakterystyka
respondentów:
Wiek
Płeć
Poziom wykształcenia
Kierunek studiów
Stanowisko
Uprawnienia
zawodowe
•
Doświadczenie
zawodowe
•
Liczba lat pracy jako
CAE
•
Linia raportowania/
Ciągłość raportowania
•
•
•
•
•
•
9
Źródło: Opracowanie własne na podstawie The IIA’s Global Internal Audit Survey, Measuring Internal Auditing’s Value Report III, str. 2
Źródło: Opracowanie własne na podstawie The IIA’s Global Internal Audit Survey, Measuring Internal Auditing’s Value Report III, str. 2
Raportowanie częstotliwość
publikacji, treść itp..
Prawo i regulacje
Na którą wpływ ma:
Udział w zarzadzaniu, zarządzaniu ryzykiem i procesach kontroli
działań audytu wewnętrznego, rady nadzorczej, menadżerów
wysokiego szczebla i pozostałych interesariuszy
Jest determinowana przez:
Wartość audytu
wewnętrznego (AW)
Rysunek 3. Ramy koncepcyjne mierzenia wartości audytu wewnętrznego
Rysunek 3. Ramy koncepcyjne mierzenia wartości audytu wewnętrznego
Audyt wewnętrzny szansą na sukces przedsiębiorstwa
253
254
1.4. Audyt wewnętrzny a zarządzanie ryzykiem
Według Samuelsona i Nordhausa „(…)gdyby przyszłość była całkowicie
przewidywalna, żaden młody geniusz nie miałby szans na dokonanie rewolucyjnego odkrycia, wszystko bowiem byłoby z góry znane.” Dlatego tak ważnym
w funkcjonowaniu każdego przedsiębiorstwa w dzisiejszej gospodarce jest zarządzanie ryzykiem. Niepewność i ryzyko to dwa elementy nieustannie towarzyszące kierownictwu organizacji w codziennym jej zarządzaniu.
Określenie czym jest ryzyko w organizacji jest bardzo trudne. Literatura
przedmiotu wskazuje wiele jego definicji. Na potrzeby niniejszego opracowania
przyjęto, że ryzyko to możliwość zaistnienia zdarzenia, które będzie miało wpływ
na realizację założonych celów [www1]. Kadra zarządzająca organizacji formułuje określone cele do realizacji w danym okresie czasowym, natomiast ryzyko
wskazuje niepewność ich realizacji. Kluczowym zagadnieniem dla audytu wewnętrznego jest określenie, czy organizacja jest przygotowana do skutecznego
radzenia sobie z ewentualnymi przyszłymi zdarzeniami.
Poprzez zarządzanie ryzykiem rozumie się „proces identyfikacji, oceny,
zarządzania i kontroli potencjalnych zdarzeń lub sytuacji, dostarczający racjonalnego zapewnienia, że cele organizacji zostaną zrealizowane” [www 1]. Zadaniem
audytu wewnętrznego jest natomiast udzielenie informacji kadrze zarządzającej,
czy zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie przebiega w sposób skuteczny,
a także usprawniać procesy zarządzania ryzykiem, celem zwiększenia efektywności funkcjonowania organizacji. Zgodnie z Międzynarodowymi standardami
praktyki zawodowej audytu wewnętrznego, „audytor wewnętrzny uważa procesy
zarządzania ryzykiem za skuteczne, jeżeli:
•
cele organizacji wspierają misję organizacji i są z nią zgodne,
•
istotne ryzyka zostały zidentyfikowane i ocenione,
•
wybrano odpowiedni sposób reakcji na ryzyko, zgodny z apetytem
organizacji na dane ryzyko,
•
istotne informacje o ryzyku są zbierane i na czas przekazywane wewnątrz organizacji, umożliwiając pracownikom, kierownictwu i radzie wykonywanie obowiązków.”4
Audytorzy przeprowadzając zadanie audytowe powinni tworzyć macierz
ryzyka określającą prawdopodobieństwo jego wystąpienia i wpływ (skutki, konsekwencje) na działalność organizacji i realizację celów. W zależności od oceny
zidentyfikowanych zagrożeń, osoba audytowana ma 4 możliwości przeciwdziałania im. Poniższy rysunek (Rys. 4) pokazuje przykładową macierz oraz możliwości reakcji na określone ryzyko.
Standard 2120, Międzynarodowe standardy praktyki zawodowej audytu wewnętrznego, IIA 2009
4
określającą prawdopodobieństwo jego wystąpienia i wpływ (skutki, konsekwencje) na
działalność organizacji i realizację celów. W zależności od oceny zidentyfikowanych
255
Audyt wewnętrzny
szansą na sukces
zagrożeń,
osoba audytowana
ma 4 przedsiębiorstwa
możliwości przeciwdziałania im. Poniższy rysunek
(Rys. 4) pokazuje przykładową macierz oraz możliwości reakcji na określone ryzyko.
Rysunek 4. Macierz ryzyk
Rysunek 4. Macierz ryzyk
P
R
A
W
D
O
P
O
D
O
RYZYRYZYKO BARDZO
PRAWDOPODOBNE
(Ograniczanie, redukowanie)
RYZYKA KLUCZOWE
(Unikanie)
RYZYKO NIEISTOTNE
RYZYKO DUŻEJ WARTOŚCI
(Akceptacje)
(Dzielenie się ryzykiem, transfer)
Źródło.
własne
Źródło.Opracowanie
Opracowanie
własne
WPŁYW
Należy pamiętać, że rola audytu wewnętrznego w zarządzaniu ryzykiem
jest jednak
może
prowadzićw działania
zapewniające,
Należyograniczona.
pamiętać, że Audytor
rola audytu
wewnętrznego
zarządzaniu
ryzykiem jest czy
jednak
doradcze,
nie
może
jednak
kierować
procesem
zarządzania
ryzykiem,
ani
za
nieograniczona. Audytor może prowadzić działania zapewniające, czy doradcze, nie może
go odpowiadać.
jednak kierować procesem zarządzania ryzykiem, ani za niego odpowiadać.
1.5. Audyt wewnętrzny a kontrola zarządcza
Zgodnie z definicją IIA audyt wewnętrzny powinien w pierwszej kolejności zajmować się oceną procesów zarządzania ryzykiem oraz prawidłowości
funkcjonowania kontroli zarządczej. System kontroli zarządczej funkcjonujący
w danej organizacji ma na celu ograniczać ryzyko wystąpienia błędu, w tym popełnienia oszustwa przez pracowników. Wobec kontroli zarządczej audytorzy
4
Standard 2120, Międzynarodowe
standardy
praktyki
zawodowej audytu
wewnętrznego,
IIA 2009oceniają
przeprowadzają
najczęściej
zadania
zapewniające,
a co
za tym idzie,
prawidłowość działania powyższego procesu. Znajdując jego „słabe punkty” 11
wprowadzają zmiany w systemie kontroli zarządczej i w systemie zarządzania.
Punktem wyjścia dla audytora wewnętrznego jest ocena skuteczności, adekwatności i wydajności mechanizmów kontroli zarządczej [Knedler i Stasik, 2014].
Dzięki niej możliwe jest stwierdzenie, czy mechanizmy kontrolne:
•
są narzędziem wspomagającym sprawne i efektywne funkcjonowanie organizacji,
•
wspomagają organizację w zakresie utrzymania i wzrostu pozycji
na rynku, zyskowności, powiększenia wartości majątku, itp.,
•
sprzyjają funkcjonowaniu organizacji zgodnie z wewnętrznymi i zewnętrznymi przepisami prawa,
•
zapewniają wiarygodność i rzetelność sprawozdawczości finansowej [Sawicki, 2012, s. 41].
Podobnie jak przy zarządzaniu ryzykiem, audytor wewnętrzny nie może
ponosić odpowiedzialności za wdrażanie i funkcjonowanie mechanizmów kontroli zarządczej. Audytor może jedynie wydać niezależną i obiektywną opinię co
do jakości ich funkcjonowania w organizacji.
256
1.6. Audyt wewnętrzny a ład organizacyjny
Według OECD ład korporacyjny (ang. corporate governance) dotyczy zależności pomiędzy kierownictwem organizacji, jej organami oraz akcjonariuszami i pozostałymi interesariuszami. Określa strukturę, za pośrednictwem której
ustala się cele podmiotu gospodarczego i środki ich realizacji, a także narzędzia
monitorowania wyników działania [Markiewicz-Rudnicka, 2011].
Międzynarodowe standardy praktyki zawodowej audytu wewnętrznego
wskazują na konieczność oceny procesów kształtujących ład organizacyjny oraz
przedstawienie stosownych zaleceń usprawniających te procesy, tak by „organizacja osiągnęła następujące cele:
•
promowanie odpowiednich zasad etyki i wartości w organizacji,
•
zapewnienie skutecznego zarządzania efektywnością działań organizacji i odpowiedzialności za wyniki,
•
przekazywanie informacji o ryzykach i kontroli do odpowiednich
obszarów organizacji,
•
koordynowanie działań i przekazywanie informacji pomiędzy radą,
audytorami zewnętrznymi i wewnętrznymi oraz kierownictwem.”5
2. Kim jest audytor wewnętrzny?
Audytor wewnętrzny to przede wszystkim „słuchacz”, nie wróg, ale osoba
która poprzez swoją pracę, wspomaga organizację w jej funkcjonowaniu (poprzez
zapewnienie i doradztwo). Praca audytora polega głównie na zbieraniu informacji na temat procesów i związanego z nimi ryzyka. Swoją pracą wspomaga
kierownictwo spółki w osiąganiu zamierzonych celów. Dlatego tak ważne jest
aby audytor wewnętrzny w swoich raportach nigdy nie posługiwał się nazwiskami pracowników, a co za tym idzie nie był postrzegany jako osoba szukająca
winnych.
Każdy audytor wewnętrzny musi postępować zgodnie z Kodeksem Etyki
Audytora Wewnętrznego. Jest to element związany z audytorem nierozerwalnie,
ponieważ potwierdza jego fachowość i obiektywizm w wykonywaniu obowiązków zawodowych. Zgodnie z nim audytor wewnętrzny powinien w swoim postępowaniu cechować się: prawością, obiektywizmem, poufnością i dbałością
o najwyższy poziom kompetencji.
Dodatkowo audytorzy wewnętrzny muszą odznaczać się odpowiednimi
cechami charakteru, posiadać odpowiednią wiedzę o podstawowych zagadnieniach (ekonomia, rachunkowość, prawo, podatki, finanse, IT, zarządzanie ryzykiem, oszustwa, itp.), umiejętności i kompetencje niezbędne do wykonywania
swojego zawodu. Jedną z najważniejszych umiejętności, którą musi posiadać audytor wewnętrzny jest łatwość nawiązywania kontaktów międzyludzkich, w tym
odpowiedniej komunikacji w mowie i piśmie. Aby osiągnąć powyższe założenia,
audytor musi mieć nieograniczony dostęp do danych organizacji.
Standard 2110, Międzynarodowe standardy praktyki zawodowej audytu wewnętrznego, IIA
2009
5
Audyt wewnętrzny szansą na sukces przedsiębiorstwa
257
Audytorzy wewnętrzni widzą wiele rzeczy tzw. „świeżym okiem”, potrafią zobaczyć to, co osobom kierującym danym obszarem umyka, bądź staje się
rutyną.
3. Kiedy audyt jest skuteczny?
W każdej dziedzinie życia zawsze da się zrobić coś lepiej. Dlatego uważa się, że warunkiem niezbędnym do osiągnięcia skuteczności przez audyt wewnętrzny w danej organizacji jest jego skoncentrowanie na analizie ryzyka oraz
jego możliwej minimalizacji. Audyt wewnętrzny nie powinien być narzędziem
do wskazywania nieprawidłowości, a organizmem badającym i usprawniającym
procesy oraz wspierającym kadrę zarządzającą organizacji. Audyt wewnętrzny
zamiast szukać winnych uchybień, szuka „wąskich gardeł” oraz luk w procesach,
które spowodowały lub umożliwiały powyższe uchybienia [Kisiel i Kuc (red.),
2006]. Audytor wewnętrzny bada, doradza i rekomenduje.
Kolejnym kluczowym elementem umożliwiającym skuteczne przeprowadzenie audytu wewnętrznego jest zgodność pracy audytorów z Międzynarodowymi standardami praktyki zawodowej audytu wewnętrznego, które w bardzo
dokładny sposób opisują możliwości i ramy działania. Jednak jednym z najważniejszych jego punktów jest niezależność i obiektywizm audytu wewnętrznego,
w tym jego usytuowanie w strukturach organizacji. Audyt nigdy nie będzie skuteczny, jeśli audytor nie będzie w stałej komunikacji z kierownictwem wyższego
i średniego szczebla, jeśli nie będzie znał celów i strategii organizacji.
Najważniejsza jest jednak świadomość kadry zarządzającej na temat potrzeby zarządzania ryzykiem w organizacji – audyt wewnętrzny staje się wtedy
narzędziem wspierającym i nie przyjmuje funkcji kontroli doraźnej.
Podsumowanie
Audyt wewnętrzny jest nowoczesnym narzędziem, które wspomaga skuteczne zarządzanie przedsiębiorstwem poprzez ocenę procesów zarządzania
ryzykiem, kontroli i ładu organizacyjnego. Jest narzędziem umożliwiającym
sprawniejsze zarządzanie całym przedsiębiorstwem. Przedstawione w opracowaniu tematy dotyczące audytu wewnętrznego są jedynie wstępem do bardzo szerokiego zagadnienia. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że audyt wewnętrzny jest
narzędziem cały czas rozwijającym się. Coraz więcej przedsiębiorstw likwiduje
w swoich strukturach komórki zajmujące się kontrolą doraźną, na rzecz wprowadzenia w swoje struktury audytu wewnętrznego. Można zatem stwierdzić, że
istnieje coraz większe zainteresowanie funkcjonowanie audytu wewnętrznego
w przedsiębiorstwie oraz jego zaletami jakie płyną z możliwości efektywniejszego zarządzania.
Literatura
• Bednarek Piotr. 2015. „Wybrane determinanty tworzenia wartości dodanej przez
audyt wewnętrzny w jednostkach sektora finansów publicznych – istniejący do-
258
•
•
•
•
•
•
robek i kierunki dalszych zmian”. Zeszyty Naukowej Uniwersytetu Szczecińskiego
nr 864, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 76, t. 2.
Gleim Irvin N. 2015. Podstawy audytu wewnętrznego. Warszawa: IIA Polska,
EY Academy of Business.
Kisiel P.W. 2006. Audyt wewnętrzny elementem Nowej Administracji, red. nauk.
Kuc B.R., Kontrola, kontroling i audyt w zarządzaniu, 2006, Warszawa: Wyższa
Szkoła Zarządzania i Prawa w Warszawie,
Knedler Konrad, Stasik Mirosław. 2014. Audyt wewnętrzny w praktyce, audyt operacyjny i finansowy, Warszawa: Akademia Kształcenia Kadr.
Markiewicz-Rudnicka Dominika. 2011. „Audyt wewnętrzny a ład korporacyjny”
Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej we Wrocławiu. Nr 23/2011
Piołunowicz Maciej, Wizner Michał, Tomaszewska Marta. 2013. „Audyt wewnętrzny” Przegląd Corporate Governance. Nr 3(35)2013
Sawicki Kazimierz. 2012. „Relacje między kontrolą wewnętrzną, audytem wewnętrznym, kontrolą zarządczą i rewizją finansową” Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 718, Finanse, Rynki finansowe, Ubezpieczeni Nr 53.
• [www1]
https://na.theiia.org/standards-guidance/Public%20Documents/IPPF%20
2013%20Polish.pdf
• [www2]
http://www.slideshare.net/GrantThorntonPL/
audyt-wewnetrzny-w-polskich-spolkach
INTERNAL AUDIT – CHANCE FOR COMPANY’S
SUCCESS
Summary:
The aim of this publication is to show objectives and motives of the company’s
internal audit activity, its influence on the company’s functioning and growth.
An attempt to determine how internal audit affects its efficiency. Description
of internal audit definition in accordance with International Standards for the
Professional Practice of Internal Auditing. The relationship between Internal
audit, risk management, management control and corporate governance. This
publication highlights major aspects of internal audit which are independence
and objectivity. It also describes the essential behavior and responsibilities of
internal auditors.
Keywords: internal audit, standards, risk management, auditor
Kamil Gemra
PRZEŁOMOWY ROK
NA RYNKU WINDYKACYJNYM
– ANALIZA FUZJI I PRZEJĘĆ
W 2015 ROKU
Streszczenie:
Artykuł prezentuje zagadnienia związane z transakcjami fuzji i przejęć na rynku windykacyjnym. W pierwszej części dochodzi do krótkiego podsumowania
teoretycznych aspektów transakcji fuzji i przejęć. Następnie przedstawiono
analizę i opis rynku windykacji w Polsce. Kluczową część artykułu stanowi
analiza dokonanych transakcji w latach 2014 – 2015 kiedy to mieliśmy do
czynienia z otwarciem się firm windykacyjnych na procesy łączenia lub przejmowania. Na zakończenie artykułu dochodzi do podsumowania oraz próby
przewidzenia jak w kolejnych latach może wyglądać rynek windykacji w Polsce biorąc pod uwagę możliwe transakcje.
Słowa kluczowe: rynek windykacji, fuzje i przejęcia, firmy windykacyjne.
Wprowadzenie
Rynek windykacyjny w Polsce swoje początki ma w latach dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku. Wtedy działalność ta kojarzona była z funkcjonowaniem na pograniczu prawa. Profesjonalizacja rynku rozpoczęła się już w nowym
wieku kiedy to procesy wysokiej dynamiki. To wówczas firmy windykacyjne
zaczęły się rozwijać w szybkim tempie, zatrudniając coraz więcej wyspecjalizowanych profesjonalistów. Po zmianach w ustawie od funduszach inwestycyjnych
w 2005 roku branża dostała silny impuls do rozwoju, szczególnie w segmencie
windykacji wcześniej zakupionych portfeli wierzytelności. Od 2010 roku obserwujemy bardzo dynamiczny rozwój rynku windykacyjnego w Polsce, a podmioty
na nim działające to duże przedsiębiorstwa notowane na GPW. Jednak co ciekawe
do 2014 roku firmy windykacyjne rozwijały się praktycznie w oparciu o własne zasoby poprzez rozwój organiczny. Spółki nie korzystały z transakcji fuzji
i przejęć. Ponadto zagraniczni gracze obserwujący nasz rynek woleli od podstaw
budować swoje przedstawicielstwa, niż decydować się na przejęcia działających
podmiotów.
260
Kamil Gemra
Celem niniejszego artykułu jest przeanalizowanie zmian jakie zaszły na
rynku windykacyjnym pod katem fuzji i przejęć jakie miały na nim miejsce ostatnich dwóch latach. Ważną częścią artykułu jest próba określenia jakie zmiany na
rynku mogą nadejść w kolejnych latach.
1. Fuzje i przejęcia w ujęciu teoretycznym
Transakcje fuzji i przejęć (ang. Mergers and Acquisitions – M&A) są jedną z metod zewnętrznego rozwoju przedsiębiorstwa. Metoda ta cieszy się coraz
większą popularnością. Fuzje i przejęcia należą do procesów, które towarzyszą
rozwojowi gospodarki od powstania produkcji masowej oraz dużych przedsiębiorstw, czyli od połowy XIX wieku. Są jednym ze sposobów rozwoju i wzrostu
przedsiębiorstwa, alternatywą dla wzrostu opartego na metodzie wewnętrznej
realizowanej w oparciu o własne zasoby i umiejętności lub tradycyjnie rozumiane inwestycje kapitałowe. Fuzje i przejęcia stały się najatrakcyjniejszą strategią
rozwoju wielkich przedsiębiorstw stanowiąc główną wartość inwestycji rzeczowych [Lewandowski, 2011, s.13]. Transakcje fuzji i przejęć są wykorzystywane
z jednej strony jako narzędzie pozwalające na szybką ekspansję, umożliwiającą
uzyskanie pozycji dominującej na rynku, a z drugiej jako narzędzie umożliwiające obniżenie kosztów funkcjonowania poprzez uzyskanie korzyści skali, co wiąże
się z efektywnym wykorzystywaniem posiadanych zasobów [Korpus, 2013, s.7].
Fuzje i przejęcia są zatem dążeniem do wykorzystania ekonomii skali [Herdan
i Antolak, 2005, s. 22].
Transakcje fuzji i przejęć mogą przynosić wartość dodaną spółkom, czyli
są elementem kreacji ich wartości poprzez połączenie kapitału i majątku kilku
firm. Niektóre przedsiębiorstwa pragną poddać się restrukturyzacji i dążą do przejęcia, by w ten sposób nie tylko zmienić strategię oraz udział w rynku, ale przede
wszystkim osiągnąć szybszy wzrost. Kluczowym elementem łączącym wszystkie motywy fuzji i przejęć ze sobą jest efekt synergii. W wyniki połączenia firm
powinien się on uwidocznić, gdy działanie połączonych podmiotów jest lepsze
i bardziej racjonalne. Suma części połączonych daje większe możliwości działania oraz wyższy wynik, co prowadzi do zwiększenia skali działania i redukcji
kosztów [Kuryłek, 2015, s. 538].
Fuzje i przejęcia należą do procesów, które cieszą się popularnością zarówno wśród inwestorów finansowych, jak i inwestorów strategicznych, dla których
są alternatywą rozwoju organicznego. Inwestorzy finansowi natomiast traktują
transakcje fuzji i przejęć w kategoriach czasowej inwestycji, której celem jest
wzrost wartości podmiotu oraz realizacja ponadprzeciętnego zysku z inwestycji
[Korpus, Adamska (red.), 2013, s. 387].
Powszechne występowanie fuzji i przejęć jest charakterystyczne głównie
dla krajów wysoko rozwiniętych. Transakcje na dużą skalę realizowane są w Unii
Europejskiej, Japonii, Kanadzie, Australii, jednak zdecydowanie największym
rynkiem są Stany Zjednoczone. To właśnie gospodarka amerykańska jest swego
rodzaju inicjatorem procesów fuzji i przejęć, ponieważ do końca ubiegłego wieku była odpowiedzialna za większość transakcji realizowanych na tym rynku.
Przełomowy rok na rynku windykacyjnym – analiza fuzji i przejęć...
261
Naturalnie jest to pochodna jej rozmiaru jak również niezwykle sprawnie funkcjonującego rynku kapitałowego. W ostatnich latach jednak daje się zauważyć, że
procesy fuzji i przejęć zaczynają coraz częściej występować w krajach nieco mnie
rozwiniętych [Korpus, 2012, s. 161].
Na początku drugiej dekady XXI wieku można było zaobserwować globalne spowolnienie na rynku fuzji i przejęć. Trend ten objawiał się poprzez spadek ilości transakcji oraz ich wartości. W latach kryzysu widoczny jest natomiast
bardziej wyrazisty spadek wartości realizowanych transakcji, co wiązało się bezpośrednio z większą ostrożnością inwestorów oraz trudniejszym dostępem do kapitału. Natomiast warte zauważenia jest to, że skala spadku nie była taka duża jak
można było się spodziewać. Ponadto od 2010 roku zarówno wartość jak i liczba
transakcji zaczęła znowu rosnąć [Lewandowski, 2009, s. 55-57]. W ostatnich latach sprzyjają temu szczególnie niskie stopy procentowe oraz wysoka płynność
przedsiębiorstw.
2. Rynek windykacyjny w Polsce
Historia rynku windykacji w Polsce rozpoczęła się na początku transformacji ustrojowej. Zobowiązaniami były wówczas długi ogromnych przedsiębiorstw
państwowych. Rozwinął się handel tymi długami, gdyż można było nimi regulować zobowiązania podatkowe. Zmiany w przepisach wprowadzone w 1995 roku
ukróciły ten proceder. Po tym okresie zainteresowanie wierzytelnościami państwowymi drastycznie spadło. Zaczął rozwijać się rynek odzyskiwania długów
korporacyjnych przez wyspecjalizowane firmy. Przełomem w rozwoju tego rynku
było powstanie pierwszych firm zajmujących się wierzytelnościami masowymi.
Są to wierzytelności klientów indywidualnych o jednostkowo niewielkiej wartości nominalnej. Segment ten rozwijał się dynamicznie na przełomie wieków.
Jedynym możliwym sposobem działania było odzyskiwanie długów na
zlecenie czyli inkaso. W roku 2003 Naczelny Sąd Administracyjny wydał orzeczenie mówiące o tym, że nie trzeba zgody dłużnika na cesję wierzytelności. Wywołało to prawdziwy boom na rynku handlu wierzytelnościami i nabywaniu ich
na własny rachunek, a następnie odzyskiwaniu. Po roku 2003 nastąpił znaczący wzrost liczby firm windykacyjnych. Ważnym wydarzeniem była też zmiana
ustawy o funduszach inwestycyjnych, która zezwoliła na tworzenie funduszy sekurytyzacyjnych, co jeszcze bardziej wpłynęło na rozwój sektora firm windykacyjnych [Raport 1, 2010].
Rynek windykacyjny można zdefiniować jako zespół instytucji i mechanizmów, za pomocą których są realizowane transakcje kupna i sprzedaży przeterminowanych wierzytelności lub też są oferowane usługi ściągania należności na
zlecenie, a decyzje podmiotów na tym rynku kształtują popyt i podaż na usługi
windykacyjne oraz ich cenę [Kreczmańska-Gigol, 2013, s. 293-303]. Kluczowym
kryterium podziału rynku windykacyjnego jest model biznesowy w jakim działa
dana firma. Może on wyglądać dwojako – inkaso czyli windykacja na zlecenie
lub nabywanie wierzytelności na własny rachunek, a następnie ich odzyskiwanie.
Można stwierdzić, że do 2005 roku cały rynek opierał się na inkasie. Dopiero
262
Kamil Gemra
zmiany w prawie, a także pojawienie się odpowiedniego kapitału sprawiły, że
dynamicznie zaczął się rozwijać segment nabywania wierzytelności na własny
rachunek kosztem inkasa, którego udział w branży zmalał. Największe firmy
skłaniają się do zakupów portfeli na własny rachunek. Wynika to z tego chociażby, że rośnie skłonność wierzycieli do sprzedawania pakietów wierzytelności. Szczególnie widać to na przykładzie banków, które nie chcą mieć w bilansie
złych długów. Ponadto firmy windykacyjne w takim modelu biznesowym mogą
zastosować dowolną strategię odzyskiwania długu, chociażby rozłożenie go na
raty. Ważne jest też to, że w przypadku odzyskiwania nabytego portfela firma
windykacyjna z góry wie, ile spraw ma i jak mogą kształtować się przychody.
Natomiast w przypadku inkasa firma nie ma pewności, ile spraw w miesięcy zlecą
dani klienci. Dzięki temu firma windykacyjna może optymalnie gospodarować
zasobami ludzkimi. Oczywiście podstawową kwestią jest dostęp do kapitału, tak
aby można było finansować nabywanie pakietów wierzytelności. Na to mogą sobie pozwolić tylko najwięksi gracze. Pozostali musza skupić się na inkasie.
Rynek firm windykacyjnych w Polsce jest rozdrobniony. Z jednej strony
działa na nim kilkaset małych firm, które zatrudniają kilku pracowników. Z drugiej strony wykształciło się kilkanaście podmiotów operujących na większą skalę,
z czego kilka firm nadaje ton branży [Kreczmańska-Gigol, 2011, s. 75]. Tylko
duże firmy mogą w stanie obsługiwać największą liczbę spraw pochodzących
z wierzytelności masowych. To właśnie one mogą pozwolić sobie na zakup wierzytelności, a następnie na odzyskiwanie ich już na własny rachunek.
Praktyka gospodarcza wskazuje, że najważniejszym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi rynku wierzytelności są przepisy prawne. Chodzi o przepisy dotyczące banków, które znacząco ograniczają możliwość restrukturyzacji
zadłużenia przez klientów. Jako przykład może posłużyć ponowne przeliczenie
rat i wydłużenie okresu kredytowania dla klienta. W takiej sytuacji bank musi
podpisać z klientem nową umowę wraz z przejściem przez wszystkie procedury
odnoszące się do ryzyka. Takie ograniczenie nie dotyczy firm windykacyjnych,
które są znacznie bardziej elastyczne, ponieważ po zakupie pakietu wierzytelności mogą dowolnie rozkładać dług na raty [Raport 1]. Dzięki temu firma później
złożyła wniosek o upadłość. Jak tłumaczyła z powodu braku powodzenia emisji
refinansującej nie mogła znaleźć kapitału niezbędnego do spłaty zapadających
obligacji. Wniosek o ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu e-Kancelaria złożyła do windykacyjna może dopasować się do aktualnej sytuacji dłużnika, przez co zwiększa się szansa na spłatę długu. Drugim ważnym czynnikiem
zwiększającym rynek windykacyjny jest wzrost liczby udzielanych kredytów,
a także wzrost sprzedaży usług masowych. Wzrost tych segmentów rynku sprzyja rozwojowi rynku windykacji. Ponadto wierzyciele musieliby rozbudowywać
swoje działy windykacji, aby móc obsłużyć wszystkie sprawy. Rezygnując z tego,
rozwijają outsourcing procesów windykacyjnych.
263
3. Procesy fuzji i przejęć na rynku windykacyjnym
w Polsce w latach 2014-2015
Od wielu lat eksperci rynku windykacyjnego wskazywali, że rynek ten
czeka konsolidacja. Przez wiele lat nie dochodziło do żadnych istotnych transakcji tego typu. Dopiero w 2014 roku rozpoczęły się transakcje fuzji i przejęć na
rynku windykacyjnym.
Pierwszą transakcją na rynku windykacyjnym w lipcu 2014 roku było
przejęcie przez 21 Concordia, fundusz private equity z grupy 21 Partners, spółki
windykacyjnej – EGB Investments SA. Według zapowiedzi dzięki wejściu funduszu private equity spółka mogła pozyskać niezbędny kapitał, oraz co więcej
wzmocnić swój potencjał do pozyskiwania nowego kapitału. Fundusz 21 Concordia wraz z Zarządem wdrożą strategię organicznego rozwoju Spółki. Dzięki
wsparciu 21 Concordia, EGB Investments będzie w stanie zwiększyć skalę działalności firmy poprzez utrzymanie silnej pozycji na rynku windykacji wierzytelności oraz rozwój nowych projektów. Co ciekawe EGB Investments ma zostać
wycofane z rynku NewConnect.
Kolejną transakcją było przejęcia stosunkowo małego gracza NAVI Group
przez skandynawskiego potentat Hoist Kredit AB. Na mocy podpisanej umowy
Skandynawowie przejęli udziały w Navi Lex – spółki, która prowadziła działalność operacyjną (windykacja wierzytelności na zlecenie) w Navi Group. Hoist
Group nie był zainteresowany przejęciem spółki Navi Group, która miała wyemitowane obligacje o wartości 7,6 mln zł notowane na Catalyst. Inwestorowi
chodziło jedynie o przejęcie części operacyjnej biznesu odzyskiwania przeterminowanych należności. Natomiast akcjonariusze Navi Group zdecydowali, że
nie będą dalej prowadzili biznesu i spółka uległa likwidacji. Poprzez likwidację
doszło do wcześniejszego wykupu obligacji notowanych na Catalyst [www 1].
Inwestorzy obligacyjni mogą mówić o dużym szczęściu, ponieważ udało im się
odzyskać zainwestowany kapitał. Wydaje się, że właściciele Navi Group postąpili
słusznie, ponieważ spółka znalazła się w trudnej sytuacji finansowej i jedynym
rozwiązaniem było pozyskanie inwestora.
O szczęściu na pewno nie mogą mówić posiadacze obligacji spółki windykacyjnej e-Kancelaria. Firma w lutym 2015 roku nie wykupiła pierwszej serii
obligacji, po czym miesiąc wrocławskiego sądu w marcu 2015 roku. Ostatecznie
jednak sąd ogłosił upadłość likwidacyjną spółki. Straty inwestorów z tytułu niewykupionych obligacji wyniosły ponad 23,5 mln zł. Sama upadłość budzi kontrowersje ze względu na działania ówczesnego prezesa [www 2].
Dwa wspomniane wyżej przypadki likwidacji spółki i upadłości pokazały
innym graczom na rynku windykacyjnym, że kluczowe w tym biznesie jest znalezienie odpowiedniej skali działania, która gwarantuje wykorzystanie efektywności kosztowej oraz co ważne możliwość pozyskiwania finansowania.
Najbardziej spektakularną transakcją na rynku windykacyjnym może być
jednak zapowiadane od września 2015 roku przejecie Kredyt Inkaso przez Best.
Best poinformował, że przejmie od funduszu Agio RB FIZ pakiet 29,4% akcji
264
Kamil Gemra
Kredyt Inkaso za 152 mln zł, zaś w niedługim czasie planuje zwiększyć udział
do blisko 33%. Transakcja została zrealizowana. Ponadto obie firmy zawarły porozumienie o połączeniu. Zakłada ono, że połączenie zostanie przeprowadzone
poprzez przeniesienie całego majątku Kredyt Inkaso oraz Gamex na Best jako
spółkę przejmującą. Szczegółowe warunki połączenia zostaną ustalone w wyniku
prac i analiz, które zostaną przeprowadzone w ramach zawartej umowy o współpracy [www 3]. Natomiast według stanu na koniec lutego 2016 roku obu spółkom
nie udało się porozumieć co do parytetu wymiany akcjami, co za tym idzie proces
połączenia na razie nie został zakończony. Z pewnością jedną z najciekawszych transakcji zrealizowanych w 2015
roku na rynku windykacyjnym, oprócz planowanej fuzji Kredyt Inkaso i Best
było przejęcie portfela wierzytelności P.R.E.S.C.O. przez lidera rynku windykacji
spółkę Kruk. Transakcja formalnie polegała na przejęciu przez Kruk Towarzystwo
Funduszy Inwestycyjnych S.A. kontroli nad P.R.E.S.C.O. Investment I Niestandaryzowany Sekurytyzacyjny Fundusz Inwestycyjny Zamknięty w drodze przejęcia zarządzania. We wrześniu 2015 r. Kruk podpisał list intencyjny z P.R.E.S.C.O.
Group dotyczący zakupu 100% udziałów w spółce Presco Investments S.a r.l.
i prawa do dysponowania portfelami wierzytelności w Polsce, posiadanymi przez
spółkę oraz fundusz Presco Investment I NS FIZ o łącznej wartości nominalnej
2,7 mld zł. Wartość transakcji wyniosła maksymalnie 220 mln zł [www 4].
Innym przykładem przejęcia znowu przez zagranicznego gracza spółki
działającej w Polsce było nabycia 100% akcji Casus Finanse SA przez Grupę
Lindoff. Transakcja została zawarta 18 sierpnia 2015 r. Grupa Lindorff jest europejskim liderem branży zarządzania należnościami z wynikiem przychodów
na poziomie 475 mln euro netto na koniec 2014 r. Zatrudnia 2800 pracowników
w 12 europejskich krajach: Szwecji, Norwegii, Finlandii, Estonii, Litwie, Łotwie,
Rosji, Niemczech, Włoszech, Hiszpanii oraz Danii i Holandii. Obszarem, w którym się specjalizuje, jest obsługa klientów z branży finansowej. Według doniesień
medialnych Casus Finanse rozważał wejście na giełdę, jednak właściciele wybrali
inne rozwiązanie.
W tabeli 1 podsumowano wszystkie zdarzenia o charakterze fuzji i przejęć
jakie zaszły na polskim rynki windykacyjnym w latach 2014-2015.
265
Tabela 1. Podsumowanie transakcji fuzji i przejęć na rynku windykacyjnym
Spółka
GPM Vindexus
Navi Group
EGB Investment
DTP
e-Kancelaria
Pragma Inkaso
Kancelaria Medius
Kruk
Fast Finance
Kredyt Inkaso
P.R.E.S.C.O GROUP
BEST
Casus Finanse
CF BPS
Indos
Wydarzenia związane ze spółką
Spółka nie uczestniczyła w procesie M&A
Spółka została zlikwidowana
Spółka przejęta przez fundusz private equity
Spółka poszukuje inwestora zagranicznego
Bankructwo
Spółka przejęła portfel wierzytelności P.R.E.S.C.O.
Spółka została przejęta przez Best SA.
Spółka sprzedała cały swój portfel wierzytelności do
Kruk SA.
Spółka nabyła Kredyt Inkaso
Spółka została przejęta przez grupę Lindorf
Spółka zamierza wejść na GPW w 2016 r.
4. Wnioski i przewidywania na przyszłość
Zaprezentowane przykłady transakcji dowodzą, że lata 2014/2015 były
z pewnością przełomowe dla rynku windykacji w Polsce. Z jednej strony doszło
do zniknięcia dwóch małych podmiotów, a z drugiej strony polskie spółki zaczęły procesy łączenia się, a do tego zagraniczni gracze zdecydowali, że lepiej jest
kupić już działającą organizację, niż budować firmę od podstaw. Dzięki temu
rozpoczęli przejęcia w Polsce.
W kolejnych latach można spodziewać się, że transakcje fuzji i przejęć
będą nadal występować na rynku windykacyjnym w Polsce. Pozostało na nim
sporo mniejszych graczy, nawet wśród spółek notowanych na GPW w Warszawie. To sprawia, że mogą one stać się celem przejęć. Ponadto spółki windykacyjne są dosyć wysoko zadłużone i będą potrzebowały kapitału niezbędnego do
finansowania swojej działalności. Przy małej skali działania mogą nie zachęcić
inwestorów do powierzenia im swoich środków.
Z pewnością ostatniego słowa jeżeli chodzi o polski rynek nie powiedzieli
inwestorzy zagraniczni. Ciągle w Polsce nie ma światowego giganta windykacji
spółki – PRA Group. W prasie spekuluje się, że Amerykanie mogą być zainteresowani przejęciem DTP. Trudno odnosić się do tych spekulacji, natomiast jedno jest
pewne amerykański gigant prędzej czy później zjawi się w Polsce i rozpocznie
tutaj działalność. Inni zagraniczni gracze również widzą potencjał naszego rynku, a dotychczasowi właściciele spółek windykacyjnych decydują się na oddanie
władzy w inne ręce. Z pewnością sprzyjają temu struktury akcjonariatu spółek
266
Kamil Gemra
windykacyjnych notowanych na GPW. Lider rynku windykacji w Polsce spółka
KRUK jest w rękach funduszy emerytalnych, a jej właściciel wraz z zarządem
kontrolują kilkanaście procent jej kapitału. Nie jest wykluczone, że kiedyś Kruk
może stać się obiektem przejęcia i to nie do końca przyjaznego przejęcia.
Wracając do lidera w Polsce spółki Kruk warto wspomnieć, że firma ta
jako jedną ze strategii obrony przed ewentualnym wrogim przejęciem stosuje
dynamiczny rozwój na innych rynkach europejskich tak, żeby jej wartość rosła
i stawała się coraz mniej dostępna dla swoich zagranicznych konkurentów. We
wrześniu 2014 roku Kruk wszedł do Niemiec, a na jesieni 2015 roku poinformował o ekspansji do Hiszpanii i Włoch. Warto wspomnieć, że znajduje się w czołówce firm w Rumunii, gdzie operuje też m.ni. Kredyt Inkaso.
Rynek windykacyjny jeszcze dwa lata temu wydawał się małym polem
badawczym w zakresie fuzji i przejęć. Natomiast ostatnie dwa lata pokazały, że
rynek ten dojrzał, dojrzali właściciele spółek na nim operujący i wydarzyło się
kilka spektakularnych transakcji takich, jak planowana fuzja BEST i Kredyt Inkaso. Wydaje się, że to jeszcze nie koniec i czekają nas kolejne równie ciekawe
transakcje, w tym szczególnie wejście kolejnych zagranicznych graczy na rodzimy rynek.
Literatura
• Herdan Agnieszka, Antolak Lidia 2005. Połączenia przedsiębiorstw – teoria
i praktyka. Kraków: Instytut Ekonomii i Zarządzania UJ.
• Korpus Joanna 2012. Fuzje i przejęcia przedsiębiorstw w warunkach niestabilności rynku [w:] Przedsiębiorstwo a narastająca niestabilność otoczenia, red. Sobiecki Roman, Pietrewicz Jerzy. Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH.
• Korpus Joanna 2013. Czynniki podatności spółek na wrogie przejęcia. Warszawa;
Oficyna Wydawnicza SGH.
• Korpus Joanna 2013. Restrukturyzacja w procesach fuzji i przejęć na przykładzie
przedsiębiorstwa Zelmer SA. [w:] Upadłości, bankructwa i naprawa przedsiębiorstw, red. Adamska Agata, Mączyńska Elżbieta Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH.
• Kreczmańska-Gigol Katarzyna 2011. Rozwój rynku windykacyjnego w Polsce.
[w]: Windykacja należności – ujęcie interdyscyplinarne. red. Kreczmańska-Gigol
Katarzyna. Warszawa: Difin.
• Kreczmańska-Gigol Katarzyna 2013. Perspektywy rynku windykacyjnego w Polsce – wyniki badań, „Zarządzanie i Finanse. Journal of Managmenet and Finance”, nr 2, cz. 4, lipiec.
• Kuryłek Zbigniew 2013. Alternatywne finansowanie fuzji i przejęć. [w:] Ryzyko,
zarządzanie, wartość. red. Zarzecki Dariusz Szczecin: Uniwersytet Szczeciński
Wydział Zarządzania.
• Lewandowski Marcin 2009. Rozwój fuzji i przejęć na świecie i w Polsce. [w:]
Fuzje i przejęcia, red. Frąckowiak Waldemar. Warszawa: PWE.
• Lewandowski Marcin 2011. Fuzje i przejęcia w Polsce na tle tendencji światowych. Warszawa: WIG-Press.
267
• [www 1] https://obligacje.pl/pl/a/3732-ruszylo-postepowanie-likwidacyjne-navigroup (dostęp 18.01.2016 r.)
• [www 2] http://wiadomosci.stockwatch.pl/gielda-wyrzucila-obligacje-e-kancelarii-z rynku-catalyst,akcje,146440 (dostęp 18.01.2016 r.)
• [www 3] http://stooq.pl/n/?f=994426, (dostęp 18.01.2016 r.)
• [www 4] http://forsal.pl/artykuly/908882,kruk-tfi-zlozylo-wniosek-do-uokik-ws
-przejecia-presco-investment-i-ns-fiz.html (dostęp 18.01.2016 r.)
Raporty:
• [Raport 1] Raport wierzytelnościami w Polsce oraz jego perspektywy rozwoju do
2014 roku. 2010. Warszawa; Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową.
THE BREAKTHROUGH YEAR ON DEBT
COLLECTION MARKET – ANALYSIS MERGERS
AND ACQUISITIONS IN 2015
Summary:
The article presents issues related to mergers and acquisition transactions on
a debt collection market. The first part is a summary of theoretical aspects
of M&A transactions. The next part presents an analysis and description of
the debt collection market in Poland. The key part of an article is an analysis
of transactions made in 2014-2015, when debt collection companies started
processes of margers and acqusitions. The last part of the article is a summary
and an attempt to predict what the debt collection market may look like in the
upcomming years, taking into consideration possible transactions. Keywords: debt collection market, mergers and acqusitions, M&A, debt collection agencies Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku
Mariusz Lipski
WYZWANIA SEKTORA
ENERGETYCZNEGO W POLSCE
Z PERSPEKTYWY AKCJONARIUSZY
Streszczenie:
Spółki sektora energetycznego postrzegane są, jako przedsiębiorstwa użyteczności publicznej cechujące się stabilnym poziomem generowanych nadwyżek
oraz dostarczające swym akcjonariuszom korzyści poprzez wzrost wartości
i wypłacaną dywidendę. Jednak szereg czynników o charakterze makroekonomicznym spowodowało, że podmioty z tej branży zaprezentowały w 2015r.
istotnie słabsze wyniki niż w latach poprzednich. Ponadto wyzwania stojące
przed sektorem sprawiają, że poziom i powtarzalność osiąganych do tej pory
nadwyżek jest zagrożona. Tym samym weryfikacji ze strony inwestorów ulega
atrakcyjność spółek z tego sektora, jako przedmiotu inwestycji, czego wyrazem jest istotnie większy spadek wartości na GPW w Warszawie w 2015r.
indeksu WIG-Energia niż indeksu całego rynku (WIG). Artykuł stanowi próbę
odpowiedzi, w jak dużym stopniu są to zjawiska trwałe i czy należy oczekiwać
poprawy atrakcyjności i wyników sektora w najbliższych latach.
Słowa kluczowe: energetyka, akcjonariusz, odpisy aktualizacyjne.
Wprowadzenie
Akcje spółek energetycznych w powszechnej opinii uchodzą za stosunkowo bezpieczną inwestycję. Przedsiębiorstwa prowadzące działalność w tym sektorze, postrzegane są jako podmioty z obszaru użyteczności publicznej, cechujące
się stabilnymi przepływami gotówkowymi i poziomem generowanych nadwyżek,
przez co są w stanie dostarczać korzyści inwestorom poprzez wzrost wartości
oraz wypłacaną dywidendę. Z powyższych względów także banki i obligatariusze dosyć chętnie pożyczają tym podmiotom środki, szczególnie że działalność
w energetyce jest kapitałochłonna i wymaga istotnych nakładów finansowych.
Jednak wyniki spółek energetycznych osiągnięte w roku 2015 oraz zachowanie
się indeksu WIG-Energia na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie
wskazują, że poziom ryzyka związanego z działalnością w omawianym sektorze
istotnie wzrósł.
Celem opracowania jest weryfikacja atrakcyjności akcji spółek sektora
energetycznego z punktu widzenia potencjalnych inwestorów, analiza przyczyn
270
Mariusz Lipski
zmian kondycji ekonomiczno-finansowej podmiotów reprezentujących omawiany sektor, jak również próba wskazania dalszych tendencji w tym zakresie.
W opracowaniu autor posłużył się danymi największych uczestników rynku, podmiotów notowanych na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych.
1. Charakterystyka polskiego sektora energetycznego
Polski sektor energetyczny jest szóstym pod względem wielkości w Europie i jednym z nielicznych, które na przestrzeni ostatnich lat prezentują pozytywne tendencje. Skala zużycia energii na przestrzeni lat 1996-2015 wzrosła
z 139 593 GWh do 161 438 GWh, przy czym największe wzrosty notowane były
w latach 2002-2008. Wprawdzie ostatnie lata cechowały się niższym tempem
wzrostu, jednak na tle innych państw Unii Europejskiej i tak wyglądają one dosyć
atrakcyjnie. Z racji stosunkowo niskiej skali połączeń transgranicznych prawie
cały popyt pokrywany jest z krajowych źródeł. Import bądź eksport energii netto (występujący w zależności od sytuacji) odgrywa niewielkie znaczenie. Skala produkcji i zużycia energii elektrycznej w Polsce przedstawione zostały na
wykresie 1.
Wykres 1. Krajowa produkcja i zużycie energii elektrycznej w latach 1996-2015
Źródło: opracowanie własne na podstawie: [www 4].
O ile, jak wskazuje wykres 1, łącznie wielkość produkcji na przestrzeni lat
2005-2015 wykazuje stosunkowo niewielkie tendencje wzrostu, o tyle dynamicznie rośnie znaczenie farm wiatrowych i innych odnawialnych źródeł energii elektrycznej. Jeszcze w roku 2006 ze źródeł tych wyprodukowane zostało zaledwie 69
GWh, podczas gdy w roku 2015r. był to już poziom 10 114 GWh (wykres 2), co
stanowiło jednocześnie 6,3% całości wytworzonej energii w Krajowym Systemie
Energetycznym w tym roku.
Wyzwania sektora energetycznego w Polsce z perspektywy akcjonariuszy
271
Wykres 2. Krajowa produkcja energii elektrycznej z farm wiatrowych i innych odnawialnych źródeł energii w latach 2005- 2015
Cechą charakterystyczną polskiego sektora energetycznego jest specyficzny mix źródeł, w oparciu o które wytwarzana jest energia elektryczna. Polska jest
największym w Unii Europejskiej producentem i eksporterem węgla kamiennego,
m.in. z tego powodu głównym paliwem wykorzystywanym przy produkcji energii
elektrycznej jest węgiel kamienny, którego udział w strukturze mocy zainstalowanej na koniec 2015r. wynosił 48%. Drugim surowcem wykorzystywanym przy
produkcji energii jest węgiel brunatny z 23% udziałem na koniec 2015r. Udziały
poszczególnych źródeł w strukturze zainstalowanych mocy wytwórczych przedstawione zostały na wykresie 3.
Wykres 3. Struktura zainstalowanych mocy wytwórczych w Polsce w oparciu o źródło
Jak wspomniano powyżej, w porównaniu z innymi państwami Unii Europejskiej, Polskę cechuje duży udział węgla kamiennego i brunatnego. Przez co,
272
Mariusz Lipski
w świetle działań mających na celu ochronę klimatu oraz obniżenie emisji CO2
do atmosfery, kraj nasz staje w świetle konieczności istotnych nakładów inwestycyjnych w celu przebudowy systemu wytwórczego.
Inną specyficzną cechą polskiego systemu energetycznego jest wiek aktywów wytwórczych. W przeważającej części są to jednostki wysłużone, o niskich parametrach efektywnościowych, wymagające modernizacji bądź o bliskim
końcu swojej użyteczności (strukturę wiekową elektrowni w Polsce przedstawia
wykres 4).
Wykres 4. Struktura wiekowa elektrowni w Polsce
Jak wskazują dane przedstawione na wykresie 4, ponad 50% elektrowni
pracujących w Polsce jest starszych niż 30 lat. Oznacza to, że przed sektorem
pojawia się konieczność znaczących inwestycji odtworzeniowych, gdyż w przeciwnym przypadku grozi nam ryzyko braku odpowiednich mocy i przerw w dostawach prądu (ang. black-out).
2. Głównie gracze na rynku
Kształt polskiego sektora energetycznego jest efektem zmian przeprowadzonych na przełomie lat 2006–2007. Mając na uwadze potrzebę szerokich
inwestycji, rząd przygotował program, w efekcie którego powstały cztery pionowo zintegrowane grupy energetyczne: PGE Polska Grupa Energetyczna, Tauron
Polska Energia, Enea i Energa. Celem programu było m.in. utworzenie silnych
ekonomicznie podmiotów gospodarczych, które byłyby w stanie ponosić koszty
inwestycji, stanowić konkurencję oraz równoważyć rynek energetyczny w Polsce.
Realizowane zmiany uwzględniały także dyrektywy Unii Europejskiej,
zgodnie z którymi infrastruktura transportowa (przesył i dystrybucja energii elektrycznej) podobnie jak w przypadku innych sektorów (np. sektor gazowy, czy też
transport), powinny być wydzielone do oddzielnych podmiotów gospodarczych
w celu równego zapewnienia dostępu wszystkim zainteresowanym podmiotom
273
(Third Party Access – zasada dostępu strony trzeciej). Pierwszym krokiem, zgodnie z dyrektywą Unii Europejskiej EC/54/2003 było wydzielenie podmiotu odpowiedzialnego za przesył energii elektrycznej jakim został PSE Operator oraz
przesyłowego
jest spółką w za
całości
należącąenergii.
do Skarbu
Państwa,
natomiast
operatorzy
spółek odpowiedzialnych
dystrybucję
Operator
systemu
przesyłowego
systemów
dystrybucyjnych
jako odrębne
podmioty
prawnenatomiast
należą do operatorzy
grup energetycznych.
jest spółką
w całości należącą
do Skarbu
Państwa,
systemów
dystrybucyjnych
jako odrębne
podmioty
prawneprzedstawiony
należą do grup
energetycznych.
Łańcuch wartości
w sektorze
energetycznym
został
na rysunku 1,
Łańcuch wartości w sektorze energetycznym przedstawiony został na ryw tabeli 1 natomiast zaprezentowano największe podmioty operujące w poszczególnych
sunku 1, w tabeli 1 natomiast zaprezentowano największe podmioty operujące
segmentach.
w poszczególnych segmentach.
Rysunek 1. Łańcuch wartości w sektorze energetycznym
Rysunek 1. Łańcuch wartości w sektorze energetycznym
Wytwarzanie
Przesył
Dystrybucja
Obrót
Źródło:
opracowanie
własne.własne.
Źródło:
opracowanie
Tabela 1. Struktura rynku energii elektrycznej
Tabela 1. Struktura rynku energii elektrycznej
Segment
Segment
Główni
Główni
gracze
gracze
Wytwarzanie
Przesył
Dystrybucja
Wytwarzanie
Przesył
Dystrybucja
SieciSieci PGE,
PGE,
Tauron,
Tauron,
Enea,
PGE,
Tauron, Polskie
PGE,
Tauron,
Polskie
Elektroenergetyczne
Energa, RWE
Enea, Energa,
Enea, Energa,
Enea,regulacyjny)
Energa,
Elektroener- (oligopol
(monopol
GDF Suez, EDF,
GDFPGNiG
Suez,
RWE (oligopol
getyczne
regulacyjny)
ZE PAK,
Obrót
Obrót
PGE,
Tauron,
Enea,
PGE,
Tauron,
Energa, RWE, spółki
Enea,
Energa,
z sektora
RWE, spółki
telekomunikacyjnego,
niezależne
podmioty
EDF, ZE PAK,
regulacyjny)
z sektora
tele(monopol
CharakteWytwarzanie
„Transport” energii
„Transport” energii w
Sprzedaż energii
regulacyjny)
rystyka
energiiPGNiG
z węgla
od wytwórców
do
ramach lokalnych sieci komunikacyjneelektrycznej
kamiennego,
dystrybutorów lub
dystrybucyjnych do
go,odbiorcom
niezależne
węgla brunatnego,
odbiorców
odbiorców końcowych
końcowym
lub
podmioty
gazu oraz ze
końcowych
(przemysł i
odsprzedaż do innych
źródeł
(przemysł)
gospodarstwa
podmiotów
Sprzedaż
energii
„Transport”
„Transport”
CharakteWytwarzanie
odnawialnych
domowe)
handlowych
elektrycznej
energii
od
energii
w
rarystyka
energii
z
węgla
Nadzór
Każdy segment sektora energetycznego w Polsce podlega nadzorowi Urzędu Regulacji
odbiorcom
wytwórców
do mach lokalnych
kamiennego,
regulacyjny
Energetycznej
Źródło: opracowaniewęgla
własne. brunatkońcowym lub
dystrybutorów
sieci dystry-
odsprzedaż do
nego, gazu
lub odbiorców bucyjnych do
innych
podmioodbiorców
oraz
ze
źródeł
końcowych
Jak widać obszar przesyłu energii pozostaje w rękach spółki Polskie
Sieci
tów handlowych
końcowych
odnawialnych
(przemysł)
Elektroenergetyczne w całości należącej do Skarbu Państwa. W pozostałych przypadkach
(przemysł
zwraca uwagę obecność wspomnianych wcześniej 4 i gospodarstwa
grup energetycznych (PGE, Tauron,
domowe)
Enea i Energa) kontrolowanych przez Skarb Państwa i obecnych
na kilku etapach łańcucha
Nadzórodgrywających
Każdy segment
w Polsce
nadzorowi
wartości,
głównąsektora
rolę w energetycznego
polskim systemie.
Udziałypodlega
poszczególnych
grup
regulacyjny
Urzędu Regulacji Energetycznej
w poszczególnych segmentach przedstawione zostały w tabeli 2.
Tabela 2.Jak
Udział
rynkowy
„wielkiej
czwórki”energii
widać
obszar
przesyłu
pozostaje w rękach spółki Polskie Sie-
Udział w rynku
PGE
Energa W pozostałych
Enea
ci Elektroenergetyczne
w całości
należącej Tauron
do Skarbu Państwa.
Wytwarzanie
Ilość energii
38%
11%
3%
9%
przypadkach zwraca
uwagę obecność wspomnianych wcześniej 4 grup energewytworzonej
Dystrybucja (PGE,
IlośćTauron,
energii Enea i27%
38%
17%
15%
tycznych
Energa) kontrolowanych
przez Skarb Państwa
dystrybuowanej
i obecnych naw ramach
kilku sieci
etapach łańcucha wartości, odgrywających główną rolę
6
274
Mariusz Lipski
w polskim systemie. Udziały poszczególnych grup w poszczególnych segmentach przedstawione zostały w tabeli 2.
Tabela 2. Udział rynkowy „wielkiej czwórki”
Udział w rynku
Wytwarzanie Ilość energii wytworzonej
Dystrybucja
Ilość energii dystrybuowanej w ramach sieci
dystrybucyjnych
PGE
38%
Tauron
11%
Energa
3%
Enea
9%
27%
38%
17%
15%
26%
14%
13%
Obrót
Ilość energii sprzedana
33%
Analizując polski sektor energetyczny warto także zwrócić uwagę na rolę
Urzędu Regulacji Energetyki, który nadzoruje rynek praktycznie na każdym
etapie łańcucha wartości. W przypadku usług przesyłu i dystrybucji taryfy operatorów tych systemów podlegają akceptacji Prezesa URE. Podobnie jest w przypadku cen energii elektrycznej dla gospodarstw domowych. Jedynie ceny energii
elektrycznej dla odbiorców przemysłowych i instytucjonalnych nie podlegają
temu wymogowi.
3. Energetyka na Giełdzie Papierów Wartościowych
Po utworzeniu czterech grup energetycznych, stopniowo zostały one upublicznione poprzez wprowadzenie ich akcji na Giełdę Papierów Wartościowych
w Warszawie, przy czym Skarb Państwa zachował nad nimi kontrolę.
Prywatyzacja ww. podmiotów, jak również Zespołu Elektrowni Pątnów
Adamów Konin operującego w segmencie wytwarzania (ok. 10% udziału w rynku), miała na celu przede wszystkim:
–
pozyskanie kapitału przez ww. podmioty,
–
wprowadzenie do nich mechanizmów rynkowych, które poprawiłyby ich efektywność i umożliwiłyby pozyskanie środków także na
międzynarodowych rynkach kapitałowych w razie potrzeb,
–
wykreowanie wzajemnej konkurencji,
–
umożliwienie obrotu akcjami ww. spółek pracownikom, a także nabycia przez inwestorów indywidualnych (tzw. „akcjonariat
obywatelski”).
Pierwsza na giełdzie pojawiła się Enea, której akcje zadebiutowały
30 stycznia 2009 r., następnie PGE (15 grudnia 2009 r.), Tauron (30 czerwca
2010 r.) oraz Energa (11 grudnia 2013 r.). W dniu 30 października 2012r. na giełdzie pojawiły się także akcje ZE PAK.
Wraz ze wzrostem liczby podmiotów reprezentujących sektor energetyczny w Polsce, w szczególności że były to podmioty o dużej skali działalności i poziomie kapitalizacji, GPW zaczęła publikować indeks WIG-Energia. Datą bazową
indeksu jest 31 grudnia 2009r., a wartość indeksu w tym dniu wynosiła 3998,60
pkt., 30 października 2014r. indeks osiągnął najwyższy poziom tj. 4 825,69 pkt.
275
Jednak rok 2015 był dla sektora szczególnie niekorzystny. Wartość indeksu WIG-Energia spadła z 4 662,65 pkt. 24 kwietnia 2015r. (najwyższy poziom
w 2015r.) do 2 928,40pkt. tj. o 37,2%. Dla porównania w samym czasie indeks
WIG również zanotował spadek ale tylko o 17,8%.
Osłabienie „sentymentu” do podmiotów reprezentujących sektor energetyczny wynikało z kilku czynników:
–
spadku na rynkach światowych cen węgla, co oznaczało pogorszenie wyników segmentu wydobywczego (PGE, Tauron, Enea, ZE
PAK),
–
konieczności realizacji/ukończenia inwestycji w aktywa wytwórcze, co przy spadku cen energii elektrycznej powoduje, że rentowność tych inwestycji staje pod znakiem zapytania,
–
rosnącej dynamicznie skali nowych mocy wytwórczych w obszarze odnawialnych źródeł energii, które mają pierwszeństwo w Krajowym Systemie Energetycznym i cechują się znacznie niższymi
kosztami zmiennymi niż źródła konwencjonalne,
–
spadającymi cenami energii w Polsce (średnie ceny sprzedaży energii na rynku konkurencyjnym wg URE w: 2011: 198,90 zł/MWh;
2012: 201,36 zł/MWh; 2013: 181,55 zł/MWh; 2014: 163,58 zł/
MWh),
–
rosnącą konkurencją w segmencie obrotu,
–
zapowiedziami Skarbu Państwa odnośnie konieczności wsparcia
przez spółki energetyczne nierentownych kopalń węgla kamiennego,
–
ryzykiem wzrostu kosztów wytwarzania energii opartej o węgiel
z uwagi na prognozowany wzrost kosztów uprawnień do emisji
CO2.
W efekcie, prognozy wyników podmiotów z sektora energetycznego znacząco się pogorszyły.
Dodatkowym czynnikiem który pogrążył wyniki sektora były odpisy aktualizujące dokonane na koniec 2015r. Ich skalę, w szczególności na tle dotychczasowych wyników, na przykładzie PGE i Tauronu obrazują dane przedstawione
w tabeli 3 i 4, gdzie zawarte zostały wyniki dwóch największych grup: PGE i Tauron na przestrzeni lat 2009-2015.
276
Mariusz Lipski
Tabela 3. Wybrane dane finansowe PGE Polska Grupa Energetyczna S.A.
Przychody ze
sprzedaży
Wynik operacyjny
Zyskowność
operacyjna
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
21 623 20 476 28 111 30 557 30 145 28 137 28 542
5 345
4 185
4 144
3 871
5 060
5 096
-3 589
24,7% 20,4% 14,7% 12,7% 16,8% 18,1% -12,6%
Wynik netto
4 337 3 627 4 973 3 233 4 143 3 657 -3 037
Zyskowność netto
20,1% 17,7% 17,7% 10,6% 13,7% 13,0% -10,6%
Aktywa ogółem
54 448 51 474 58 763 58 254 60 751 66 201 61 296
ROA
8,0% 7,0% 8,5% 5,5% 6,8% 5,5% -5,0%
Kapitał własny
38 850 37 683 41 173 40 672 43 648 44 884 40 417
ROE
11,2% 9,6% 12,1% 7,9% 9,5% 8,1% -7,5%
Tabela 4. Wybrane skonsolidowane dane finansowe Tauron Polska Energia S.A.
Przychody ze
sprzedaży
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
13 695 15 429 20 755 24 753 19 131 18 441 18 375
Wynik operacyjny
1 321
1 399
1 646
2 165
1 934
Zyskowność
operacyjna
9,6%
9,1%
7,9%
8,7% 10,1%
1 830
-1 901
9,9% -10,3%
Wynik netto
948
991 1 267 1 551 1 346 1 186 -1 804
Zyskowność netto
6,9% 6,4% 6,1% 6,3% 7,0% 6,4% -9,8%
Aktywa ogółem
22 155 23 427 28 527 31 274 32 356 34 559 32 071
ROA
4,3% 4,2% 4,4% 5,0% 4,2% 3,4% -5,6%
Kapitał własny
14 234 15 102 16 150 16 800 17 793 17 997 16 048
ROE
6,7% 6,6% 7,8% 9,2% 7,6% 6,6% -11,2%
Dane zaprezentowane w tabeli 3 i 4 potwierdzają, że podmioty prowadzące
działalność w sektorze energetycznym są w stanie generować stabilne zyski. Na
przestrzeni lat 2009-2014 obie analizowane Grupy osiągały atrakcyjną rentowność swojej działalności. Co jest szczególnie ważne dla akcjonariuszy, obie firmy
prowadzą również stabilną politykę dywidendową, zapewniając wypłaty z części
generowanych zysków swoim akcjonariuszom.
Sytuacja odmiennie wygląda w roku 2015, kiedy to zarówno PGE i Tauron, jak również Enea oraz ZE PAK zanotowały duże straty, będące efektem odpisów aktualizujących wartość aktywów trwałych. Zdarzenia te wpisują się w trend
mający miejsce także w całej Europie. Koncerny energetyczne jeden po drugim
zmuszone były ogłosić, że ich aktywa konwencjonalne (węglowe i gazowe) warte
277
są istotnie mniej, niż wcześniej sądzono. Ich rentowność spada w głównej mierze
z powodu spadku hurtowych cen energii, co jest efektem szybkiego rozwoju źródeł odnawialnych w Europie, cechujących się znikomymi kosztami zmiennymi
[Graniszewska, 2016].
Istotny wpływ na sytuację i perspektywy sektora energetycznego ma także
wspomniana wcześniej, zaostrzająca się europejska polityka klimatyczna. Z powyższych powodów o odpisach poinformowały takie koncerny jak: E.ON, który
dokonał odpisów na kwotę 8,8 mld EUR [www 2], czy też francuska grupa EDF,
która odpisała 3,2 mld EUR [www 1].
W przypadku polskich przedsiębiorstw, PGE dokonała odpisów na kwotę
7,1 mld zł, Tauron 3,6 mld zł, Enea na 1,7 mld zł a ZE PAK 1,9 mld zł [www 7].
W zasadzie jedynie Energa nie dokonała odpisów, jednak jest to grupa, która nie
posiada aktywów wydobywczych, a wielkość aktywów wytwórczych w oparciu
o węgiel także jest stosunkowo mała.
Analizując wyniki sektora warto zwrócić także uwagę na strukturę generowanych nadwyżek. O ile jeszcze kilka lat temu istotną rolę w tym zakresie
odgrywały segmenty dystrybucji, wytwarzania i obrotu, o tyle obecnie jedynie
obszar dystrybucji utrzymał poziom rentowności. Potwierdza to analiza struktury
wyników poszczególnych segmentów Grupy Tauron w latach 2011 i 2015, która
została zaprezentowana w tabeli 5. Należy dodać, że podobna sytuacja ma miejsce także w innych grupach.
Tabela 5. Struktura wyniku operacyjnego Grupy Tauron w ujęciu segmentowym
(mln zł)
Wydobycie
Wytwa- Dystryrzanie
bucja
2011
174,9
546,0 1 065,7
2015
-104,3 -3 477,1 1 371,6
Sprzedaż
452,1
369,6
Pozostałe
36,0
32,6
Pozycje nieprzypisane / Razem
eliminacje
-121,3 2 153,4
-93,5 -1 901,1
Jak widać właśnie ten obszar, z zapewnioną rentownością dzięki taryfom
zatwierdzanym przez URE stanowi swoistą „kotwicę” stabilizującą wyniki pionowo zintegrowanych grup energetycznych.
O ile jednak grupy zintegrowane pionowo mogą ratować swoje wyniki
działalnością w obszarze dystrybucji, czy też obrotu, o tyle w przypadku Grupy
ZE PAK, która jest typowym wytwórcą energii bez własnej sieci dystrybucyjnej
oraz rozbudowanej struktury sprzedaży dla klientów detalicznych, zmiany na rynku powodują istotne pogorszenie wyników oraz perspektyw dalszej działalności.
Powagę sytuacji oddaje poziom kapitalizacji giełdowej tej spółki, która na koniec
2015r. wynosiła zaledwie 453 mln PLN, podczas gdy w dniu debiutu 30 października 2012r. był to poziom blisko trzy razy wyższy, tj. 1 316 mln PLN.
Warto podkreślić, że także sytuacja w segmencie dystrybucji nie nastraja
optymizmem. Analitycy szacują, że w 2016r. licząc rok do roku EBITDA tego
278
Mariusz Lipski
segmentu w Grupie Tauron i PGE spadnie o ok. 200-250 mln PLN, w Grupie
Energa o 200 mln zł, a w Grupie Enea o 100 mln zł [Chojnacki, 2016].
Jest to efektem obniżenia stawki WACC z 6,8% do 5,7% oraz zaimplementowania przez Prezesa URE regulacji jakościowej, w której wskazane zostały
cele w zakresie m.in. wskaźników SAIDI (wskaźnik przeciętnego czasu trwania
przerwy w dostawach energii elektrycznej) i SAIFI (wskaźnik przeciętnej częstości przerw w dostawie energii). Pierwsze efekty tej regulacji mają być widoczne w 2018 r., bowiem wówczas stopień realizacji celów za rok 2016 w zakresie
SAIDI i SAIFI oraz czasu realizacji przyłączenia po raz pierwszy przełoży się na
taryfy dystrybucyjne. Oczekiwane poziomy wskaźników ogłoszone przez URE
na lata 2016-2017 zakładają spadek wskaźników SAIDI w tym okresie o 15%,
a wskaźnika SAIFI o 10%. W całym okresie regulacyjnym 2016-2020 operatorzy
systemów dystrybucyjnych mają poprawić SAIDI i SAIFI o 50%, a to oznacza,
że w latach 2018-2020 przed operatorami systemów dystrybucyjnych stałyby
większe wyzwania niż w okresie 2016-2017. W przypadku czasu realizacji przyłączenia zachodzi sytuacja odwrotna. Obecnie rynek nie odbiera regulacji jako
bezpośredniego zagrożenia, a ale sytuacja może się zmienić jeżeli pojawi się ryzyko niewykonania poziomów oczekiwanych przez URE.
Podsumowanie
Celem opracowania była weryfikacja atrakcyjności akcji spółek sektora
energetycznego z punktu widzenia potencjalnych inwestorów, analiza przyczyn
zmian kondycji ekonomiczno-finansowej podmiotów reprezentujących omawiany sektor, jak również próba wskazania dalszych tendencji w tym zakresie.
Jak wskazuje przeprowadzona analiza, podmioty z sektora energetycznego wskutek licznych niekorzystnych zdarzeń o charakterze makroekonomicznym zaprezentowały w 2015r. znacznie słabsze wyniki niż w latach poprzednich.
Przyczyniły się do tego w głównej mierze odpisy aktualizujące wartość aktywów
trwałych w segmentach wytwarzania i wydobycia. Także perspektywy dalszej
działalności trudno nazwać jako korzystne w świetle konkurencji na rynku, utrzymującej się presji na ceny energii, konieczność wsparcia sektora węglowego oraz
planowanych istotnych nakładów inwestycyjnych w najbliższych latach.
W świetle spodziewanych gorszych wyników oraz konieczności weryfikacji dotychczasowych strategii, należy oczekiwać także modyfikacji polityki dywidendowej ze strony spółek energetycznych, co powoduje że ich atrakcyjność
inwestycyjna dla potencjalnych inwestorów istotnie się zmniejszyła.
Pewną stabilizację prognozowanych wyników daje segment dystrybucji,
w przypadku którego zatwierdzane przez URE taryfy gwarantują stopę zwrotu
z zainwestowanego kapitału. Jednak również w tym obszarze przedsiębiorstwa
muszą poprawiać swoją efektywność. Ważnym zdarzeniem dla sektora może być
utworzenie rynku mocy, w ramach którego wytwórcy energii otrzymywaliby zapłatę nie tylko za wyprodukowaną i sprzedaną energię elektryczną ale również za
samą gotowość do produkcji. Rozwiązanie to jest niezbędne w celu zapewnienia
279
sprawności i bezpieczeństwa systemu energetycznego w Polsce w świetle rozwoju
odnawialnych źródeł energii. Jednocześnie umożliwiłoby ono ustabilizowanie sytuacji ekonomiczno-finansowej wytwórców energii ze źródeł konwencjonalnych.
Literatura
• Chojnacki Ireneusz, EBITDA sektora dystrybucji energii spadnie o kilkaset milionów złotych, http://www.wnp.pl, 26.02.2016.
• Graniszewska Magdalena, Odpisy trzęsą energetyką, „Puls Biznesu”, 10.03.2016.
• [www 1] http://www.edf.com (dostęp: 12.03.2016).
• [www 2] http://www.eon.com (dostęp: 12.03.2016).
• [www 3] http://www.gkpge.pl (dostęp: 21.03.2016).
• [www 4] http://www.pse.pl (dostęp: 18.03.2016).
• [www 5] http://www.tauron.pl (dostęp: 21.03.2016).
• [www 6] http://www.ure.gov.pl (dostęp: 18.03.2016).
• [www 7] http://www.wnp.pl (dostęp: 21.03.2016).
CHALLENGES OF THE ENERGY SECTOR IN POLAND
FROM THE SHAREHOLDERS PERSPECTIVE
Summary:
The energy sector partnerships are perceived as public sector companies with
a stable level of generated surpluses, providing their shareholders with profits
resulting from the increase of the value and paid-out dividend. However, a lot
of macroeconomic factors have affected the sector companies which resulted
in much worse financial returns in 2015. Additionally, the challenges the sector
has been facing, pose a threat to the level and repeatability of the achieved surpluses. Consequently, the attractiveness of the energy sector companies as an
investment is changing, which is confirmed by a significantly deeper decrease
in 2015 of WIG-Energy index on the Warsaw Stock Exchange than the index
of the entire market (WIG). The paper is an attempt to provide the answer to
the question of how durable the situation can be and whether an improvement
of the sector’s attractiveness and better results in the following years should
be expected.
Keywords: energy, shareholder, writedown.
ROZWÓJ NIERUCHOMOŚCI
MIESZKANIOWYCH – USTAWA
DEWELOPERSKA
OD TEORII DO PRAKTYKI
Streszczenie:
Niniejszy artykuł opisuje rozwój rynku nieruchomości w Polsce po 1989 r.,
kiedy nastąpiła transformacja gospodarki z centralnie planowanej do gospodarki rynkowej. Przełomowym momentem w rozwoju ww. rynku było
wprowadzenie w dniu 16 września 2011r ustawy o ochronie nabywcy lokalu
mieszkalnego lub domu jednorodzinnego tzw. „Ustawa Deweloperska”. Artykuł ten ukazuje funkcjonowanie ustawy w praktyce i udowadnia, że ustawa nie
chroni potencjalnego nabywcy, natomiast obciąża go dodatkowymi kosztami,
których wcześniej nie ponosił. Obecnie koszty ponoszone są przez nabywcę
i dewelopera. Te dodatkowe koszty to nic innego jak zyski poszczególnych
grup interesu czyli: Urzędów Skarbowych, notariuszy, ubezpieczycieli, pośredników oraz banków. Reasumując, ustawa deweloperska przyczyniła się do
umocnienia pozycji banków udzielających kredyty potencjalnym nabywcom
lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego oraz banków obsługujących
rachunki powiernicze, zarówno otwarte jak i zamknięte, jednocześnie umożliwia pełną kontrolą nad nieswoimi środkami finansowymi.
Słowa kluczowe: deweloper, kupno, lokal mieszkalny, Ustawa Deweloperska
Wprowadzenie
Po roku 1989 gospodarka centralnie planowana przeszła w gospodarkę
wolnorynkową, co przyspieszyło rozwój polskiego rynku nieruchomości. Zmiany te wpłynęły znacząco na pogłębianie się doświadczenia specjalistów, którzy
wcześniej nie mieli możliwości na tak swobodne poruszanie się w tym segmencie
gospodarki. Otwarcie się rynku nieruchomości wpłynęło jednocześnie na zwiększenie się liczby licencjonowanych pośredników, zarządców i rzeczoznawców.
W roku 1990 było ich łącznie około 3 tysięcy, natomiast już w roku 2009 liczba
ta wzrosła do 36 tysięcy. Przyrost ten pokazuje wyraźnie, a właściwie jest dowodem na to, jak młoda branża zaczęła dojrzewać i w jak krótkim czasie osiągnęła
szerokie wymiary.
282
1. Ustawa deweloperska
W dniu 16 września 2011 roku weszła w życie Ustawa o ochronie praw
nabywcy lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego. Formalnie zaczęła
ona obowiązywać od 29 kwietnia 2012 roku. Oznacza to, że wszelkie transakcje związane z kupnem i sprzedażą lokali mieszkalnych i domów jednorodzinnych po 29 kwietnia 2012 roku miały obowiązek stosowania zasad określonych
w ww. ustawie. Dla przybliżenia ustawy deweloperskiej winno się wprowadzić
kilka pojęć z nią związanych, co z pewnością ułatwi jej rozumienie osobom niezwiązanym z tematyką.
1.
Deweloper – przedsiębiorca w rozumieniu ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku, osoba prowadząca działalność gospodarczą, która
jest obowiązana przeniesieniem prawa do własności lokalu mieszkalnego bądź domu jednorodzinnego na jego nabywcę.
2.
Lokal mieszkalny – samodzielny lokal mieszkalny w rozumieniu
ustawy z dnia 24 czerwca 1994 roku.
3.
Dom jednorodzinny – dom mieszkalny, jak również samodzielna
część domu bliźniaczego lub szeregowego przeznaczona przede
wszystkim do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych.
4.
Nabywca – osoba fizyczna, która na podstawie umowy deweloperskiej uprawniona jest do przeniesienia na nią prawa do posiadania
lokalu mieszkaniowego bądź domu jednorodzinnego i która zobowiązuje się do spełnienia świadczenia pieniężnego na rzecz dewelopera na poczet nabycia tego prawa.
5.
Umowa deweloperska – umowa, na podstawie której deweloper zobowiązuje się do ustanowienia lub przeniesienia na nabywcę prawa
do lokalu mieszkaniowego czy domu jednorodzinnego, po zakończeniu przedsięwzięcia deweloperskiego, a nabywca zobowiązuje
się do spełnienia świadczenia pieniężnego na rzecz dewelopera na
poczet ceny nabycia tego prawa.
6.
Przedsięwzięcie deweloperskie – proces, w wyniku realizacji którego na rzecz nabywcy ustanowione lub przeniesione zostaje prawo
do posiadania lokalu mieszkaniowego lub domu jednorodzinnego.
Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623, z późn. zm.3)
oraz czynności faktyczne i prawne niezbędne do rozpoczęcia budowy oraz oddania obiektu budowlanego do użytkowania, a w szczególności nabycie praw do nieruchomości, na której realizowana
ma być budowa, przygotowanie projektu budowlanego lub nabycie
praw do projektu budowlanego, nabycie materiałów budowlanych
i uzyskanie wymaganych zezwoleń administracyjnych określonych
odrębnymi przepisami; częścią przedsięwzięcia deweloperskiego
może być zadanie inwestycyjne dotyczące jednego lub większej
liczby budynków, jeżeli budynki te, zgodnie z harmonogramem
przedsięwzięcia deweloperskiego, mają zostać oddane do użytku
w tym samym czasie i tworzą całość architektoniczno-budowlaną.
Rozwój nieruchomości mieszkaniowych – ustawa deweloperska...
7.
8.
9.
10.
283
Otwarty mieszkaniowy rachunek powierniczy – należący do dewelopera rachunek powierniczy w rozumieniu przepisów ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 roku, służący gromadzeniu środków pieniężnych wpłacanych przez nabywcę, na cele określone w umowie
deweloperskiej.
Zamknięty mieszkaniowy rachunek powierniczy – należący do dewelopera rachunek powierniczy w rozumieniu przepisów ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 roku, służący gromadzeniu środków pieniężnych wpłacanych przez nabywcę na cele określone w umowie
deweloperskiej, z którego wypłata zdeponowanych środków następuje jednorazowo, po przeniesieniu na nabywcę prawa do lokalu
mieszkaniowego lub domu jednorodzinnego.
Trwały nośnik informacji – materiał lub urządzenie umożliwiające
przechowywanie przez czas niezbędny, wynikający z charakteru informacji oraz celu ich sporządzenia lub przekazania, zawartych na
nim informacji w sposób uniemożliwiający ich zmianę lub pozwalający na odtworzenie informacji w wersji i formie, w jakiej zostały
sporządzone lub przekazane.
Rozpoczęcie sprzedaży – podanie do publicznej wiadomości informacji na temat rozpoczęcia procesu oferowania lokali mieszkalnych
lub domów jednorodzinnych w ramach określonego przedsięwzięcia deweloperskiego.
Ustawa deweloperska zakłada przede wszystkim sześć podstawowych
punktów: po pierwsze skupia się na środkach ochrony wpłat dokonywanych przez
nabywcę, następnie określa zasady i tryb zawierania umów deweloperskich, wyznacza obowiązki przedkontraktowe dewelopera, normuje treść umowy deweloperskiej, ustala prawa i obowiązki stron umowy deweloperskiej a także odnosi się
do zasad postępowania ze środkami nabywcy w przypadku upadłości dewelopera
[Kredzińska (red.), 2013, s.592].
Ustawa ta ma za zadanie chronić prawa konsumenta oraz zatroszczyć się
o jak najlepsze i najdogodniejsze warunki dla niego. Nabywca wydaje się być najsłabszym ogniwem w porozumieniu między nim a deweloperem, ale czy do końca można uznać za słuszne takowe podejście? Jaką pozycję zajmuje w tej sytuacji
deweloper? Odpowiedzią na niniejsze pytania będzie dokładne przeanalizowanie
tejże ustawy w dalszej części artykułu.
2. Rachunki powiernicze otwarte i zamknięte
Ważnym punktem odniesienia do sytuacji osoby nabywającej lokal (mieszkanie bądź dom jednorodzinny) a osoby oferującej jego sprzedaż będzie rozdział
drugi ustawy z dnia 16 września 2011 roku, w którym mowa jest o mieszkaniowym
rachunku powierniczym. Występują dwa rodzaje takowego rachunku: zamknięty
i otwarty. Różnią się one przede wszystkim tym, że pierwszy z nich jest korzystniejszy dla nabywców nieruchomości. Wpłacone przez nich pieniądze nie mogą
284
być przez deweloperów w żaden sposób wykorzystane, aż do ukończenia i sfinalizowania transakcji. Natomiast rachunek powierniczy otwarty daje możliwość
dysponowania określonymi sumami pieniędzy przez dewelopera. Warto tutaj zaznaczyć, że otworzenie rachunku powierniczego jest procesem trwającym około trzech miesięcy, podczas którego deweloper jest wnikliwie sprawdzany przez
bank, a jego koszt to około 10000 zł. Sam mechanizm rachunku powierniczego
działa w następujący sposób: otóż każdy z deweloperów ma obowiązek przy prowadzeniu rachunków powierniczych przedstawić harmonogram prac związanych
z inwestycją deweloperską, a co bezpośrednio się z tym wiąże, z transzami wypłat
z tegoż rachunku. Wypłat ogółem może być maksymalnie dziesięć, gdyż ustawa
jasno określa procentowy udział inwestycji: nie mniej niż 10% a nie więcej niż
25%. Unaocznia się więc fakt, że minimalna liczba rat wynosi 4 a maksymalna
10. Utrzymanie takiego rachunku przez dewelopera wynosi od 1600 zł do 3500
zł miesięcznie. Ważnym aspektem jest sytuacja, w której osoba nabywająca lokal
mieszkalny lub dom jednorodzinny bierze kredyt (a takich osób jest przeważnie
90%), ponieważ płaci ona za kontrolę postępu prac budowlanych. Kontrola ta
odbywa się za pośrednictwem banku, w którym dana osoba wzięła kredyt. Koszt
takiej wizyty przedstawiciela lub osób z nim współpracujących wynosi od 200
zł. Na tym przykładzie doskonale więc widać, że dziesięć takich wizyt przedstawiciela na budowie będzie kosztowało klienta minimum 2000 zł. Klienci nabywający daną nieruchomość, chcąc obniżyć wydatki, decydują się na wyższe
wpłaty transz na rachunek powierniczy otwarty, dokładnie 4 po 25%. Oczywiście
bank prowadzący rachunek powierniczy dewelopera nie wypłaci więcej środków
finansowych niż stan zaawansowania prac budowlanych, określony z transzami
wypłat zgodnie z harmonogramem. Warto też pamiętać o tym, że rachunki powiernicze nie są w żaden sposób oprocentowane. Największe korzyści w tejże
sytuacji odnosi bank.
Jak zostało już wcześniej wspomniane, rachunek powierniczy jest nieoprocentowany, należy go więc traktować jako depozyt, gdzie bank zarabia 2%. Warto
wziąć też pod uwagę sytuację, w której bank udziela deweloperowi kredytu, na
którym zarabia ok. 6%. Suma summarum czysty zysk banku to ok. 8%. Realizacja
projektu w odniesieniu do bloku mieszkalnego to 15-18 miesięcy, gdzie łatwo
można zauważyć, że bank zarabia na takiej inwestycji bardzo dobre pieniądze.
Można też zaznaczyć, że każdy jeden blok, to jeden oddzielny rachunek powierniczy, czyli dodatkowe oprocentowanie i dodatkowy zysk. Sytuacja ta odnosi się
do rachunku powierniczego otwartego. Bank wypłaca określone kwoty wraz z postępem prac, co wiąże się oczywiście z kontrolami i komisjami, mającymi na celu
sprawdzanie, na jakim etapie zatrzymały się roboty budowlane. Dla inwestycji
takiej jak budowa bloku mieszkalnego, transz jest przeważnie od 8 do 10. Warto
w tym miejscu zaznaczyć, że wszystkie koszty związane z tego typu działalnością
komisji określającej zakres dotychczas wykonanych prac ponosi deweloper.
Pieniądze wpłacane przez nabywców na konto nie są w żaden sposób dodatkowo oprocentowane, deweloper, tak jak już wcześniej zostało wspomniane,
przy posiadaniu konta otwartego może dysponować określonymi sumami, które
285
są w odpowiedni sposób wyznaczane przez bank, natomiast w sytuacji posiadania
rachunku powierniczego zamkniętego, sprzedający lokale nie ma do pieniędzy
żadnych praw, dopóki nie zrealizuje projektu. Wpłaconymi przez nabywców pieniędzy może dysponować w tym wypadku jedynie bank, w którym takie konto
istnieje [Szymańczyk (red.), 2014, s. 384].
W sytuacji, kiedy deweloper nie może realizować prac budowlanych z powodu braku dalszych środków finansowych, musi wziąć kredyt, który suma summarum jest udzielany m.in. z pieniędzy wpłacanych przez nabywców, pojawia
się, więc sytuacja absurdalna. Bank kredytujący dewelopera, tak jak zostało to
wcześniej wspomniane, nie oprocentowuje rachunku powierniczego, natomiast
sam kredyt wiąże się z oprocentowaniem, które w zależności od banku wynosi
około 6%. W tej sytuacji w gorszej pozycji znajduje się sam realizator przedsięwzięć budowlanych, gdyż to on spłacając pobraną pożyczkę na realizację dalszych etapów prac, zostaje obciążony dodatkowymi kosztami jej spłaty.
3. Umowa deweloperska
Ważnym punktem Ustawy o ochronie praw nabywcy lokalu mieszkalnego
lub domu jednorodzinnego jest rozdział szósty, w którym poruszony jest temat
umowy deweloperskiej. Powinna ona zawierać określenie stron, miejsca i daty
podpisania umowy, cenę nabycia nieruchomości, wszelkie informacje o prowadzonej inwestycji, termin przeniesienia na nabywcę prawa, wysokość i terminy
lub warunki spełniania świadczeń pieniężnych przez nabywcę na rzecz dewelopera, wszelkie informacje dotyczące rachunku powierniczego a także banku,
w którym takowy się znajduje, terminy rozpoczęcia i zakończenia prac budowlanych, określenie wysokości odsetek i kar umownych oraz wszelkiego rodzaju
informacje odnoszące się do zobowiązań dewelopera względem nabywającego
daną nieruchomość [Szymańczyk (red.), 2014, s. 384].
W Art. 24 tego rozdziału pojawia się także, część dotycząca harmonogramu przedsięwzięcia deweloperskiego. Ważnym aspektem jest tutaj sytuacja,
w której harmonogram przedsięwzięcia deweloperskiego powinien zawierać, co
najmniej cztery etapy realizacji. Koszt każdego z etapów nie może być wyższy
niż 25% i niższy niż 10% ogólnej kwoty kosztów przedsięwzięcia.
Biorąc pod uwagę fakt, iż wszystkie umowy winny być sporządzane przez
notariusza, pojawiają się koszty związane z jego opłaceniem, jak również związane z postępowaniem sądowym wieczysto-księgowym. Obciążeni są nimi deweloper jak i nabywca.
Na podstawie powyższych sytuacji widać więc wyraźnie, że deweloper
w zasadzie pozostaje w zdecydowanie gorszym położeniu w stosunku do nabywcy. Tak naprawdę to on, biorąc dodatkowy kredyt, musi ponosić koszty związane
z jego spłatą, jak również przy zawieraniu wszelkiego rodzaju umów zostaje obciążony dodatkowymi kosztami [Sadowska, 2014, s.230].
Długą listę podpunktów tworzy również rozdział siódmy, który nawiązuje
do odstąpienia od umowy deweloperskiej. Przedsiębiorca realizujący dany projekt budowlany powinien przede wszystkim trzymać się informacji zawartych
286
w umowie, które muszą pokrywać się z tymi zawartymi w prospekcie. Powinien on również pamiętać, aby doręczyć nabywcy wszelkie niezbędne materiały
na temat przedsięwzięcia, jak również przenieść na niego prawo nabycia lokalu
w terminie wyznaczonym w umowie deweloperskiej. Natomiast sam deweloper
może odstąpić od umowy w sytuacji, kiedy nabywca nie wywiązał się z uiszczenia kwot określonych w umowie w danych terminach, jak również w momencie,
kiedy nabywca nie stawił się do odbioru lokalu mieszkalnego albo domu jednorodzinnego lub podpisania aktu notarialnego przenoszącego na nabywcę prawa
do tego lokalu.
Deweloper powinien, więc skrupulatnie trzymać się wszystkich punktów umowy, wszystkich zawartych w niej terminów oraz informacji dotyczących realizacji przedsięwzięcia. Względem nabywcy po raz kolejny znajduje się
w gorszej pozycji, gdyż zakres jego obowiązków jest bardzo szeroki i odnosi
się do całego projektu budowlanego. W jego gestii pozostaje stworzenie pewnego rodzaju zakresu prac, określenie przybliżonych kosztów, dokładne określenie
położenia lokalu mieszkaniowego nabywanego przez kupującego i to właśnie
deweloper winien jest bardzo sztywno trzymać się określonych terminów, a także musi umieć dobrze zaplanować wszystkie elementy związane z realizacją poszczególnych etapów budowy. Jest bardzo dokładnie kontrolowany przez bank.
Każde jego niewłaściwe posunięcie może negatywnie wpłynąć na powodzenie
realizacji projektu [Goldiszewicz, 2013].
W sytuacji upadłości dewelopera, w pierwszej kolejności zabezpieczany
jest nabywca lokalu mieszkaniowego bądź domu jednorodzinnego. Wszelkie
sumy pieniężne zebrane na koncie powierniczym, przez wpłacających je nabywców są w sytuacji upadłości firmy, przekazywane na rzecz kupującego daną nieruchomość. Zgromadzenie nabywców lokali mieszkaniowych może podjąć decyzję
o zwrocie kosztów już poniesionych, jak również może zadecydować o dalszej
realizacji projektu i ustaleniu sumy potrzebnej do jego kontynuowania.
Reasumując, warto zastanowić się czy najsłabszym ogniwem rzeczywiście
jest nabywca. Zebrane punkty warto wziąć pod uwagę, jako ważne elementy układające się w logiczną całość. Ustawa deweloperska, która ma w rzeczywistości
chronić konsumenta, w żaden sposób tego nie czyni. Deweloper, jako inwestor,
początkowo nie zakłada, że jego inwestycja może zakończyć się fiaskiem. Zawiera umowę z bankiem, zakłada rachunek powierniczy otwarty, bądź zamknięty,
w zależności od tego, jakimi zasobami pieniężnymi w danym momencie dysponuje. Nabywca wpłaca określone sumy na ten rachunek, spodziewając się oczywiście, iż w najbliższym czasie stanie się właścicielem lokalu mieszkaniowego
lub domu jednorodzinnego. Często jednak bywa tak, że inwestor nie jest w stanie
udźwignąć kosztów związanych z realizacją inwestycji i zaciąga kredyt, który
jest udzielany częściowo z pieniędzy nabywców zgromadzonych na rachunkach
powierniczych i jeszcze niewypłaconych deweloperowi ze względu na zaawansowanie prac budowlanych, jakie określa harmonogram. Kredyt ten jest dodatkowo
oprocentowany, na czym zyskuje nie kto inny, jak bank [Strzelczyk, 2013, s. 439].
Problemy zaczynają się dopiero w momencie, gdy deweloper nie może kontynu-
287
ować prac budowlanych, a dodatkowo nie może spłacać zaciągniętego kredytu.
Pojawiają się, więc schody. Nabywcy chcą realizacji przedsięwzięcia albo zwrotu
pieniędzy, natomiast bank nie chcąc być w tej sytuacji stratnym, w odpowiedni
sposób obciąża kosztami ich samych. Najgorszą, więc, w tej sytuacji pozycję zajmują deweloper, który staje się w jednej chwili dłużnikiem, oraz nabywcy lokali,
którzy zamiast swojej nieruchomości, zostają obciążeni finansowo. Zdecydowanie wygrywa tutaj bank, który w żaden sposób nie będzie ponosił odpowiedzialności za niedokończoną inwestycję. Podnosi się więc kontrowersyjna kwestia
tego, czy ustawa deweloperska nie jest ustawą chroniącą instytucje bankowe?
Podsumowanie
Istotnym, więc jest fakt, że rynek deweloperski zaczął rozwijać się i kształtować po roku 1989, czyli po zniesieniu systemu socjalistycznego w Polsce.
Przejście od gospodarki centralnie planowanej do wolnorynkowej sprawiło, że
wielu specjalistów pogłębiło swoją wiedzę w zakresie handlu nieruchomościami.
Ważnym czynnikiem, który ułatwił deweloperom oraz innym zarządcom promowanie swoich usług, stał się Internet. Rynek nieruchomości stał się, podobnie jak
w krajach zachodnich, ważnym sektorem gospodarki. Wszelkie tendencje rozwojowe wpłynęły także na regulacje prawne, które stabilizują sytuację inwestorów.
Tak więc, rynek nieruchomości będzie rozwijał się nadal, zwiększając wachlarz
usług i starając się przyciągnąć klientów jak najdogodniejszymi ofertami.
Literatura
• Adamus Rafał, Groele Bartosz, Kuglarz Paweł, Machowska Aleksandra, Miczek
Zbigniew, Płoch Janusz. 2012. Upadłość deweloperska. Warszawa: Difin.
• Bieranowski Adam, Królikowska-Olczak Maria, Zięty Jakub Jan. 2014. Działalność deweloperska w praktyce obrotu gospodarczego – wybrane zagadnienia.
Warszawa: C.H. Beck.
• Bryx Marek. 2006. Rynek nieruchomości. System i funkcjonowanie, Warszawa:
Wydawnictwo Poltext.
• Goldiszewicz Agnieszka. 2013. Treść i charakter prawny umowy deweloperskiej.
Warszawa: Wolters Kluwer.
• Jamróz Paweł, Kowalczyk-Rólczyńska Patrycja, Ostrowska Dorota, Spigarska
Ewa, Staniszewska Aleksandra. 2015. Rynek nieruchomości w Polsce. Teoria
i praktyka. Warszawa:Wolters Kluwer.
• Kredzińska Iwona (red.). 2013. Ustawa deweloperska. Komentarz praktyczny do
ustawy o ochronie praw nabywcy lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego.
Warszawa: Wydawnictwo Komentarzy Praktycznych.
• Okolski Dariusz. 2013. Umowa o roboty budowlane. Warszawa: C.H. Beck.
• Pyzol B. 2013. Opodatkowanie transakcji dotyczących nieruchomości. Zakup
i sprzedaż. Budowa i przebudowa. ODDK.
• Sadowska Joanna. 2014. Usługi deweloperskie w ujęciu księgowym i podatkowym, Warszawa: C.H.Beck.
• Strzelczyk Ryszard. 2013. Ochrona praw nabywcy lokalu mieszkalnego lub domu
jednorodzinnego (ustawa deweloperska). Komentarz. Warszawa: C.H.Beck
288
• Szymańczyk Anna (red.). 2014. Umowa deweloperska w praktyce. Warszawa:Wolters Kluwer, Warszawa.
DEVELOPMENT OF RESIDENTIAL PROPERTIES
– DEVELOPER ACT FROM THEORY TO PRACTICE
Summary:
The article describes the development of the real estate market in Poland after
the year 1989 - the Polish economy was transformed from the one, which was
centrally planned to the market economy. The Act on Protection of Rights of
Buyers of Residential Units and Single-Family Houses of 16 September 2011,
so called „The Developer Act” can be considered as a turning point in this process. The following work presents how this act functions in practice and, at the
same time, proves that the regulation does not protect the potential buyers, but
it charges them with additional costs, which were not paid before. Currently,
the costs are born by the buyer and developer. These additional expenses are
anything but the profit for specific groups of interest such as Tax Offices, notaries public, insurers, intermediaries and banks. To sum up, the Developer Act
has contributed to strengthening the position of the banks, which grant credits
to the potential buyers of residential premises or single-family houses as well
as the banks, which serve both the developers - open and closed trust accounts;
moreover, the regulation enables a full control over the financial resources of
third parties.
Keywords: developer, buying, residential unit, The Developer Act
Lech Bylicki
POLSKI SYSTEM PODATKOWY
– ZAGADNIENIA OGÓLNE
Streszczenie:
Na obecny kształt polskiego prawa podatkowego wpłynęły:
– reforma polskiego systemu zapoczątkowana w 1989 roku, w związku
ze zmianami gospodarczymi dokonanymi w Polsce,
– proces harmonizacji polskiego prawa podatkowego z prawem UE
w zakresie podatków pośrednich i bezpośrednich.
Podatek ma swój aspekt ustrojowy, ekonomiczny i prawny.
Aspekt ustrojowy wiąże się z odpowiedzią na pytanie, w jaki sposób powinny
być regulowane podstawowe kwestie dotyczące obciążeń fiskalnych. Fakt, iż
współcześnie dla uzasadnienia opodatkowania nie wystarczy już sama idea suwerenności państwa i konieczne stało się usprawiedliwienie istniejących i planowanych wydatków, skłania do wysunięcia tezy, iż powinny być one objęte
konstytucją. Świadomość tego stany rzeczy jest na tyle wysoka, że w większości konstytucji na świecie stała się normą.
Przy takim podejściu szczególnego znaczenia nabierają zasady konstytucyjne, gwarantujące praworządność podatkową. Zasady te, to: niedziałanie prawa wstecz, vacatio legis, zaufanie do prawa i państwa, zgodność z prawem
i równość.
Konsekwencją stosowania dwóch pierwszych zasad powinien być zakaz
wprowadzania zmian w prawie podatkowym w czasie trwania roku podatkowego. Przede wszystkim chodzi o te zmiany, które pogarszają sytuację prawną
i ekonomiczną podatnika. W warunkach gospodarki rynkowej ma to ogromne znaczenie, gdyż dowolność w stanowieniu podatków wpływa destrukcyjnie na działalność gospodarczą. Zasada zgodności opodatkowania z prawem
sprowadza się do tego, że nie może być ono nakładane inaczej niż ustawą,
zaś zasada równości oznacza jednakowe reguły podatkowe wobec wszystkich
podmiotów.
Aspekt ekonomiczny dotyczy, najogólniej mówiąc, konstrukcji podatku. Ustanowienie każdego obciążenia fiskalnego może spowodować zmianę alokacji
zasobów w gospodarce. Podstawowym problemem jest zatem zaproponowanie takich podatków, które zaspokajając potrzeby finansowe właściwych
budżetów – nie powodowałyby jednocześnie maksymalizacji utraconego
potencjalnego dochodu z zaniechanej działalności produkcyjnej, a co za tym
idzie stagnacji gospodarczej.
290
Lech Bylicki
W aspekcie prawnym zwraca się uwagę na to, że istnieją pewne stałe cechy,
które odróżniają podatek od innych danin publicznych. Cechami tymi są: przymusowość, nieekwiwalentność, pieniężny charakter świadczenia, powszechność i bezzwrotność.
Słowa kluczowe: podatek, system podatkowy, prawo podatkowe, stawki podatkowe, zobowiązania podatkowe, ordynacja podatkowa, kontrola skarbowa,
organy administracji, kontrola podatkowa
Wprowadzenie
Opracowanie niniejsze zawiera ewolucję polskiego systemu podatkowego
oraz jego charakterystykę – z zachowaniem należytych proporcji – zmian podatkowych na przestrzeni lat. Prowadzi ona ostatecznie do ustalenia przyczyn i efektów transformacji systemu podatkowego po odzyskaniu przez Polskę wolności
w latach dziewięćdziesiątych XX wieku.
W artykule tym znalazły się również sprawy traktujące o tzw. ogólnym
prawie podatkowym. W wielu dyskusjach lub artykułach system podatkowy
utożsamiany jest z podatkami. Tymczasem system podatkowy to również przedstawiona w niniejszym artykule Ordynacja podatkowa oraz inne regulacje omówione w jednym z punktów.
W końcowej części niniejszego opracowania omówiono skrótowo zagadnienia międzynarodowe. W odniesieniu do polskiego systemu podatkowego dotyczy to przede wszystkim kontekstu członkostwa Polski w Unii Europejskiej.
Temu właśnie poświęcony jest jeden z punktów. Zostały w nim zaprezentowane
informacje o podatkach w krajach Unii oraz zasady szeroko pojętej harmonizacji
prawa podatkowego.
Reformę polskiego systemu podatkowego rozpoczęto od uchwalenia dwóch
odrębnych ustaw wprowadzających do nowo tworzonego polskiego systemu podatkowego dwóch podatków dochodowych – od osób prawnych i od osób fizycznych:
–
ustawą z dnia 31 stycznia 1989 r. o podatku dochodowym od osób
prawnych, zastąpioną ustawą o podatku dochodowym od osób
prawnych z dnia 15 lutego 1992 r.;
–
ustawą o podatku dochodowym od osób fizycznych z dnia 26 lipca
1991 r.
Ważnym krokiem w procesie budowy polskiego systemu podatkowego było
uchwalenia ustawy z 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym, która w 2004 roku została zastąpiona dwoma odrębnymi aktami
ustawowymi dotyczącymi podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowego.
Kolejnym etapem było uchwalenie m. in.:
•
ustawy o ordynacji podatkowej z dnia 29 sierpnia 1997 r.;
•
ustawy o podatku od czynności cywilnoprawych z dnia 9 września
2000 r.
Począwszy od 2004 r., w związku z uzyskaniem przez Polskę członkostwa
w UE, dokonano wielu zmian w polskim systemie podatkowym, wśród których
należy zwrócić szczególną uwagę na uchwalenie:
Polski system podatkowy – zagadnienia ogólne
291
•
•
ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług;
ustawy z dnia 23 stycznia 2004 r. o podatku akcyzowym, która
została zastąpiona ustawą o podatku akcyzowym z dnia 6 grudnia
2008 r.
Na kształt obecnego systemu podatkowego wpłynęły także dyrektywy podatkowego prawa wspólnotowego.
Charakterystykę polskiego systemu podatkowego - rozumianego jako ogół
elementów wzajemnie ze sobą powiązanych i od siebie uzależnionych, tworzących pewną całość [Mastalski, 2000, s. 27] - warto zacząć od wskazania kryteriów
klasyfikacji poszczególnych rodzajów podatków [Wójtowicz, 2000, 190-191].
I.
Kryterium przerzucalności – polega ono na przesunięciu przez
podatnika ciężaru podatkowego na inny podmiot, przede wszystkim poprzez wkalkulowanie go w cenę sprzedawanego towaru lub
usługi. Prowadzi do wyodrębnienia w systemach podatkowych podatków pośrednich, do których w polskim systemie podatkowym
zaliczmy podatek od towarów i usług oraz podatek akcyzowy.
II. Kryterium zjawisk ekonomicznych – odnosi się do przedmiotu opodatkowania, którym w systemie opodatkowania może być dochód,
przychód czy majątek. Prowadzi do wyodrębnienia w polskim systemie podatkowym następujących podatków:
a)
dochodowych – od osób prawnych i osób fizycznych;
b)
majątkowych: od posiadania majątku (np. podatek od środków transportowych), od przyrostu masy majątku (np. podatek od spadków i darowizn), od wzrostu wartości majątku;
c)
przychodowych, np. ryczałt ewidencjonowany. Kwalifikacja ryczałtu ewidencjonowanego do podatków przychodowych wynika z faktu, iż podstawę opodatkowania stanowi
w jego przypadku przychód a nie dochód1. Ryczałt ten jest
w rzeczywistości podatkiem – a nie ryczałtem – i polega na
proporcjonalnym opodatkowaniu przy zastosowaniu stawki
procentowej dla danego rodzaju działalności, a więc jego
kwalifikacja jako podatku jest dopuszczalna [Wójtowicz,
1997, s. 139].
III. Kryterium konsumpcji – wynika ono z faktycznego obciążenia
konsumpcji konkretnymi podatkami. Do tej grypy należą podatki
obrotowe, w konstrukcji których podstawę opodatkowania stanowi
obrót, m. in.: podatek od towarów i usług – w prawie UE podatek od
wartości dodanej, akcyza.
IV. Kryterium beneficjenta dochodów podatkowych – wynika ze wskazania faktycznego beneficjenta dochodów podatkowych, jakim
może być konkretny podmiot lub związek publicznoprawny. Prowadzi ono do wyodrębnienia podatków:
Podobnie na ten temat – a więc za uproszczoną formą opodatkowania dochodów za pomocą
podatków przychodowych opowiedziano się w dziele: Prawo finansowe, op. cit., s. 190.
1
292
Lech Bylicki
a)
państwowych – w polskim systemie będą to np. podatek od
towarów i usług i akcyza;
b)
samorządowych – w polskim systemie będą to np. podatek
od nieruchomości, podatek od środków transportowych;
c)
federalnych.
V.
Kryterium cech osobistych i okoliczności dotyczących podatnika –
prowadzi ono do wyodrębnienia podatków:
a)
realnych – na ich wysokość nie mają wpływu cechy osobiste
i okoliczności dotyczące podatnika, np. opłata targowa;
b)
osobistych – na ich wysokość mają wpływ cechy osobiste
okoliczności dotyczące podatnika, np. podatek dochodowy
od osób fizycznych.
W teorii prawa podatkowego [Głuchowski, 1996, s. 12] wskazuje się także
na podstawowe funkcje podatków:
a)
fiskalną – sprowadzającą się do tego, że pełnią one bardzo ważną
rolę wśród dochodów budżetowych państwa i samorządów;
b)
interwencyjną (stymulacyjną) – może ona polegać na wprowadzeniu określonego podatku, stosowaniu zróżnicowanych stawek podatkowych czy też ulg;
c)
redystrybucyjną – dzięki podatkom następuje redystrybucja dochodu i majątku narodowego między podatnikami a związkami publicznoprawnymi, jakimi są państwo i organy samorządu terytorialnego.
1. Zarys ewolucji polskiego systemu podatkowego
Systemy podatkowe każdego państwa zmieniały się i zmieniają nadal.
Konkretna konstrukcja systemu podatkowego jest efektem gry politycznej, ale na
przestrzeni dziejów to rozwój szeroko pojętych stosunków gospodarczych, społecznych i ustrojowych decydował o formach opodatkowania i ich ewolucji.
1.1. Okres państwa patrymonialnego i piastowskiego
System danin był w tym okresie skomplikowany. Początkowo można było
mówić tylko o tzw. dani (trybucie) – składanej władcy przez podległe terytoria.
System danin zaczął się jednak rozbudowywać w miarę wewnętrznego cementowania się państwa [Bardach, Leśnodorski, Pietrzak, 1987, s. 65].
Najstarszą daniną było opolne, uiszczane w postaci krowy lub wołu od opla
jako całości2. Przy tym świadczeniu – zdaniem większości historyków – pojawił
się tzw. narzaz, prymitywna forma kwitu skarbowego. Były to dwie deszczułki
– jedna pozostawała u płatnika, a drugą zabierał poborca podatkowy. Zgodność
nacięć na obu deszczułkach świadczyć miała o wywiązaniu się z obowiązku podatkowego. Istniało wiele posług i służebności, takich jak: powóz – obowiązek
dostarczani koni i wozów na podróże monarchy po kraju, podwoda – obowią Opole w XI–XIII w. było wspólnotą terytorialną składającą się z kilkunastu wsi. Szerzej,
ibidem.
2
293
zek dostarczania koni pod wierzch podróżującym urzędnikom, przewód zwykły
(chłopski) – obowiązek transportu ustalonymi szlakami żywności i innych dóbr,
przewód rycerski – eskortowanie więźniów lub przewożenie cennych ładunków
pod zbrojną ochroną, służebność stanu – obowiązek pomieszczenia i ugoszczenia
monarchy i jego dworu oraz jego wysłańców podróży, służebność łowiecka –
ochrona zwierzyny, na którą polowanie stanowiło regale królewskie.
Uzupełnieniem danin, posług i służebności był system regaliów, czyli
zastrzeżonych wyłącznie dla władcy dziedzin działalności gospodarczej: regale
polowania (na cenną zwierzynę), rybołówstwa, górnicze, solne, grodowe, wodne (dotyczące większych rzek), młynne (na wodach królewskich), regale targu
i karczmy.
Wraz z rozwojem rynków zaczęto pobierać myta i cła, początkowo w naturze, potem w pieniądzu. Komory celne ustawiano na granicach państwa, ale i wewnątrz kraju: na skrzyżowaniu szlaków, przy brodach i groblach. Dodać należy,
że władcy czerpali też dochody z kar [Wyrozumski, 2005, s.710]. Skarbowość
państwa została gruntownie zreorganizowana i wzmocniona przez Kazimierza
Wielkiego. Opierała się ona przede wszystkim na dochodach z dóbr królewskich,
ale jednocześnie wzrosło znaczenie dochodów z ceł i podatków [Baczkowski,
2005, s.27].
1.2. Podatki I Rzeczypospolitej
Dochody skarbu pochodziły w tym czasie z sześciu źródeł:
•
z dochodów z mennicy,
•
czynszów dzierżawnych i królewszczyzn,
•
kwarty z królewszczyzn,
•
podatków,
•
traktowanych osobno wpływów z Prus Królewskich i z księstw lennych: Prus Książęcych i Kurlandii,
•
z ceł [Bardach, Leśnodorski, Pietrzak, 1987, s. 65].
Podatki stanowiły dochód niestały, ponieważ uchwalane były przez Sejm
na rok, czasem na kilka lat. Na dodatek z podatków zwolnione były generalnie
stany uprzywilejowane. Funkcjonowały następujące podatki:
•
łanowe – dawne poradlne – w wysokości 2 gr z łanu w dobrach
szlacheckich, 4 gr w kościelnych,
•
łanowe nadzwyczajne, zwane poborem. W drugiej połowie XVI w.
praktycznie zaczął stawać się podatkiem corocznym. Stawka podatku wynosiła 30 gr z łanu – była to jednostka zwana symplą, jednak
zdarzało się, że był on pobierany w wysokości podwójnej (dupla)
lub potrójnej (trypla). Przez pewien czas – od 1629 r. do czasów po
wojnie szwedzkiej – jako jednostkę opodatkowania przyjęto dom
mieszkalny, stąd podatek zmienił nazwę na podymne.
•
szos – podatek majątkowy nakładany na miasta. W XV w. był to
podatek zryczałtowany, a władze miast decydowały o sposobie wewnętrznego rozłożenia tego obciążenia. W miarę jak podwyższano
294
Lech Bylicki
pobór z czasem i szos zaczęto określać w formie wielokrotności
sympli poboru. Pobierano też zryczałtowane pogłówne żydowskie,
•
akcyza – miejski podatek powszechny, wymierzany od obrotu w postaci procentu wartości towarów sprzedanych na rynku,
•
szelężne – powszechny podatek od napojów, tzw. podatek dziesiątego szeląga,
•
czopowe – płacone przez mieszczan od wyrobu i szynkowania piwa,
wina, miodu i gorzałki,
•
hiberna (chleb zimowy) – podatek opłacany z dóbr królewskich
i kościelnych, przeznaczony na utrzymanie wojska. Miał on stanowić ekwiwalent za uwolnienie tych dóbr od kwaterunków wojskowych w zimie.
Warto odnotować, że to właśnie w omawianym okresie ugruntowała się zasada, że stanowienie podatków leży wyłącznie w gestii sejmu. Znalazło to jeszcze
silniejsze umocowanie Konstytucji 3 Maja.
Na koniec warto wspomnieć o cłach. Stanowiły one stały dochód króla
i Rzeczypospolitej. Czasami wprowadzano tzw. nadzwyczajne cła generalne, wynoszące 35% wartości towaru, obejmujące również szlachtę. Niestety, w parze
z nałożeniem takiego cła nie szło obniżanie ceł, co przyczyniło się do znacznego
ograniczenia handlu. Na ograniczenie owo niebagatelny wpływ wywarł fakt, że
równocześnie istniały cła i myta wojewódzkie, starościńskie, miejskie i prywatne.
W sytuacji rozkładu finansów publicznych i realnej groźby utracenia niepodległości w XVIII w. podjęto próbę reform podatkowych.
Najważniejsze jakościowo zmiany to:
•
łanowe zastąpione zostało bardzo wydajnym podatkiem podymnym, obejmującym również szlachtę,
•
hibernę zastąpiono półpodymnym,
•
zastosowano opłatę stemplową, pobieraną od nadawania urzędów
duchownych i świeckich, od orderów i nobilitacji,
•
ustanowiono podatek 20% od dochodów duchowieństwa, podatek
nie obejmował dochodów wiejskich proboszczów, które były bardzo niskie,
•
podwyższono podymne miejskie.
Wprowadzono także podatek od posesji o wartości wyższej niż 10 tys. złp.
1.3. System podatkowy II Rzeczypospolitej
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Polska stanęła przed zadaniem
unifikacji prawa. Dotyczyło to również prawa podatkowego. System podatkowy
II RP bazował na następujących obciążeniach:
•
akcyzach,
•
państwowym podatku dochodowym,
•
państwowym podatku przemysłowym,
•
podatkach majątkowych [Gomułowicz, Małecki, 2004, s. 273].
295
Największe znaczenie fiskalne miały podatki akcyzowe, przynosząc około
50–60% dochodów podatkowych, następnie podatki dochodowe, a najmniejsze
– majątkowe.
Państwowy podatek dochodowy wzorowany był na podatku pruskim.
Podatnikami podatku stały się osoby fizyczne i prawne oraz spadki wakujące.
Przedmiotem opodatkowania były wszelkiego rodzaju dochody. Osoby prawne
prowadzące księgi handlowe płaciły podatek od zysku bilansowego.
Podatek pełnił wyraźne funkcje pozadochodowe:
•
wolne od podatku były kwoty uznane za minimum egzystencji,
w przypadku gospodarstw rolnych zwolnione były te, których areał
nie przekraczał 15 ha użytków rolnych;
•
przewidziano wiele zwolnień podmiotowych i przedmiotowych,
zwolniono m. in. Skarb Państwa, monopole państwowe, związki
samorządowe, pensje za waleczność, osoby prawne przeznaczające swe dochody w całości na cele użyteczności publicznej, Bank
Polski, Komunalne Kasy Oszczędności, izby przemysłowe, handlowe, rzemieślnicze i rolnicze, stowarzyszenia wyższej użyteczności,
dochody z obligacji niektórych pożyczek państwowych, dochody
z przedsiębiorstw nowo utworzonych ważnych dla obrony kraju,
dochody z pionierskich wierceń naftowych, dochody z przedsiębiorstw i gospodarstw rolnych inwestujących w województwach
wschodnich, dochody przedsiębiorstw elektryfikujących itp.;
•
przyjęto zasadę łącznego opodatkowania rodziny – do dochodów
głowy rodziny doliczano dochody małżonka oraz zstępnych, jeżeli
głowie rodziny przysługiwało prawo do rozporządzania i użytkowania ich dochodami;
•
z podstawy opodatkowania można było odliczyć np. odsetki od
długów, renty, składki ubezpieczeniowe, inne bezpośrednie podatki
państwowe i samorządowe, wydatki poniesione na budowę domów
mieszkalnych;
•
skala podatkowa była progresywna, bardzo staksowana, zawierająca 73 stopnie; stawki wynosiły od 2 do 35%;
•
stawki zależne były od sytuacji rodzinnej podatnika.
Odrębne przepisy regulowały opodatkowanie dochodów z uposażeń, emerytur i wynagrodzeń za pracę najemną – dotyczyły one generalnie urzędników
i wysoko płatnego personelu w przedsiębiorstwach.
Podatek dochodowy stanowić miał główne źródło dochodów państwa,
a dodatkowo wspierać politykę socjalną.
Państwowemu podatkowi przemysłowemu podlegały wszelkie, obliczone
na zysk przedsiębiorstwa oraz wyliczone w ustawie zajęcia przemysłowe i samodzielnie wykonywane wolne zawody. Nie podlegały podatkowi: gospodarstwa
rolne i leśne oraz związane z nimi: hodowla inwentarza, mleczarstwo, sadownictwo, ogrodnictwo, pszczelarstwo, rybołówstwo, eksploatowanie torfu, piaski,
wapna, kamieni, fosforytów, młynów i tartaków na własne potrzeby.
296
Lech Bylicki
Władze podatkowe miały delegacje do udzielania ulg. Stawki wynosiły od
1,2 do 6%, a drobni przedsiębiorcy mogli korzystać z uproszczonych, ryczałtowych form opodatkowania.
W zakresie podatków majątkowych istniały: podatek od nieruchomości
oraz podatek od lokali.
Przedmiotem podatku od nieruchomości były:
•
w miastach – wszelkie nieruchomości,
•
na wsi – budynki niezwiązane z gospodarką rolną, ogrodniczą lub
leśną.
Podstawą opodatkowania był czynsz należny za rok poprzedzający rok
podatkowy.
Wielkim osiągnięciem w zakresie systemu podatkowego było uchwalenia
w 1934 r. ordynacji podatkowej. Była to trzecia na świecie kodyfikacja ogólnego prawa podatkowego, wcześniej dokonano tego w Niemczech (1919) i Czechosłowacji (1927). Ustawa kodyfikowała polskie ogólne prawo podatkowe. Do
momentu wejścia w życie ordynacji ogólne prawo podatkowe rozrzucone było
w wielu aktach prawnych, co budziło wątpliwości interpretacyjne i powodowało
powstanie luk prawnych.
1.4. Podatki w gospodarce nakazowo – rozdzielczej
Po zakończeniu drugiej wojny światowej tylko początkowo korzystano
w Polsce ze stosunkowo nowoczesnego i częściowo skodyfikowanego przedwojennego systemu podatkowego [Gomułowicz, Małecki, 1995, s. 130-154]. Wskutek objęcia kraju wpływami sowieckimi w ustawodawstwie podatkowym w coraz
większym stopniu zaczęto stosować obce dotychczasowej kulturze prawno - ekonomicznej wzory ustawodawstwa radzieckiego, polegające na:
•
zerwaniu z zasadą równości podatników wobec prawa poprzez różnicowanie statusu podatkowego podmiotów, w zależności od ich
formy własności, branży, podporządkowania szczeblowi centralnemu lub terenowemu;
•
uchyleniu ordynacji podatkowej z 1934 r. oraz parcelacji ogólnego
prawa podatkowego na trzy części;
•
odebraniu sejmowi przez rząd w 1950 r. prawa stanowienia
o podatkach.
Mimo podjęcia w latach osiemdziesiątych pewnych prób uracjonalnienia
systemu podatkowego w 1989 r. nadal był to instrument nie tyle ekonomiczny,
co polityczny, nieprzystający do zmieniającej się rzeczywistości gospodarczej3.
Składał się on z czterech odmiennie zbudowanych podsystemów:
•
opodatkowania gospodarki uspołecznionej,
Chodzi tu o art. 2 ustawy z 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (Dz. U. nr 27,
poz. 111), przywracający prawo stanowienia o zobowiązaniach podatkowych wyłącznie Sejmowi w drodze ustaw, oraz o art.. 7 ustawy z 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej
(Dz. U. nr 41, poz. 324), nakazujący ustawodawcy kierowanie się zasadą równości przy
ustalaniu obciążeń publicznoprawnych podmiotów.
3
297
•
opodatkowania pozarolniczej gospodarki uspołecznionej,
•
opodatkowania rolniczej gospodarki nieuspołecznionej,
•
opodatkowania ludności.
Jednostki gospodarki uspołecznionej (j.g.u.) – których definicja była tak
szeroka, iż obejmowała nawet organizacje społeczne, polityczne i zawodowe –
obciążone były pięcioma podatkami: obrotowym, dochodowym, od płac, od wypłat wynagrodzeń ponad normę oraz od nieruchomości.
Największe znaczenie z punktu widzenia zasilania budżetu miał podatek
obrotowy, dostarczając około 30% wszystkich wpływów [Gomułowicz, Małecki,
1995, s. 130-154]. Jako podatek jednokrotny obciążał konkretnego podatnika tylko w jednej fazie obrotu.
Minister Finansów upoważniony był do wyłączania niektórych dóbr i usług
spod opodatkowania, a także do nakładania wyższych stawek na takie wyroby, jak:
sól, tytoń, benzyna, wyroby przemysłu spirytusowego, drożdżowego, winiarskiego.
Ustawa przewidywała liczne zwolnienia i ulgi podatkowe.
Drugim co do wydajności fiskalnej podatkiem pobieranym od j.g.u. był
podatek dochodowy. Podstawę obliczania podatku stanowił dochód osiągnięty
w danym roku podatkowym, po odliczeniu od niego m. in.:
•
50% wydatków na budowę, rozbudowę oraz modernizację budynków i budowli,
•
50% wydatków na zakup oraz montaż urządzeń, pod warunkiem że
były one przeznaczone do przetwórstwa rolnego i spożywczego lub
produkcji urządzeń służących ochronie środowiska,
•
wydatków na modernizację technik wytwarzania w celu zmniejszenia zużycia energii w procesie produkcji,
•
darowizn na cele społecznie użyteczne, do wysokości nieprzekraczalnej 10% dochodu.
Stawka podatku dochodowego była stawką liniową, wyznaczoną na poziomie 40%, choć bardzo szeroki wachlarz istniejących ulg powodował, że efektywna stopa podatkowa mogła być znacznie niższa.
Podatek od płac obciążał koszty jednostek gospodarczych. Stawka podatku wynosiła 20%, a środki uzyskane z tytułu zwolnień i ulg przekazywane były
jako dochód własny na rzecz budżetów terenowych oraz na Narodowy Fundusz
Kultury.
Podatek od wypłat wynagrodzeń ponad normę zastąpił w 1989 r., funkcjonujący wcześniej, podatek od ponadnormatywnych wypłat wynagrodzeń i dotyczył także spółek niebędących j.g.u.
Najważniejszą sankcją było to, że jeśli w roku podatkowym wskaźnik
udziału wynagrodzeń obciążających koszty w dochodzie, powiększonym o nadwyżki wynagrodzeń ponad normę wraz z narzutami, przekroczył wskaźnik udziału w roku poprzednim, podatek dochodowy ulegał podwyższeniu o 200% kwoty
tej nadwyżki. Pewną barierą tej restrykcji był zapis, iż łącznie podatek dochodowy nie mógł przekroczyć 50% dochodu przedsiębiorstwa.
298
Lech Bylicki
Szczególnie uciążliwym rodzajem obciążenia przedsiębiorstw państwowych była tzw. dywidenda – quasi – podatek z tytułu korzystania z funduszu
założycielskiego (wkładu państwa) znajdującego się w dyspozycji jednostki5.
Nieuspołeczniona gospodarka pozarolnicza była objęta wielofazowym podatkiem obrotowym oraz podatkiem dochodowym.
Przedmiotem podatku dochodowego był dochód uzyskany ze źródeł przychodów, tzn. z działalności zarobkowej, naukowej (jeżeli nie podlegała opodatkowaniu podatkiem od wynagrodzeń), praw majątkowych itp. Wolne od podatku
były dochody osób nieprzekraczające w stosunku rocznym dwukrotnego najniższego wynagrodzenia w j.g.u.
Stawki podatku były progresywne i wynosiły od 5 do 75% podstawy
opodatkowania.
Do obciążeń podatkowych nieuspołecznionej gospodarki rolnej zaliczyć można: podatek rolny, wpłaty na fundusze gmin, nadwyżkę wpłat ubezpieczeniowych nad
wypłatami oraz podatek leśny, jeśli wpływy z niego nie były kierowane na zagospodarowanie i pielęgnację lasów prywatnych. Ponadto gospodarka rolna była obciążona wieloma innymi świadczeniami (opłaty melioracyjne, elektryfikacyjne, wpłaty na
Państwowy Fundusz Ziemi, Fundusz Ubezpieczeń Społecznych Rolników).
System opodatkowania nieuspołecznionej gospodarki rolnej miał niewielkie znaczenie fiskalne. Świadczył o tym udział dochodów z tego źródła w ogólnej
kwocie dochodów budżetowych na poziomie 0,5% oraz w zasilaniu budżetów
terenowych – 1,5%.
Podatki od ludności również spełniały niewielką rolę w systemie zasilania
budżetu państwa (około 2%), podczas gdy w krajach o gospodarce rynkowej ich
udział jest bardzo znaczący. Do podatków tych należały:
•
podatek od wynagrodzeń,
•
podatek wyrównawczy,
•
podatek od spadków i darowizn,
•
opłata skarbowa,
•
podatki i opłaty lokalne, takie jak: od nieruchomości, od posiadania
psów, drogowy.
4
2. Źródła prawa podatkowego. Ordynacja podatkowa
2.1. Źródła prawa podatkowego
Przepisy prawa powszechnie obowiązującego zawarte są w:
•
Konstytucji,
Zwolnione z dywidendy były: przedsiębiorstwa gospodarki komunalnej, mieszkaniowej
i komunikacji miejskiej, PKP, „Porty Lotnicze”, „Polska Poczta, Telegraf i Telefon”, służby
ratownictwa morskiego, przedsiębiorstwa podległe MON i MSW oraz działające przy zakładach karnych i aresztach śledczych (podległe Ministrowi Sprawiedliwości) – art. 13 ustawy
z 31 stycznia 1989 r. o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych, tekst jedn.
Dz. U. z 1992 r. nr 6, poz. 27.
5
Nazwa jest myląca, ponieważ w gospodarce rynkowej „dywidenda” oznacza wypłaty spółki
z tytułu udziału w zysku podzielonym.
4
•
•
•
•
•
299
ustawach podatkowych,
ratyfikowanych umowach międzynarodowych,
rozporządzeniach,
aktach prawa miejscowego [Konstytucja RP]
Akty prawa wewnętrznego to: uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów [Konstytucja RP].
W artykule 84 obowiązującej od 17 października 1997 r. Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. zostało napisane, że: „Każdy jest
obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków,
określonych w ustawie.” Prawne podstawy nakładania obowiązków podatkowych reguluje art. 217. Są to:
•
nakładanie: podatków i innych danin publicznych,
•
określanie:
–
podmiotów opodatkowania,
–
przedmiotów opodatkowania,
–
stawek podatkowych,
–
zasad przyznawania ulg i umorzeń podatkowych,
–
kategorii podmiotów zwolnionych od podatków.
Może to następować wyłącznie w drodze ustawy. Jest to bardzo ważny przepis, ograniczający w dość istotny sposób uznaniowość w nakładaniu podatków.
Zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 8 Konstytucji jej przepisy stosuje się
bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej. Oznacza to, że jeżeli w przepisach prawa podatkowego zawarte jest unormowanie sprzeczne z określonym
przepisem Konstytucji, stosuje się przepis Konstytucji. Miejsce Konstytucji
w systemie źródeł prawa podatkowego wymaga ponadto, aby proces jego wykładni przebiegał w taki sposób, by dokonana interpretacja była z nią zgodna.
Ustawy podatkowe określają zarówno ogólne zasady stosowania prawa
podatkowego, jak i konstrukcje poszczególnych podatków.
Międzynarodowe umowy podatkowe jako źródło prawa uregulowane zostało w artykułach 88–91 Konstytucji. Stają się one źródłem prawa po ratyfikacji
i ogłoszeniu. Ratyfikowana i ogłoszona umowa podatkowa jest stosowana bezpośrednio i ma pierwszeństwo wobec ustaw, tzn. ustawa musi być zgodna z postanowieniami umowy.
•
Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ
właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych
do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu. Warto zwrócić uwagę, że w przypadku regulacji podatkowych w ustawach
znajdują się zwroty: „Minister Finansów określi” oraz „Minister Finansów może określić”. Ten pierwszy zwrot oznacza zobowiązanie
obligatoryjne, ten drugi zaś fakultatywne. Organ upoważniony do
wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji
innemu organowi [Konstytucja RP]. W znacznym stopniu ogranicza
to liczbę podmiotów tworzących prawo.
300
Lech Bylicki
•
Organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych
w ustawie, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na
obszarze działania tych organów [Konstytucja RP].
Organy, które ustanawiają prawo miejscowe to:
•
rada gminy na szczeblu najniższym,
•
rada powiatu na szczeblu powiatowym,
•
sejmik województwa dla największej jednostki podziału terytorialnego kraju.
•
Dochodami jednostek samorządu terytorialnego są ich dochody
własne oraz subwencje ogólne i dotacje celowe z budżetu państwa.
Źródła dochodów tych jednostek są określone ustawowo, a same
jednostki samorządu terytorialnego mają prawo ustalania wysokości podatków i opłat lokalnych w zakresie, który też określony jest
w ustawie [Konstytucja RP].
Jak wynika z powyższych unormowań, jednostki samorządu terytorialnego
nie mogą decydować o wprowadzeniu lub znoszeniu obowiązków podatkowych.
Takie kompetencje przynależą wyłącznie parlamentowi. W Polsce jedynie gminy
mają dochody własne, czyli tylko one mogą wydawać akty prawa miejscowego
w zakresie podatków.
2.2. Rola sądów w stanowieniu prawa podatkowego
•
Bardzo poważną rolę w procesie stanowienia prawa w Polsce
– w tym prawa podatkowego – odgrywa Trybuna Konstytucyjny
[Konstytucja RP]. Trybunał jest władny orzekać m.in. o:
–
zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,
–
zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
–
zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne
organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
–
zasadności skargi konstytucyjnej.
Z wnioskiem o zbadanie prawa podatkowego z Konstytucją mają prawo
wystąpić: Prezydent Rzeczypospolitej, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, 50 posłów, 30 senatorów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, Prezes
Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich, a także każdy sąd,
jeżeli od odpowiedzi na pytanie zależy rozstrzygnięcie sprawy, która przed tym
sądem się toczy.
Podstawową wartością jest jednak to, że orzeczenia Trybunału mają moc
powszechnie obowiązującą, są ostateczne i wchodzą w życie z dniem ogłoszenia6.
Konstytucja przewiduje możliwości odstępstwa od tej reguły (art. 190 ust. 3): „Orzeczenie
Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał Konsty-
6
301
Na mocy Konstytucji Naczelny Sąd Administracyjny może przedstawić
Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą,
jeżeli od odpowiedzi na nie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed
NSA. Użyty zwrot „może” oznacza, że Naczelny Sąd Administracyjny nie ma
obowiązku, a jedynie możliwość zwracania się z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego. Jeżeli więc NSA jest przekonany, że przepis ustawy podatkowej jest niekonstytucyjny, to może samodzielnie, bez zwracania się z pytaniem
prawnym do Trybunału Konstytucyjnego, wydać orzeczenie oparte na zarzucie
niekonstytucyjności ustawy podatkowej. Takie działanie pozwala znacznie szybciej uniknąć negatywnych skutków zastosowania niekonstytucyjnego przepisu
ustawy podatkowej, aniżeli oczekując na wyrok Trybunału Konstytucyjnego.
Naczelny Sąd Administracyjny może także odmówić stosowania rozporządzeń,
jeżeli uzna, że w sposób oczywisty są one sprzeczne z Konstytucją RP, bądź
z ustawą podatkową.
2.3. Istota Ordynacji podatkowej
Ordynacja podatkowa reguluje ogólne prawo podatkowe [Ordynacja podatkowa]. Jej przepisy stosuje się do:
–
podatków, opłat oraz nieopodatkowanych należności budżetu
państwa oraz budżetów jednostek samorządu terytorialnego, do
których ustalania lub określania uprawnione są organy podatkowe,
–
opłaty skarbowej oraz opłat, o których mowa w przepisach
o podatkach i opłatach lokalnych,
–
spraw z zakresu prawa podatkowego innych niż wymienione wyżej, należących do właściwości organów podatkowych
[Ordynacja podatkowa].
Artykuł 1 Ordynacji podatkowej wyjaśnia, że w ustawie zawarto unormowania dotyczące:
–
zobowiązań podatkowych,
–
informacji podatkowego,
–
postępowania podatkowego,
–
kontroli podatkowej i czynności sprawdzających,
–
tajemnicy skarbowej7.
W artykułach 4–9 Ordynacji zdefiniowane zostały podstawowe pojęcia:
obowiązek podatkowy, zobowiązanie podatkowe, podatek, podatnik, płatnik,
inkasent.
tucyjny może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego. Termin
ten nie może przekroczyć osiemnastu miesięcy, gdy chodzi o ustawę, a gdy chodzi o inny akt
normatywny dwunastu miesięcy. W przypadku orzeczeń, które wiążą się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej, Trybunał konstytucyjny określa termin
utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego po zapoznaniu się z opinią Rady Ministrów”.
7
Trzy ostatnie zagadnienia najczęściej opisywanie są w literaturze prawniczej w ramach postępowania podatkowego jako stanowiące jego integralną część.
302
Lech Bylicki
Obowiązkiem podatkowym jest wynikająca z ustaw podatkowych nieskonkretyzowana powinność poniesienia przymusowego świadczenia pieniężnego w związku z zaistnieniem zdarzenia określonego w tych ustawach.
Zobowiązaniem podatkowym jest wynikające z obowiązku podatkowego
zobowiązanie podatnika do zapłacenia na rzecz Skarbu Państwa, województwa,
powiatu albo gminy podatku w wysokości, w terminie oraz w miejscu określonym w przepisach prawa podatkowego.
Podatkiem jest publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu
lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej.
Podatnikiem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, podlegająca na mocy ustaw podatkowych
obowiązkowi podatkowemu.
Płatnikiem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, obowiązana na podstawie przepisów prawa
podatkowego do obliczenia i pobrania od podatnik podatku i wpłacenia go we
właściwym terminie organowi podatkowemu.
Inkasentem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna
niemająca osobowości prawnej, obowiązana do pobrania od podatnika podatku
i wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu.
Podstawowa ustawa kodyfikująca prawo podatkowe, tj. Ordynacja podatkowa, nie normuje takich zagadnień, jak:
•
rejestracja podatników,
•
kontrola skarbowa,
•
egzekucja administracyjna,
•
odpowiedzialność karna za przestępstwa i wykroczenia skarbowe,
•
zasady składania deklaracji i zeznań podatkowych, uregulowane
w zasadach szczególnych,
•
udział prokuratora w postępowaniu podatkowym,
•
zasady rozstrzygnięcia sporów o właściwość między organami podatkowymi a sądami,
•
składanie skarg i wniosków przez podatników.
Trzy ostatnie zagadnienia reguluje kodeks postępowania administracyjnego.
Dodać jeszcze warto, że w przepisach Ordynacji podatkowej, która weszła
w życie z dniem 1 stycznia 1998 r. (tekst jednolity: Dz. U. z 2012 roku, poz. 747
ze zm.) znajdują się uwarunkowania dotyczące nie jednego lecz czterech różnych postępowań podatkowych, tj. postępowania jurysdykcyjnego (nazywanego
wprost postępowaniem podatkowym), postępowania kontrolnego, postępowania prowadzonego w ramach tzw. czynności sprawdzających oraz postępowania
w sprawach wydawania zaświadczeń.
Jeżeli chodzi o kwestie relacji pomiędzy przepisami Ordynacji podatkowej
a przepisami ustaw podatkowych, trzeba – w odniesieniu do regulacji materialnoprawnych – ogólnie stwierdzić, że przepisy Ordynacji podatkowej nie zawierają
zasad ogólnych prawa podatkowego ani też przepisów o charakterze klauzul ge-
303
neralnych. Nie ma więc potrzeby sięgania do Ordynacji podatkowej w sytuacji,
gdy określona kwestia uregulowana jest w przepisach ustawy podatkowej. Przepisy Ordynacji podatkowej znajdują zastosowanie wówczas, gdy dla rozwiązania
określonego problemu brak stosownego uregulowania w ustawie podatkowej. Ordynacja podatkowa pełni więc funkcję lex generalis wobec ustaw podatkowych,
mających charakter leges speciales.
W zakresie procedury podatkowej sytuacja jest odmienna o tyle, że postępowanie podatkowe uregulowane jest w sposób całościowy w Ordynacji
podatkowej.
3. Harmonizacja systemów podatkowych w krajach
Unii Europejskiej
Systemy podatkowe krajów rozwiniętych gospodarczo kształtowały się
w sposób ewolucyjny, wraz z rozwojem ekonomicznym. W efekcie w systemach podatkowych krajów gospodarczo rozwiniętych dominują: podatki dochodowe, VAT
i akcyzy. Wiele podobieństw wykazują podatki dochodowe od osób fizycznych.
Pojęcie dochodu formułowane jest jako dochód ogólny ze wskazaniem
źródeł przychodów; katalog źródeł przychodów jest zróżnicowany w zależności
od krajów, co wynika z odmiennego traktowania niektórych źródeł przychodów.
Poszczególne regulacje podatkowe dotyczące zarówno metod określania
wysokości dochodu, jak i wysokości podatku, co niejednokrotnie prowadzi do
erozji podstawy opodatkowania.
Dochód jest osiągany w wyniku wytwarzania dóbr i świadczenia usług,
transferów bezzwrotnych, świadczenia pracy zarobkowej, z majątku, kapitału
i innych.
Pojęcie dochodu jest związane z osobą, która go osiąga, uwzględnia się
więc właściwości osobiste podatnika (np. wiek, stan zdrowia, stan rodzinny),
zdolność płatniczą oraz tzw. sprawiedliwość społeczną.
Przy ustalaniu wysokości dochodu przewidziane są potrącenia kosztów,
w zależności od rodzaju źródła przychodów; inaczej jest ustalany dochód z działalności prowadzonej na własny rachunek, inaczej z pracy najemnej i inaczej
z posiadania majątku. Stosowane są stawki progresywne, choć na podobieństwo
amerykańskiego PIT, są one w większości krajów stosunkowo uproszczone8. Najczęściej europejskie prawo podatkowe wymienia następujące źródła przychodów:
praca samodzielna, praca najemna, majątek, najem i dzierżawa, gospodarstwa rolne i leśne, przedsiębiorstwa, spekulacje.
We wszystkich krajach UE – 15 podatki od dochodów charakteryzują się
progresywnością (tabela 1).
G. Szczodrowski, Polski system podatkowy. Strategia transformacji, Wyd. UG, Gdańsk
2002, s. 57.
8
304
Lech Bylicki
Tabela 1. Stawki podatku od dochodów osobistych oraz podatku od dochodów przedsiębiorstw w krajach UE (w %)
Kraj
Austria
Belgia
Dania
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Luksemburg
Niemcy
Portugalia
Szwecja
Wielka Brytania
Włochy
średnia dla „15”
Malta
Cypr
Czechy
Estonia
Litwa
Łotwa
Polska
Słowacja
Słowenia
Węgry
Najniższa
stawka PIT
21
25
38
9
10
0
15
0
20
6
15
10,5
29
0
23
14,76
15
20
12
23
10
25
19
19
16
18
18,62
15,18
Najwyższa
stawka PIT
50
50
59
32,5
48,09
40
45
25
42
38,95
42
40
54
40
43
45,10
35
30
32
Stawka CIT
25
33,99
24
26
33,33
29
35
29,6
12,5
29,63
25
27,5
28
30
33
28,10
35
10
24
40
15
15
19
50
36
34,37
40,06
25
16
17,12
24,90
35
Źródło: www.worldwide-tax.com z 24 sierpnia 2006 r.
Różne są formy uwzględniania w podatku dzieci pozostających na utrzymaniu podatnika: zmniejszenie podstawy opodatkowania lub stawki podatkowej,
zredukowanie podatku o stałą kwotę. Najczęściej stosuje się tę ostatnią formę,
tzn. określona jest kwota potrącenia od podatku przypadająca na każde dziecko.
Może się ona zwiększać lub zmniejszać wraz ze wzrostem liczby dzieci.
Interesującą odmianą tej formy jest tzw. pełny splitting. Do celów podatkowych jest uwzględniana liczba osób pozostających w gospodarstwie domowym,
przy czym dzieci liczone są z reguły jako osoby dorosłe lub częściowo. Na przykład: przy dwojgu dzieci każde z nich będzie liczone do celów podatkowych jako
½, a przy trojgu – 1/3 osoby dorosłej.
305
Oprócz aspektów rodzinnych ulgi podatkowe dotyczą też m. in. kosztów
związanych z wykonywaniem i poszukiwaniem pracy, składek ubezpieczeniowych oraz kosztów obsługi kredytów hipotecznych [Budzisz, 1993, s. 26-27].
Wszystkie z omawianych krajów UE dopuszczają potrącenie od dochodu podatkowego kosztów związanych z poszukiwaniem i wykonywaniem pracy.
W tej grupie mieszczą się przede wszystkim: koszty dojazdów podatnika do pracy,
koszty ubrań roboczych itp. Równie powszechnie uznaje się tytuł do dokonania
odliczeń wpłaconych składek na rzecz ubezpieczenia społecznego, zdrowotnego,
udziału w prywatnym planie emerytalnym czy zakupu polisy asekuracyjnej.
W większości krajów europejskich podatnik może odliczyć w części od
osiągniętego dochodu koszty obsługi zaciągniętych kredytów hipotecznych.
Jak wynika z powyższego, osobiste podatki dochodowe różnią się w krajach Unii Europejskiej w wielu szczegółowych kwestiach. Mimo to łączy je
wspólna koncepcja PIT, w myśl której podatek ten pełni nie tylko funkcję fiskalną, ale i socjalną. Choć w latach osiemdziesiątych XX w. dokonano w Europie
wyraźnej obniżki stawek podatków dochodowych od ludności i w zasadzie zrezygnowano z wykorzystywania tego typu podatków jako tzw. automatycznych
stabilizatorów koniunktury, PIT pozostał ważnym narzędziem polityki społecznej
państwa, w zgodzie z ideą tzw. państwa opiekuńczego.
Konstrukcje podatków dochodowych od spółek (CIT) są w krajach unijnych dość zróżnicowane. Różnice owe dotyczą głównie: przyjętej formy podatku,
zysku jako przedmiotu opodatkowania i wysokości stawek.
Charakterystycznym elementem podatków CIT w krajach UE są ulgi
i zachęty inwestycyjne. Wszystkich stosowanych rozwiązań nie sposób opisać.
Według danych OECD państwa te realizowały ponad 800 specjalnych programów rozwojowych, czemu zazwyczaj towarzyszyło wprowadzenie szczególnych
reżimów podatkowych.
Podsumowując, podatki dochodowe od osób prawnych są w krajach Unii
Europejskiej nie tylko źródłem dochodów budżetowych. Powszechnie wykorzystuje się je jako narzędzie polityki gospodarczej państwa, mające służyć przede
wszystkim rozwojowi inwestycji. Dzieje się tak mimo tego, że od dawna podkreśla się raczej niewielką skuteczność tego typu stymulacji dla rozwoju kraju
[Mintz, Tsiopoulos, 1991].
We wszystkich krajach UE pobierane są jeszcze podatki od pojazdów
mechanicznych, loterii i gier hazardowych, zezwolenia na wyszynk, polowania,
wędkarstwo. Ze względu jednak na stosunkowo niewielkie znaczenie ekonomiczne, nie wymagają omówienia.
Klasyczne podatki od spożycia, tj. od pojazdów mechanicznych, olejów
mineralnych, alkoholi i tytoniu, są stosowane powszechnie. Grupa pozostałych
podatków akcyzowych jest natomiast bardzo zróżnicowana, zarówno pod względem liczby, jak i rodzajów. Ich liczba waha się we Wspólnotach między 5 a 19, co
do rodzaju zaś – w niektórych państwach nadal podlegają akcyzie np. kawa, herba-
306
Lech Bylicki
ta, kakao, czy zapałki9. Istotnie odmienne są też wysokości stawek podatkowych,
różniąc się w skrajnych przypadkach w ramach „15” nawet kilkadziesiątkrotnie.
Oprócz wymienionych powyżej środków harmonizacji, należy również
wspomnieć o tzw. miękkiej harmonizacji.
Ciężar postępu harmonizacji zapewne przeniesie się w większym niż
dotychczas stopniu na Trybunał Sprawiedliwości. Jego orzeczenia dawać będą
wykładnię niedoprecyzowanych przepisów, wykładnię, która będzie oczywiście
skierowana do wszystkich krajów członkowskich. Jednak warto pamiętać, że zdanie Trybunału Sprawiedliwości jest wiążące.
Przykładem rozwoju myśli standaryzacyjnej jest przyjęty w formie rezolucji Kodeks postępowania w opodatkowaniu biznesu10. Generalnie, ma się on
przyczynić do częściowego zbliżenia konstrukcji podatków, niewykorzystywania
ich jako narzędzi konkurencji podatkowej oraz szerokich konsultacji w sferze
CIT między krajami członkowskimi. Zaznaczyć należy, że ze względu na formę, w jakiej przyjęto Kodeks, zastosowanie się do jego postanowień jest nieobowiązkowe. Jednak, tak jak w wielu przypadkach już bywało, Komisja Europejska
i zainteresowane kraje stosują silne naciski wobec krajów, które nie chcą rezygnować z wykorzystywania podatków jako narzędzia zwiększania konkurencyjności
międzynarodowej.
Kraje Unii Europejskiej powszechnie stosują VAT – wszechfazowy podatek brutto od wartości dodanej – z potrąceniem podatku zapłaconego w poprzednich fazach obrotu.
Wszechfazowość opodatkowania skłania do pionowej koncentracji działalności, gdyż pozwala to przy jednolitej stawce na ograniczenie opodatkowania.
Nie jest to podatek neutralny z ekonomicznego punktu widzenia, choć jest przerzucalny we wszystkich fazach obrotu.
Należy zaznaczyć, iż pomimo wspólnych zasad ogólnych szczegółowe
rozwiązania różnią się w poszczególnych krajach, stanowiąc przeszkodę w swobodnej wymianie towarów i usług oraz obrocie kapitału. Głównie chodzi tu o odmienne kształtowanie podstawy opodatkowania i stawek podatkowych. Liczbę,
rodzaj i wysokość stosowanych stawek zawiera tabela 2.
Harmonizacja podatków pośrednich. Podatki konsumpcyjne – akcyzowe, „Wspólnoty Europejskie” 1992, nr 9, s. 10.
10
Resolution of the Council and the Representatives of the Governments of the Member States,
meeting within the Council of 1 December 1997 on a Code of conduct for business taxation,
Dz. Urz. WE C 2 z 6 stycznia 1998 r.
9
307
Tabela 2. Stawki VAT w krajach UE (w %)
Kraj
Austria
Belgia
Dania
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Luksemburg
Niemcy
Portugalia
Szwecja
Wielka Brytania
Włochy
Malta
Cypr
Czechy
Estonia
Litwa
Łotwa
Polska
Słowacja
Słowenia
Węgry
Stawki ulgowe
10
0; 6; 12
0
0; 8; 17
2,1; 5,5
4,5; 9
4; 7
6
0; 4,8; 13,5
3; 6; 12
7
5; 12
0; 6; 12
0; 5
4,5; 10
0; 5
0; 5
5
0; 5
5,9
5
0; 3; 7
8,5
5; 15
Stawki podatkowe
20
21
25
22
19,6
19
16
19
21
15
16
21
25
17,5
20
18
15
19
18
18
18
22
19
20
20
Źródło: www.worldwide-tax.com z 23 sierpnia 2006 r. oraz K. Wach, Systemy podatkowe
krajów Unii Europejskiej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005, s. 65.
Akcyzy stanowią bardzo wydajne źródło przychodów budżetowych. Ich liczba i konstrukcje są ściśle związane z tradycją oraz modelem konsumpcyjnym każdego państwa, a ponieważ obciążają one spożycie, to – ze względów politycznych
i społecznych – występują znaczne trudności w ich regulowaniu w ramach Unii.
Systemy podatków akcyzowych poszczególnych krajów WE różniły się
i różnią się od siebie dość znacznie.
Bibliografia
• Baczkowski Krzysztof. 2005. Dzieje Polski poźnośredniowiecznej (1370 – 1506)
W Wielka historia Polski (red.) Krzysztof Baczkowski, Stanisław Grzybowski.
Warszawa: Świat Książki.
• Bardach Juliusz, Leśnodorski Bogusław, Pietrzak Michał. 1987. Historia państwa
i prawa polskiego. Warszawa: PWN.
• Budzisz M. 1993. Podatki dochodowe w Polsce i w Europie, Zeszyt CAS nr 27,
Warszawa
308
Lech Bylicki
• Głuchowski Jan. 1996. Polskie prawo podatkowe, Warszawa: PWN.
• Gomułowicz Andrzej, Małecki Jerzy. 2004. Podatki i prawo podatkowe Warszawa: Lexis Nexis.
• Gomułowicz Andrzej, Małecki Jerzy. 1995. Podatki i prawo podatkowe. Poznań:
Wyd. Ars Boni et Eequi.
• Mastalski Ryszard. 2000. Prawo podatkowe. Warszawa: C H Beck.
• Mintz J., Tsiopoulos T. 1991. “Corporate Income Taxation and Foreign Direct Investment in Central and Eastern Europe”. Foreign Investment Advisory Service.
World Bank Occasional Paper 4, Washington.
• Szczodrowski Grzegorz. 2002. Polski System podatkowy. Strategia transformacji,
Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
• Wojtowicz Wanda. 2000. Prawo finansowe, Warszawa: C H Beck
• Wojtowicz Wanda. 1997. Zarys polskiego prawa podatkowego, Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Branta.
• Wyrozumski Jerzy. 2005. Dzieje Polski piastowskiej (VIII w. 1370). W Wielka historia Polski Piotr Kaczanowski. Janusz Krzysztof Kozłowski. Jerz Wyrozumski
(red.) t. I. Warszawa: Świat Książki.
Akty prawne
• Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych. Dz. U.
z Nr 21, poz. 86 z późn. zm.
• Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych. Dz. U.
Nr 80, poz. 350 z późn. zm.
• Ustawa z 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym. Dz. U. Nr 11, poz. 50 z późn. zm.
• Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ordynacji podatkowej. Dz. U. Nr 137, poz. 926
z późn. zm.
• Ustawa z dnia 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawych. Dz. U.
Nr 86, poz. 959.
• Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług. Dz. U. Nr 54,
poz. 535 z późn. zm.
• Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym. Dz. U. 2009 Nr 3, poz. 11,
z późn. zm.
• Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa, tekst. jedn. Dz. U. z 2005 r.
nr 8, poz. 60 z późn. zm.
Inne źródła
• Główny Urząd Statystyczny, Rocznik statystyczny 1990, Warszawa 1990 r.
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 2 kwietnia 1997 r. (art. 87, 93, 92, 94,
168–168, 188–193, 190).
• Resolution of the Council and the Representatives of the Governments of the
Member States, meeting within the Council of 1 December 1997 on a Code of
conduct for business taxation, Dz. Urz. WE C 2 z 6 stycznia 1998 r.
POLISH TAX SYSTEM – GENERAL ISSUES
Summary:
Current Polish tax law was shaped by:
– the reform of Polish tax system that began in 1989 in relation to
economic changes that occurred in Poland
– harmonisation of Polish tax law with European Union Law in terms
of direct and indirect taxes.
In many discussion and articles tax system is identified solely with taxes, whereas tax system comprises also of tax ordinance and other regulations, which
are discussed in the final part of this article.
Tax has the institutional, economic and legal aspect.
Institutional aspect of taxes is connected to answering the question of how
basic tax matters concerning fiscal burdens should be regulated. The fact that
currently it is insufficient for the justification of taxation to rest solely on sovereignty of state and that is has become necessary to justify existing and planned
expenses, lead to conclusion that they should be regulated by the constitution.
Awareness of this state of affairs is high enough that in majority of constitutions in the world it has become the norm. from this perspective, constitutional
principles quaranteeing the rule of law particular significance. These principles
are: prohibition on retroactive laws, vacatio legis, the legal certainty in the
state of law, equality. The consequence of the two first principles is that there
should be no new enactments in tax law during the tax year, especially the ones
that worsen the legal and economic situation of the taxpayer. It has a great significance under the market economy because arbitrariness in enacting tax legislation has a destructive effect on business. The principle of compliance with
the law essentially comes down to the rule that no taxation may be introduced
other than by the statute, whereas the principle of equality means identical tax
rules for all subjects.
The economic aspect concerns, generally speaking, the construction of the taxpayer. Imposition of any fiscal burden may result in a change of resource
allocation in the economy. Thus the main problem is to propose such taxes that
would not cause maximization of the lost potential profits from aborted production activities and hence economic stagnation, whilst meeting the financial
needs of particular budgets.
In the legal aspects, particular attention is paid to the fact that there are certain
constant features that differentiate tax from other public imposts. These features are: nonequivalence, mandatoriness, monetary character, monetary character, universality and non-refundability.
Keywords: tax, tax system, tax law, tax rates, tax liability, fiscal proceedings,
tax ordinance, tax control, administrative enforcement, fiscal control
309
Katarzyna Racka
BIG DATA – ZNACZENIE,
ZASTOSOWANIA
I ROZWIĄZANIA TECHNOLOGICZNE
Streszczenie:
Technologie Big Data i ich zastosowanie do procesów biznesowych rozwijają
się w tempie dynamicznym. Przedsiębiorstwa analityczno-doradcze specjalizujące się w zagadnieniach strategicznego wykorzystania technologii IT informują, że z roku na rok zwiększa się liczba przedsiębiorstw wdrażających lub
planujących wdrożenie rozwiązań technologicznych związanych z Big Data.
Dużo przedsiębiorstw uważa, że analizy danych niestrukturalnych będą kluczem do głębszego zrozumienia zachowań klienta. Uważają one, że analityka
jest absolutnie niezbędna lub bardzo ważna dla prowadzenia ogólnej strategii
biznesowej przedsiębiorstwa oraz do poprawy wyników operacyjnych.
Celem tego artykułu jest wyjaśnienie co dokładnie oznacza pojęcie Big Data,
co to są dane niestrukturalne oraz jakie mogą mieć zastosowania. Ponadto,
w artykule prezentuję wyniki raportów dotyczących wdrażanie technologii
Big Data i omawiam przykładowe technologie związane z Big Data.
Słowa kluczowe: Big Data, NoSQL, MapReduce, Hadoop.
Wprowadzenie
Szybko rozwijający się postęp informatyczny, ciągłe gromadzenie bardzo
dużych ilości danych, zwanych Big Data, spotyka się z problemami wynikającymi z ograniczeń sprzętowych i czasu potrzebnego do przeprowadzania analiz tych
danych. Zmusza to do tworzenia coraz bardziej skomplikowanych algorytmów
potrzebnych do analizy danych.
Z drugiej jednak strony czym większe zbiory danych są analizowane tym
większe prawdopodobieństwo odkrycia bardziej znaczącej wiedzy w nich ukrytej, którą można wykorzystać w procesach biznesowych i produkcyjnych. Poprawa strategii biznesowych, na podstawie analizy zgromadzonych danych, to także
szansa na osiągnięcie przez przedsiębiorstwo przewagi konkurencyjnej.
Na stonie internetowej EMC2 w 2014 r. przedstawiono wyniki badań
EMC Digital Universe with Research & Analysis by IDC The Digital Universe
of Opportunities: Rich Data and the Increasing Value of the Internet of Things
312
Katarzyna Racka
[www 2]. Z badań tych wynika, że do roku 2020 wskaźnik danych, które tworzymy i kopiujemy rocznie sięgnie 44 zettabajty, lub 44 biliony gigabajtów.
Wiele przedsiębiorstw posiada dane zgromadzone za pomocą kamer, czujników, anten, nagrań. Te zróżnicowane dane, są często danymi niestrukturalnymi i nie mogą być przechowywane w tradycyjnych bazach relacyjnych. Jednak
wiedza w nich zgromadzona może być bardzo znacząca, pozwalając na analizę
trendów, anomalii rozwoju firmy, oceny klienta a także przewidywania istotnych
zagrożeń finansowych.
Sposobem na powyższe problemy są nowe rozwiązania technologiczne
Big Data, oferujące nierelacyjne bazy danych umożliwiające przechowywanie
danych niestrukturalnych oraz przetwarzanie rozproszone dużych zestawów danych. Rozwiązania te pozwalają na obniżenie czasu i kosztów związanych z analizą bardzo dużych danych.
Analiza Big Data i jej zastosowanie do procesów biznesowych rozwija się
w tempie dynamicznym – z badań przeprowadzonych przez firmę Gartner wynika, że do 2020 roku, ponad 80 procent procesów biznesowych w firmach będzie
oparte o Big Data [www 5].
1. Definicja Big Data
Pojęcie Big Data oznacza dane lub zbiór danych, które są tak duże i złożone, że tradycyjne aplikacje przetwarzania danych są niewystarczające do analizy
tych danych.
W praktyce pojęcie Big Data jako dużych danych jest pojęciem względnym. Biorąc pod uwagę rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych,
inne rozmiary i problem złożoności występował w dużych danych 19 lat temu,
inny 15 a jeszcze inny teraz.
Pojęcie Big Data było omawiane już w roku 1997 przez M. Cox, D. Ellsworth w Managing Big Data for Scientific Visualization [Cox i Ell, 1997]. Zauważyli oni, że istnieją dwa różne znaczenia pojęcia Big Data, takie jak:
•
duże zbiory danych (ang. big data collections)
•
dane będące dużymi obiektami (ang. big data objects),
które są zbyt duże, aby być przetwarzane za pomocą standardowych algorytmów
i oprogramowania na pojedynczym sprzęcie.
Celem M. Cox, D. Ellsworth było: wydobywanie informacji z danych,
maksymalizacja danych i zbiorów danych, tak aby nadal mogły być analizowane,
rozważając również problem ich interaktywności i wizualizacji w czasie rzeczywistym. Zaprezentowali oni schemat architektury warstwowej wizualizacji i zarządzania danymi.
Rysunek 1. Schemat architektury warstwowej wizualizacji i zarządzania danymi
313
Big Data – znaczenie, zastosowania i rozwiązania technologiczne
Algorytmy wizualizacji
Rysunek 1. Schemat architektury warstwowej wizualizacji i zarządzania
danymi
sunek 1. Schemat
architektury warstwowej wizualizacji i zarządzania danymi
Modele danych
Algorytmy wizualizacji
Zarządzanie danymi
Modele danych
Sieciowe systemy plików
Zarządzanie danymi
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Cox i Ell [1997]
Sieciowe systemy plików
W roku 2001 Doug Laney z firmy META Group (obecnie Gartner
analityczno-doradcza)
publikacji
3DCoxData
Management: Controlling Data
Źródło: Opracowaniewwłasne
na podstawie:
i Ell [1997]
dło: Opracowanie własne na podstawie: Cox i Ell [1997]
Velocity, and W
Variety
[Laney,
Big Group
Data definiuje
w modelu
„3V”:
roku 2001
Doug 2001],
Laney z pojęcie
firmy META
(obecnie Gartner
– firma
analityczno-doradcza) w publikacji 3D Data Management: Controlling Data Volume,
Velocity,
and
Variety
2001],
pojęcie
Big Group
Data definiuje
w modelu
W 
roku
2001
Doug
Laney[Laney,
z firmy
META
(obecnie
Gartner –
Objętość
(ang.
volume)
- ilość
danych.
„3V”:
• (ang.
(ang. volume)
– ilośćz danych.
alityczno-doradcza)
wObjętość
publikacji
Data
Management:
Controlling
Data Vo
 Prędkość
velocity)
- 3D
szybkość,
jaką dane są generowane
i przetwarzane
•
Prędkość (ang. velocity) – szybkość, z jaką dane są generowane
 Variety
Różnorodność
(ang.
variety)
- rodzaj
i charakter
danych.
locity, and
[Laney,
2001],
pojęcie
Big Data
definiuje
w modelu „3V”:
i przetwarzane.
•
Różnorodność (ang. variety) – rodzaj i charakter danych.
 Objętość
(ang. 2.
volume)
- ilość danych.
Rysunek
Trójwymiarowy
model Big Data 3V
Rysunek 2. Trójwymiarowy model Big Data 3V
 Prędkość (ang. velocity) - szybkość, z jaką dane są generowane i przetwarzane.
 Różnorodność (ang. variety) - rodzaj i charakter danych.
Volume
sunek 2. Trójwymiarowy model Big Data 3V
Variety
Velocity
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Laney [2001].
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Laney [2001].
WVolume
kolejnych latach model 3V został rozbudowany o dodatkowy wymiar
wiarygodność (ang. veracity), tworząc model 4V.
Variety
W kolejnych latach model 3V został rozbudowany o dodatkowy
Velocity model 4V.
wiarygodność (ang. veracity), tworząc
nek 3. Big data
3144V
Katarzyna Racka
Rysunek 3. Big data 4V
o: Opracowanie własne.
Dodanie do modelu 4V cechy wartość (ang. value) pozwoliło przedstawić Big Data
Źródło: Opracowanie własne.
odelu 5V.
Dodanie do modelu 4V cechy wartość (ang. value) pozwoliło przedstawić
Dodanie
modelu
Big Data wdomodelu
5V. 4V cechy wartość (ang. value) pozwoliło przedstawić Big
nek 4. Big data 5V
w modelu
5V. 4. Big data 5V
Rysunek
Źródło: Opracowanie własne na podstawie B. Marr, Big Data: The 5 Vs Everyone Must
Know, 2014 r. [www 4]
o: Opracowanie własne na podstawie B. Marr, Big Data: The 5 Vs Everyone Must Know, 2014 r. [www 4]
1.1. Charakterystyka Big Data
Pojęcie Big Data jest więc charakteryzowane za pomocą objętości – wiel-
Charakterystyka
Bigvolume),
Data prędkości (ang. velocity), różnorodności (ang. variety), warkości (ang.
tościData
(ang. jest
value)
i wiarygodności
własne
na podstawie
B.(ang.
Marr,veracity).
BigzaData:
The 5 objętości
Vs Everyone
Know, (ang.
2014 r. [www
Pojęcie
Big
więc
charakteryzowane
pomocą
- Must
wielkości
Volume – objętość
me), prędkości
(ang. velocity), różnorodności (ang. variety), wartości (ang. value)
Obecnie gromadzone dane osiągają ogromne rozmiary, liczone w tera1.1. Charakterystyka
rygodności
(ang. veracity).Big Data
bajtach, petabajtach. Wszystkie badania potwierdzają, że zbieranych danych
Pojęcie Big Data jest więc charakteryzowane za pomocą objętości - wielkości (
me – objętość
volume), gromadzone
prędkości (ang.
różnorodności
(ang. liczone
variety),w wartości
(ang. va
Obecnie
dane velocity),
osiągają ogromne
rozmiary,
terabajtach,
i wiarygodności
(ang. veracity).
ajtach.
Wszystkie badania
potwierdzają, że zbieranych danych będzie coraz więcej. Tak
315
będzie coraz więcej. Tak duża ilość danych jest obecnie wyzwaniem dla tradycyjnych systemów IT. Większość firm albo nie ma odpowiednich struktur nadających się do przechowywania dużej ilości danych, albo brakuje im zdolności
do przetwarzania takich danych przy użyciu efektywnej techniki przetwarzania
zapytań. Dzięki technologii Big Data istnieją rozwiązania umożliwiające przechowanie i wykorzystywanie tych danych za pomocą systemów rozproszonych,
w których części danych są przechowywane w różnych miejscach i zbierane przez
odpowiednie oprogramowanie.
Velocity – prędkość
Prędkość danych odnosi się do szybkości, z jaką dane napływają oraz czasu w jakim są analizowane. By wydobyć ważne informacje, z danych szybko
napływających, a co za tym idzie szybko się zmieniających, dane te muszą być
analizowane w czasie rzeczywistym. Dane szybko przekazywane mogą być przesyłane strumieniowo, jednak wymagają one skutecznych technik składowania.
Technologia Big Data pozwala na analizowanie danych podczas ich generowania,
bez wprowadzania ich do bazy danych.
Variety – różnorodność
Dane pochodzą z wielu źródeł. Różnorodność tych danych, odnosi się do
zróżnicowanego charakteru danych źródłowych, typu danych (strukturalnych
i niestrukturalnych), formatu w jakim zostały zapisane. Dane mogą zawierać tekst
z portali społecznościowych, dane z czujników, zdjęcia, filmy, nagrania dźwiękowe. Takie zróżnicowane dane, często są danymi niestrukturalnymi i nie mogą być
przechowywane w tradycyjnych relacyjnych systemach baz danych ze względu
na statyczny charakter schematów. Aby zapisać takie dane, korzysta się z baz
NoSQL, które nie wymagają tradycyjnego schematu danych.
Veracity – wiarygodność
Wiarygodność danych dotyczy prawdziwości danych, jak również ich
prawidłowości integralności. Dane, które będą poddawane analizie i eksploracji
(data mining) muszą zawierać prawdziwe informacje. Nie powinny zawierać błędów, którymi mogą być np. błędy wynikające z pomyłek operatora (ortograficzne,
literówki), różne formy danych oznaczające te same informacje, niezgodności
wartości pola i jego opisu, brakujące wartości, błędy wynikające z ograniczeń
systemu (brak pól na niektóre ważne dane), wielokrotne wprowadzenie tej samej
danej.
Value – wartość
Przed przystąpieniem do analizy Big Data należy ustalić, które dane będą
poddane analizie, czyli które dane będą istotne, wartościowe, a które bezużyteczne. To przyspieszy proces analizy danych.
316
Katarzyna Racka
2. Zastosowania Big Data
Jak podają autorzy V. Mayer-Schönberger, K. Cukier książki pt. BIG
DATA Rewolucja, która zmieni nasze myślenie, pracę i życie [Mayer – Schönberger i Cukier, 2014, s. 13], w 2009 roku odkryto nowy szybko rozprzestrzeniający
się wirus grypy, nazwany H1N1. Łączył w sobie fragmenty wirusów, które powodowały świńską i ptasią grypę. Instytucje zajmujące się zdrowiem na całym świecie obawiały się wybuchu pandemii. Aby ograniczyć prędkość rozprzestrzeniania
się wirusa, służby te musiały znać miejsca, gdzie pojawiają się nowe przypadki
zachorowań. W Stanach Zjednoczonych lekarze informowali o nowych przypadkach grypy Centrum Zwalczania i Zapobiegania Chorobom (CDC). Mapa pandemii była nieaktualna, ponieważ niektórzy chorzy chorowali kilka dni, zanim
poszli do lekarza. Przekazywanie informacji do instytucji centralnych również
wymagało czasu, ponadto CDC zestawiało dane tylko raz w tygodniu. Pomocne
rozwiązanie przyniosła firma Google, która była w stanie sprawdzić jakie słowa ludzie wpisują w wyszukiwarkę internetową. Ponieważ każdego dnia w okno
wyszukiwarki Google wpisywanych jest ponad trzy miliardy zapytań i wszystkie
są archiwizowane, firma dysponowała ogromną liczbą informacji. Firma Google
porównała 50 milionów najczęstszych fraz wyszukiwanych przez Amerykanów
w internecie z danymi CDC dotyczącymi rozprzestrzeniania się sezonowej grypy
w latach 2003–2008. Pomysł polegał na tym, żeby zidentyfikować obszary, na
których pojawiła się grypa, na podstawie tego, czego ludzie szukali w internecie. Inżynierowie z tej firmy stworzyli system, z wykorzystaniem technologii Big
Data, który został tak zaprojektowany, by szukać zależności między częstością
pojawiania się pewnych zapytań a rozprzestrzenianiem się grypy. W celu sprawdzenia wyszukiwanych terminów przetworzyli 450 milionów różnych modeli
matematycznych, porównując własne przewidywania z rzeczywistymi danymi
dotyczącymi grypy z lat 2007–2008 dostarczonymi przez CDC. W efekcie końcowym, ich program znalazł kombinację 45 wyszukiwanych fraz, które wykorzystane w modelu matematycznym, dawały dużą korelację między przewidywaniami,
a oficjalnymi liczbami z całego kraju. Inżynierowie firmy Google, podobnie jak
CDC, mogli wywnioskować, gdzie pojawiła się grypa, jednak w przeciwieństwie
do tej instytucji mogli to stwierdzić w czasie zbliżonym do rzeczywistego, a nie z
jedno- lub dwutygodniowym opóźnieniem.
Technologie Big Data, oprócz przytoczonego powyżej przykładu medycznego mają również zastosowanie w wielu innych sektorach gospodarki, takich
jak np. w :
•
bankowości,
•
finansach,
•
ubezpieczeniach,
•
doradztwie,
•
telekomunikacji,
•
turystyce,
•
energetyce,
317
•
przemyśle,
•
budownictwie,
•
logistyce,
•
reklamie,
•
administracji publicznej,
•
informatyce – IT,
•
handlu,
•
nauce.
Na świecie inwestycje w technologie Big Data cały czas się rozwijają.
Firma Gartner z Stamford w USA, w roku 2012, 2013 [www 6] oraz 2014
[www 7] przeprowadziła badania, zorganizowane w celu określenia planów inwestycyjnych organizacji w technologie Big Data. Na podstawie badań z roku
2014 stwierdzono, że 73 procent respondentów zainwestowało lub zamierza inwestować w Big Data w ciągu najbliższych 24 miesięcy. W badaniach z 2013
roku wartość ta wynosiła jedynie 64 procent, a w roku 2012 tylko 58 procent.
Z badań wynika również, że zmniejszyła się liczba respondentów deklarujących,
że nie ma żadnych planów inwestycyjnych w Big Data, z 31 procent (w 2013
roku) do 24 procent (w 2014 roku). Na pytanie czy inwestycje w technologie Big
Data będą nadal prowadzone, odpowiedziało pozytywnie 47 procent organizacji
w roku 2014 r., a w roku 2013 zaledwie 37,8 procent. Jednak ten wzrost inwestycji w technologie Big Data nie doprowadził do wzrostu liczby organizacji zgłaszających wdrożenie projektów Big Data. Podobnie jak w 2013, również w 2014
roku wiele firm było na etapie tworzenia strategii rozwoju i projektów pilotażowych oraz eksperymentalnych.
W raporcie 2015 State of Analytics opracowanym przez Salesforce [www
1] pokazano rosnące znaczenie analityki jako filaru działalności gospodarczej.
W publikacji zebrano trendy opracowane na podstawie danych i opinii 2091 liderów biznesu z USA, Kanady, Brazylii, Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec,
Japonii i Australii. Firmy biorące udział w badaniu podzielono na trzy grupy:
przedsiębiorstwa, które wykazują najwyższe wyniki w swojej działalności (High
Performers) w porównaniu z pozostałymi przedsiębiorstwami, przedsiębiorstwami z przeciętnymi wynikami (Moderate Performers), oraz przedsiębiorstwa mające najniższe wyniki (Underperformers). Najważniejsze cztery wnioski z badań
2015 State of Analytics to:
•
Analiza staje się czołowym elementem strategii biznesowych.
90 procent respondentów z grupy przedsiębiorstw o najlepszych
wynikach mówi, ze analityka jest absolutnie niezbędna lub bardzo
ważna dla prowadzenia ogólnej strategii biznesowej przedsiębiorstwa oraz do poprawy wyników operacyjnych.
•
Sukces przedsiębiorstwa wymaga poszerzania analizy w wielu obszarach działalności. Przedsiębiorstwa o najlepszych wynikach analizują średnio ponad 17 różnych rodzajów danych – jest
to prawie dwukrotnie większy wynik od pozostałych badanych
przedsiębiorstw. Prowadzenie efektywności operacyjnej i ułatwie-
318
Katarzyna Racka
•
•
nie rozwoju są priorytetami dla współczesnych przedsiębiorstw.
W celu poprawienia wydajności, przedsiębiorstwa koncentrują się
na bardziej zaawansowanych przypadkach, takich jak: automatyzacja operacji biznesowych, tworzenie nowych modeli biznesowych
i przewidywanie zachowań klientów.
Rozpoczęła się era analityki w czasie rzeczywistym. Analitycy biznesowi coraz częściej odczuwają potrzebę podejmowania decyzji
na podstawie analizy wykonywanej w czasie rzeczywistym. Przedsiębiorstwa osiągające najlepsze wyniki 5,1-krotnie częściej od innych potwierdzają, że ze swoich narzędzi analitycznych uzyskują
informacje niezbędne do podejmowania decyzji na czas.
Przedsiębiorstwa o najlepszych wynikach budują kulturę analityki, tzn. udostępniają informacje analityczne dla wszystkich działów przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa z najlepszymi wynikami,
dwa razy częściej niż pozostałe firmy potwierdzają, że ich połowa pracowników używa narzędzi analitycznych do codziennego
użytkowania.
W badaniach 2015 State of Analytics zwrócono również uwagę na:
•
Analizowanie danych niestrukturalnych. Rynek analityki danych
rozwija się bardzo dynamicznie. Zastosowanie analizy Big Data do
procesów biznesowych stale rośnie. Z badań 2015 State of Analytics wynika, że do 2020 roku, ilość analizowanych zasobów danych
wzrośnie do 83 procent. Przedsiębiorstwa o najlepszych wynikach
i największym wykorzystaniu analizy danych w strategiach biznesowych, w największym również stopniu zwiększają jej stosowanie
w celu poprawienia korzyści.76 procent przedsiębiorstw o najlepszych wynikach potwierdza, że ich firma wykorzystuje narzędzia
analityczne, aby uzyskać strategiczną wiedzę z Big Data. Ponadto
te same przedsiębiorstwa 5,3 razy częściej potwierdzają, że analiza
danych niestrukturalnych będzie kluczem do głębszego zrozumienia zachowań klienta. Dodatkowo 5,4-krotnie częściej, od przedsiębiorstw z najniższymi wynikami, wykorzystują narzędzia do
analizy Big Data.
Rynek technologii i usług Big Data reprezentuje szybko rosnące, a zarazem rozwijające się, wielomiliardowe światowe możliwości. Amerykańska firma
International Data Corporation (IDC), która jest dostawcą informacji rynkowych,
usług doradczych i rozwiązań dla aplikacji informacyjnych, podaje że technologia i usługi na rynku Big Data w zeszłym roku rozwijały się w tempie sześciokrotnie szybszym niż cały rynek IT. Ponadto prognozy IDC pokazują że rynek
technologii i usług Big Data będzie rosnąć o 6,4 procent potęgując roczny wzrost
do 41,5 mld dolarów do 2018 r. [www 8]
319
3. Rozwiązania technologiczne Big Data
Tak jak już wcześniej zostało opisane, Big Data są bardzo dużymi zbiorami
danych osiągającymi ogromne rozmiary. Ich dane są często niestrukturalne i nie
mogą być przechowywane w tradycyjnych relacyjnych systemach baz danych.
Prędkość z jaką dane napływają oraz czas w jakim się zmieniają wymusza aby
dane te były analizowane w czasie rzeczywistym.
Zamiast kupować coraz lepsze maszyny do analizy Big Data (proces ten
nazywany jest skalowaniem pionowym), w nowych rozwiązaniach Big Data, systemy rozbudowuje się poprzez dodawanie kolejnych maszyn, co jest określane
jako skalowanie poziome.
Technologia Big Data pozwala na analizowanie danych podczas ich generowania, bez wprowadzania ich do bazy danych. Tworzone są również rozwiązania baz danych, które nie wymagają tradycyjnego schematu danych.
3.1. NoSQL
Nazwa NoSQL wywodzi się od słów „non SQL”. Bazy NoSQL nazywane
są również jako Not OnlySQL. NoSQL są to bazy danych zapewniające mechanizm przechowywania i udostępniania danych, które są modelowane w sposób
inny niż tabelaryczny stosowany w relacyjnych bazach danych. Dzięki temu
pozwalają one na gromadzenie i korzystanie z danych niestrukturalnych. Bazy
NoSQL znane były już od 1960 roku, ale ich rozwój i największe zastosowanie
zaczęło się wraz z pojawieniem Big Data. NoSQL to prostota konstrukcji, możliwość skalowania pojedynczych baz danych, dokładniejszy dostęp do danych i ich
kontrola. Duża dostępność danych jest uzyskiwana w bazach NoSQL kosztem
spójności danych, informacje zgromadzone w danych mogą różnić się w zależności od klastra. Dlatego bazy te nie mogą być stosowane w miejscach gdzie istotna
jest dokładność danych. Kolejnym problemem, który wiąże się z bazami NoSQL
jest brak jasnego sformalizowanego a zarazem prostego języka zapytań.
Typy baz danych NoSQL:
•
Bazy dokumentowe (ang. documentstore) – dane przechowywane
są tu jako dokumenty.
•
Bazy klucz-wartość (ang. key-value stores) – w tym modelu, dane
są reprezentowane jako zbiór par klucz-wartość.
•
Bazy kolumnowe (ang. columnoriented stores) – w tym modelu
dane zapisywane są w kolumnach.
•
Bazy grafowe (ang. graphdatabase) – bazy danych wykorzystujące struktury grafów z węzłami, krawędziami – relacjami (teoria
grafów).
•
Bazy obiektowe – bazy o modelu obiektowym. Dane udostępniane
są w postaci obiektowej.
3.2. MapReduce
Wiele z systemów Big Data zostało zapoczątkowanych dzięki platformie
MapReduce, która jest produktem firmy Google.
320
Katarzyna Racka
MapReduce jest to model programowania służący do przetwarzania i generowania dużych zestawów danych. Pozwala on na przetwarzanie równoległe.
Podstawowym założeniem tego modelu jest podział problemu na dwa główne etapy nazywane mapowaniem i redukcją. Rozproszony system plików z MapReduce
pozwala na przetwarzanie danych w miejscu ich przechowywania. Dzięki temu
rozwiązaniu nie ma potrzeby przesyłania informacji z komputerów magazynujących dane do serwerów. Zamiast przesyłać duże ilości danych wysyłany jest
program MapReduce o rozmiarach kilku kilobajtów. Dzięki takiemu rozwiązaniu
można zyskać na czasie, który traci się jeśli przesyła się dane. Ponadto MapReduce został tak opracowany by potrafił sobie radzić z awariami maszyn.
Godnym uwagi rozwiązaniem, w dziedzinie Big Data, było stworzenie
przez firmę Amazon rozproszonego magazynu danych typu klucz-wartość o nazwie Dynamo.
W kolejnych latach projektami do pracy z Big Data były: HBase, MongoDB, Cassandra czy RabbitMQ. Oczywiście nie są to jedyne rozwiązania technologiczne, ich lista cały czas się zwiększa. Jednym z popularniejszych rozwiązań
Big Data, według portalu Kdnuggets, który zajmuje się eksploracją danych i odkrywaniem wiedzy a w tym również Big Data, jest Hadoop.
3.3. Apache Hadoop
W ramach projektu Apache™ Hadoop® rozwijane jest oprogramowanie
typu open-source, które umożliwia przetwarzanie rozproszone dużych zestawów
danych w klastrach komputerów za pomocą prostych modeli programowania.
Zostało ono zaprojektowane aby skalować z jednego serwera do tysiąca komputerów, oferując możliwość obliczeń i przechowywania danych. Biblioteka
oprogramowania Apache Hadoop jest odporna na uszkodzenia, przeznaczona do
wykrywania i obsługi uszkodzeń w warstwie aplikacji.
Projekt Apache Hadoop obejmuje następujące moduły:
•
Hadoop Common – wspólne narzędzia, które wspierają inne moduły Hadoop.
•
Hadoop Distributed File System (HDFS™) – rozproszony system
plików, który zapewnia dostęp do wysokiej przepustowości danych
aplikacji.
•
Hadoop YARN – platforma programistyczna (framework) do planowania pracy i zarządzania zasobami klastra.
•
Hadoop Map Reduce – system oparty na YARN przeznaczony do
równoległego przetwarzania dużych zbiorów danych.
Podsumowanie
Coraz więcej ludzi i przedsiębiorstw korzysta z Internetu, smart – urządzeń, czujników, różnego rodzaju elektronicznych rejestratorów, produkując
i gromadząc ogromne ilości danych zwane Big Data. Analiza bardzo dużych zbiorów danych (Big Data) może prowadzić do dokładniejszej i trafniejszej wiedzy.
Reguły i zależności odkryte na dużych zbiorach danych będą zatem wiarygod-
321
niejszą wiedzą, niż gdyby były pozyskiwane z tradycyjnych hurtowni danych.
W konsekwencji decyzje podejmowane na podstawie wiedzy uzyskanej z dużych
zbiorów danych, mogą prowadzić do większej efektywności operacyjnej, redukcji kosztów i zmniejszenia ryzyka.
Jednak analiza Big Data jest trudna, czasem niemożliwa w tradycyjnych
relacyjnych bazach danych i wymaga wdrożenia i stosowania nowych rozwiązań
technologicznych takich jak, np. bazy NoSQL. Ponadto, należy zwrócić uwagę na
fakt, iż bazy NoSQL w niektórych aspektach są bardziej skomplikowane niż tradycyjne relacyjne bazy danych, a w innych są od nich prostsze. Systemy te można
co prawda skalować do coraz większych zbiorów danych, ale użycie ich wymaga
zastosowania nowych technik, które wcale nie są uniwersalne. Dodatkowo wymagają one, na etapie początkowym, poniesienia kosztów związanych na przykład z przeszkoleniem pracowników lub wdrożeniem nowego oprogramowania.
Ustalenie zakresu wdrożenia, czy wybór narzędzi, powinny być zatem poprzedzone szczegółową analizą.
Przedsiębiorstwa chcą lepiej korzystać ze zgromadzonych przez siebie danych zwiększając listę celów i obszarów, w których mają być zastosowane narzędzia analityczne. Analiza Big Data obecnie jest uważana jako panaceum na
poprawę zysków przedsiębiorstwa oraz osiągnięcie przez nią przewagi konkurencyjnej. Z badań przeprowadzonych przez firmy analityczno – doradcze, opisanych w tym artykule, wynika, że analiza Big Data i ich zastosowanie do procesów
biznesowych rozwija się w tempie dynamicznym. Z roku na rok coraz więcej
przedsiębiorstw deklaruje, że zainwestowało lub zamierza zainwestować w Big
Data w ciągu najbliższych dwóch lat. Uważają one, że analizy danych niestrukturalnych będą kluczem do na przykład głębszego zrozumienia zachowań klienta.
Jednak z badań wynika również, że wzrost inwestycji w technologie Big Data nie
doprowadził do znaczącego wzrostu liczby organizacji zgłaszających wdrożenie
projektów Big Data. Nadal wiele przedsiębiorstw jest na etapie tworzenia strategii rozwoju i projektów pilotażowych oraz eksperymentalnych.
Aby wdrożenie rozwiązań Big Data nie zakończyło się rozczarowaniem,
ważne jest dobre zrozumienie, co analityka Big Data naprawdę oznacza oraz ustalenie jakie korzyści dla ich biznesu może przynieść i czy będą one opłacalne.
Literatura
• Busłowska Eugenia, Juźwiuk Łukasz. „Wprowadzenie do optymalnego wykorzystania MapReduce”. Logistyka 4/2014. [dostęp online http://www.czasopismologistyka.pl] (dostęp: 14.03.2016).
• Cox Michael, Ellsworth David. 1997. Managing Big Data for Scientific Visualization. Siggraph [dostęp online
• www.dcs.ed.ac.uk/teaching/cs4/www/visualisation/SIGGRAPH/gigabyte_datasets2.pdf] (dostęp: 14.03.2016).
• Ledwoń Paweł. 2009. Bezbolesne wprowadzenie do MapReduce. Wrocławski Portal Informatyczny [dostęp online http://informatyka.wroc.pl] (dostęp: 14.03.2016).
322
Katarzyna Racka
• Laney Doug. 2001. 3D Data Management: Controlling Data Volume, Velocity,
and Variety. META Group (obecnie Gartner) [dostęp online http://blogs.gartner.
com] (dostęp: 14.03.2016).
• Mayer-Schönberger Viktor. Cukier Kenneth. 2014. BIG DATA Rewolucja, która
zmieni nasze myślenie, pracę i życie. Warszawa: MT Biznes.
• Marz Nathan, Warren James. 2016. Big Data. Najlepsze praktyki budowy skalowalnych systemów obsługi danych w czasie rzeczywistym. Gliwice: Helion.
• Racka Katarzyna. 2015. „Metody eksploracji danych i ich zastosowanie”. Zeszyty
Naukowe PWSZ w Płocku. Nauki Ekonomiczne tom XXI: 143.
• Sadalage Pramod J., Martin Fowler. 2014. NoSQL. Kompendium wiedzy, Gliwice:
Helion.
• Tabakow Marta, Korczak Jerzy, Franczyk Bogdan. 2014. „Big Data – definicje,
wyzwania i technologie informatyczne”. Informatyka Ekonomiczna Business Informatics 1 (31). Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu:
138.
• Venner Jason. 2009. Pro Hadoop. New York: Apress.
• White Tom.2016. Hadoop. Kompletny przewodnik. Analiza i przechowywanie danych. Gliwice: Helion.
• 2015 State of Analytics. Salesforce. 2015
• [www 1] www.salesforce.com (dostęp: 14.03.2016)
• EMC Digital Universe with Research & Analysis by IDC The Digital Universe of
Opportunities: Rich Data and the Increasing Value of the Internet of Things
• [www 2] https://www.emc.com (dostęp: 14.03.2016).
• Christof Strauch. NoSQL Databases.
• [www 3] http://www.christof-strauch.de/nosqldbs.pdf (dostęp: 14.03.2016).
• Marr Bernard. 2015. Big Data: The 5 Vs Everyone Must Know
• [www 4] https://www.linkedin.com (dostęp: 14.03.2016).
• Gartner Says It’s Not Just About Big Data; It’s What You Do With It: Welcome to
the Algorithmic Economy
• [www 5] http://www.gartner.com (dostęp: 14.03.2016).
• Gartner Survey Reveals That 64 Percent of Organizations Have Invested or Plan
to Invest in Big Data in 2013. STAMFORD. Connecticut. 2013
• Gartner Survey Reveals That 73 Percent of Organizations Have Invested or Plan
to Invest in Big Data in the Next Two Years. STAMFORD. Connecticut . 2014
• IDC. Big Data Research
• [www 8] https://www.idc.com/prodserv/4Pillars/bigdata (dostęp: 14.03.2016).
• Jak dostęp do informacji warunkuje wyniki i rozwój firm – raport
• [www 9] http://it-manager.pl (dostęp: 14.03.2016).
• Neal Leavitt. 2010.Will NoSQL Databases Live Up to Their Promise?, IEEE
Computer Society
• [www 10] http://www.leavcom.com (dostęp: 14.03.2016).
• Top Big Data Processing Frameworks
• [www 11] http://www.kdnuggets.com (dostęp: 14.03.2016).
• What Is Apache Hadoop
• [www 12] hadoop.apache.org/index.html (dostęp: 14.03.2016).
BIG DATA – MEANING, APPLICATIONS
AND TECHNOLOGY SOLUTIONS
Summary:
Big Data technologies and their application to business processes is growing
rapidly. Analytical and consulting enterprises specializing in issues of strategic
use of IT technology indicate that the number of companies implementing or
planning to implement technological solutions related to Big Data is increasing
annually. A lot of companies believe that the analysis of unstructured data will
be the key to a deeper understanding of customer behavior. They believe that
the analyst is absolutely essential or very important to conduct the overall business strategy and improve operational results.
The purpose of the article is to define Big Data, explain what the unstructured
data are and how to apply them. Furthermore, in the article I present the results
of reports on the Big Data technologies implementation and discuss the associated technologies.
Keywords: Big Data, NoSQL, MapReduce, Hadoop.
323
Polsko-Japońska Akademia Technik Komputerowych
SUGGESTER – ELEKTRONICZNY
SYSTEM ZBIERANIA OPINII
POLSKO-JAPOŃSKIEJ AKADEMII
TECHNIK KOMPUTEROWYCH
– STUDIUM PRZYPADKU
Streszczenie:
Efektywne systemy pozyskiwania informacji od pracowników i klientów, czy
też interesariuszy organizacji zdają się być ważnym narzędziem jakościowym
służącym zarówno do wdrażania rozwiązań optymalizujących codzienną działalność organizacji, jak i do przeprowadzania analiz strategicznych. Krajem,
w którym stworzono skuteczne, jednak trudne do naśladowania w innych kulturach tego typu narzędzia, takie jak systemy zbierania sugestii pracowniczych
czy koła jakości, jest Japonia. Na jednej z warszawskich uczelni, której kultura organizacyjna związana jest z Japonią dokonano próby wdrożenia systemu elektronicznego zbierania opinii, zarówno pracowników, jak i studentów.
Początki wdrażania systemu należy uznać za obiecujące. Uzyskano sporo cennych sugestii, z których wiele zastosowano w praktyce, usuwając dzięki temu
istniejące wady i podnosząc jakość działalności Uczelni.
Słowa kluczowe: sugestie pracownicze, systemy zbierania opinii.
Wprowadzenie
W historii ekonomii i zarządzania powstało wiele teorii dotyczących roli
pracowników w procesie podejmowania decyzji dotyczących funkcjonowania
organizacji. O ile według prekursorów zarządzania – przedstawicieli szkoły zarządzania naukowego, takich jak Frederic Taylor czy Henry Gantt robotnicy byli
pewnego rodzaju („ludzkimi”) narzędziami, od których oczekiwano tylko starannego wykonywania pracy zgodnie z instrukcjami otrzymanymi od przełożonych,
to następne szkoły, stworzone przez psychologów np. szkoła stosunków międzyludzkich czy szkoła zasobów ludzkich zwracały uwagę na rolę, jaką dla efektywności pracy może mieć motywowanie pracowników poprzez umożliwienie
im przekazywania swoich opinii na temat optymalizacji wykonywanych działań.
W obecnych czasach, zwanych często Erą Informacji, gdzie tzw. kapitał ludzki
326
uważany jest za najcenniejszy zasób firmy, a jedną z ważniejszych kompetencji menedżerskich stało się zarządzanie wiedzą, wydawałoby się, iż stworzenie
sprawnego systemu komunikowania przełożonym przez pracowników zarówno
zauważonych problemów, jak i sugestii ich naprawy jest niezbędne. Co więcej,
jeśli przyjąć za założenie, iż „klient jest królem”, w związku z czym poznanie
i spełnienie jego potrzeb stanowi kluczowy czynnik decydujący o sukcesie firmy, należy też budować kanały komunikacji z klientami. Innymi słowy, do podejmowania decyzji na temat funkcjonowania firmy zarząd powinien opierać
się nie tylko na własnych spostrzeżeniach i pomysłach, ale też brać pod uwagę
informacje i sugestie zgłaszane przez interesariuszy. Nie jest to zadanie łatwe,
w szczególności jeśli chodzi o komunikację między pracownikami a zarządem.
Krajem, w którym udało się stworzyć sprawne, działające systemy zgłaszania
wniosków pracowniczych jest Japonia; próby skopiowania japońskich rozwiązań
w kulturach zachodnich nie zakończyły się pełnym powodzeniem. W niniejszym
artykule podjęta zostanie próba przedstawienia przyczyn japońskiego sukcesu
oraz opisany zostanie przypadek skonstruowania systemu zbierania opinii interesariuszy - pracowników i studentów w jednej z warszawskich uczelni wyższych
– Polsko-Japońskiej Akademii Technik Komputerowych. Przyjęto założenie, iż
budowa sprawnego narzędzia komunikacji pomiędzy pracownikami i studentami
a władzami jest możliwa i korzystna dla rozwoju uczelni.
1. Kaizen – japońskie zarządzanie jakością.
Rola opinii pracowników
Jak zostało to wspomniane, w firmach japońskich próby uzyskiwania sugestii pracowników na temat pożądanych zmian dotyczących działalności organizacji oraz ich wdrożenia kończą się z reguły powodzeniem. Jest to związane
z powszechnym stosowaniem filozofii życia i pracy – kaizen. Pojęcie to, spopularyzowane przez japońskiego teoretyka zarządzania, Maasaki Imai, oznacza „ciągłe doskonalenie, (…), które dotyczy każdego – zarówno członków kierownictwa,
jak i pracowników (.…). To pojęcie jest tak naturalne i oczywiste dla wielu Japończyków, że nawet nie zdają sobie sprawy, iż tak właśnie żyją! (…) Pomimo, że doskonalenie w kaizen odbywa się małymi krokami, sam proces przynosi ogromne
wysiłki w dłuższej perspektywie czasowej” [Imai, 2006, s. 39]. Kaizen może być
rozumiane nie tylko jako ogólna filozofia działania, ale też i jako zbiór (typowo)
japońskich metod i narzędzi pracy. Zaliczyć do nich należy, między innymi, koła
jakości oraz systemy sugestii. Koła jakości to „zespoły doskonalenia jakości (…),
złożone z małej liczby pracowników (…). Koło jakości ochotniczo przeprowadza
działania usprawniające w danym miejscu pracy, wykonując te prace jako część
programu firmy polegającego na wzajemnym kształceniu się, kontroli jakości,
samorozwoju i podnoszeniu produktywności.” [Imai, 2006, s. 30]. Zostały po raz
pierwszy wprowadzone w japońskiej fabryce Toyoty; szybko rozpowszechniły
się nie tylko na inne fabryki Toyoty, ale też na fabryki innych japońskich firm
[Krasiński, 2014, s. 51]. System sugestii zaś „przedkłada korzyści pracowników
z budowania motywacji i pozytywnego nastawienia do działania, nad system za-
Suggester – elektroniczny system zbierania opinii Polsko-Japońskiej...
327
chodnioeuropejski, gdzie promowane są zachęty ekonomiczne i finansowe” [Imai,
2006, s. 35]. Pewnego rodzaju miarami sukcesu japońskiego systemu komunikacji z pracownikami w zakresie sugestii korzystnych zmian są liczby zaangażowanych w proces pracowników, zgłoszonych wniosków oraz liczby wdrożonych na
ich podstawie zmian. W Japonii ponad 75% respondentów przedstawia propozycje usprawnień; 90% owych propozycji jest realizowanych. Według Eiji Toyody,
przedstawiciela zarządu japońskiej firmy motoryzacyjnej Toyota, będącej pewnego rodzaju symbolu sukcesu stosowania filozofii kaizen, pracownicy składają
1,5 miliona wniosków co rok, z czego wprowadzanych w życie jest 95% [Maurer,
2004, s. 129-131]. Główne tematy sugestii w przedsiębiorstwach japońskich to:
„ – usprawnienia pracy własnej;
–
oszczędności energii, materiałów i innych zasobów;
–
usprawnienia w środowisku pracy;
–
usprawnienia maszyn i procesów;
–
usprawnienia przyrządów i narzędzi;
–
usprawnienia pracy biurowej;
–
usprawnienia jakości produktów;
–
pomysły na nowe produkty;
–
obsługa klienta i relacji z klientami;
–
inne” [Imai, 2007, s. 136].
Jak można się spodziewać, firmy zachodnie, np. amerykańskie, próbowały
skopiować rozwiązania japońskie. Działania te jednak nie zakończyły się takim
powodzeniem jak w firmach japońskich. Dla przykładu, w firmach amerykańskich maksymalnie 25% procent pracowników decyduje się na zgłoszenie sugestii poprawy; a wdrażanych jest do 38% zgłoszonych propozycji [Maurer, 2004,
s. 130]. Przyczyn tych różnic można szukać w podejściu do znaczenia wielkości
zgłoszonej zmiany. W USA zarówno zarząd, jak i pracownicy koncentrują się
na zmianach dużych, mogących przynieść firmie znaczące oszczędności ekonomiczne, a zgłaszającym je wysokie nagrody. W praktyce jednak niewiele osób
jest w stanie odkryć innowacyjne rozwiązania, a jeszcze mniejsza liczba umie zaproponować faktycznie działające rozwiązania [Maurer, 2004, s. 130]. W Japonii
zaś cenione są także małe, nieprzynoszące natychmiastowych, wysokich zysków
zmiany. Japońscy kierownicy są chętni do wdrożenia wszelkich sugestii, które
mogłyby przyczynić się do osiągnięcia choćby jednego następujących celów:
„ – ułatwienie pracy.
–
zmniejszenie wysiłku podczas pracy.
–
usunięcie niewygód podczas pracy.
–
poprawienie bezpieczeństwa pracy.
–
poprawienie produktywności.
–
poprawienie jakości wyrobu.
–
oszczędzenie czasu lub wydatków” [Imai, 2006, s. 132].
Warto podkreślić, że, w przeciwieństwie do podejścia zachodniego, skoncentrowanego na kosztach zmiany i jej opłacalności, w Japonii wysoko ceni się
również mniej wymierne finansowo korzyści systemów sugestii, a mianowicie
328
podnoszenie morale pracowników, uzyskiwane dzięki zaangażowaniu ich w proces decyzyjny dotyczący działalności firmy. Systemy też umożliwiają bezpośredni kontakt pracowników z przełożonymi oraz z innymi pracownikami. Stanowią
więc nie tylko cenne źródło komunikacji, ale też umożliwiają rozwój pracowników [Imai, 2006, s. 132]. Przyczyn powodzenia organizowania systemów uzyskiwania pomocnych informacji od pracowników w Japonii można też szukać
w źródłach kulturowych – według modelu kultur Hofstede społeczeństwo japońskie cechują: mały dystans władzy i silne unikanie niepewności (wskaźniki te
wynoszą: 54 i 92) co stwarza dobre warunki współpracy podwładnych z przełożonymi, w tym sprzyja funkcjonowaniu systemów sugestii [Krasiński, 2014,
s. 63-65].
2. Rola opinii klientów. Studenci – główni interesariusze
uczelni
Jak zauważają Kotler i Keller, „podstawą dobrze pojętej holistycznej orientacji marketingowej są trwałe relacje z klientami” [Kotler i Keller, 2013, s. 135].
W nowoczesnej organizacji firmy, zorientowanej na klienta, na górze piramidy
organizacyjnej nie znajduje się już kierownictwo firmy, a dalej menedżerowie
średniego szczebla (jak w schemacie tradycyjnej organizacji); przeciwnie, tradycyjna piramida zostaje odwrócona – na najwyższym szczeblu znajdują się klienci,
a tuż poniżej pracownicy liniowi [Kotler i Keller, 2013, s. 136]. W związku z tym
uzyskiwanie informacji na temat oferowanych produktów i usług oraz sugestii
poprawy od klientów (a także od pracowników liniowych) wydaje się być kwestią kluczową dla osiągnięcia sukcesu organizacji. Do niektórych z sugerowanych
narzędzi pozwalających na szybką dwustronną komunikację można zaliczyć: formularze skarg i wniosków, bezpłatne linie telefoniczne, strony internetowe i adres
e-mail. Firma 3M twierdzi, że „ponad dwie trzecie pomysłów na udoskonalenie
jej produktów pochodzi od składających skargi klientów” [Kotler i Keller, 2013,
s. 144]. Rady specjalistów od marketingu dotyczące właściwego reagowania na
niezadowolenie klientów zawierają, między innymi, sugestie stworzenia czynnej siedem dni w tygodniu i przez całą dobę bezpłatnej infolinii (telefonicznej,
faksowej lub e-mailowej), za pośrednictwem której firma może odbierać skargi
klientów i reagować na nie, jak najszybsze kontaktowanie się z niezadowolonym
klientem, dopilnowanie, by osoby pracujące w działach obsługi klienta cechowała empatia oraz zajmowanie się skargami szybko i w sposób satysfakcjonujący
klienta [Kotler i Keller, 2013, s. 144].
Warto w tym miejscu wspomnieć, iż w przypadku uczelni pewnym problemem pozostaje precyzyjne zdefiniowanie klienta jej usług i produktów. Poza
sami studentami (i ich rodzinami), do klientów, czy też raczej interesariuszy szkół
wyższych można również zaliczyć szeroko rozumiane społeczeństwo/państwo
(pokrywające koszt studiów na studiach stacjonarnych na uczelniach publicznych
oraz koszt większości badań naukowych), współpracujący z uczelniami pracodawcy (organizujący staże i praktyki dla studentów oraz uczestniczący w komercjalizacji badań naukowych) czy społeczności lokalne [Cieciora, 2015, s. 73].
329
Z wszystkimi interesariuszami uczelni jednostki powinny budować – i w coraz
większym stopniu budują – kanały wymiany informacji. I tak, dla przykładu informacje zwrotne na temat ocen jakości działalności uczelni przeprowadzanych
przez przedstawicieli państwa uczelnie uzyskują podczas formalnych, okresowych wizytacji jednostek przez przedstawicieli Polskiej Komisji Akredytacyjnej.
Pracodawcy swoje uwagi przedłożyć mogą podczas spotkań Rad Programowych
oraz w kartach oceny praktykantów i stażystów. Istnieje też wiele instytucji pozaakademickich oceniających jakość działalności szkół wyższych, takich jak
czasopisma, które corocznie publikują swoje autorskie rankingi („Perspektywy”,
„Wprost”) czy firmy badające poziom wynagrodzeń i preferencje pracodawców
(„Sedlak&Sedlak) [Cieciora, 2015, s. 59-69]. Jeśli chodzi zaś o studentów, to
głównym źródłem pozyskiwania od nich informacji na temat oferowanych im
usług są najczęściej okresowe ankiety studenckie.
3. Suggester PJATK – studium przypadku
Polsko-Japońska Akademia Technik Komputerowych (PJATK) jest średniej wielkości szkołą wyższą w Warszawie (posiada również oddział w Gdańsku
i centrum naukowe w Bytomiu). Oferuje studia z dziedziny informatyki (Wydział
Informatyki), grafiki i projektowania wnętrz (Wydział Sztuki Nowych Mediów),
kultury (Wydział Kultury Japonii) i zarządzania (Wydział Zarządzania Informacją). Ma też prawo do nadawania stopnia naukowego doktora w dziedzinie informatyki i mechaniki oraz doktora habilitowanego w dziedzinie informatyki.
W 2012 roku Szkoła rozpoczęła udział w projekcie zatytułowanym „Kaizen – japońska jakość w Polsko-Japońskiej Wyższej Szkole Technik Komputerowych” realizowanym w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Priorytet
IV, Działanie 4.1, Poddziałanie 4.1.1., czyli Wzmocnienie potencjału dydaktycznego uczelni [Cieciora, 2015, s. 103]. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż od
samego początku działalności (1994) Uczelnia utrzymuje bliskie kontakty z Japonią, a szeroko rozumiana „japońskość” jest obecna w kulturze organizacyjnej
Szkoły. Dla przykładu, wszyscy studenci mogą uczestniczyć w bezpłatnych zajęciach z języka japońskiego, na Uczelni działa Klub Aikido, a ambasador Japonii
(lub jego bliscy współpracownicy) są obecni na wszystkich ważnych uroczystościach uczelnianych [Cieciora, 2015, s. 122-123]. Z tego też względu budowę
i doskonalenie uczelnianego systemu zapewniania jakości procesu dydaktycznego oparto na wartościach japońskiej filozofii kaizen, do której nawiązywała już
sama nazwa Projektu. W związku z tym podjęto działania na rzecz wdrożenia
na Uczelni takich narzędzi jakościowych, służących, między innymi, poprawie
komunikacji między władzami Uczelni a pracownikami i studentami jak koła jakości (regularne spotkania pracowników zaangażowanych w dany proces) czy
elektroniczny system zgłaszania sugestii i wniosków, który nazwano: Suggester.
Pod koniec Projektu „Kaizen”, po analizie informacji uzyskanych uprzednio z ankiet studenckich i pracowniczych oraz prac kół jakości, uruchomiono
funkcjonowanie autorskiego systemu Suggester. Jego celem jest uzyskiwanie
informacji dotyczących zauważonych nieprawidłowości oraz sugestii poprawy
330
dotyczących wszelkich aspektów procesu dydaktycznego PJATK, zarówno od
pracowników, jak i studentów PJATK. Zostały one pogrupowane w następujące
kategorie:
•
Warunki pracy
•
Narzędzia IT
•
Infrastruktura/wyposażenie techniczne laboratoriów
•
Dydaktyka
•
Inne
Swoje wnioski, prośby i propozycje można przekazać po zalogowaniu przy
pomocy uczelnianego loginu i hasła (nie ma możliwości przekazania informacji przez Suggestera zostając anonimowym, jak w przypadku ankiet
pracowniczych i studenckich; nie ma też możliwości dokonania zgłoszenia
przez osobę nienależącą do społeczności PJATK). Łatwo do niego dotrzeć
bowiem Suggester jest widoczny na głównej stronie PJATK. Administrator
Suggestera może sam odpowiedzieć na otrzymane zgłoszenie; może też
przesłać je do opinii wybranej przez siebie jednostce uczelnianej.
Przez pierwszy rok działania systemu do Suggestera wpłynęło prawie sto
zgłoszeń. Większość z nich dotyczyła kwestii technicznych, np. braku haczyków w niektórych toaletach damskich, niedomykających się drzwi do
sal, niedziałających mikrofonów i zegarów w salach wykładowych, braku
kabli, trudności z logowaniem się do uczelnianych dysków, wi-fi i została
rozwiązana praktycznie „od ręki” przez pracowników administracyjnych.
Część uwag była związana z działalnością uczelnianych systemów informatycznych Gakko i Edux; zgłoszono również sugestie dotyczące działalności uczelnianego bufetu - proszono np. o rozszerzenie oferty o większą
liczbę zdrowych dań, takich jak świeże sałatki czy wprowadzenie możliwości płacenia w bufecie kartą. Wśród zgłaszających uwagi przeważali
studenci, choć sporo było też wniosków pracowniczych. Większość zgłoszonych uwag i wniosków zostało rozpatrzonych pozytywnie; były jednak też sugestie, które władze Uczelni uznały za uzasadnione, jednak nie
mogły – przynajmniej na razie – zostać wdrożone z powodu istniejących
ograniczeń finansowych lub organizacyjnych. Do przykładów można tu
zaliczyć postulowane przez wielu respondentów zwiększenie powierzchni
uczelnianych budynków.
W ankietach studenckich i pracowniczych przeprowadzonych pod koniec Projektu „Kaizen” 38% ankietowanych pracowników oraz 29% ankietowanych studentów wyraziło zadowolenie z działalności Suggestera; nie było
ani jednej opinii negatywnej. Spora, jednak, część respondentów (29%
pracowników i 71% studentów) „nie miała zdania” na temat tego narzędzia [Cieciora, 2015, s. 130, 136], co związane być może ze stosunkowo
krótkim okresem działalności systemu. Funkcjonowanie Suggestera jako
platformy komunikacji z interesariuszami wewnętrznymi pozytywnie ocenili członkowie zespołu Polskiej Komisji Akredytacyjnej podczas wizytacji Wydziałów: Zarządzania i Informatyki w 2015 roku [www 1].
331
Podsumowanie
Jednym z ważnych elementów budowania projakościowej kultury organizacyjnej, nastawionej na sprawne i jednocześnie ekonomiczne zaspokajanie
potrzeb interesariuszy jest stworzenie skutecznych kanałów komunikacyjnych
pomiędzy klientami i pracownikami różnych szczebli, w tym przede wszystkich pracownikami liniowymi a władzami organizacji. Nie jest to zadanie łatwe,
o czym świadczy skala trudności związanych z wprowadzaniem systemów dwustronnej komunikacji w firmach innych niż firmy japońskie, działające w oparciu
o filozofię kaizen, której sednem jest nieustające dążenie do doskonałości przy
pomocy małych kroków. Warto jednak podejmować próby tworzenia tego typu
systemów, mogą one bowiem dostarczyć wartościowych informacji dotyczących
możliwych usprawnień organizacyjnych oraz wzmocnić poczucie współpracy pomiędzy interesariuszami a władzami organizacji.
Uczelniany elektroniczny system zgłaszania sugestii i wniosków Suggester, który wdrożono w Polsko-Japońskiej Akademii Technik Komputerowych
w Warszawie w ramach Projektu „Kaizen” można uznać za dość udany element
systemu komunikacji wewnątrzuczelnianej. Liczba i tematyka zarówno zgłoszonych, jak i wdrożonych wniosków wskazuje, że na Uczelni istniała potrzeba
stworzenia tego typu narzędzia. W przyszłości planowane są dalsze oceny działalności Suggestera – zgodnie bowiem z filozofią kaizen zarówno w przypadku
tego elementu systemu organizacji, jak i wszystkich innych, należy zawsze szukać możliwości ich udoskonalania.
Literatura
• Cieciora Małgorzata. 2015. Zarządzanie jakością procesu dydaktycznego w szkole
wyższej. Kaizen japońska jakość w PJWSTK, Warszawa: Wydawnictwo PJATK.
• Imai Masaaki. 2006. Gemba Kaizen. Zdroworozsądkowe, niskokosztowe podejście
do zarządzania. Kaizen Institute i Wydawnictwo MT Biznes.
• Imai Masaaki. 2007. Kaizen. Klucz do konkurencyjnego sukcesu Japonii. Warszawa: Kaizen Institute i Wydawnictwo MT Biznes.
• Kotler Philip, Keller Kevin Lane. 2013. Marketing. Poznań: Dom Wydawniczy
REBIS.
• Krasiński Marek. 2014. Kulturowe uwarunkowania wykorzystania japońskich
koncepcji, metod i technik zarządzania, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu.
• Maurer Robert. 2004. Filozofia Kaizen. Jak mały krok może zmienić Twoje życie.
Gliwice: Wydawnictwo HELION.
• [www 1] Polska Komisja Akredytacyjna. Baza jednostek i kierunków ocenionych.
http://www.pka.edu.pl/portfolio-item/baza-ocen/ (dostęp: 31.12.2015).
332
TITLE: SUGGESTER – THE ELECTRONIC
SUGGESTION SYSTEM
OF THE POLISH-JAPANESE ACADEMY
OF INFORMATION TECHNOLOGY – A CASE STUDY
Summary:
Effective systems for gathering information from employees and customers, or
stakeholders of the organizations seem to be an important quality tool that can
be used both to implement solutions to optimize daily operations of the organization as well as to conduct strategic analyses. The country, which created
effective tools of this kind, such as employee suggestion systems or quality
circles is Japan. However, it seems that implementing the Japanese solutions
in other cultures can be a challenge. A higher school in Warsaw, whose organizational culture is associated with Japan, made an attempt to implement an
electronic system of collecting opinions from both employees and students.
The beginnings of the implementation of the system should be regarded as
promising. A lot of valuable suggestions were obtained, many of which were
implemented, thus removing the existing defects and improving the quality of
the functioning of the Academy.
Keywords: employee suggestions, suggestion systems.
CZĘŚĆ II
POLITYKA REGIONALNA
I ROLNICTWO
Sławomir Kowalski
Państwowa Wyższa szkoła Zawodowa w Płocku
FINANSOWANIE POZAROLNICZEJ
DZIAŁALNOŚCI NA OBSZARACH
WIEJSKICH ZE ŚRODKÓW UE
Streszczenie:
Aktualnym potrzebom wsi w zakresie dywersyfikacji źródeł zarobkowania
na obszarach wiejskich, odpowiadają działania promujące przedsiębiorczość,
tworzenie miejsc pracy na wsi. Pozwala to na poprawę jakości życia na obszarach wiejskich nie tylko poprzez wzrost dochodów, ale także pośrednio poprzez
wzrost dostępności do nowotworzonych bądź rozwijanych usług. Przed akcesją udzielano pomocy w formie pożyczek na tworzenie i utrzymanie miejsc
pracy, a po akcesji udziela się wsparcia w ramach środków współfinansowanych z funduszy Unii Europejskiej przeznaczonych na: różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej; tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw.
Słowa kluczowe: rolnictwo, obszary wiejskie, wspólna polityka rolna, fundusze UE, różnicowanie dochodów.
Wprowadzenie
Polsce ze względu na duże zasoby ludzkie i wysoki poziom bezrobocia
priorytetem jest zapewnienie ludności na wsi pracy i zwiększenia dochodów poprzez rozwój działalności pozarolniczych. Niskie dochody wynikające z niedostatecznego wykorzystania zasobów pracy rodzin wiejskich to podstawowy problem
społecznoekonomiczny na wsi. Rolnictwo absorbuje coraz mniejszy zasób siły
roboczej, zaś strategiczna wizja zakłada utrzymanie żywotności obszarów wiejskich. W związku z tym ciężar zatrudnienia wiejskich zasobów pracy powinny
przejmować działalności nierolnicze. Z tego punktu widzenia szczególnie istotne
jest wszechstronne wsparcie dla procesu tworzenia pozarolniczych miejsc pracy
na wsi. Warunkiem szybkiego wzrostu przedsiębiorczości na wsi jest właściwy
stopień rozwoju infrastruktury technicznej. Nieodpowiedni stopień rozwoju infrastruktury technicznej, nie tylko obniża standard życia i gospodarowania mieszkańców wsi, lecz także decyduje o słabej atrakcyjności obszarów wiejskich dla
potencjalnych inwestorów. Infrastruktura techniczna stymuluje rozwój gospodarczy między innymi poprzez rozwój przedsiębiorczości. Stanowi zarówno bazę
działalności gospodarczej jak i podstawę wielofunkcyjnego rozwoju obszarów
wiejskich [Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2012, s.3].
336
Sławomir Kowalski
Rozwój obszarów wiejskich zależy w dużej mierze od różnych form przedsiębiorczości prowadzących do rozszerzenia źródeł dochodów i tworzenia nowych miejsc pracy poza rolnictwem, a także rozwoju turystyki, usług, handlu,
leśnictwa, drobnej wytwórczości. Instrumentem wspierającym przedsiębiorczość
tych obszarów jest różnicowanie działalności rolniczej w kierunku podejmowania
lub rozwijania przez rolników, domowników i małżonków rolników działalności
nierolniczej lub związanej z rolnictwem.
Celem artykułu jest ocena wykorzystania środków finansowych UE wspierających podejmowanie przez rolników działalności, które wspierają podejmowanie pozarolniczą działalność na obszarach wiejskich.
1. Istota rozwoju obszarów wiejskich w polityce UE
Podstawę prawną planowania i realizacji programów rozwoju obszarów
wiejskich w krajach członkowskich UE stanowi rozporządzenie Rady (WE)
1698/200511 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski
Fundusz Rolny na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Rozporządzenie to zawiera pełen wykaz działań, które można wprowadzić do krajowych
programów.
EFRROW przyczynia się do wspierania zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich na terytorium całej Wspólnoty, uzupełniając polityki wsparcia
rynku i wsparcia dochodów w ramach wspólnej polityki rolnej, politykę spójności oraz wspólną politykę rybołówstwa. Wsparcie rozwoju obszarów wiejskich
przyczynia się do osiągnięcia celów takich jak:
•
poprawa konkurencyjności rolnictwa i leśnictwa poprzez wspieranie restrukturyzacji, rozwoju i innowacji,
•
poprawa środowiska naturalnego i terenów wiejskich poprzez
wspieranie gospodarowania gruntami,
•
poprawa jakości życia na obszarach wiejskich oraz popieranie różnicowania działalności gospodarczej.
EFRROW uzupełnia swoim finansowaniem działania krajowe, regionalne
i lokalne, wspierające priorytety Wspólnoty. Cele europejskiej polityki wsparcia rozwoju obszarów wiejskich zostały podzielone na cztery osie priorytetowe
tj. konkurencyjność, środowisko, jakość życia oraz lokalne społeczności. W ramach tych Osi zostały wydzielone priorytety Wspólnotowe, a tym podporządkowane zostały priorytety dla poszczególnych krajów. Dla zapewnienia ogólnego
zrównoważenia narodowych programów rozwoju obszarów wiejskich w latach
2007–2013 został nałożony przez UE na kraje członkowskie obowiązek finansowania każdej z Osi priorytetowych wg z zachowaniem następujących poziomów
minimalnych [ARiMR, 2011, s.34]:
•
10% dla Osi I konkurencyjność,
•
25% dla Osi II środowisko i gospodarowanie gruntami,
•
10% dla Osi III jakość życia,
•
5% dla Osi LEADER (2,5% w nowych krajach członkowskich).
Finansowanie pozarolniczej działalności na obszarach wiejskich...
337
Zastosowane podejście umożliwia ukierunkowanie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich zgodnie z priorytetami unijnymi, zapewniając zarazem swobodę na szczeblu państw członkowskich i na poziomie regionalnym. Dzięki temu
możliwe jest zachowanie równowagi pomiędzy wymiarem sektorowym (restrukturyzacja rolnictwa) i terytorialnym (zarządzanie gruntami i społecznogospodarczy rozwój obszarów wiejskich).
W latach 2007-2013 państwa członkowskie UE otrzymają z EFRROW
96 197,2 mln EUR (w cenach bieżących). Z tabeli 1 wynika, że Polska jest krajem, który otrzyma w tym okresie najwięcej środków – blisko 13,4 mld EUR (tj.
ok. 14% funduszu ogółem). Drugie z kolei Włochy – otrzymają ok. 9,0 mld EUR
(9,3%), tj. o ponad 4 mld EUR mniej, a trzecie - Niemcy (ok. 8,9 mld EUR). Na
kolejnych miejscach znajdują się: Rumunia i Hiszpania (po ok. 8,1 mld EUR),
oraz Francja (ok. 7,6 mld EUR). Po podziale państw członkowskich na stare (UE15) i nowe (UE-12) okazuje się, że te pierwsze otrzymają 58,6 mld EUR środków
unijnych (61% środków ogółem), a drugie 37,6 mld EUR (39%). Wejście w życie
przepisów dotyczących modulacji oraz realizacji europejskiego planu naprawy
gospodarczej spowodowało, że budżet EFRROW (w porównaniu do rozwiązań z czerwca 2007 roku) zwiększył się o 7,9 mld EUR, w tym krajów UE-15
o 7,4 mld EUR, zaś nowych krajów członkowskich zaledwie o 0,5 mld EUR.
2. Mechanizmy finansowania rolnictwa i obszarów
wiejskich w latach 2004-2013
Kluczowym mechanizmem finansowania rolnictwa, przetwórstwa żywności i rozwoju obszarów wiejskich po realizowanym w przeszłości Planie Rozwoju
Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 i Sektorowym Programie Operacyjnym
„Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów
wiejskich 2004-2006”, jest obecnie Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na
lata 2007-2013, którego budżet wynosi 17,4 mld euro. Wśród krajów UE, Polska
dysponuje największą alokacją (13,4 mld euro) z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) na realizację działań objętych PROW 2007-2013. Środki te uzupełnione są o wkład budżetu krajowego,
który wynosi 4 mld euro. W ramach wydatków EFRROW finansowane są także
zobowiązania z lat ubiegłych (PROW 2004-2006). Wsparcie finansowe z PROW
2007-2013 udzielane rolnikom, przedsiębiorcom, lokalnym społecznościom oraz
właścicielom lasów przeznaczane jest na budowę nowoczesnego, konkurencyjnego sektora rolno-spożywczego i leśnictwa, prowadzenie działalności rolniczej
zgodnej z ochroną środowiska naturalnego, rozwój kultury i zachowanie tradycji
na wsi oraz na działania na rzecz podniesienia jakości życia mieszkańców wsi
i ich aktywizacji gospodarczej [Wieteska i Wiatrak, 2013, s.28].
W ramach czterech strategicznych osi priorytetowych realizowane są
22 działania oraz pomoc techniczna (tabela 1).
338
Sławomir Kowalski
Tabela 1. Priorytety w odniesieniu do sektora rolnego i obszarów wiejskich
Oś w ramach
PROW 2007-2013
Priorytety Wspólnotowe
Priorytety dla Polski
Kapitał ludzki
Wzrost potencjału ludzkiego
Transfer wiedzy
Poprawa przygotowania
zawodowego
Oś I: Poprawa
Poprawa jakości i wykonkurencyjności
Modernizacja,
innowacja,
jadajności produkcji rolnej
sektora rolnego
kość
żywności
i
przetwórstwa
i leśnej, wdrażanie zasady
i leśnego
cross-compliance
Oś II: Poprawa
środowiska
naturalnego
i obszarów
wiejskich
Kapitał rzeczowy
Poprawa infrastruktury na
obszarach wiejskich
Ochrona różnorodności
biologicznej
Ochrona różnorodności
biologicznej
Ochrona gleb i wód
Ochrona środowiska, w tym
gleb i wód
Przeciwdziałanie negatywnym zmianom klimatu
Zwiększenie lesistości
Oś III: Jakość życia Poprawa warunków życia
na obszarach
wiejskich
i różnicowanie
gospodarki
Poprawa możliwości
wiejskiej
zatrudnienia
Oś IV: Leader
Poprawa zarządzania
Poprawa poziomu życia
Ułatwienie dostępności usług
Poprawa infrastruktury na
obszarach wiejskich
Wspieranie przedsiębiorczości i tworzenie pozarolniczych
miejsc pracy
Wdrażanie lokalnych strategii
Tworzenie lokalnych
partnerstw, aktywizacji
społeczności
Wdrażanie lokalnych strategii
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Wieteska i Wiatrak [2013, s.29].
Na realizację Programu zaplanowano kwotę 17 217,8 mln EUR, z czego
wkład środków EFRROW to 13 230,0 mln EUR. Najwięcej środków publicznych
przeznaczono wówczas na finansowanie działań Osi I (Konkurencyjność) – 42%
oraz Osi II (Środowisko) – 32%. Na działania z zakresu finansowania Osi III (Jakość życia) przeznaczono 20% środków, działania Osi IV (Lokalne społeczności)
– 5%, zaś na Pomoc Techniczną – 2% dostępnego budżetu ogółem [Wasilewski,
2011, s.34]. Rozdysponowanie środków w podziale na Osie priorytetowe przedstawia tabela 2.
339
Tabela 2. Plan finansowy PROW 2007-2013 w podziale na osie priorytetowe
(w Euro)
Oś
Oś I
Oś II
Oś III
Oś IV
Pomoc Techniczna
Razem
Wkład publiczny w PROW 2007-2013
Kwota EFRROW
Wkład publiczny ogółem
5 630 649 500
7 486 199 222
4 302 801 216
5 377 112 631
2 635 527 440
3 500 061 142
630 000 000
787 500 000
199 950 000
266 600 000
13 398 928 156
17 417 472 995
Źródło: Bański i in. [2010, s.55].
3.
Działania wspierające różnicowanie działalności pozarolniczej
Wspieranie różnicowania działalności rolniczej ARiMR realizowała już
w Programie SAPARD i SPO „Restrukturyzacja”, a kontynuowała tę formę
wsparcia w ramach PROW 2007-2013:
1.
Program SAPARD, działanie 4 Różnicowanie działalności gospodarczej na obszarach wiejskich. Pomoc finansowa w ramach
schematu 4.1 Tworzenie źródeł dodatkowego dochodu w gospodarstwach rolnych i schematu 4.2 Tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich mogła być udzielona rolnikom lub domownikom
w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników
oraz przedsiębiorcom na przedsięwzięcia realizowane w zakresie
tworzenia miejsc pracy na obszarach wiejskich;
2.
SPO Restrukturyzacja”, działanie 2.4 Różnicowanie działalności
rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności
działań lub alternatywnych źródeł dochodów;
3.
PROW 2007-2013:
a.
Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej (działanie
311) w ramach Osi 3,
b.
Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju - Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej (działanie 413/311) w ramach
Osi 4.
Łącznie na rozwój działalności pozarolniczej ze wszystkich programów:
•
złożono 45,5 tys. wniosków o przyznanie wsparcia na kwotę 3,9 mld
zł, w tym 32,5 tys. (72%) na kwotę 2,9 mld zł w ramach PROW
2007-2013,
•
zawarto 25,2 tys. umów na kwotę 2,1 mld zł, w tym 16,2 tys. (64%)
na kwotę 1,4 mld zł z PROW 2007-2013,
•
wypłacono 1 658,1 mln zł, w tym 1 033,8 mln zł dla 11,9 tys. beneficjentów PROW 2007-2013 (wykres 1 i 2).
340
Sławomir Kowalski
Wykres 1. Kwota wsparcia finansowego w ramach różnych programów i
działań na różnicowanie działalności rolniczej (mln zł)
Źródło: [www 1].
Wykres 2. Struktura wsparcia finansowego na różnicowanie działalności rolniczej (%)
Źródło: [www 1].
Największe kwoty wsparcia na różnicowanie działalności rolniczej otrzymali beneficjenci województw: wielkopolskiego (265,3 mln zł), mazowieckiego (226,0 mln zł) i lubelskiego (174,7 mln zł), a najmniejsze: lubuskiego
(31,9 mln zł), zachodniopomorskiego (41,9 mln zł) i opolskiego (42,3 mln zł)
(wykres 3).
341
Wykres 3. Kwota wsparcia na różnicowanie działalności rolniczej w ramach
Programu SAPARD, SPO „Restrukturyzacja i …” oraz PROW 2007-2013
wg województw (mln zł)
Źródło: [www 1].
W ramach schematu 4.1 Tworzenie źródeł dodatkowego dochodu na obszarach wiejskich Programu SAPARD przekazano 30,5 mln zł na projekty dotyczące
usług turystycznych (w tym agroturystyki), około 6,0 mln zł na usługi dla gospodarstw rolnych oraz 5,4 mln zł na usługi transportowe. Planowany roczny dochód
z pozarolniczej działalności po realizacji przedsięwzięcia był zróżnicowany i najczęściej mieścił się w przedziale 5-15 tys. zł rocznie. Dzięki środkom finansowym
uzyskanym z realizacji projektów schematu 4.2 Tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich utworzono 1,6 tys. miejsc pracy. Beneficjenci tworząc nowe miejsca pracy na obszarach wiejskich najchętniej korzystali ze wsparcia w ramach
wspierania drobnej wytwórczości, usług dla ludności, rzemiosła i rękodzielnictwa
(46% zrealizowanych projektów) [Wieteska i Wiatrak, 2013, s.59].
W ramach działania 2.4 SPO „Restrukturyzacja<” udostępniono potencjalnym beneficjentom szereg różnorodnych możliwości podejmowania działalności
pozarolniczej, dzięki czemu zrealizowano 4,0 tys. projektów, wśród których największym zainteresowaniem beneficjentów cieszyły się drobne usługi na rzecz
mieszkańców obszarów wiejskich (41%), usługi na rzecz rolnictwa i gospodarki
leśnej (25%), agroturystyka (20%), a także usługi związane z turystyką i wypoczynkiem (6%).
342
Sławomir Kowalski
Wykres 4. Struktura usług dla gospodarstw na różnicowanie działalności rolniczej z działania 311 oraz działania 413/311 PROW 2007-2013 (%)
Źródło: [www 1].
Strukturę usług dla gospodarstw w ramach wsparcia wypłaconego na różnicowanie działalności rolniczej zrealizowanych w ramach PROW 2007-2013
przedstawia wykres 4. Największy udział stanowią usługi dla gospodarstw rolnych i leśnictwa (66%) a następnie usługi dla ludności (11%).
Podsumowanie
Podstawowym warunkiem rozwoju obszarów wiejskich jest wzrost ich
różnorodności poprzez wzbogacanie struktury funkcji społeczno-gospodarczych.
Coraz większą uwagę zwraca się na potrzebę rozwoju pozarolniczych funkcji gospodarczych, tj. usług, turystyki, mieszkalnictwa, leśnictwa, rzemiosła, produkcji
i drobnej wytwórczości.
Istotną barierą w rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej jest oparcie dużej
liczby działań pomocowych na zasadzie refinansowania inwestycji. Wymaga to
posiadania wysokiego wkładu finansowego w początkowych fazach inwestycji,
co jest największą słabością przedsiębiorców wiejskich. Większość z nich nie posiada takich środków, a dostępność do mikropożyczek i funduszy pożyczkowych
nie w każdym obszarze jest wystarczająca.
Przedsiębiorczość wiejska, wykorzystując w swojej działalności lokalną
specyfikę społeczno-gospodarczą i przyrodniczą, zwiększa różnorodność funkcjonalną obszarów wiejskich i dywersyfikuje dochody gospodarstw domowych
poprzez tworzenie nowych miejsc pracy. Wzrasta znaczenie działalności produkcyjnej i usługowej w gospodarstwach rolnych.
Tylko konkurencyjne przedsiębiorstwa będą w stanie w dłuższej perspektywie utrzymać się na rynku i przyczyniać się do rozwoju obszarów wiejskich,
343
zarówno gospodarczego, jak i społecznego. Misja przedsiębiorczości, a szczególnie przedsiębiorczości wiejskiej, polega bowiem nie tylko na wypracowywaniu
korzyści ekonomicznych, ale także na odpowiedzialność za szeroko rozumiany
rozwój społeczny środowisk lokalnych.
Literatura
• Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. 2011. Program Rozwoju
Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013, Działanie 312 „Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw, Poradnik dla beneficjentów, Warszawa.
• Bański Jerzy. 2010, Ocena średniookresowa Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, Warszawa: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
• Starczewska-Krzysztoszek Małgorzata. 2008. Bariery rozwoju małych i średnich
przedsiębiorstw w Polsce, Warszawa: Biuro Analiz Sejmowych Infos.
• Wasilewski Adam. 2011. Instrumenty polityki regionalnej i strukturalnej wspierające rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich /w:/ Konkurencyjność
polskiej gospodarki żywnościowej w warunkach globalizacji i integracji europejskiej, Warszawa: Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej
– Państwowy Instytut Badawczy.
• Witeska Ewa, Wiatrak Tomasz. 2013, Rola ARiMR w modernizacji polskiego rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich, Warszawa: Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
• [www 1] http://www.arimr.gov.pl (dostęp: 15.02.2016).
• [www 2] http://www.minrol.gov.pl (dostęp 12.01.2016).
• [www 3] htpp://www.parp.gov.pl (dostęp 26.02.2016).
FINANCING NON-AGRICULTURAL ACTIVITIES IN
RURAL AREAS OF FUNDS
Summary:
The current needs for diversification of income sources in the rural areas, are
compliant with the efforts to promote entrepreneurship and employment in the
rural areas. This allows to improve the quality of life in the rural areas not only
through increased income, but also indirectly by increasing accessibility to
the newly established or developing services. Before the accession, certain assistance was provided in a form of loans for creating and maintaining workplaces, and the post-accession assistance has been co-financed by the European
Union funds earmarked for: diversification towards non-agricultural activities;
creation and development of micro.
Keywords: agriculture, rural areas, the Common Agricultural Policy, EU
funds, diversification of income.
Dorota Jegorow
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Wydział Nauk Społecznych, Instytut Ekonomii i Zarządzania
LOKALNY WYMIAR
POLITYKI SPÓJNOŚCI
Streszczenie:
Celem artykułu jest krytyczna analiza prowadzonej w Polsce polityki rozwoju
osadzonej w ramach polityki spójności zawężonej do instytucjonalnego wymiaru lokalnego. Analiza literatury oraz wtórnych źródeł danych połączone
z obserwacją pozwalają twierdzić, iż stosowane dotychczas rozwiązania okazały być się nie w pełni skuteczne. Przypadkowość wielu działań realizowanych przez polskie samorządy, ich niedopasowanie do istniejących potrzeb,
a przede wszystkim niewielki związek z rozwojem strategicznym, to w dużej
mierze efekt słabości struktur publicznych zaangażowanych w politykę spójności. Począwszy od programowania, poprzez wdrażanie poszczególnych projektów po ich ewaluację liczne działania są w praktyce nieskoordynowane na
poziomie kraju i województw. Ponadto nader często osadzone są w układach
doraźnych przedsięwzięć, a często wątpliwych zależności, co sprawia, że ostatecznie mają niewielki związek z rozwojem. Dochodząca do tego nadmierna
konsumpcja okupowana kredytami przerzucanymi na kolejne pokolenia jest
wyrazem krótkowzroczności, egoizmu, a być może bezmyślności.
Słowa kluczowe: fundusze europejskie, polityka spójności, rozwój, samorząd
terytorialny, Unia Europejska.
Wprowadzenie
Polityka spójności, zamienne określana jako polityka regionalna, będąca
jedną z naczelnych polityk Unii Europejskiej (UE) zakłada wyrównywanie warunków życia i pracy ogółu obywateli europejskiej wspólnoty. Dążenie do zbliżenia rozwoju społeczno-gospodarczego ogółu regionów ma odbywać się poprzez
tworzenie dodatkowych instrumentów wsparcia skierowanych na obszary zapóźnione rozwojowo. Tymczasem nadmiar polityki w programowaniu rozwoju,
marginalizowanie roli ekonomii w jej całej istocie nie przynosi zamierzonych
efektów. Rosnące dysproporcje społeczne i gospodarcze, nasilające się konflikty
w tych obszarach, a z drugiej strony utrwalanie poglądu o rosnącym dobrobycie
i właściwej drodze rozwoju przesłaniają istotę problemów wpisanych w brak założonej konwergencji.
346
Dorota Jegorow
Akcesja Polski do UE istotnie przemodelowała programowanie rozwoju
w kierunku wyraźnego uzależnienia się od transferów zewnętrznych wpisanych
w fundusze europejskie. Dotyczy to zarówno poziomu krajowego, regionalnego,
jak i lokalnego. W każdym jednak wymiarze odbywa się to w oparciu o istotnie
różne instrumentarium, warunkujące zarówno pożądane i akceptowalne kierunki
rozwoju oraz źródła finansowania. Nader często problematyka rozwoju zawłaszczana jest jednak przez działania nadmiernie generalizujące kontekst lokalny oraz
uwarunkowania endogeniczne. Różnice w poziomie absorpcji środków finansowych wpisanych w wieloletnie ramy finansowe UE przez poszczególne jednostki
terytorialne są jednym z wyznaczników niejednorodności powołanych struktur
w wymiarze operacyjnym. Kolejny wymiar istotnie różnicujący warunki życia
wspólnot lokalnych, to konsekwencje podejmowanych autonomicznie decyzji
z obszaru społeczno-gospodarczego przekładających się życie społeczności lokalnej. Nie bez znaczenia pozostają również decyzje podejmowane na wyższych
szczeblach struktur publicznych zaangażowanych w rozwój regionalny.
Celem niniejszego artykułu jest krytyczna analiza prowadzonej dotychczas
w Polsce polityki rozwoju osadzonej w ramach polityki spójności zawężonej do
instytucjonalnego wymiaru lokalnego. Analiza literatury oraz wtórnych źródeł
danych połączone z wieloletnią obserwacją autorki, zaangażowanej w politykę
spójności zarówno od strony instytucji pośredniczących w finansowaniu projektów, jak również jako projektodawcy, pozwalają twierdzić, że stosowane dotychczas rozwiązania systemowe nie w pełni się sprawdziły. Przypadkowość wielu
działań realizowanych przez polskie samorządy, ich niedopasowanie do istniejących potrzeb, a przede wszystkim niewielki związek z rozwojem strategicznym,
to w dużej mierze efekt słabości struktur publicznych zaangażowanych w politykę spójności. Począwszy od programowania, poprzez wdrażanie poszczególnych
projektów po ich ewaluację liczne działania są w praktyce nieskoordynowane
na poziomie kraju i województw. Ponadto nader często osadzone są w układach
doraźnych przedsięwzięć, a często wątpliwych zależności, co sprawia, że ostatecznie mają niewielki związek z rozwojem. Dochodząca do tego nadmierna
konsumpcja okupowana kredytami przerzucanymi na kolejne pokolenia jest wyrazem krótkowzroczności, egoizmu, a być może bezmyślności.
1. Rozwój lokalny w koncepcji rozwoju regionalnego
Rozwój jednostek terytorialnych różnego szczebla i różnej wielkości jest
jednym z podstawowych problemów współczesnej gospodarki. Istotą rozwoju jest
podejście procesowe zorientowane na realizację założonego celu [Słodowa-Hełpa, 2013], jakim jest wzrost ilościowy i jakościowy gospodarki i bytu społeczeństwa [Richert-Kaźmierska, 2013] wraz z partycypacją obywateli w zachodzących
zmianach społeczno-gospodarczych angażujących ogół wspólnoty lokalnej [Woś,
2005]. Rozwój regionalny definiowany jest zazwyczaj jako „proces pożądanych
zmian zachodzących w danym układzie społeczno-gospodarczo-przestrzennym,
warunkowanym występowaniem określonych czynników” [Richert-Kaźmierska, 2013, s. 124]. Z kolei rozwój lokalny definiowany jest w ujęciu ogólnym
Lokalny wymiar polityki spójności
347
jako „kompleks ilościowych i jakościowych przeobrażeń, dotyczących danego
terytorium, a odnoszących się do poziomu życia mieszkańców i funkcjonowania
podmiotów gospodarczych” [Sobczyk, 2010, s. 127]. Mnogość definicji w obu
przypadkach wpisana jest w bogaty warsztat teoretyczny, który nadal dynamicznie się rozwija. Wspólny zakres ogółu definicji pozwala twierdzić, że istotą
rozwoju lokalnego jest to, że dokonuje się on na określonym terytorium stanowiącym określony system, którego najważniejszym elementem jest zamieszkująca go
lokalna społeczność. System ten jest jednocześnie elementem szerszego systemu
społeczno-gospodarczego, który wyznacza region, państwo, kontynent, a ostatecznie cały świat [Chądzyński, 2012].
Na gruncie analiz ilościowych różnica pomiędzy rozwojem regionalnym
i lokalnym sprowadza się do granic terytorialnych w zakresie osiągania założonych celów. W wymiarze operacyjnym w grę wchodzi jednak istotnie zróżnicowane instrumentarium, począwszy od finansowania, po kompetencje i zależności.
Rozwój warunkowany zasięgiem terytorium wpisanym w granice ustanowione
aktem administracyjnym wyznacza jeden cel – poprawę bytu ogółu ludności
przypisanej do danego obszaru z uwzględnieniem partycypacji społeczeństwa
i władzy w wytyczaniu zadań i ich realizacji.
Polityka lokalna i regionalna nie powstają samoistnie, tak i rozwój lokalny
nie urzeczywistnia się automatycznie [Szewczuk, Kogut-Jaworska i Zioło, 2011].
Złożoność procesów rozwojowych wymaga sprawnej współpracy wewnątrzsektorowej i międzysektorowej. Liderem w tym układzie jest administracja publiczna i to od sprawności działań przez nią podejmowanych zależy w dużej mierze
sukces wpisany w rozwój społeczno-gospodarczy. Decentralizacja i regionalizacja polityki strukturalnej to wynik dążenia do efektywnej metody realizacji
celów polityki spójności, czyli osiągnięcia spójności terytorialnej, gospodarczej
i społecznej, poprzez stymulowanie zrównoważonego wzrostu gospodarczego
i tworzenie nowych miejsc pracy. W tak zarysowanej perspektywie realizacja
polityki spójności zorientowana jest na korelację działań podejmowanych przez
władze na szczeblu europejskim, krajowym, regionalnym i lokalnym [Hübner,
2009]. Tymczasem brak pożądanego efektu konwergencji, przy jednoczesnym
nasilaniu się dywergencji wewnętrznej regionów UE [Kozak, 2014] wskazuje na
brak efektywności wielu systemowych działań wpisanych w politykę spójności.
Efekty zrealizowanych już licznych projektów współfinansowanych z funduszy
europejskich pokazują, że skierowane do wielu regionów środki finansowe nie
przyniosły w ich przypadku istotnej poprawy sytuacji społeczno-gospodarczej
[Drejerska, 2010]. W kontrze do licznych naukowych dowodów na nieefektywność wdrażanych rozwiązań maniakalne kreowanie „zielonej wyspy” [Bożyk,
2015] znamienne dla gremiów odpowiedzialnych za rozwój wypaczyło prawdę
poznawczą o realnym stanie gospodarki oraz jej potencjale, zarówno jako całości, jak i poszczególnych jej elementów, w tym tych wyznaczonych granicami
administracyjnymi.
348
Dorota Jegorow
2. Samorząd terytorialny w polityce rozwoju
Coraz silniejsze zależności między strukturą wkomponowaną w system
instytucjonalny i sprawstwo determinują konieczność przeniesienia badań nad
rozwojem do ekonomii politycznej [Payne i Phillips, 2011]. Podejście to znajduje
wyraz w nowych formach funkcjonowania gospodarek wpisanych w system złożonych instytucji, wyborów politycznych i decyzji [Piketty, 2015]. Stymulowanie
rozwoju gospodarczego przez działanie administracji publicznej różnych szczebli
należy traktować jako naturalny atrybut funkcjonowania podmiotów ją tworzących. Żadne instytucje, czy to z sektora publicznego, czy prywatnego, nie działają w próżni, ale w ściśle określonym otoczeniu prawnym, przestrzeni fizycznej
i społecznej. I to one kształtują przestrzeń publiczną, a ostatecznie wpływają na
sytuację społeczno-gospodarczą poszczególnych obywateli.
Poprzez politykę rozwoju lokalnego należy rozumieć świadome oddziaływanie władz publicznych na rozwój społeczno-gospodarczy podlegających
mu jednostek terytorialnych [Chądzyński, 2012]. Podejście to wpisane jest w cel
funkcjonowania administracji publicznej, która winna harmonizować wzajemne
interakcje między sferą gospodarczą i społeczną [Szewczuk, Kogut-Jaworska
i Zioło, 2011]. Podmiotami odpowiedzialnymi za prowadzenie polityki rozwoju
na poziomie lokalnym są samorządy powiatowe i gminne [Chądzyński, 2012].
Rolą tych samorządów jest budowanie silnego partnerstwa na rzecz rozwoju regionu w ramach relacji pomiędzy regionami, samorządami lokalnymi, sektorem
prywatnym oraz organizacjami pozarządowymi opartych o zadaniowy i wielostronny dobór partnerów, zainteresowanych danym obszarem interwencji polityki
regionalnej [Hübner, 2009]. Tymczasem poważną słabością systemu programowania i realizacji polskiej polityki rozwoju jest nierozwiązana kwestia wzajemnych relacji w tym procesie pomiędzy zarządami województw i podrzędnymi
obszarowo jednostkami samorządu terytorialnego. W praktyce sytuacja ta prowadzi często do braku współpracy lub pojawiania się konfliktów blokujących działalność obu stron relacji [Sulmicka, 2012].
Samorządy, niezależnie od szczebla podziału administracyjnego państwa
powołane zostały do usprawnienia jego funkcjonowania. Decydenci lokalni,
a jednocześnie dysponenci środków publicznych podejmują decyzje działając
w imieniu obywateli, również w ich sprawie, ale również dzięki, a właściwie
przede wszystkim aktywności zawodowej ogółu mieszkańców. To z kolei ma
swoje bezpośrednie przełożenie na poziom podatków zasilających lokalne budżety. Oczywiście jest to istotne uproszczenie, bo aktywność zawodowa lokalnej
społeczności, to również wiele innych obszarów, w tym niwelowanie lokalnych
problemów społecznych pozostających również w kompetencjach samorządów
terytorialnych. Zatem każdy przejaw aktywności przedsiębiorczej lokalnej społeczności powinien być doceniany. Tak się jednak z reguły nie dzieje. Liczne spory
polskich przedsiębiorców z sektorem publicznym są wyrazem słabości krajowych
polityk publicznych nader przedmiotowo traktujących kwestie rozwojowe.
349
Samorząd lokalny, zwłaszcza ten najniższego szczebla, najbliższy obywatelom nie zastąpi oddolnej aktywności społecznej i przedsiębiorczej, powinien
jednak pełnić rolę lidera rozwoju, wzorca, a jednocześnie stymulanty. Władze
lokalne, z mocy ustaw oraz stanowienia prawa, odgrywają kluczową rolę w kreowaniu rozwoju. W praktyce istnieje wiele złożonych i trudnych problemów
ograniczających rozwój na poziomie lokalnym. Przezwyciężanie ich wymaga
zespolonego zaangażowania, a to z kolei wymaga wykreowania nowej filozofii w działaniu publicznym [Szewczuk, Kogut-Jaworska i Zioło, 2011]. Problemem jest jednak to, że samorząd terytorialny w ciągu minionego ćwierćwiecza
przekształcony został w machinę biurokratyczną, w pewnej mierze oderwaną
od obywateli [Machowski, 2010]. Jednocześnie nie brakuje zwolenników tezy
pełnego sukcesu transformacyjnego. Architekci wprowadzonych ponad ćwierć
wieku temu zmian i zwolennicy transformacji niemal jednomyślnie wieszczą
sukces. Tymczasem wielu ekonomistów nie pozostawia złudzeń, że bilans zmian
był ujemny. Skrajnie odmienne oceny wdrożonych zmian należy postrzegać jako
słabość zarządzania strategicznego marginalizującego rolę ewaluacji.
Brak skutecznych mechanizmów pomiaru interwencji publicznej wpisanej
w politykę spójności sprawia, że sprawozdawczość w tym zakresie sprowadzana
jest zazwyczaj do poziomu pozyskanych środków. Kult absorpcji, który spotkał
się z wyraźną naukową negacją nie falsyfikuje jednak tezy, że aktywność w pozyskiwaniu funduszy europejskich, a przede wszystkim skuteczność aplikowania
o te środki zależy od potencjału administracyjnego samorządu terytorialnego [Jędrzejczyk, 2008]. Niezależnie zatem od dostępnych środków, brak odpowiednich
ludzi i ich zaangażowania w sprawy jednostki terytorialnej jej rozwój nie nastąpi
[Ostrowska, 2011]. Sprawna absorpcja funduszy europejskich wymaga również
ustabilizowanych reguł i poprawnej współpracy samorządu terytorialnego z administracją rządową łącznie z poczuciem współodpowiedzialności wszystkich
podmiotów władzy publicznej za korzystny dla wspólnoty terytorialnej przebieg
procesów rozwojowych [Franczak, 2015], co nie jest powszechną praktyką w polskiej administracji publicznej. Należy przez to rozumieć zarówno aktywność zorientowaną na realizację projektów jednostek samorządu terytorialnego lub ich
jednostek organizacyjnych jak również ogół działań związanych ze pobudzaniem
i stymulowaniem społeczności lokalnej w obszarze aktywności projektowej.
3. Lokalny wymiar krajowej polityki rozwoju
– planowanie strategiczne
Priorytetowe obszary rozwoju kraju wpisane w aktualnie obowiązujące
dokumenty strategiczne, sięgające roku 2020, zorientowane na konkurencyjność
i innowacyjność gospodarki, efektywność i sprawność państwa oraz wyrównywania różnic w poziomie rozwoju województw w istocie marginalizują rolę najmniejszych samorządów terytorialnych. Nie zawsze bowiem założony rozwój
województwa jest gwarantem rozwoju ogółu jednostek przestrzenno-administracyjnych wchodzących w jego skład.
350
Dorota Jegorow
Tak, jak UE formułuje dokumenty strategiczne związane z rozwojem, a za
nią państwa członkowskie, za nimi regiony, tak i obowiązek ten nałożony został na najmniejsze jednostki terytorialne. Programowane na poziomie lokalnym
rozwiązania wpisane są pośrednio w strategię krajową, która z kolei jest bezpośrednią pochodną wytycznych konstruowanych na poziomie instytucji UE. Przyjęty model z założenia tworzy spójną całość. W wymiarze formalnym wszystko
zostało opracowane w sposób precyzyjny. Umocowana prawnie hierarchiczność
planowania powoduje, że plany znajdujące się niżej w hierarchii nie mogą być
sprzeczne z planami wyższego stopnia i powinny z nich wynikać oraz stanowić
ich uszczegółowienie. W istocie przyjęty model ogranicza swobodę planistyczną
uplasowanych niżej w hierarchii jednostek terytorialnych. Na poziomie lokalnym
wprowadzony został prawny wymóg współpracy samorządu województwa przy
formułowaniu strategii rozwoju województwa i realizacji polityki jego rozwoju
w szczególności z jednostkami lokalnego samorządu terytorialnego [Barczewska-Dziobek i Kłosowska-Lasek, 2015]. W uchwalonych dokumentach trudno
jest jednak odnaleźć oryginalne kierunki działań. Niezależenie od specyficznych
lokalnych uwarunkowań, tym samym różnić w ocenie ex ante, stawiane cele są
wysoce zbieżne. Wynika to w dużej mierze z nieświadomości wagi dokumentów
strategicznych, zarówno w wymiarze ich opracowywania, jak i społecznej kontroli wpisanej we wspólnotę samorządową. W praktyce jest to jednak znaczne
bardziej skomplikowane, co w przeważającej mierze determinowane jest kapitałem społecznym zaangażowanym w sprawy lokalne.
Nie brakuje opinii, że pierwsze lata włączenia się Polski w politykę spójności przyniosły zwiększenie świadomości efektywnego planowania, a tym
samym tworzenia profesjonalnych dokumentów planistycznych [KornbergerSokołowska, Zdanukiewicz i Cieślak, 2012]. Nie brakuje jednak również opinii
wprost przeciwnych. Dowody empiryczne potwierdzają wprawdzie, że zarządzanie publiczne toczy się w Polsce w warunkach licznych diagnoz, jednak bez
konsekwencji oraz zinstytucjonalizowanej nie-odpowiedzialności [Zybertowicz,
Gurtowski i Sojak, 2015], a jednocześnie znaczna część samorządów lokalnych
nie jest przygotowana do sprawnej realizacji strategii i wykorzystywania jej jako
punktu odniesienia w bieżących decyzjach [Strojny, 2015]. Niezależnie zatem od
szeregu diagnoz, przyjmowane strategie mają często wymiar techniczny, a w wielu wypadkach obligatoryjny w ubieganiu się o wsparcie wpisane w fundusze europejskie. W praktyce samorządowej zaobserwować można zjawisko polegające
na oderwaniu zarządzania operacyjnego od przyjętych kierunków strategicznych
[Strojny, 2015]. Paradoksalnie w pewnym wymiarze ma to racjonalne uzasadnienie. Nie jest bowiem możliwa naturalna replikacja w różnej lokalizacji odgórnie
zaprogramowanych narzędzi w zakresie rozwoju infrastruktury, edukacji, czy polityki przemysłowej [Sokołowicz, 2015].
Tymczasem tak, jak przed laty, również obecnie lokalne dokumenty strategiczne zorientowane są w znacznym wymiarze na zmniejszanie bezrobocia
poprzez wzrost zatrudnienia postrzeganego jako podstawowe źródło dobrobytu
mieszkańców i zadowolenia wyborców [Jędrzejczyk, 2008]. Postulat dotyczący
351
pracy jest jak najbardziej właściwy. Jednak bez stworzenia warunków realnie
wzmacniających możliwość rozwoju przedsiębiorczości jest to obszar wyłącznie deklaratywny. W rzeczywistości tak też kształtowały się przez lata działania operacyjne jednostek terytorialnych. Współczesna polityka rozwoju aby była
skuteczna powinna poszukiwać wartości w różnorodności wykorzystując specyficzne zasoby terytorialne [Sokołowicz, 2015]. Praktyka jest jednak inna, co jednak nie zawsze jest działaniem nieuzasadnionym, ale dążeniem do zapewnienia
podstawowej infrastruktury dla społeczności lokalnej. I tak właśnie większość
samorządów mając dostęp do pokaźnych środków finansowych swoją aktywność
skupiała przez ostatnie lata głównie na działalności inwestycyjnej, polegającej
na budowie lub rozbudowie infrastruktury techniczno-ekonomicznej, w szczególności dotyczącej poprawy dostępności i jakości sieci drogowej [Jędrzejczyk,
2008]. Z czasem dołączyła do tego infrastruktura związana z ochroną środowiska
[Kornberger-Sokołowska, Zdanukiewicz i Cieślak, 2012].
Jednak w ostatnich latach samorządy korzystając z dostępnych środków
zewnętrznych, ale również opierając się wyłącznie na środkach własnych, poszły dalej w rozbudowie infrastruktury w kierunku dóbr o charakterze rekreacyjno-edukacyjno-kulturowym. Słabością wielu przedsięwzięć jest ich doraźność,
choć twórcy wdrażanych rozwiązań w ich obronie wskazują jako mocną stronę
charakter infrastrukturalny Niejednokrotnie jednak przedsięwzięcia te prowadzą
nie do realnego rozwoju gospodarczego, ale do zaspokojenia potrzeb o charakterze konsumpcyjnym. W tym wymiarze należy postrzegać chociażby liczne
aquaparki oraz instytucje kultury. Nie można zakładać inaczej, niż to, że każdorazowo intencją wdrażanych projektów była poprawa bytu społeczności lokalnej.
Paradoksalnie jednak w wielu przypadkach nowe przedsięwzięcie jawiło się nie
jako odpowiedź na potrzeby lokalne, zatem nie jako potencjalne miejsce uciech
fizycznych, czy intelektualnych, ale potencjalne miejsce pracy. Sytuacja ta jest
symptomatyczna dla krajowej gospodarki w której sektor publiczny postrzegany
jest jako oferent znacznie korzystniejszych pod względem uposażenia stanowisk
pracy niż sektor prywatny. Odrębną, choć nie mniej ważną kwestią jest koszt
utrzymania powstałych dóbr.
4. Lokalny wymiar krajowej polityki rozwoju
– fundusze europejskie
Tak jak poszczególne kraje członkowskie UE rywalizują między sobą
w dostępie do funduszy europejskich, analogicznie zachowują się województwa,
a za nimi wszystkie pozostałe jednostki przestrzenno-administracyjne i ich związki. Decyzje podejmowane w tym zakresie nie zawsze mają jednak uzasadnienie merytoryczne. Dylemat wyboru obecny w praktyce zarządzania rozwojem
lokalnym wpisany w fundamentalne problemy ekonomii ma w przypadku polityki spójności złożony charakter, a podstawowe jego wymiary to arbitralna alokacja środków w układzie przestrzennym oraz jakościowy dobór finansowanych
inicjatyw. W grę wchodzi zarówno brak profesjonalizmu zespołów aplikujących
o dostępne fundusze, jakość kapitału społecznego zaangażowanego w realizację
352
Dorota Jegorow
projektów, jak również sieć wzajemnych zależności wpisana w hierarchiczny
układ samorządu terytorialnego determinowany w dużej mierze układem wzajemnie sprzecznych wizji rozwoju natury politycznej.
Nadmiar polityki w rozwoju lokalnym w sytuacji posiadania kompetencji
do podziału środków finansowych jest potężnym orężem wykorzystywanym nader często wbrew realnym potrzebom. Paradoksalnie jest to argument wykorzystywany przez mało aktywnych lub nieskutecznych w aplikowaniu o fundusze
europejskie włodarzy przypisujących bezpośrednio brak środków na zaplanowane inwestycje złym intencjom zwierzchnich organów. Problem rzeczywiście
występuje ma jednak znacznie bardziej skomplikowany charakter. Zarządzaniem
rozwojem oparte o sprzeczne bloki interesów jest niebezpieczne w wymiarze zachowania pożądanej spójności społeczno-gospodarczej.
Niezależnie od postrzegania przez włodarzy samorządowych barier w realizacji projektów współfinansowanych z funduszy europejskich wskazać można na liczne przykłady skrajnie nieudolnego pełnienia funkcji publicznej. Nie są
bowiem odosobnione przykłady w których jednostki samorządu terytorialnego
lokalne inicjatywy projektowe podmiotów prywatnych postrzegają jako konkurencję rynkową. Sytuacja taka utrwala pogląd, że Polska potrzebuje realnych
struktur świadomych obywatelskości wspólnoty samorządowej, które nie zostały
jeszcze wykształcone, a jednocześnie wskazuje na słabość istniejących struktur.
Jest wiele przykładów projektów w których gminy, argumentując swoje działania
potrzebami społecznymi, podejmowały decyzje o realizacji np. szkoleń, czy prowadzenia żłobków w sytuacji, gdy te same działania realizowały podmioty spoza
sektora publicznego. Sytuacja ta nie dziwi do momentu realizacji projektu przy
wsparciu środków zewnętrznych. Jednak, gdy po okresie ustania finansowania
projektowego podmioty prywatne są niemal z automatu wykluczane z finansowania dostępnego w istniejących granicach prawa, a pozostającego w kompetencjach włodarzy lokalnych sytuacja komplikuje się. Nie zważając na koszty, często
mniejsze oferowane przez podmiot niepubliczny, arbitralne decyzje wpisane we
władztwo lokalne marginalizują te podmioty zawłaszczając sobie dany obszar aktywności gospodarczej pomimo znacznie wyższych kosztów. Bez społecznego
nadzoru publicznego kwestie te nie zostaną rozwiązane.
Nowe wieloletnie ramy finansowe 2014-2020 to wyraźne wzmożenie
kompetencji regionów w podziale funduszy europejskich, co ma bezpośrednie
przełożenie na konstrukcję programów operacyjnych i przeniesienie ciężaru programowania i kontraktacji środków na samorządy wojewódzkie. Potencjalne
szanse to również szereg niewykluczonych zagrożeń dla poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego. Chodzi w tym przypadku o nowe instrumentarium rozwojowe oparte na rozwoju lokalnym kierowanym przez społeczność oraz
zintegrowane inwestycje terytorialne. Założona przekrojowość i elastyczność
programowania rozwoju w praktyce wymusiła sformalizowanie związków międzygminnych w postaci obszarów funkcjonalnych. Nie można mieć wątpliwości,
co do zasadności współpracy oraz założonej elastyczności planistycznej. Zastrzeżenia budzą jednak nader zbiurokratyzowane regulacje w tym zakresie oraz zło-
353
żone instrumentarium stanowiące podstawę programowania rozwoju. Pozostając
w sferze planowania i nowych strategii należy mieć nadzieję, że dokumenty planistyczne nie zastąpią realnego rozwoju.
Podsumowanie
Niezależnie od przyjętego modelu rozwoju brak realnej koordynacji inwestowanych lokalnie zewnętrznych środków finansowych w kontekście poziomu i przeznaczenia jest kluczową determinantą nieefektywności realizowanych
przedsięwzięć. Jednostki samorządu terytorialnego konkurujące ze sobą o fundusze europejskie, a w wielu przypadkach również z podmiotami z drugiego i trzeciego sektora znalazły się w otwartej przestrzeni rynkowej do której nie zostały
przygotowane. Dotyczy to zarówno zasobów ludzkich, w tym polityki kadrowej,
jak i przepisów prawa. Jednostki samorządu terytorialnego nie zawsze podejmują
należyty wysiłek związany realizacją przedsięwzięć realnie prorozwojowych, jak
również z pozyskiwaniem funduszy europejskich w odpowiedzi na zidentyfikowane potrzeby. Oczywiście poziom zakontraktowanych środków nie przesądza
o skuteczności interwencji publicznej, daje jednak szanse na rozwój.
Urzędy marszałkowskie pełniące w poszczególnych województwach
funkcje instytucji zaangażowanych w kontraktowanie funduszy europejskich
wpisanych w regionalne programy operacyjne, jak również i inne kontrakty wojewódzkie, pozostają w wielu przypadkach w dysonansie politycznym z podległymi w wymiarze przestrzennym jednostkami terytorialnymi. Sytuacja ta nie
sprzyja spójności rozwojowej poprzez naturalny konflikt interesów. W istocie
logika interwencji publicznej przestaje być oczywista. Szansą na usprawnienie
programowania i zarządzania rozwojem na każdym poziomie podziału terytorialnego UE jest transparentność rozliczeń ogółu działań, w tym przede wszystkim
związanych z planowaniem strategicznym i ewaluacją ex post. Pomimo jednak
coraz powszechniejszego dostępu do danych w praktyce dochodzi do ich nadmiernej autonomizacji, przy jednoczesnej ich asymetrii. Programowanie rozwoju,
aby było skuteczne musi uwzględniać wzajemne implikacje z poziomu centralnego oraz regionalnego na poziomu lokalny, jak i odwrotnie. Literatura przedmiotu
dostarcza licznych wytycznych dotyczących programowania rozwoju, w tym pożądanych modeli wzrostu. Jednak informacje dotyczące odmienności lokalnych
w zakresie realizacji polityki spójności są nieobecne w analizach naukowych.
Istotne anomalie w rozwoju lokalnym nie są gwarantem osiągnięcia spójności
społecznej i gospodarczej na poziomie regionalnym.
Gdyby spojrzeć w strategie rozwoju poszczególnych gmin i powiatów okazałoby się, że są bardzo podobne w formie i treści. Lokalny wymiar rozwoju
może być prowadzony świadomie lub na wzór innych bez wnikania w poprawność przyjmowanych schematów. Brak refleksji w tym zakresie jest bardzo poważnym błędem wielu lokalnych włodarzy. Można spierać się nad teoretycznymi
modelami ekonomicznymi, a rzeczywistość nie pozostawia złudzeń, że demagogia polityczna obcesowo i ekspansywnie wkraczająca we wszystkie sfery rozwoju zawłaszczyła sobie również jego programowanie. Jest to bardzo poważny
354
Dorota Jegorow
błąd systemowy, co ma swoje odzwierciedlenie w nasilających się problemach
UE. Nie oznacza to jednak, że sam model polityki spójności jest zły, a być może
błędy pojawiły się na etapie jego zastosowania. Warto przeanalizować możliwość
i zasadność wdrożenia modelu kompensacyjnego na grunt lokalny, tak by nie
wykluczać oddolnie niewydolnych do rozwoju jednostek przestrzenno-administracyjnych, zwłaszcza w odniesieniu do obszarów charakteryzujących się wieloletnimi zapóźnieniami rozwojowymi. Rozwiązanie to wprawdzie było stosowane
i to bezskutecznie, ale dotyczyło regionów. Lokalność może okazać się w tym
przypadku atutem.
Literatura
• Barczewska-Dziobek Agata, Kłosowska-Lasek Katarzyna. 2015. Zagadnienia
proceduralne w zakresie planowania rozwoju regionalnego i ich realizacja na
przykładzie województwa podkarpackiego. W Rozwój regionalny – instrumenty
realizacji i rola samorządu województwa, red. Mirosław Stec, Kazimierz Bandarzewski, 135-150. Warszawa: Wolters Kluwer.
• Bożyk Paweł. 2015. Apokalipsa według Pawła. Jak zniszczono nasz kraj. Wrocław: Wektory.
• Chądzyński Jacek. 2012. Nowe koncepcje rozwoju. W Region i jego rozwój w warunkach globalizacji, 63-104. Warszawa: CeDeWu.
• Drejerska Nina. 2010. „Dochody i wydatki publiczne jako elementy polityki
rozwoju regionalnego w Polsce”, Zeszyty Naukowe SGGW, Finanse i Marketing
nr 53, z. 4.
• Franczak Iwona. 2015. „Wykorzystanie środków unijnych przez jednostki samorządu terytorialnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007-2013”. Przedsiębiorczość i Zarządzanie tom XVI,
zeszyt 5, część I.
• Hübner Danuta. 2009. Rola samorządów w polityce regionalnej. Mazowsze Studia
Regionalne nr 2.
• Jędrzejczyk Irena. 2008. Ocena komplementarności działań Polityki Spójności,
Wspólnej Polityki Rolnej i Wspólnej Polityki Rybackiej na obszarach wiejskich.
Warszawa: SGGW.
• Kornberger-Sokołowska Elżbieta, Zdanukiewicz Julia, Cieślak Rafał. 2012. Jednostki samorządu terytorialnego jako beneficjent środków europejskich. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
• Kozak Marek W. 2014. „Konflikty wokół nowego paradygmatu a rozwój regionalny Polski po 1990 roku”. Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy nr 37,
z. 1.
• Machowski Tomasz. 2010. Rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. Kraków: FRDL.
• Ostrowska Anna. 2011. Rozwój oparty o wiedzę – przykład Chełma. W Subregionalne bieguny wzrostu w Polsce, red. Wojciech Dziemianowicz, Jacek Szlachta,
Katarzyna Szmigiel-Rawska. 180-197. Warszawa: Uniwersytet Warszawski.
• Payne Anthony, Phillips Nicola. 2010. Development. Cambridge: Polity Press.
• Piketty Thomas. 2015. Kapitał w XXI wieku. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki
Politycznej.
355
• Richert-Kaźmierska Anita. 2013. „Zarządzanie rozwojem regionalnym – wpływ
zmian demograficznych”. Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae Rok 17, Nr 1.
• Słodowa-Hełpa Małgorzata. 2013. Rozwój zintegrowany. Warunki, wymiary, wyzwania. Warszawa: CeDeWu.
• Sobczyk Andrzej. 2010. „Rozwój lokalny – wybrane problemy finansowania”. Zeszyty Naukowe SGGW – Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 81.
• Sokołowicz Maiusz E. 2015. Rozwój terytorialny w świetle dorobku ekonomii instytucjonalnej. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
• Strojny Jacek. 2015. „Zagadnienie planowania działań w administracji lokalnej
– programowanie rozwoju”. Przedsiębiorczość i Zarządzanie tom XVI, zeszyt 5,
część I.
• Sulmicka Małgorzata. 2012. „Nowy model programowania polityki rozwoju
w Polsce”. Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego nr 88.
• Szewczuk Adam, Kogut-Jaworska Magdalena, Zioło Magdalena. 2011. Rozwój
lokalny i regionalny. Teoria i praktyka. Warszawa: C.H. Beck.
• Woś Bolesław. 2005. Rozwój regionów i polityka regionalna w Unii Europejskiej
oraz w Polsce. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej.
• Zybertowicz Andrzej, Gurtowski Maciej, Sojak Radosław. 2015. Państwo Platformy. Bilans zamknięcia. Warszawa: Wydawnictwo Fronda.
• [www 1] Czym jest zarządzanie rozwojem, art. z dn. 26 maja 2015 r., https://www.
mir.gov.pl/strony/zadania/polityka-rozwoju-kraju/zarzadzanie-rozwojem-kraju/
czym-jest-zarzadzanie-rozwojem/ (dostęp: 20.11.15).
LOCAL ADMINISTRATION OF COHESION POLICY
Summary:
The purpose of this article is a critical analysis of the development policy conducted in Poland. The context is a discussion of cohesion policy restricted to
the local institutional dimension. The analysis of literature and secondary data
sources combined with the observation allow to claim that previously applied
solutions were ineffective. The randomness of the many activities carried out
by Polish local governments, their mismatch to the existing needs and, above
all, little relation to the strategic development, is largely due to the weakness of
public structures involved in the cohesion policy. Ranging from programming
through implementation of individual projects and their evaluation , a lot of
actions are not in practice coordinated at the national level and provinces. In
addition, very often they are embedded in systems ad hoc projects, and often
questionable depending on what makes that ultimately they have little to do
with development. In addition, excessive reliance on bank loans, whose repayment is shifted to the next generation is an expression of short-sightedness,
selfishness, and perhaps folly.
Keywords: European funds, cohesion policy, development, local self-government, the European Union
Edyta Guzek
Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie
RYNEK POLSKICH JABŁEK
W LATACH 2013-2015
A WPROWADZONE EMBARGO
ROSYJSKIE W KONTEKŚCIE
SYTUACJI EKONOMICZNEJ
SADOWNIKÓW
Streszczenie:
W opracowaniu podjęto próbę zobrazowania Państwa Polskiego jako czołowego producenta jabłek na świecie oraz o istotnych więziach gospodarczych
z Federacją Rosyjską we wskazanym obszarze. Wprowadzone z dniem 7 sierpnia 2014 roku embargo m.in. na produkty rolno-spożywcze w sposób bezpośredni przełożyło się na pogorszenie sytuacji ekonomicznej sadowników.
W niniejszym studium zaprezentowano wyniki przeprowadzonego wywiadu
z kilkudziesięcioma sadownikami z powiatu grójeckiego oraz zmian jakie
zostały zaobserwowane przed i po wprowadzeniu restrykcji gospodarczych
przez Kreml. Ponadto podjęto próbę oceny sytuacji ekonomicznej sadowników na podstawie przebadanej grupy.
Słowa kluczowe: embargo, sadownictwo, koszty produkcji jabłek.
Wprowadzenie
Gospodarka światowa, którą można zdefiniować jako zbiór krajów i ich
związków, rynków, podmiotów gospodarczych, organizacji regionalnych i międzynarodowych, jest organizmem dynamicznym, zmieniającym strukturę wewnętrzną
w wyniku procesów długookresowych oraz zjawisk jednokrotnych, jak kryzysy, szoki, klęski żywiołowe, konflikty czy wojny [Zielińska-Głębocka, 2012, s.13]. Handel
międzynarodowy zdecydowanie przynależy do jednej z form związków między poszczególnymi krajami. Jest znaczącym elementem pajęczyny powiązań globalnych.
Przepływy dóbr ekonomicznych między odrębnymi gospodarkami narodowymi nazywa się wymianą międzynarodową. Obejmuje ona współcześnie cztery
grupy zjawisk i procesów gospodarczych:
358
Edyta Guzek
•
wymianę towarów i usług,
•
przepływy kapitału,
•
migracje siły roboczej,
•
transfer myśli naukowo-technicznej.
Podstawą rozwoju wymiany zagranicznej jest międzynarodowy podział pracy, który jest szczególną, rozwiniętą formą społecznego podziału pracy. Stanowi on historycznie ukształtowane formy więzi gospodarczych między
poszczególnymi krajami, określa ich miejsce w produkcji światowej tzn. decyduje o międzynarodowych specjalizacjach produkcji. Międzynarodowy podział
pracy ulega ciągłym przemianom; zmienia się bowiem zakres i charakter międzynarodowej specjalizacji produkcji oraz miejsce poszczególnych krajów w tej
specjalizacji, podobnie jak zmianie ulegają wzajemne związki między krajami.
Poszczególne kraje stopniowo rezygnują z produkcji pewnych towarów na rzecz
większej specjalizacji w produkcji innych towarów, zmieniając w ten sposób swoje miejsce w międzynarodowym podziale pracy. Pewne związki między poszczególnymi krajami lub grupami krajów rozluźniają się, a na ich miejsce powstają
nowe więzi gospodarcze [Marciniak, 2007, s.502]. Dziś w epoce globalizacji
przemiany te są szczególnie dynamiczne co nie oznacz, że nie są bardzo wrażliwe
na kryzysy, koniunktury, klęski żywiołowe, konflikty i wojny.
Jaskrawym przykładem więzi gospodarczych może być uzależnienie Polski od gazu wydobywanego w Rosji oraz ogromne zapotrzebowanie i zakup żywności przez Federację Rosyjską w Polsce. Wprowadzenie przez Unię Europejską
sankcji gospodarczych na Rosję za interwencję zbrojną na Ukrainie było podwalinami ogłoszenia przez Kreml zakazu importu na teren kraju poszczególnych
produktów. Zamknięcie lub ograniczenie jednego z najbardziej chłonnych rynków zbytu przełożyło się na sytuację ekonomiczną producentów z wielu krajów,
w tym przede wszystkim Polski.
Celem opracowania jest przedstawienie dotychczasowej współpracy Polski i Rosji w ramach wymiany handlowej polskim jabłkami. Ponadto podjęto
próbę scharakteryzowania wpływu wprowadzonego embarga przez Federację
Rosyjską na sytuację ekonomiczną polskich sadowników. Skonfrontowano ponadto informacje przekazywane przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi ze
stanowiskiem sadowników w zakresie ich sytuacji ekonomicznej oraz możliwości zbytu zebranych owoców.
1. Polska jako czołowy producent i eksporter jabłek na świecie
Jabłka stanowią jeden z wielu produktów wymiany międzynarodowej
na rynkach światowych. Polska jest jednym z czołowych międzynarodowych
producentów i eksporterów tego produktu przede wszystkim na rynek rosyjski.
Produkcję jabłek w 2013 roku w Polsce prowadziło 169,9 tys. gospodarstw sadowniczych, które zajmowały 274,2 tys. ha gruntów jak wynika z danych statystycznych i wyprodukowały ok. 3000,0 tys. ton owoców, przy czym ponad połowa
zbiorów pochodziła z województwa mazowieckiego (ok. 1600,0 tys. ton) i świętokrzyskiego (ok. 420,0 tys. ton) [Główny Urząd statystyczny, 2015, s.113-186].
Rynek polskich jabłek w latach 2013–20165 a wprowadzone embargo...
359
Globalna produkcja jabłek w ciągu ostatniej dekady również znacznie
wzrosła. W latach 2003–2013 odnotowano wzrost zbiorów tych owoców na świecie, który wzrósł o około jedną czwartą, do wielkości 75-80 mln ton. Tak duży
wzrost produkcji praktycznie w całości przypisywany jest Chinom, gdzie w omawianym okresie zbiory jabłek urosły z 21 do aż do ok. 38 mln ton [www 8]. Chiny
są zdecydowanie największym producentem jabłek – produkują prawie 38 milionów ton (FAO, dane za rok 2012), co stanowi około połowy całkowitej produkcji
jabłek na świecie. Inni liczący się producenci to: USA (4,1mld ton), Turcja (2,9),
Polska (2,9), Włochy (2,4) i Francji (1,9) [www 5].
Tabela 1. Najwięksi producenci jabłek na świecie w 2013 roku
Producent
Chiny
USA
Turcja
Polska
2008
12 851,2
4 358,7
2 504,5
2 830,9
2009
31 684,4
4 402,1
2 782,4
2 626,3
2010
33 263,0
4 214,6
2 600,0
1 877,9
2011
35 985,0
4 275,1
2 680,1
2 493,1
2012
38 491,0
4 110,1
2 889,0
2 877,3
2013
39 682,6
4 081,6
3 128,5
3 085,1
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS: Roczniki Statystyki Międzynarodowej 2009 i 2015.
Z zestawienia w tabeli nr 1 wynika, jak znaczny wzrost produkcji jabłek
nastąpił w Chinach w latach 2008-2013 (ok. 24%), gdzie w analogicznym okresie
w Polsce wzrost produkcji wyniósł zaledwie ok. 1,6%. Rozpatrując Chiny pod
względem wielkości powierzchni oraz ludności mogą one być dla Polski poważnych konkurentem na rynkach zbytu wyprodukowanych owoców jak również
poważnym partnerem handlu tego produktu. Z badania przeprowadzonego przez
IBRS Tric „Chiński rynek jabłek A.D. 2014” czytamy, że obecnie (od początku
2014 r.) największym eksporterem jabłek jest Polska (pomimo dużo mniejszej niż
Chiny produkcji jabłek). Do 2014 roku rynek w Chinach był dla polskich jabłek
zamknięty, ale w roku 2014 sytuacja zaczęła się poprawiać. Nieurodzaj w Chinach zmusza ten kraj do importu jabłek z innych krajów [www 5].
Światowy handel jabłkami (eksport we wszystkich krajach łącznie) zwiększył o jedną trzecią - do ok. 8,5 mln ton. Największym eksporterem jabłek na
świecie jest obecnie Polska. W 2013 roku nasz kraj wyeksportował łącznie
1,2 mln ton tych owoców, obserwujemy, że w ciągu dziesięciu ostatnich lat polski
eksport jabłek wzrósł trzykrotnie.
Na drugim miejscu pod względem wielkości eksportu w 2013 roku znalazły się Chiny, które sprzedały około 1 mln ton tych owoców. W przeciwieństwie
do Polski, chiński eksport pozostaje na stabilnym poziomie od 2007 roku. Trzecim największym eksporterem jabłek na świecie są Stany Zjednoczone, następnie
Chile oraz Włochy [www 8].
360
Edyta Guzek
Tabela 2. Wielkość eksportu w wybranych krajach w latach 2004-2013 (dane
w tys. ton)
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
World
6 545
7 091
7 206
7 857
7 601
7 875
8 479
8 276
8 204
8 577
Poland
434
426
398
450
407
760
705
526
942
1 188
China
774
824
804
1 020
1 153
1 172
1 123
1 035
976
995
USA
492
685
650
663
713
816
790
833
870
890
Chile
739
637
725
775
760
678
842
801
762
832
Italy
545
732
718
798
690
734
857
976
933
788
France
625
654
686
693
697
621
690
721
626
543
Sout Africa
305
263
268
334
358
339
306
333
389
482
Źródło: [www 8].
W tabeli nr 2 zostały przedstawione dane dotyczące eksportu na świecie. W latach 2004-2013 odnotowano wzrost globalnego eksportu o 2032 tys.
ton. W 2004 największą ilość towarów eksportowały Chiny 774 tys. ton, Chile
739 tys. ton, Polska z wielkością eksportu na poziomie 434 tys. ton zajmowała
dalszą pozycje. W przedstawionym okresie to właśnie w Polsce odnotowano największy wzrost eksportu – aż o 273 %. Najbardziej dynamiczny wzrost nastąpił
w latach 2011-2013, z 526 tys. ton do 1188 tys. ton w 2014. Polski eksport stanowił 14 % globalnego eksportu.
2. Rosja głównym odbiorcą jabłek z Polską
Rosja była głównym kierunkiem eksportowym Polski w czasach ZSRR.
Po rozpadzie Związku Radzieckiego i zmianach politycznych w Polsce, uwaga
większości przedsiębiorstw została skierowana na państwa Europy Zachodniej.
Niemniej jednak dla wielu polskich producentów obecna Rosja jest głównym
partnerem współpracy i wymiany handlowej.
W latach 2000–2013 nastąpił ponad 10-krotny wzrost wartości dostaw do
Rosji, przy czym szczególnie korzystny był 2012 r. – eksport wzrósł do wartości 9,9 mld USD (+16 proc.), przekraczając prawie o 1 mld USD wynik rekordowego 2008 r. W ostatnich czterech latach nastąpił zauważalny wzrost udziału
Rosji w obrotach handlowych Polski z zagranicą – z 3,7 do 5,4 % w eksporcie
i z 8,6 do 14,3 % w imporcie (w ujęciu dolarowym). Trend wzrostowy w wymianie handlowej utrzymywał się również w 2013 roku, ze szczególną korzyścią
dla Polski. Według danych GUS-u za 2013 r., Rosja znalazła się na 5. miejscu
wśród największych importerów polskich produktów (ale drugim po Unii Europejskiej), sprowadzając z Polski towary za 10,8 mld dolarów, co oznacza wzrost
o 9,2 proc. wobec 2012. Z kolei pod względem polskiego importu, Rosja znalazła się na drugim miejscu po Niemczech, sprzedając do Polski towary o łącznej
wartości 25,3 mld dolarów, co oznacza spadek o 9,6 proc. rdr. Udział w handlu
361
zagranicznym Polski formował się odpowiednio na poziomie 5,3 proc. w eksporcie (5,3 proc. w 2012 r.) oraz 12,3 proc. w imporcie (14 proc. w 2012 r.) [www 4]. Tabela 3. Poziom wymiany handlowej z Rosją w latach 2008–2013 (w mln
USD)
eksport
import
deficyt
(prawa oś)
2008
8 917,3
20 545,0
2009
5 015,0
12 834,4
2010
6 617,9
18 206,0
2011
8 531,5
25 534,5
2012
9 898,3
27 960,3
2013
9 801,9
25 272,8
-11 627,7
-7 819,4
-11 588,1 -17 003,0 -18 062,0 -15 470,9
Źródło: GUS, opracowane przez PAP.
Przedstawiony w tabeli nr 3 ponad 14 mld dolarów deficyt w 2013 roku
w wymianie handlowej z Rosją wynika z wysokiego wolumenu zakupu rosyjskiego gazu przez Polskę, co stanowczo przyczynia się do dysproporcji między
eksportem i importem w strukturze handlowej. Jednocześnie eksport, zwłaszcza
w niektórych branżach, był w badanym okresie uzależniony od czynników politycznych (np.: embarga na niektóre grupy produktów spożywczych). Znalazło
to wyraz w wahaniach poziomu wywozu ogółem. Z danych Głównego Urzędu
Statystycznego wynika, że w eksporcie do Rosji największą rolę odgrywa eksport
towarów z grupy maszyn i urządzeń, sprzętu elektrycznego i elektrotechnicznego
(sekcja XVI wg nomenklatury CN). Jego znaczenie i udział w strukturze eksportu
ogółem do Rosji (obecnie zbliżający się do poziomu ok. 30%) wzrastały systematycznie od 2004 r., nie licząc spadku w czasie nasilenia kryzysu finansowego.
Inną ważną grupę towarów stanowią wyroby chemiczne (sekcje VI-VII wg nomenklatury CN), odpowiadające w całym okresie 2004-2014 za ok. 20% eksportu
do Rosji. Z kolei bardzo dużą zmiennością udziału w strukturze eksportu do Rosji
wykazują się artykuły rolno-spożywcze (sekcje I-IV wg nomenklatury CN) oraz
sprzęt transportowy (sekcja XVII wg nomenklatury CN). W przypadku artykułów
362
Edyta Guzek
rolno-spożywczych zmienność ta w dużej mierze związana jest z prowadzonymi
obostrzeniami prawnymi po stronie odbiorcy [www 3].
W latach 2007-2014 zaszły znaczące zmiany w eksporcie artykułów rolno-spożywczych do Rosji. Na uwagę zasługują zmiany eksportu jabłek do Rosji. Eksport tych owoców do Rosji wzrósł ilościowo z 31 tys. ton w 2007 r. do
676,8 tys. ton w roku 2013. Przy bardzo wysokiej produkcji jabłek w Polsce
w 2014 r. (o 3,7% wyższej w stosunku do roku poprzedniego i o blisko 50%
wyższej od średniej z lat 2006-2010), w okresie I-X 2014 r. odnotowano eksport
w wysokości 401,8 tys. ton [www 3].
Wykres 1. Eksport jabłek świeżych do Rosji
Źródło: dane GUS: Powiązania gospodarki polskiej z Rosją, Ukrainą i Białorusią.
Odnosząc się do powyższych wykresów można wywnioskować, iż w przedziale czasowym 2012-2014, rok 2013 charakteryzował się największą średnią
wielkością eksportu jabłek do Rosji. Wprowadzone restrykcje przez Rosję w roku
2014 spowodowały w pierwszej połowie danego roku zmniejszenie wypływu
produktów rolnych, by w drugiej połowie wręcz go wstrzymać. Ministerstwo
Rolnictwa i Rozwoju Wsi [www 9] poinformowało, że z dniem 7 sierpnia 2014
Federacja Rosyjska wprowadziła zakaz importu owoców i warzyw wyprodukowanych na terenie Rzeczypospolitej Polskiej.
3. Wpływ zakazu importu przez Rosję owoców i warzyw
wyprodukowanych w Polsce na polski rynek jabłek
Gospodarka światowa jako system naczyń powiązanych odczuwa skutki
negatywnych zjawisk występujących w różnych zakątkach globu. Reakcja Unii
Europejskiej oraz Stanów Zjednoczonych wobec Federacji Rosyjskiej, która stała
się agresorem względem Ukrainy, miała wpływ na rynki międzynarodowe.
Rosja będąc jednym z największych i najbardziej chłonnych rynków świata w dniu 7 sierpnia 2014 na mocy dekretu prezydenta Władimira Putina z 6 sierpnia wprowadziła na okres jednego roku zakaz importu wybranych grup towarów
i surowców rolno-spożywczych z krajów, które nałożyły wcześniej sankcje ekonomiczne na rosyjskie osoby fizyczne i prawne lub przyłączyły się do takich
363
sankcji. Zakaz obejmuje import z państw Unii Europejskiej, Norwegii, USA, Kanady i Australii [www 2]. Polska jako jeden z czołowych eksporterów produktów
rolno-spożywczych do Rosji odczuwała dotkliwie skutki wprowadzonego zakazu
wymiany handlowej.
Sadownicy w roku 2013 wyprodukowali ok. 2 947,1 tys. ton jabłek, z czego
ok. 676,8 tys. ton zostało sprzedanych na rynek rosyjski, to eksport tych owoców
stanowił ok. 30% ogólnej produkcji. Pozostała część masy owocowej była sprzedawana na rynku rodzimym oraz do innych krajów jako produkt nieprzetworzony
i jego pochodne. Skutkiem wprowadzonego embarga przez Rosję między innymi
na produkty rolno-spożywcze wyprodukowane na terytorium takich krajów jak:
Unia Europejska, Norwegia, USA, Kanada i Australia, jest zmniejszenie się poziom eksportu jabłek do innych krajów UE. W związku z powyższym na polskim
rynku jest zdecydowanie więcej owoców, niż te ok. 30% nie wyeksportowanych
do Federacji Rosyjskiej. Producenci poza niemożnością zbytu, borykają się z drastycznym spadkiem cen tego produktu.
Tabela 4. Zmiana średniej ceny jabłek w miesiącach styczeń, luty, grudzień
w latach 2013-2015 r.
Miesiące
styczeń
luty
grudzień
2013
1,29
1,12
1,37
2014
1,53
1,51
0,68
Zmiana r/r
18,58%
35,18%
-50,32%
2015
0,79
1,04
0,82
Zmiana r/r
-48,20%
-31,64%
20,18%
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju
Wsi: Tygodniowy serwis Cenowy dla producentów owoców i warzyw, dane za
miesiące styczeń, luty i grudzień w latach 2013-2015.
Po wprowadzeniu embarga przez Federację Rosyjską jednym z kluczowych
zjawisk jakie można było zaobserwować był drastyczny spadek cen. W grudniu
2014 średnie ceny sprzedaży wyprodukowanych jabłek wynosiły ok. 0,68 zł/kg.
W roku 2013 w analogicznym okresie średnie ceny producenta były na poziomie ok. 1,37 zł/kg. Spadek cen mieścił się na poziomie ok. 50%. W roku 2015
sytuacja cenowa uległa nieznacznej poprawie. Pomimo wielu działań podejmowanych przez Państwo Polskie mających na celu poszerzenie rynku zbytu dla polskich jabłek ceny tych owoców nie powróciły do poziomu sprzed wprowadzenia
restrykcji przez Państwo Rosyjskie.
Tak duży spadek cen ma dominujące przełożenie na dochód gospodarstw
sadowniczych. Powołując się słowa profesora Eberharda Makosza, który przytoczył, że w roku 2013 przy wydajności do 30 t/ha koszt wyprodukowania 1 kg
jabłek waha się od 1 do 1,3 zł, przy 40t/ha – 0,8 do 1 zł, powyżej 50 t/ha – 0,6
do 0,8 zł. Są to o wiele niższe koszty niż w pozostałych krajach Europy, gdzie
przy plonie powyżej 50 t/ha koszt wyprodukowania 1 kg wynosi 0,32–0,35 euro
[www 7]. Przyjmując, że koszty produkcji jabłek w roku 2014 były na zbliżonym
poziomie w stosunku do roku 2013 to cena sprzedaży owoców wyprodukowanych w roku 2014 jest zdecydowanie poniżej kosztów produkcji. Z informacji
364
Edyta Guzek
Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi wynika, że straty sektora owoców i warzyw związane z nałożonym przez Rosję embargiem na owoce i warzywa z Polski
mogą osiągnąć poziom ok. 500 mln euro [www 10].
W powiecie grójeckim, w którym został przeprowadzony wywiad z dwudziestoma sadownikami w zakresie ogólnej sytuacji w sadownictwie oraz oceny
efektywności ekonomicznej prowadzonej działalności – pozyskane dane potwierdzają główny nurt. W ramach przebadanej grupy sadowników, średnie ceny zbytu
wyprodukowanych jabłek w analogicznych okresach (tabela nr 4) kształtują się
zgodnie z tabelą nr 5.
Tabela 5. Zmiana średniej ceny jabłek w miesiącach styczeń, luty, grudzień
w latach 2013-2015 r. (na podstawie danych pozyskanych w ramach badania)
Miesiące
styczeń
luty
grudzień
2013
0,94
1,02
0,95
2014
0,96
1,04
0,52
Zmiana r/r
2,94%
1,97%
-45,00%
2015
0,62
0,64
0,76
Zmiana r/r
-35,84%
-38,41%
45,45%
Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania.
Koszty produkcji jabłek są trudne do jednoznacznego wyliczenia. Głównymi przyczynami trudności są:
•
praca własna sadowników i ich rodzin w gospodarstwie, za którą nie
naliczają sobie wynagrodzenia,
•
nienormowany czas pracy (w sezonie od 10 do 14 godzin dziennie
przez siedem dni w tygodnia),
•
naprawy sprzętu rolniczego wykonywane w ramach własnych
możliwości,
•
duża zależność od warunków atmosferycznych.
Biorąc powyższe pod uwagę poszczególne lata różnią się pomiędzy sobą
w zakresie wydatków na utrzymanie gospodarstwa sadowniczego. Ponadto
w ramach wyliczeń bazujemy na danych szacunkowych. W ramach dokonanego wywiadu sadownicy wskazali główne/podstawowe pozycje kosztowe zgodne
z poniższym wykazem:
•
opryski,
•
nawozy,
•
koszty pracy najemnej,
•
olej napędowy do urządzeń sadowniczych,
•
przechowywanie jabłek.
Wielkości powyższych grup kosztowych są silnie skorelowane z odmianą
jabłoni, warunkami klimatycznymi w danym roku, klasą gleby w danym gospodarstwie, na którym jest nasadzenie. Właściciele sadów jabłoniowych podawali
wielkości ponoszonych kosztów przede wszystkim w przedziałach, ze względu
na brak porównywalności poszczególnych lat (jako przykład przytoczono między
innymi dużą ilość dni deszczowych w danym roku, które wymuszają wzmożone
opryskiwanie sadu, w celu zabezpieczenia zbiorów przed chorobami oraz szkod-
365
nikami). Tabela nr 6 przedstawia zbiorczy wykaz danych dotyczących wielkości
produkcji jabłek u osób podlegających badaniu oraz średnie podstawowe koszty
dotyczące rocznego utrzymania sadu.
Tabela 6. Zestawienie wielkości zbiorów jabłek oraz podstawowych kosztów
ich produkcji w roku 2015
Kryteria (wielkości
szacowane)
Jednostka
miary
Dane brzegowe
Dane uśrednione
w badanej grupie
Ilość zbiorów jabłek w
sezonie
ton/hektar
30 – 70
47
Koszt pracy najemnej na
rok
zł/hektar
4 000,00 – 6 000,00
4 840
Koszt oprysków na rok
zł/hektar
3 900,00 – 7 000,00
5 565
Koszt nawozów sypkich
na rok
zł/hektar
900,00 – 2 200,00
1 655
Koszt oleju napędowego
na rok*
zł/hektar
896,00 – 1 568,00
1 178
* Koszt oleju napędowego wykorzystywanego do obsługi maszyn i urządzeń sadowniczych/
rolniczych został wyliczony na podstawie pozyskanych od ankietowanych informacji dotyczących rocznego zużycia paliwa na 1 hektar produkcji – następnie przeliczony przez średnią
cenę oleju napędowego w roku 2015 [www 1].
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych w badanej grupie.
Dokonujący wyliczeń tylko i wyłącznie dla powyższych wybiórczych
danych podanych przez sadowników podstawowe koszy produkcji 1 kilograma
jabłek w zależności od wielkości produkcji oscylują w granicach 0,19 – 0,44
groszy. Wielkości uśrednione dają nam wielkość na poziomie 0,28 groszy. Przytaczając dane dotyczące kosztów przechowywania wyliczone przez Andrzeja
Wojciechowskiego oraz Natalie Wojciechowska: „ogólny koszt przechowywania
jabłek w sezonie 2013/2014 wyniósł 0,36 zł/kg. Złożyły się na niego koszt energii
elektrycznej – 0,05 zł/kg, koszt pacy jednej osoby obsługującej urządzenia chłodnicze – 0,03 zł/kg, koszt zamrożonego kapitału – 0,02 zł/kg oraz koszt amortyzacji, który stanowi lwią cześć ogólnego kosztu i wynosi 0,27 zł/kg. Eksperci
szacują, że koszty przechowywania jabłek w kontrolowanej atmosferze oscylują
w granicach 0,50 zł/kg [Wojciechowski Andrzej i Wojciechowska Natalia, 2015,
s.810]. Uwzględniając tylko dane udostępnione przez ankietowanych oraz powyższe kalkulacje kosztu przechowywania to koszt wyprodukowania 1 kg jabłek
kształtuje się zgodnie z tabelą nr 7.
366
Edyta Guzek
Tabela 7. Średni koszt produkcji 1 kilograma jabłek przy uwzględnieniu
podstawowych kosztów produkcji w roku 2015
Przyjęte wielkości
produkcji do
wyliczenia
Wielkość
produkcji
(w ton/h)
Ś rednie podstawowe Koszt produkcji 1 kg przy
Koszt
Koszt produkcji
Koszt
Koszt produkcji
koszty
uzględnieniu średnich przechowywania
1 kg jabłek
przechowywania
1 kg jabłek
(na podst. tab. nr 7)
podstawowych kosztów
wersja I
wersja I
wersja II
wersja II
śrenia
47
13 238,24
0,28
0,34
0,62
0,50
0,78
minimalna
30
13 238,24
0,44
0,34
0,78
0,50
0,94
maksymalna
70
13 238,24
0,19
0,34
0,53
0,50
0,69
Wykaz z tabeli nr 7, który powstał na bazie danych szacunkowych oraz
podstawowych wielkości kosztowych w gospodarstwie sadowniczym pozwalają
zauważyć iż produkcja jabłek w Polsce jest na granicy opłacalności. Analizując
produkcję jabłek na średnim poziomie ok. 47 ton/hektar przy podstawowym koszcie wytworzenia (0,62 zł/kg) w zderzeniu ze średnimi cenami zbytu (ok. 0,70 zł/
kg wg informacji pozyskanych w ramach przebadanej grupy, lub ok. 1,0 zł/kg
wg danych MRiRW) – działalność sadownicza wykazuje niską zyskowność. Na
tym poziomie wywiadu wśród 20 sadowników z powiatu grójeckiego trudne do
oszacowania były poniższe koszty związane z produkcją owoców:
•
koszty kredytów,
•
koszty pracy własnej właściciela oraz rodziny,
•
kosztu napraw maszyn i urządzeń rolniczych,
•
kosztu amortyzacji pozostałych składników majątku (z wyłączeniem pomieszczeń przechowalniczych),
•
poziomu nakładów odtworzeniowych oraz nowych pozwalających utrzymać poziom nasadzenia przynajmniej na niezmienionym
poziomie.
Trudnym do wyliczenia jest poziom kosztów pracy własnej i jej wpływu
na koszt produkcji. Wszyscy uczestnicy biorący udział w badaniu nie przywiązywali wagi do wartości finansowej pracy własnej i wpływu jej kosztu na wielkość
kosztu wyprodukowania 1 kg jabłek. Podjęto próbę oszacowania kosztu pracy
własnej i jej wpływu na koszt produkcji. Do dokonanych wyliczeń przyjęto najniższą pensję brutto w Polsce na poziomie 1850,00 zł za miesiąc pracy (tj. 160
roboczo godzin). W sezonie zbiorczym praca jest wykonywania przez 7 dni w tygodniu w przedziale od 10 do 14 godzin dziennie (do wyliczeń przyjęto wielkość
środkową tj. 12 godzin).
367
Tabela 8. Kalkulacja minimalnego wynagrodzenie 1 osoby pracującej w gospodarstwie sadowniczym na podstawie minimalnej płacy w Polsce ustanowionej na rok 2016
Charakterystyka przyjętych parametrów
Wyliczenia
Najniższa krajowa pensja w roku 2016
1 850,00
Stawka za 1 roboczo-godzinę
11,56
Stawka za 1 godzinę pracy w nadgodzinach (150 % stawki podstawowej)
17,34
Stawka za 1 godzinę pracy w weekendy (200 % stawki podstawowej)
23,13
W miesiącach styczeń – grudzień (z wyłączeniem września oraz
18 500,00
października)
praca po 160 godzin miesięcznie
Wyliczenia dla miesiąca wrzesień (zgodnie z kalendarzem 2015 roku)
5 596,25
w tym:
praca wg stawki podstawowej 160 godzin miesięcznie
praca w nadgodzinach (22 dni x 4 godziny)
praca w weekendy (8 dni x 12 godzin)
1 850,00
1 526,25
2 220,00
Wyliczenia dla miesiąca październik (zgodnie z kalendarzem 2015
roku) w tym:
5 873,75
praca wg stawki podstawowej 160 godzin miesięcznie
praca w nadgodzinach (22 dni x 4 godziny)
praca w weekendy (9 dni x 12 godzin)
Koszt pracy własnej dla 1 osoby
1 850,00
1 526,25
2 497,50
29 970,00
Przytaczając wyliczenia z tabeli nr 8 oraz przyjmując, że u większości przebadanych sadowników w gospodarstwie sadowniczym pracuje minimum 3 osoby
z gospodarstwa domowego to średni koszt pracy własnej oscyluje w granicach
90,0 tys. zł. Średnia wielkość gospodarstwa w grupie 20 sadowników wynosi
14,7 hektara. Zderzenie powyższych danych umożliwiło skalkulowanie minimalnego kosztu pracy na rzecz wyprodukowania 1 kg jabłek, który wyniósł 0,13 zł/kg.
Dodanie powyższej wielkości do już skalkulowanego kosztu wyprodukowania 1 kg jabłek na podstawie tylko i wyłącznie kosztów podstawowych coraz
szybciej zbliża ten pułap do wartości 1,00 zł/kg. Uwzględniając najniższy koszt
z tabeli nr 8 przy zbiorach rzędu 70 ton na hektar koszt wzrasta do 0,68 zł/kg,
a najwyższy przy wielkości uprawy na poziomie 30 ton na hektar to koszt przekracza poziom 1,00 zł/kg osiągając 1,07 zł/kg. Należy podkreślić, że powyższe
kalkulacje nie zostały uposażone w koszty około produkcyjne a niezbędne do
prowadzenia gospodarstwa sadowniczego. Przy uwzględnieniu wszystkich występujących nakładów finansowych koszt produkcji 1 kg jabłek w zależności od
368
Edyta Guzek
wielkości zbiorów oscylowałby blisko 1,00 zł/kg a nawet przy niskiej produktywności by go znacznie przekroczył.
Podsumowanie
Według profesora Eberharda Makosza polscy sadownicy zebrali w 2014
roku nawet ponad 3,7 mln ton jabłek (tj. o ok. 0,8 mln ton więcej niż w roku
2013). Obecnie możliwe jest zagospodarowanie wszystkich zebranych jabłek,
pod warunkiem, że utrzyma się trend zwyżkowy popytu na jabłka przemysłowe (cena zagęszczonego soku jabłkowego wzrosła z 650 euro na 850 euro za
tonę) oraz wzrośnie przerób jabłek na biogaz oraz alkohol. Na pewno nie będzie żadnych problemów ze zbytem jabłek wysokiej jakości, zwłaszcza odmian
jednokolorowych, problematyczne natomiast może okazać się pozbycie jabłek
przechowywanych poza chłodniami (przechowalnie, piwnice), które dotąd są
jeszcze tą metodą przechowywane. Profesor podkreślił, że bez dostępu do mniej
wymagającego rynku rosyjskiego trudno będzie sprzedać owoce niskiej jakości
oraz nieakceptowanych przez rynek odmian. Produkcja jabłek stanie się znacznie
trudniejsza ze względu na wzrost kosztów wynikających z podniesienia wymagań
jakościowych i odmianowych [www 8].
Słowa profesora E. Makosza tylko częściowo znalazły potwierdzenie wśród
sadowników, z którymi został przeprowadzony wywiad. Właściciele gospodarstw
potwierdzili, iż wprowadzone embargo przez Federację Rosyjską utrudniło zbyt
wyprodukowanych owoców oraz spowodowało spadek ceny zbytu. Wszyscy
uczestnicy badania swoją produkcję zbywali przede wszystkim poza granicami
Polski. Do połowy 2014 roku był to przede wszystkim chłonny rynek rosyjski, na
który było sprzedawane ok. 80 – 90 procent zbiorów. Pozostała część wyprodukowanych owoców była sprzedawana na rynku rodzimym i krajów Europy Zachodniej. Rok 2015 cechował się spadkiem eksportu owoców do poziomu 60–70
procent. Tu należy podkreślić, że pomimo wprowadzonych restrykcji przez Rosję
polskie jabłka i tak trafiały na rosyjski rynek. Sadownicy podnosili kwestię wielości pośredników oraz wydłużonej drogi, jaką dany produktów pokonywał do
docelowego odbiorcy w Rosji. Pozostała część produkcji 40–30 procent znalazła
zbyt na polskim rynku. Różne formy pomocowe dla sadowników wprowadzone
przez Państwo Polskie przyczyniły się na powyższy wzrost.
Odnosząc się do przytoczonych słów profesora Makosza można wnioskować, że długoterminowe skutki ekonomiczne dla gospodarki oraz produkcji
jabłek w Polsce będą zdecydowanie bardziej dotkliwe. Tu można podkreślić, iż
informacje przekazywane przez Jednostki Rządowe oraz Specjalistów w niniejszej dziedzinie są zaniżone lub bazują na niepełnych danych. Biorąc pod uwagę
powyższe, to istnieje uzasadnione ryzyko upadłości gospodarstw sadowniczych,
które w krótkim okresie nie będą w stanie dostosować się nowych wymogów
rynkowych. Obecnie zdecydowana większość producentów jest nastawiona na
wytwarzanie owoców spełniających oczekiwania rynków wschodnich (w tym:
twardość, wytrzymałość na uszkodzenia mechaniczne w trakcie transportu). Wy-
369
miana nasadzenia na jabłonie deserowe (wymiana nasadzeń na odmiany jabłoni,
które spełnią wymogi nowych rynków zbytu) wymaga znacznych nakładów finansowych oraz czasu od momentu założenia nowego sadu. Poza nakładami na
nowy drzewostan, odmiany jabłek preferowane przez klienta Europy Zachodniej
oraz rynków dopiero eksplorowanych są wymagające w uprawie, mniej odporne
na warunki transportowe oraz trudne w ocenie – czy dane warunki glebowo-atmosferyczne będą komfortowe do ich uprawy. Wbrew wszelkim analizom jabłka
dotychczas przeznaczane do sprzedaży na rynkach wschodnich cechują się dużym
zapotrzebowaniem. Rok 2015 wg ankietowanych nie cechował się zauważalnym
wzrostem przetwórstwa polskich jabłek np.: na sok czy alkohol.
Właściciele gospodarstw jednogłośnie zwrócili uwagę na znaczny spadek
uzyskiwanych korzyści finansowych z produkcji owoców. Wprowadzane działania pomocowe przez Państwo Polskie powodują u ankietowanych mieszane
uczucia, gdyż z jednej strony umożliwiają zbycie części zbiorów, ale niestety są
obarczone pewnymi wadami – jako przykład zostało podane przeznaczenie części
zbiorów na cele charytatywne. Powyższe działanie umożliwia producentom zagospodarowanie części zbiorów na cele charytatywne, za które Państwo Polskie
zwróci koszty. Producent zobowiązany jest samodzielnie znaleźć instytucję charytatywną, która przyjmie jabłka od sadownika oraz dostarczyć owoce. W 2015
roku wiele instytucji odmówiło przyjęcia darmowych produktów rolnych powołując się na znaczne obciążenie biurokracją, natomiast zdecydowana większość
wyrażała zainteresowanie po uzyskaniu osobistych korzyści przez decydentów.
Zderzenie materiałów upublicznionych wraz z informacjami pozyskanymi
w bezpośrednim kontakcie z sadownikami ukazuje zdecydowanie gorszy obraz
sytuacji polskiego sadownictwa, ułomność wprowadzanych przez Państwo Polskie rozwiązań pomocowych oraz niepewne perspektywy na przyszłość.
Bibliografia
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Główny Urząd Statystyczny, 2015, Rocznik statystyczny rolnictwa 2014.
Główny Urząd Statystyczny, 2016, Rocznik statystyki międzynarodowej 2015.
Główny Urząd Statystyczny, 2010, Rocznik statystyki międzynarodowej 2009.
Marciniak Stanisław. 2007. Marko- i mikroekonomia: Podstawowe problemy.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Wojciechowski Andrzej, Wojciechowska Natalia. 2015. Ocena efektywności przechowywania jabłek na przykładzie rozwiązań stosowanych w powiecie grójeckim.
logistyka nr 2/2015.
Zielińska-Głębocka Anna. 2012. Współczesna gospodarka światowa: Przemiany,
innowacje, kryzysy, rozwiązania regionalne, Warszawa: Oficyna a Wolters Kluwer
business.
[www 1] http://www.bankier.pl (dostęp: 1.03.2016).
[www 2] http://rme.cbr.net.pl (dostęp: 11-15.02.2016).
[www 3] http://stat.gov.pl (dostęp: 10.02.2016).
[www 4] http://www.akcjonariatobywatelski.pl (dostęp: 10.02.2016).
[www 5] http://www.bigchina.pl (dostęp: 10.02.2016).
[www 6] http://www.ekonomia.rp.pl (dostęp: 01-06.02.2016).
370
•
•
•
•
Edyta Guzek
[www 7] http://www.e-sadownictwo.pl (dostęp: 29.02.2016).
[www 8] http://www.fresh-market.pl (dostęp: 01-15.02.2016).
[www 9] http://www.minrol.gov.pl (dostęp: 10-20.02.2016).
[www 10] https://pfpz.pl (dostęp: 10.03.2016).
POLISH APPLE MARKET IN 2013/2015 AND THE
IMPOSED RUSSIAN EMBARGO IN THE CONTEXT OF
ECONOMIC SITUATION OF THE FRUIT-GROWERS
Summary:
This study undertakes to depict Poland as the world’s leading producer of
apples, as well as to describe the significant economic ties with the Russian
Federation in the indicated area. Embargo imposed on the 7th of August 2014
for, among others, agricultural and food products, had a direct impact on deterioration of economic situation of the fruit-growers. This study presents results
of interviews conducted with several dozen of fruit-growers from the Grójec
district, together with the changes that have been observed before and after the
introduction of economic restrictions by Kremlin. It also attempts to assess the
economic situation of the fruit-growers based on the surveyed group.
Keywords: embargo, fruit-growing, production costs of apples
CZĘŚĆ III
WSPÓŁPRACA
MIĘDZYNARODOWA
ZNACZENIE HANDLU ZAGRANICZNEGO
W ROZWOJU GOSPODARCZYM
Streszczenie:
Handel zagraniczny traktowany jest jak siła napędowa rozwoju gospodarczego. Współcześnie, wzrost znaczenia handlu zagranicznego wywołany jest
przez postępujący proces globalizacyjny oraz związany z nim intensywny rozwój współpracy gospodarczej na arenie międzynarodowej. W Polsce znaczące
zmiany w stosunkach gospodarczych z zagranicą miały miejsce po 1989 roku
i związane one były z transformacją systemową, której jedna z zasadniczych
cech zakładała otwarcie gospodarki na świat i w tym samym rozwój współpracy handlowej z innymi krajami. Współcześnie, niemal każde przedsiębiorstwo ma przynajmniej w pośrednim stopniu kontakty handlowe w zagranicą.
Handel zagraniczny wpływa na rozmiar PKB oraz jego strukturę, prowadzi
do specjalizacji, umożliwia i ułatwia postęp technologiczny, prowadzi do korzyści osiąganych dzięki konkurencji, zwiększenie wydajności, wzrost jakości
produktów i redukcję kosztów.
Słowa kluczowe: handel zagraniczny, znaczenie, transakcje, struktura
Wprowadzenie
Pierwsze formy wymiany handlowej przekraczającej granice państw znane były już w starożytności. Początkowo przyjmowały one charakter wymiany
towarowej, jednak wraz z rozwojem ówczesnego świata, działaniom tym zaczął
towarzyszyć pieniądz. Era odkryć geograficznych i następująca po niej rewolucja przemysłowa doprowadziły do rozwoju międzynarodowych stosunków handlowych. Współcześnie, wzrost znaczenia handlu zagranicznego wywołany jest
przez postępujący proces globalizacyjny oraz związany z nim intensywny rozwój
współpracy gospodarczej na arenie międzynarodowej. W Polsce znaczące zmiany
w stosunkach gospodarczych z zagranicą miały miejsce po 1989 roku i związane
one były z transformacją systemową, której jedna z zasadniczych cech zakładała
otwarcie gospodarki na świat i w konsekwencji rozwój współpracy handlowej
z innymi krajami [Czarny i Śledziewska, 2009].
374
1. Handel zagraniczny – pojęcie, istota, polityka handlu
zagranicznego
Współcześnie, niemal każde przedsiębiorstwo, nawet o zasięgu lokalnym,
ma przynajmniej w pośrednim stopniu kontakty handlowe w zagranicą. Wskazane pośrednie powiązania mogą przejawiać w konkurowaniu przez krajowe przedsiębiorstwa z podmiotami z innych krajów, dostosowywaniu wytwarzanych przez
siebie towarów do norm występujących w innych krajach, korzystaniu z materiałów pochodzących z zagranicy czy z międzynarodowych rozwiązań technologicznych. Zmiany otoczenia wpływają na strategie przedsiębiorstw, które
z podmiotów działających lokalnie stają się uczestnikami gry na arenie międzynarodowej. W sytuacji, gdy przedsiębiorstwa zaczynają importować towary z zagranicy bądź sprzedawać towary na rynki innych krajów wskazane powiązania
przekształcają się w powiązania o charakterze bezpośrednim i w takim wypadku
można mówić o handlu międzynarodowym.
Pojęcie „handel zagraniczny” bywa różnie definiowane. Jedna z definicji
wskazuje, że handlem zagranicznym jest po prostu wymiana towarowa lub przepływ usług. Zgodnie z inną definicją pod pojęciem handel zagraniczny rozumie
się wszelką działalność związaną z utrzymywaniem stosunków gospodarczych
z zagranicą [Nowak i Kozioł, 2011]. D.A. Ball i W.H. McCulloch sformułowali
definicję, zgodnie z którą z kolei biznesem międzynarodowym jest biznes w ramach którego następuje przekraczanie granic narodowych i kulturowych [Nowakowski, 2000].
Biorąc pod uwagę powyższe pod pojęciem handel zagraniczny należy rozumieć działalność handlową przedsiębiorstw, której przedmiotem jest odpłatna
dostawa towarów lub świadczenie usług dokonywane pomiędzy kontrahentami
mającymi siedziby w różnych krajach. Literatura przedmiotu od pojęcia handlu
zagranicznego odróżnia pojęcie handlu międzynarodowego. Ten drugi termin odnosi się do takich samych czynności jak w przypadku handlu zagranicznego, z tą
różnicą że czynności te brane są pod uwagę z perspektywy grupy krajów lub
świata, a nie pojedynczego przedsiębiorstwa [Stępień, 2007]. Od prezentowanych
pojęć należy odróżnić także termin „obrót międzynarodowy”, który oznacza każdą wymianę z zagranicą (w tym np. ruchy kapitału).
Dla potrzeb niniejszej rozprawy, przyjęte zostało uproszczenie a wskazane
powyżej pojęcia będą używane zamiennie, jako ogół transakcji dokonywanych
pomiędzy podmiotami mającymi siedziby w różnych krajach.
Przez politykę handlu zagranicznego rozumie się ustalanie celów, które
mają zostać osiągnięte przez dany kraj dzięki wymianie międzynarodowej. Polityka eksportu i polityka importu to wpływ państwa (pośredni lub bezpośredni)
na rozmiary, strukturę, dynamikę i kierunki geograficzne odpowiednio eksportu i importu. Pojęciem szerszym jest zagraniczna polityka ekonomiczna, która
oprócz polityki handlowej obejmuje politykę przepływu kapitału, osób, technologii czy wymiany usług. Zagraniczna polityka ekonomiczna jest wykorzystywana do osiągnięcia założeń politycznych i jest jednym z elementów całej polityki
gospodarczej danej kraju.
Znaczenie handlu zagranicznego w rozwoju gospodarczym
375
Politykę zagraniczną można dzielić na politykę autonomiczną (która jest
prowadzona całkowicie niezależnie przez dany kraj) oraz konwencyjną (która
jest wynikiem porozumień z innymi krajami). Klasyfikacja ze względu na liczbę
krajów współpracujących, zakłada rozróżnienie polityki na dwustronną (bilateralną) i wielostronną (multilateralną). Ze względu na stopień ingerencji państwa
możliwe jest wyróżnienie różnych rodzajów polityki. Poniżej krótko opisano dwa
skrajne warianty polityki ekonomicznej. Pierwszym wariantem jest leseferyzm
(polityka liberalna), która zakłada pozostawienie podmiotom funkcjonującym na
rynku pełnej swobody w kształtowaniu stosunków z zagranicą – państwo tworzy
jedynie ramy prawne i instytucjonalne, natomiast wszelkie działania podejmowane są przez rynkowych graczy. Drugim skrajnym modelem jest autarkia, czyli
zamknięcie gospodarki, maksymalne wyeliminowanie importu i całkowity monopol państwa w kierowaniu wymianą zagraniczną.
Należy zauważyć, że polityka w pełni liberalna nigdy nie istniała, a pewien
zakres regulacji państwa jest niezbędny w kształtowaniu handlu zagranicznego,
co podkreślali także klasyczni obrońcy wolnego rynku – A.Smith, D.Ricardo
i J St.Mill.
W następnym rozdziale przedstawiono zarówno argumenty na rzecz swobody handlu zagranicznego, pokazujące rolę handlu zagranicznego w rozwoju
gospodarczym kraju, jak również argumenty zwolenników protekcjonizmu.
2. Handel zagraniczny – rola w gospodarce
Handel zagraniczny traktowany jest jak siła napędowa rozwoju gospodarczego. Powyższe odnosi się zarówno do gospodarek krajowych – uczestników
handlu, jak do całej gospodarki w ujęciu globalnym. W ekonomii panuje powszechne przekonanie o wyższości gospodarki otwartej nad zamkniętą, a w skrócie można powiedzieć, że kraje aktywne na rynku międzynarodowym – zyskują,
natomiast kraje zamknięte na handel zagraniczny – tracą [Rymarczyk, 2007].
Przede wszystkim handel zagraniczny wpływa na rozmiar PKB oraz jego
strukturę. Od relacji pomiędzy eksportem a importem zależy czy podzielony PKB
jest równy PKB wytworzonemu, mniejszy od wytworzonego czy od niego większy. W przypadku, gdy eksport jest równy importowi, saldo obrotów jest zerowe
a PKB podzielony jest równy PKB wytworzonemu. W przypadku, gdy eksport
przewyższa import i występuje dodatnie saldo obrotów handlowych z zagranicą,
PKB podzielony jest mniejszy niż PKB wytworzony. W sytuacji natomiast, gdy
wolumen importu jest większy od wolumenu eksportu, saldo obrotów z zagranicą
jest ujemne a PKB podzielony jest większy niż PKB wytworzony. Oznacza to, że
w takie sytuacji kraj może przeznaczyć na inwestycje i konsumpcje więcej niż
wytworzył. Zarówno dodatnie jak i ujemne saldo obrotów z zagranicą może wywołać pozytywne jak i negatywne skutki. Wysoki wolumen importu przy ujemnym saldzie obrotów może bowiem prowadzić do inwestycji które w przyszłości
doprowadzą do zwiększenia poziomu eksportu. Przeznaczenie importu na np.
cele konsumpcyjne może natomiast prowadzić do trudności ze spłatą zadłużenia
oraz do ograniczenia konsumpcji. Wysoki poziom eksportu w sytuacji dodatnie-
376
go bilansu handlowego może oznaczać ograniczenia konsumpcji wewnętrznej,
czego skutkiem może być pogorszenie poziomu życia w kraju. Kraje rozwijające
się w sytuacji spadku cen na produkty pracochłonne często starają się zwiększyć
poziom eksportu, co może prowadzić do pogłębienia spadku cen i pogarszania
relacji cen tych towarów do cen towarów importowanych. W wyniku tych procesów pogłębia się nierównowaga w bilansach płatniczych i handlowych tych
krajów. Kraje wpadają w pułapkę zadłużenia a zwiększony eksport w tych przypadkach prowadzi do zubożenia kraju. Niemniej należy wskazać, że w sytuacji,
gdy wysoki poziom eksportu wynika z wysokiej konkurencyjności kraju wtedy
należy oceniać go pozytywnie (niemniej trzeba pamiętać, że wysoka nadwyżka
w bilansie płatniczym i handlowym może prowadzić do wzrostu inflacji).
Handel zagraniczny skutkuje wzrostem produktu krajowego poprzez efektywność gospodarowania. Handel zagraniczny prowadzi bowiem do specjalizacji
i zawężania podstawowych obszarów działalności. Zauważyli to już klasycy ekonomii - Adam Smith i David Ricardo formułując odpowiednio „teorię kosztów
absolutnych” oraz „teorię koszów komparatywnych”, które traktowały o efektach
osiąganych dzięki realokacji zasobów wynikających z przewagi absolutnej lub
komparatywnej.
Handel zagraniczny umożliwia i ułatwia postęp technologiczny poprzez
import nowoczesnych technologii (zakup know-how, licencji) oraz zaawansowanych technologicznie produktów. To z kolei ma pozytywny wpływ na jakość wytwarzanych produktów w kraju dzięki podwyższaniu kwalifikacji pracowników
oraz badaniom i rozwojowi.
Handel zagraniczny prowadzi do korzyści osiąganych dzięki konkurencji.
Angażowanie się krajowych podmiotów w handel międzynarodowy powoduje,
że muszą one sprostać konkurencji poprzez zwiększenie wydajności, wzrost jakości produktów i redukcję kosztów. Działalność na rynku międzynarodowym
wymusza konieczność podejmowania wysiłku co prowadzi do stałego rozwoju.
Efekty te nie występują, bądź występują w znacznie ograniczonym zakresie w
gospodarce zamkniętej, która charakteryzuje się niską efektywnością i wysokimi
cenami towarów i usług.
Handel międzynarodowy prowadzi także do osiągnięcia korzyści skali.
Uczestnictwo w handlu międzynarodowym stwarza możliwość dla krajowych
producentów do oferowania produktów na zagranicznych rynkach, co prowadzi
do zwiększenia produkcji a przez to obniżenia kosztów jednostkowych oraz cen
[Piklinkiewicz, 2000].
Powyższe prowadzi do ciągłej poprawy sytuacji gospodarczej i przemysłowej kraju. Niezbędna staje się bowiem koncentracja na sektorach które są
efektywne i konkurencyjne w skali międzynarodowej. Na zmiany w strukturze
gospodarki wpływ może mieć także import (np. dóbr konsumpcyjnych) poprzez
tzw. efekty demonstracji – zwiększony popyt na importowane produkty prowadzi do próby produkowania tych towarów w kraju. Import prowadzi także do
lepszego zaspokojenia potrzeb konsumentów, zwiększonych możliwości wyboru
produktów na rynku, ograniczenia niedoborów.
377
Także dzięki handlowi zagranicznemu, ma miejsce rozszerzenie rynków
zbytu, obniżenie kosztów produkcji, import tańszych towarów, materiałów i surowców z innych krajów. Konsument natomiast, dzięki handlowi zagranicznemu
ma większą możliwość wyboru, dostęp do towarów niedostępnych w kraju, ma
możliwość zakupu towarów tańszych i lepszych jakościowo [Rymarczyk, 2012].
Obniżenie cen prowadzi do przesunięcia części wydatków gospodarstw domowych i innych podmiotów funkcjonujących na rynku na oszczędności i inwestycje.
Biorąc pod uwagę powyższe, należy zastanowić się nie tyle nad tym „czy”
handel zagraniczny wpływa pozytywnie na rozwój gospodarczy kraju a „jak”
można zmaksymalizować korzyści z nim związane. W związku z tym, teoretycy
ekonomii od lat starają się wykazać związek pomiędzy otwartością gospodarki
a rozwojem gospodarczym. W latach powojennych przyjmowano strategię substytucji importu. Koncepcja ta miała swoje podłoże w historii krajów uprzemysłowionych (np. Niemcy, USA), które w latach industrializacji chroniły rodzimy
przemysł poprzez stosowanie protekcjonistycznych barier handlowych. Koncepcja substytucji importu upadła na przełomie lat 70 – 80 XX wieku doprowadzając
do zniekształceń gospodarczych.
Pod koniec lat 70 XX wieku powstała nowa koncepcja – idea aktywnego
włączania się państwa w wymianę międzynarodową. Model ten został przyjęty przez tygrysy azjatyckie – Tajwan, Koreę Południową, Hong-Kong i Singapur. Koncepcja otwartości gospodarki wywołała znacznie lepsze efekty niż jej
poprzedniczka. W kolejnych latach dużą uwagę zaczęto przykładać także do
transferu wiedzy i technologii – ich zaadoptowanie przez poszczególne krajowe
przedsiębiorstwa prowadzi do rozwoju innych przedsiębiorstw i całych gałęzi gospodarki. Lata 90 przyniosły kolejne argumenty w kwestii pozytywnego wpływu
otwartości gospodarki na wzrost gospodarczy zarówno z perspektywy jednego
kraju jak i w ujęciu globalnym. Potwierdziły to wyniki badań zgodnie z którymi
kraje charakteryzujące się otwartością gospodarki rozwijają się przeciętnie szybciej od państw zamkniętych. Poglądy na temat korzystnego wpływu otwartości
gospodarki na wzrost gospodarczy mają oczywiście swoich przeciwników [Rodrik i Rodriguez, 1999] a debata o roli otwartości gospodarki w rozwoju gospodarczy trwa. Wobec powyższego można śmiało stwierdzić, że co prawda aktywne
włączenie się w handel zagraniczny nie musi prowadzić bezpośrednio do znacznego wzrostu gospodarczego, ale z pewnością daje do tego ogromne możliwości
[Rymarczyk, 2007].
Niemniej, należy pamiętać, że niezrównoważony rozwój może prowadzić
do znanego w ekonomii zjawiska tzw. choroby holenderskiej, znanej także jako
twierdzenie Rybczyńskiego. Zjawisko to wystąpiło m.in. w Holandii w latach 60.
XX wieku, kiedy to rozpoczęto w tym kraju wydobycie gazu z terytorium Morza
Północnego. Eksport tego surowca i wysokie płace w sektorze wywołały napływ
pracowników z innych gałęzi przemysłu. Spowodowało to obniżenie tempa wzrostu tamtych gałęzi i zmniejszyło ich udział w eksporcie Holandii. Zauważyć zatem należy, że niezrównoważony wzrost produkcji i eksportu w jednym sektorze
może wiązać się z utratą konkurencyjności innych sektorów. Co prawda spadek
378
ten można powstrzymywać poprzez wzrost płac, ale oznacza to wzrost kosztów
wytwarzania i tym samym dalszy spadek konkurencyjności w stosunku do konkurentów z zagranicy.
Niezależnie od wielu korzyści, jakie przynosi handel zagraniczny, swoje
argumenty przedstawiają od wieków także zwolennicy protekcjonizmu. Ogromną
rolę w tej kwestii odegrał J.M. Keynes, który uważał, ze gospodarka rynkowa nie
jest w stanie sama hamować powstającej nierównowagi [Bożyk, 2002]. Zgodnie
z jego teorią bezrobocie i niepełne wykorzystanie czynników produkcji może być
niwelowane jedynie poprzez interwencje rządu, który powinien wspierać eksport
i hamować import [Rymarczyk, 2012]. Teoria Keynesa jest od lat kwestionowana.
Milton Fiedman zwolennik liberalizmu powrócił do argumentów Adama Smitha
mówiących o niewidzialnej ręce rynku, twierdząc ze interwencjonizm państwowy, będący efektem decyzji determinowanych względami społecznymi lub politycznymi, jedynie przeszkadza w osiąganiu równowagi w handlu zagranicznym.
Friedman dopuszczał jednak możliwość interwencji państwa w określonych sytuacjach – na przykład w celu ochrony nowych gałęzi przemysłu czy przeciwdziałaniu nieuczciwej konkurencji.
Działania GATT oraz WTO doprowadziły do likwidacji barier taryfowych
i liberalizacji handlu, oraz wywołała potrzebę harmonizacji narzędzi polityki handlowej. Niezbędne stało się wprowadzanie norm, standardów, praktyk antydumpingowych. Pojawiły się koncepcje do wspierania konkurencyjności i pomocy
dla dostosowań handlowych. W ekonomii pojawiły się nowe teorie uzasadniające
protekcjonizm poprzez ograniczoną racjonalność postępowania podmiotów funkcjonujących na rynku.
Podsumowując, jako ukształtowane przez lata, najważniejsze argumenty
na rzecz protekcjonizmu, należy wskazać ochronę nowych gałęzi przemysłu, strategiczną politykę handlową, politykę przemysłową, ochronę rynku, przeciwdziałanie nieuczciwej konkurencji, ochronę bilansu płatniczego i zatrudnienia.
3. Mnożnik handlu zagranicznego
Analizy wpływu handlu zagranicznego na PKB można dokonać nie tylko
w perspektywy podaży, ale także z punktu widzenia popytu. Mniejsze rozmiary wytworzonego produktu globalnego od możliwych do wytworzenia a więc
niepełne wykorzystanie czynników produkcji, wynika z bariery popytu. Przezwyciężenie tej bariery możliwe jest na przykład poprzez uruchomienie przez
rząd inwestycji autonomicznych w formie budowy autostrad. Takie inwestycje
wg wspomnianego wyżej J.M. Keynesa wywołują wielokrotny wzrost produktu
krajowego. Zjawisko to znane jest jako efekt mnożnikowy. Dla przykładu przeznaczenie 10 000 USD na inwestycje może prowadzić do wzrostu produktu krajowego o 50 000 USD – w takim przypadku mnożnik wyniesie 5. Wskazany efekt
wynika z tego, że dzięki inwestycjom autonomicznym, zwiększają się wydatki
pracowników, którzy zostali właśnie zatrudnieni przy tych inwestycjach. Zwiększone wydatki pracowników wywołują konieczność zwiększenia produkcji dóbr
konsumpcyjnych a to z kolei prowadzi do uruchomienia niewykorzystywanego
379
wcześniej potencjału wytwórczego oraz do zatrudnienia kolejnych pracowników.
Nowo zatrudnieni pracownicy także zwiększają swoje wydatki na dobra konsumpcyjne a to prowadzi do zwiększenia produkcji i kreacji zatrudnienia. Efekty
te mogą się powtarzać do całkowitego wykorzystania zasobów danego kraju [Budzowski, 2008].
Odnosząc powyższe do wymiany międzynarodowej, za inwestycje autonomiczne można uznać eksport, który prowadzi do wykorzystania potencjału wytwórczego i do zwiększonej produkcji. Import może natomiast działać hamująco
na wzrost produktu krajowego - takim importem jest bez wątpienia import substytucyjny, który zastępuje krajową produkcję i zmniejszą na nią popyt.
Tym samym, co do zasady wzrost eksportu wywołuje pozytywny efekt
mnożnikowy, jego spadek może z kolei prowadzić do spadku produkcji, zatrudnienia i wydatków konsumpcyjnych.
Należy jednak pamiętać, że kraje nie zawsze muszą dążyć do osiągnięcia
wysokiego poziomu eksportu i dodatniego salda obrotów z zagranicą. Kraje rozwijające się często odnotowują ujemne saldo obrotów wynikające z wysokiego
poziomu importu nowych technologii, a wzrost finansowany jest pożyczkami,
których poziom może przekroczyć możliwości do ich spłaty. W połączeniu z niskim poziomem eksportu kraj wpada w spiralę zadłużenia – spłata kredytów następuje poprzez zaciąganie nowych pożyczek.
4. Czynniki wpływające na handel zagraniczny
Czynniki wpływające na handel zagraniczny można podzielić na trzy grupy: są to czynniki strukturalne, polityczne i koniunkturalne. Czynniki strukturalne
to czynniki związane z międzynarodowym podziałem pracy i specjalizacją poszczególnych krajów w wytwarzaniu konkretnych towarów i usług. Pogłębianie
tej specjalizacji prowadzi to rozwoju danych gałęzi przemysłu a także specjalizacji wewnątrzgałęziowej i wewnątrzasortymentowej. Zmiany jakie obecnie można
zauważyć w strukturze gospodarek są skutkiem postępu naukowo-technicznego.
Zmiany te wpłynęły na wzrost efektywności produkcji, wzrost możliwości produkcyjnych, ograniczenie kosztów produkcji oraz produkcję lepszych jakościowo
produktów. Ponadto, pojawiły się nowe towary zarówno o charakterze produkcyjnym jak i konsumpcyjnym. Wskazane zmiany strukturalne można zauważyć
w krajach rozwiniętych ale też w tzw. krajach nowo uprzemysłowionych w Azji
Południowo-Wschodniej, w Chinach, w Indiach, Meksyku czy Brazylii.
Wysoka wydajność pracy w przemyśle, wysoka kapitałochłonność inwestycji w rolnictwie i przemyśle wydobywczym, wzrost znaczenia energo- i surowco-oszczędnych technologii w ostatnich kilkudziesięciu latach wpłynęło na to, że
produkcja przemysłowa rosła zdecydowanie szybciej niż wytwarzanie surowców
i żywności w tym czasie. Popyt na surowce naturalne na globalnych rynkach jednak nie spadł – spowodowane jest to dołączeniem do grona ich nabywców krajów
szybko rozwijających się – Chin i Indii. Zmiany w nawykach żywieniowych doprowadziły natomiast w ostatnich latach do wzrostu popytu na żywność, a to z kolei spowodowało wzrost cen podstawowych produktów (zbóż, roślin oleistych).
380
W wyniku rewolucji naukowo-technicznej nastąpił również bardzo silny
wzrost tempa świadczenia usług. Wzrost ten dotyczy usług komercyjnych związanych z produkcją i handlem (np. usługi finansowe, telekomunikacyjne, informatyczne, informacyjne, brokerskie, ubezpieczenia, transport, spedycja) a także
usług świadczonych dla ludności (np. usług związanych z turystyką, rekreacją,
zdrowiem). Powyższe jest także skutkiem wzrostu dochodów ludności, zmian
demograficznych, wykształcenia. W tym miejscu należy wskazać, że około 2/3
PKB w krajach wysoko rozwiniętych tworzone jest w usługach (przy ponad 1/3
w krajach rozwijających się).
Czynniki polityczne wpływające na handel zagraniczny są związane z normalizacją i stabilizacją sytuacji międzynarodowej, integracją ekonomiczną, liberalizacją przepływów gospodarczych, otwieraniem się gospodarek na nowe
rynki. W tym miejscu należy podkreślić rolę GATT oraz WTO, których działania sprzyjają opisywanej otwartości gospodarek chociażby poprzez obniżanie
ceł czy likwidację barier pozataryfowych. Wpływ na handel międzynarodowy
mają także takie organizacje międzynarodowe jak OECD, OPEC, UNCTAD czy
ugrupowania takie jak Unia Europejska, NAFTA, ASEAN. Czynniki polityczne,
które mają wpływ na handel zagraniczny związane są także z obniżaniem kursów walutowych przez kraje w celu zwiększenia eksportu oraz naciski jednych
krajów na drugie o zrewaluowanie swojej waluty. Polityka handlowa często jest
bardzo mocno związana z polityką zagraniczną oraz celami politycznymi krajów.
Twierdzenie to przejawiać się może w preferencyjnym traktowaniu jednych krajów oraz w ograniczeniach stosowanych do drugich.
Na pozycję w handlu zagranicznym mają także wpływ czynniki koniunkturalne. Związane jest to występowaniem np. zwiększonego popytu na surówce, siłę roboczą, materiały, maszyny w okresie wysokiej koniunktury. Wysoka
koniunktura wpływa na wzrost dochodów krajów i ludności co wywołuje coraz
wyższe zapotrzebowanie na dobra konsumpcyjne a także inwestycyjne. Skutkiem
tego jest wzrost produkcji i handlu, oraz w konsekwencji wzrost cen.
Odwrotne skutki może wywołać spadek koniunktury – mniejsze zapotrzebowanie na czynniki wytwórcze, spadek wielkości inwestycji, wzrost bezrobocia,
spadek dochodów ludności, spadek cen i wolumenu handlu zagranicznego.
Zmiany koniunkturalne mogą wpływać na politykę zagraniczną krajów
poprzez stosowanie przez nie barier pozataryfowych i parataryfowych. Wysoka
koniunktura powoduje często redukcję wspomnianych barier i liberalizację handlu. W okresach słabej koniunktury, rządy skłonne są do stosowania barier w celu
zmniejszenia konkurencyjnego importu i przez to zahamowania spadku produkcji
krajowej i zatrudnienia.
5. Intensywność i struktura wymiany międzynarodowej
na świecie
Ostatnie 50 lat przyniosło 12-krotny wzrost wolumenu handlu zagranicznego w ujęciu globalnym. Na koniec pierwszej dekady XXI wieku eksport i import
światowy wyniosły odpowiednio 12,1 i 12,3 bln USD. Około 70% całego eks-
381
portu światowego stanowią dobra przemysłowe. Handel zagraniczny surowcami
oraz produktami rolnymi to około 10% światowego eksportu, natomiast usługami
to około 20%. Ogromne znaczenie mają przepływy handlowe pomiędzy krajami
wysoko rozwiniętymi -60% światowego handlu. Wymiana na linii kraje wysokorozwinięte – reszta świata to około 34% handlu światowego, natomiast handel
pomiędzy krajami średnio i słabo rozwiniętymi stanowi jedynie około 6% obrotów światowych. Kraje rozwinięte na początku XXI wieku ponad 70% swojego
eksportu kierowały do innych krajów rozwiniętych. Wśród krajów rozwijających
się udział ten wyniósł około 50% [Czarny i Śledziewska, 2009].
Zgodnie z danymi MFW, tempo wzrostu wolumenu światowego handlu
towarami i usługami w 2014 roku wyniosło 3,4%. Wzrost obrotów w handlu międzynarodowym związany był ze zwiększoną aktywnością w obrotach międzynarodowych krajów rozwiniętych. Import krajów rozwiniętych wyniósł w 2014
roku około 3,3% przy podobnym wzroście eksportu. W przypadku krajów rozwijających się wzrost importu wyniósł w 2014 roku 3,7% (przy 5,5% w 2013 roku)
a eksport 3,4% (przy 4,6% w 2013 roku)
Od 2007 roku tempo wzrostu obrotów handlowych różniło się w odniesieniu do poszczególnych grup krajów. Poziom handlu towarami i usługami w ujęciu
globalnym był w 2014 roku wyższy o 22% niż w 2007 roku. Import gospodarek
rozwijających się zwiększył się o 46% (przy wzroście eksportu o 32,8%), natomiast
gospodarek rozwiniętych o 10,6% (przy wzroście eksportu o 16,8%) [GUS, 2014].
Warto wskazać, że obecnie dużą rolę odgrywa handel wewnątrzkorporacyjny (np. pomiędzy siedzibą w kraju rozwiniętym a spółkami córkami w krajach
rozwijających się). Tego typu transakcje to w USA około 1/3 całego eksportu
i około 1/5 importu. W skali światowej handel wewnątrzkorporacyjny wyniósł
około 40%. Ten rodzaj handlu jest także bardzo ważny w strukturze handlowej
Japonii, gdzie krajowe przedsiębiorstwa z branży elektronicznej wysyłają części
i podzespoły do montażu przez swoje spółki córki usytuowane w krajach Azji
Południowo-Wschodniej.
W Europie około 75% handlu dokonywana jest w obrębie kontynentu
– w Ameryce Północnej to około 55% a w Azji 25%. Przyczyny powyższych
wysokich wyników w handlu wewnątrzkontynentalnym można dostrzec w poszerzaniu Unii Europejskiej, czy powstaniu 1994 r. NAFTA (udział handlu pomiędzy
USA, Kanadą i Meksykiem przed powstaniem NAFTA wynosił 45%).
Należy podkreślić, że kluczową rolę odnośnie kierunków handlu zagranicznego odgrywa odległość geograficzna. Czas przewozu, koszty transportu
wpływają na to, że handel bardzo dobrze rozwija się pomiędzy krajami sąsiadujący mi sobą. Przykładem tego typu relacji mogą być stosunki gospodarcze Polski
z Niemcami.
W ostatnich dekadach wszystkie regiony świata odnotowały duży skok
obrotów w handlu zagranicznym. Afryka wykazała w latach 1980-2004 wzrost
eksportu o ponad 92%, niemniej jej udział w eksporcie globalnym spadł o ponad
50%. Swój udział w obrocie światowym o 70% w tym okresie zwiększyła Azja,
mniejsze wzrosty zanotowała Europa oraz Ameryka Północna.
382
Największym eksporterem towarów pod koniec pierwszej dekady XXI wieku były Chiny. Na kolejnych miejscach znalazły się Niemcy, USA, Japonia, Holandia, Francja. W eksporcie usług pierwsze miejsce zajmuje USA a następnie
Wielka Brytania, Niemcy, Francja, Chiny, Japonia.
Różnice pomiędzy wolumenem eksportu i importu poszczególnych krajów
doprowadziły do powstania różnic w bilansach handlowych i płatniczych w tych
państwach. Takie kraje jak np. Niemcy, Japonia, Rosja, Kanada odnotowały znaczące nadwyżki tych bilansów, przy deficytach powstałych w bilansach USA,
Wielkiej Brytanii czy Grecji. Warto wskazać, że USA wykazuje ujemne saldo
obrotów towarami i dodatnie w handlu usługami. W wielkościach absolutnych
deficyt USA wyniósł w 2010 roku 500 mld dolarów.
6. Charakterystyka wymiany międzynarodowej Polski
Jak już wspomniano, istotne zmiany w pozycji handlowej Polski miały
miejsce po 1989 roku i związane były ze zmianą systemu, otwarciem gospodarki,
liberalizacją handlu i likwidacją ograniczeń eksportowych oraz importowych. Potwierdzeniem dostosowania do gospodarek rynkowych było przystąpienie Polski
do WTO i UE. W wyniku zmian udział Polski w światowym eksporcie wzrósł
z 0,44% w 1995 do 1,05% w 2008 r. Zmiany dotyczyły też kierunku współpracy
z zagranicą i przesunięcie obrotów z kierunku wschodniego na zachód. W 2009
roku to zdecydowana większość eksportu i importu (odpowiednio 80% i 62%)
dotyczyła handlu z krajami UE. Największe rynki zbytu dla Polski to Niemcy,
Czechy, Wielka Brytania. Główni partnerzy handlowi w imporcie to natomiast
Niemcy, Chiny i Rosja.
Największą rolę w obrotach handlowych Polski odgrywają wyroby elektromaszynowe, metalurgiczne, chemiczne, towary rolno-spożywcze a także
produkty mineralne, wyroby przemysłu lekkiego, ceramicznego, skórzanego,
drzewnego oraz papierniczego. Wolumen importu towarów pod koniec pierwszej dekady XXI wieku znacznie przekroczył eksport, przy odwrotnej tendencji
w obrocie usługami. Dodatnia pozycja w handlu usługami wynika z przewagi
komparatywnej w eksporcie usług (głównie budowlanych, transportowych i turystycznych). W 2009 roku saldo obrotów handlowych było ujemne a w latach
2000-2009 wynosiło od -12 do -61 mld PLN [Rymarczyk, 2012].
W 2014 roku, w porównaniu do roku poprzedniego, Polska odnotowała
wzrost eksportu w cenach bieżących o 7% (eksport wyniósł 165,8 mld EUR).
Wartość importu była wyższa w 2014 r. w stosunku do roku poprzedniego o 7,3%
(w cenach bieżących osiągnęła poziom 168,4 mld EUR). Ujemne saldo obrotów
zagranicznych wyniosło 2,7 mld EUR, co oznacza, że uległo pogłębieniu w stosunku do 2013 r., w którym wyniosło 2,0 mld EUR. W roku 2012 ujemne saldo
obrotów wyniosło 10,6 mld EUR.
Wzrost dynamiki polskiego exportu spowodowany był większym popytem
wewnętrznym w krajach Unii Europejskiej. W ostatnich latach największą grupę
partnerów handlowych stanowią dla Polski kraje Unii Europejskiej – ich udział
w polskim eksporcie stanowi około 77,5% całego polskiego eksportu. W przy-
383
padku importu udział krajów Unii Europejskiej stanowi około 59% (w 2013 r.
wyniósł on 58,5%).
Najważniejszym partnerem handlowym Polski pozostają Niemcy. Wolumen eksportu do tego kraju wyniósł w 2014 r. 43,6 mld EUR, co stanowi około
26,3% całego polskiego eksportu. Poziom importu wyniósł w tym okresie 37,1
mld EUR (import z Niemiec to 22% polskiego importu). Bardzo ważnymi partnerami handlowymi Polski są ponadto Czechy (około 6,5% eksportu), Wielka
Brytania (około 6,4 % eksportu).
W wyniku sytuacji politycznej i nałożenia przez Rosję sankcji w handlu
towarami rolno-spożywczymi udział Rosji w krajowym eksporcie spadł w 2014 r.
z 5,3% do 4,2%.
W imporcie, w wyniku spadku udziału Rosji z 12,1% do 10,3% w 2014
roku kraj ten utracił drugie miejsce wśród partnerów handlowych Polski na rzecz
Chin. Import z Chin wyniósł 10,4% [Główny Urząd Statystyczny, 2015].
W wymianie handlowej największy udział miał eksport i import maszyn,
urządzeń przemysłowych, sprzętu transportowego (wynosi ponad 30% w polskim
eksporcie i imporcie). Z roku na rok wzrasta eksport polskich olejów, tłuszczy
zwierzęcych i roślinnych, oraz import żywności i zwierząt żywych.
Podsumowanie
Podsumowując, w ostatnich kilkudziesięciu latach zmiany w obrocie
gospodarczym doprowadziły do znaczącego wzrostu wolumenu handlu zagranicznego, co jest wynikiem pogłębiania powiązań handlowych, występujących
pomiędzy krajami. Najszybsze tempo wzrostu odnotował handel usługami, w dalszej kolejności handel produktami przemysłowymi (maszynami, urządzeniami,
przedmiotami trwałej konsumpcji), surowcami, produktami rolnymi. Największą
rolę w handlu odgrywają kraje rozwinięte, niemniej udział krajów rozwijających
się stale rośnie. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na stale rosnące Chiny
i Indie, które jak się prognozuje odegrają w XXI wieku ogromną rolę w odebraniu Oceanowi Atlantyckiemu pozycji lidera w światowych obrotach handlowych
i przypisaniu jej Pacyfikowi [Rymarczyk, 2012].
Literatura
• Bożyk Paweł. 2002. Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Warszawa: PWE.
• Budzowski Klemens. 2008. Ekonomiczne problemy w handlu międzynarodowym.
Kraków: Oficyna wydawnicza AMF.
• Czarny Elżbieta, Śledziewska Katarzyna. 2009. Polska w handlu światowym.
Warszawa: PWE.
• Falkowski Krzysztof, Olszyński Józef (red.). 2012. Zmiana miejsca Niemiec i Rosji w gospodarce światowej w pierwszej dekadzie XXI wieku. Implikacje dla Polski. Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH..
• Główny Urząd Statystyczny. 2015. Sytuacja makroekonomiczna w Polsce na tle
procesów w gospodarce światowej w 2014 roku. Warszawa.
384
• Hoekman Bernard, Kostecki Michał Maciej. 2011. Ekonomia światowego systemu
handlu. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu.
• Nowak Alojzy, Kozioł Waldemar (red.).2011. Handel zagraniczny. Perspektywa
Europejska. Warszawa: Wyd. WZ UW
• Nowakowski Marcin K. (red.). 2000. Biznes międzynarodowy. Obszary decyzji
strategicznych. Warszawa: Wyd. Key Text.
• Piklinkiewicz Maciej (red.). 2000. Międzynarodowe stosunki gospodarcze na
przełomie wieków. Warszawa: Difin.
• Rymarczyk Jan. 1996. Handel zagraniczny. Organizacja i technika. Warszawa:
PWE.
• Rymarczyk Jan. 2007. Współczesne tendencje w handlu zagranicznym. Wrocław:
Wyd. Arboretum.
• Rymarczyk Jan. 2012. Biznes międzynarodowy. Warszawa: PWE.
• Rynarzewski Tomasz, Zielińska-Głębocka Anna. 2006. Międzynarodowe stosunki
gospodarcze. Warszawa: PWE.
• Stępień Beata. 2007. Handel zagraniczny. Poradnik dla praktyków. Warszawa.
PWE.
THE ROLE OF FOREIGN TRADE IN ECONOMIC
GROWTH
Summary:
Foreign trade is treated as the driving force of economic development. Currently, the increasing role of foreign trade is caused by the progressive process of
globalization and the associated rapid development of economic cooperation
in the international arena. In Poland, significant changes in economic relations
with foreign countries took place after 1989 and were connected with transformation of the political system, where one of the essential characteristics
assumed the opening of the economy to the world. In consequence the changes created development of trade cooperation with other countries. Currently,
almost every company has at least an intermediate level of business contacts
with foreign countries. Foreign trade affects the size of GDP and its structure,
leads to specialization, enables and facilitates technological progress, leads to
the advantages of competition, increases productivity, the quality of the product and reduces costs.
Keywords: foreign trade, role, transactions, structure.
Zbigniew Klimiuk
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie
DLACZEGO HISZPANIA NIE RADZI
SOBIE W STREFIE EURO? ANALIZA
POLITYKI PIENIĘŻNEJ BANKU
HISZPANII W LATACH 1990-1998
Streszczenie:
Okres 1990-1998 był etapem przejściowym w polityce gospodarczej Hiszpanii. Głównym celem, do którego dążono w tym okresie, było spełnienie
warunków konwergencji, które umożliwiłby Hiszpanii wejście do Unii Gospodarczo-Walutowej. Osiągnięcie tego założenia wywarło znaczny wpływ na
politykę pieniężną Banku Hiszpanii w latach 90. Najważniejszymi czynnikami wywołującymi wzrost cen w Hiszpanii w pierwszej połowie lat 90. były:
presja płacowa oraz kilkakrotne dewaluacje. Bank centralny wobec luźnej
polityki fiskalnej musiał prowadzić restrykcyjną politykę monetarną, aby nie
dopuścić do dalszego zwiększania inflacji.
Słowa kluczowe: gospodarka Hiszpanii, Bank Hiszpanii, polityka pieniężna,
stopy procentowe, inflacja.
Wprowadzenie
Bank Hiszpanii (BH, hiszp. Banco de Espana) wywodzi się od założonego
w 1782 r. prywatnego Banco Nacional de San Carlos. W 1856 r. otrzymał swoją obecną nazwę i status banku centralnego. Podstawą prawną działania Banku
Hiszpanii w analizowanym okresie była ustawa z czerwca 1994 r. o autonomii
banku centralnego [Banco de Espana, 1994]. Na jej podstawie Bank Hiszpanii
prowadził działalność jako kredytodawca ostatniej instancji, wspomagał kredytowo banki komercyjne i oszczędnościowe, które miały problem z utrzymaniem
niezbędnego poziomu płynności finansowej. Ponadto posiadał uprawnienia do
działalności na rynku walutowym i prowadzenia polityki kursowej [Baka, 2001].
Najważniejsze było jednak to, że Bank Hiszpanii był w tym czasie w pełni niezależny od rządu w dziedzinie kształtowania i realizacji polityki pieniężnej. Z powyższej ustawy wynikał także podstawowy cel banku, którym było utrzymanie
stabilności cen i sprawne funkcjonowanie systemu finansowego [Morgan, 1998].
Bank pełnił również funkcje usługowe dla rządu zajmując się obsługą bankową
rachunków rządowych oraz doradztwem.
386
Zbigniew Klimiuk
Dzięki powyższym funkcjom i uprawnieniom Bank Hiszpanii prowadził
w określony sposób politykę pieniężną w latach 1990-1998. Był to bowiem okres
referencyjny (przygotowawczy), w którym Hiszpania musiała spełnić szereg
warunków tzw. kryteriów konwergencji, by móc przystąpić do UGW. Na wypełnienie tych kryteriów znaczący wpływ miała polityka monetarna prowadzona
właśnie przez Bank Hiszpanii [Buiter and Miller, 1981].
W poniższym opracowaniu zaprezentowano cele, jakie wyznaczył sobie
bank centralny w tym okresie, instrumenty polityki pieniężnej jakie wykorzystywał, aby je zrealizować oraz próbuje odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu rzeczywistość zweryfikowała te założenia. Analiza ta przybliży do udzielenia
odpowiedzi na pytanie postawione w tytule: dlaczego Hiszpania nie radzi sobie
w strefie euro?
1. Gospodarka Hiszpanii w latach 2007-2012
Hiszpańska gospodarka stanowiła w tym czasie około 9,2% całej siły nabywczej Unii Europejskiej. W poprzednich latach swój stabilny rozwój gospodarczy finansowała głównie poprzez mocną ekspansję kredytową. Niski koszt
pozyskania kapitału sprawił, iż dzięki tym środkom mogło zostać zrealizowane
wiele projektów deweloperskich. Nakręcający się popyt na nowe nieruchomości
sprawił, że ceny rosły w równie dynamicznym tempie, jak w przypadku innych
krajów. Boom na tym rynku wiązał się również ze wzrostem popytu na pracę
w sektorze. W okresie największej prosperity w budownictwie zatrudnionych
było aż 13% Hiszpanów. Wzrastające w szybkim tempie ceny nieruchomości
skupiły w sobie dużą część środków inwestycyjnych. W ten sposób wykształciła
się negatywna tendencja i duże uzależnienie gospodarki od jednej branży. Ciągle
napływający kapitał do budownictwa zatrzymał jego napływ do bardziej efektywnych sektorów produkcji. Skutkiem tego było osiągnięcie przez Hiszpanię najniższego średniego przyrostu produktywności pracy w średnim okresie. Nie trudno
sobie wyobrazić, jak bardzo te negatywnie nagromadzające się zjawiska wpłynęły na gospodarkę, kiedy załamał się rynek nieruchomości i spadła produkcja
budowlana. Już na początku 2007 r. sektor doświadczył fali zwolnień w wyniku
czego natychmiast zwiększyła się stopa bezrobocia. W latach 2007-2012 stopa
bezrobocia wzrosła z 8,3% do aż 25% pod koniec 2012 r. Wyraźne uzależnienie
gospodarki od budownictwa doprowadziło do znacznej utraty jej konkurencyjności, w efekcie czego wystąpiła mocna nierównowaga w bilansie handlowym.
Odpływ kapitału z kraju i spadek podaży pieniądza przełożyły się na pojawienie
negatywnego zjawiska deflacji w postaci spadku cen. Jeśli chodzi o dynamikę
PKB to najgorszym okresem był 2009 r., kiedy to osiągnął ujemną wartość na
poziomie 3,7%. Rok 2010 był drugim z kolei, kiedy Hiszpania zanotowała spadek
wartości PKB, tym razem o 0,3%. Początkowo zakładano, że sytuacja poprawi się
w 2011 r. i rzeczywiście tak się stało. Był to jednak wzrost o zaledwie 0,4% [Chałupa, 2011]. Źródła tej poprawy upatrywano w reformach i konsolidacji finansów
publicznych. Dalsze prognozy wzrostu w kolejnych latach obarczone były jednak
dużym ryzykiem, iż sytuacja w Europie może negatywnie odbić się na Hiszpanii.
387
Dlaczego Hiszpania nie radzi sobie w strefie euro? ...
Obawy te sprawdziły się i prognozowany wzrost o 0,7% zamienił się w spadek
wartości PKB o 1,4%.
Tabela 1. Hiszpania – Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne (% zmiana
w skali r/r)
PKB
Konsumpcja prywatna
Konsumpcja publiczna
Stopa bezrobocia
Inflacja
Eksport
Import
Deficyt sektora general government
Dług sektora general government
2006
4,1
4
4,6
8,5
3,6
6,7
10,2
2,4
39,7
2007
3,5
3,5
5,6
8,3
2,8
6,7
8
1,9
36,3
2008
0,9
-0,6
5,9
11,3
4,1
-1
-5,2
-4,5
40,2
2009
-3,7
-3,9
3,7
18,0
-0,2
-10
-17,2
-11,2
53,9
2010
-0,3
0,6
1,5
20,1
2,0
11,3
9,2
-9,7
61,5
2011
0,4
-0,8
-0,5
21,7
3,1
7,6
-0,9
-9,4
69,3
2012
-1,4
b.d
-4,1
25,0
2,4
3,1
-5
-8,1
88,4
Źródło: opracowanie własne na podstawie [www 1; www 2; www 3].
Hiszpania jest przykładem kraju, który szczególnie mocno odczuł skutki
kryzysu i globalnego spowolnienia gospodarczego. Rząd jeszcze w listopadzie
2010 r. przyjął Plan Pobudzenia Gospodarki i Zatrudnienia na lata 2008-2010
(tzw. plan E). Zaproponowane w nim działania antykryzysowe objęły wiele
płaszczyzn życia gospodarczego Hiszpanii. Pomocą objęto gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, sektor finansowy, a także rynek pracy, co miało skutkować
pobudzeniem zatrudnienia. Późniejsze pakiety pomocowe miały objąć przemysł
motoryzacyjny (pomoc w wysokości 800 mln euro), ochronę środowiska (600 mln
euro), sektor B+R (500 mln euro), a także przemysł stoczniowy (241 mln euro)
i branżę turystyczną (30 mln euro). Działania zawarte w planie E miały ważne
zadanie uregulowania i ustabilizowania sytuacji na rynku nieruchomości. W ramach wsparcia rząd przewidział pomoc rzędu nawet 34 mld euro na pożyczki dla
chwiejnego sektora. Ponadto władze ratunkiem objęły przemysł lekki, w ramach
którego uruchomiono państwowe linie kredytowe mające za zadanie dofinansowanie szkoleń pracowników, wprowadzenie ulgi na ubezpieczenia społeczne dla
osób po 55 roku życia, a także ułatwienie poszukiwania nowego miejsca zatrudnienia dla osób zwolnionych. Pozostając przy rynku pracy rząd postanowił utworzyć Fundusz Inwestycji Publicznych, który miał dać pracę 200 tys. obywateli
przy dokończeniu najważniejszych inwestycji publicznych, które w wyniku wybuchu kryzysu zostały zatrzymane.
Realizowane programy pomocowe mające zniwelować skutki kryzysu
kosztowały w latach 2009-2010 odpowiednio 2,4% oraz 0,8% PKB, co przyczyniło się do wzrostu deficytu i w konsekwencji długu publicznego. W połączeniu
z niższymi wpływami podatkowymi i rosnącą rentownością obligacji skarbowych
zadłużenie zaczęło przybierać niepokojące rozmiary. W latach 2008-2011 odnotowany został wzrost wartości długu publicznego w relacji do PKB z 40,2% do
388
Zbigniew Klimiuk
69,3%. Wystąpienie takiej sytuacji zmusiło władze Hiszpanii do działań mających ograniczyć przyrost zadłużenia. Interwencja skupiła się głównie na obniżeniu strony wydatkowej budżetu z jednoczesną koniecznością wygenerowania
nowych wpływów po stronie dochodowej. W tym celu podjęto szereg działań,
które zazwyczaj spotykały się z wielkimi oporami ze strony społeczeństwa,
w które reformy uderzały bezpośrednio.
Wykres 1. Zadłużenie Hiszpanii i Polski
Źródło: [www 4].
Od lipca 2010 r. w Hiszpanii obowiązywała m.in. 18% podstawowa stawka
podatku VAT (wzrost o 2%). Ponadto ograniczono wydatki na inwestycje publiczne i zmniejszono płace w sektorze budżetowym o 5%. Pomimo podjętych
reform Hiszpania nadal borykała się z bardzo poważnymi problemami. Kłopoty
w sektorze finansowym zmusiły 9 czerwca 2012 r. do zwrócenia się premiera
Mariano Rajoya o pomoc do MFW. Ponad miesiąc później wniosek ten został
zaakceptowany i do Hiszpanii miało napłynąć ok. 100 mld euro z Europejskiego Funduszu Stabilizacji Finansowej (EFSF) oraz z Europejskiego Mechanizmu
Stabilizacji (ESM). Początkowo władze Hiszpanii zwlekały z podjęciem decyzji
o zwróceniu się o pomoc, jednak wsparcie okazało się niezbędne, a posunięcie to
przywróciło na europejskich rynkach odrobinę optymizmu. Udostępnione środki
po jednomyślnym zaakceptowaniu prośby Hiszpanii przez tzw. euro grupę umożliwiły niezbędne dokapitalizowanie sektora bankowego oraz wprowadzenie koniecznych napraw. Skutkiem finalnym miał być zdrowy, skutecznie regulowany
i ściśle nadzorowany sektor bankowy, który w kolejnych latach będzie zdolny
wesprzeć kraj w drodze do osiągnięcia trwałego i wysokiego wzrostu gospodarczego. W dniu 3 grudnia 2012 r. pojawiła się kolejna decyzja o wsparciu hiszpańskich banków od ESM kwotą 37 mld euro rozłożoną na kilka transz. Pomoc miały
otrzymać cztery znacjonalizowane banki Hiszpanii: Bankia, Novagalicia, CatalunyaCaixa i Banco de Valencia. Środki miały być wykorzystane na restrukturyzację wymienionych banków, na co przed wydaniem decyzji zgodziła się Komisja
Europejska. Jak widać problemy sektora finansowego tego kraju były bardzo
poważne i wymagały długiego okresu naprawczego. Jednak było to niezbędne,
by uspokoić i tak już nerwową sytuację na rynkach. W dniu 22 lutego 2013 r.
389
rząd Hiszpanii w reakcji na ciągle bardzo trudną sytuację przyjął pakiet ustaw
gospodarczych, które miały za zadanie zmieszenie bezrobocia wśród młodzieży,
co było i jest przyczyną wielu problemów wewnętrznych, a także pomocą miały
być objęte małe i średnie przedsiębiorstwa, na rzecz których przeznaczono 45 mld
euro. Była to informacja, na którą wszyscy czekali. Premier Hiszpanii zapowiedział dodatkowo, iż zaostrzeniu ulegną kary za korupcję i malwersacje, a także jasno zostaną określone zasady finansowania partii politycznych. Pozostaje jedynie
obserwować czy sukcesywnie wdrażane reformy przyniosą oczekiwane rezultaty.
2. Realizacja oraz instrumenty polityki pieniężnej
Banku Hiszpanii w latach 1990-1998
Bank Hiszpanii w okresie 1990-1998 za główny cel swojej polityki pieniężnej uznał cel inflacyjny, który miał za zadanie utrzymać inflację na określonym poziomie (CPI mniejszy niż 3%). Można w tym miejscu scharakteryzować
pokrótce czynniki, które kształtowały inflację w tym okresie [Andres, Mestre and
Valles, 1997].
2.1. Determinanty inflacji
Na początku lat 90. istotnym czynnikiem kształtującym inflację były wysokie oczekiwania inflacyjne będące rezultatem trwale utrzymującej się inflacji na
poziomie umiarkowanym. W latach 1990-1991 oczekiwania inflacyjne były dodatkowo zwiększane spodziewanym wzrostem paliw w wyniku wojny w Zatoce
Perskiej [Ehrmann i in., 2001]. W związku z tym związki zawodowe zwiększały
swoje żądania płacowe w ramach negocjacji zbiorowych- dynamika przeciętnego
nominalnego wynagrodzenia w latach 1990-1992 osiągnęła poziom 10,2-11,3%
rocznie. Średnioroczny wzrost wydajności pracy w latach 1990-1992 wyniósł natomiast tylko 1,5%. W 1992 r. podniesione zostały stawki podatku od osób fizycznych oraz podatków pośrednich. Wzrost podatku VAT wpłynął na wzrost inflacji
o 1,3 punktu procentowego.
W 1993 r. poziom inflacji mierzony wskaźnikiem CPI został obniżony
o ponad 1 punkt procentowy. Decydujące znaczenie miała recesja gospodarcza.
W tym samym roku przeprowadzono zbiorowe negocjacje płacowe, w ramach
których tempo wzrostu wynagrodzeń ustalono na niższym poziomie (średnia płaca wzrastała o 7,4% podczas, gdy rok wcześniej o 11%).
W 1994 r. zmieniono sposób ustalania wzrostu płac w ramach zbiorowych
umów o pracę, które obejmowały w sumie 60% zatrudnionych w gospodarce.
Tempo wzrostu płac ustalono na niższym poziomie niż planowana inflacja [Manzano and Galmés, 1996].
W latach 1993-1995 głównym źródłem utrzymującej się inflacji był wzrost
cen dóbr importowanych w ślad za którymi rosły ceny produkcji (PPI). Skok
deflatora cen importowych z nieco powyżej 1% w 1992 r. do około 6% w latach
1993-1994 oraz 4,4% w 1995 r. wynikał z trzykrotnie przeprowadzonej dewaluacji pesety hiszpańskiej- we wrześniu 1992 r. o 5%, w listopadzie tego samego
roku o 6%, w maju 1993 r. o 7% oraz w maju 1995 r. o 7%. Badania MFW doty-
390
Zbigniew Klimiuk
czące pass-through1 w Hiszpanii na początku lat 90. wskazywały, że ceny dóbr
eksportowych były wówczas w znacznym stopniu zdeterminowane przez ceny
zewnętrzne i tym samym kurs walutowy niż przez krajowe koszty produkcji.
W latach 1995-1998 najważniejszym czynnikiem wpływającym na obniżenie inflacji było obniżenie oczekiwań inflacyjnych wynikające ze zwiększającego się przekonania, że Hiszpania stanie się wkrótce częścią UGW. Oczekiwania
co do obniżania się inflacji wzmacniała wiarygodna polityka fiskalna polegająca
na obniżaniu wydatków w celu zmniejszenia deficytu finansów publicznych tak,
aby sprostać wymaganiom Traktatu z Maastricht.
W 1998 r. przeprowadzono reformę podatku od osób fizycznych. Niższy podatek pozwolił na ograniczenie tempa wzrostu płac w następnym okresie. Z drugiej jednak strony nastąpił wzrost płac w sektorze publicznym, które
w roku poprzednim pozostały na niezmienionym poziomie. Wzrost cen produktów przemysłowych był hamowany rosnącą konkurencją ze strony producentów
zagranicznych. Następował bowiem ciągły wzrost importu i eksportu. W latach
1997-1998 utrzymywał się spadkowy trend światowych cen ropy naftowej. W porównaniu ze średnim poziomem z 1996 r., cena ropy naftowej w 1998 r. była
o 36% niższa.
Niezależność banku centralnego oraz realizacja bezpośredniego celu inflacyjnego przez Bank Hiszpanii od początku 1995 r. zaczęła wpływać na wzrost
wiarygodności realizowanej polityki monetarnej. Od początku 1996 r. polityka pieniężna Banku Hiszpanii była stopniowo rozluźniana [Kashyap and Stein,
1995]. Podstawowa stopa procentowa Banku Hiszpanii została obniżona z 9%
w grudniu 1995 r. oraz do 3% w grudniu 1998 r. Wszystkie z wyjątkiem jednej
(w październiku 1998 r. z 4,25% do 3,75%) obniżki stóp procentowych wynosiły
0,25 punktu procentowego. Równocześnie rząd prowadził działania mające na
celu zrównoważenie finansów publicznych, co ułatwiło władzom monetarnym
stopniowe obniżanie inflacji. Nastąpił wzrost wiarygodności stabilnego kursu
walutowego, dzięki czemu nie występowały już wysokie zmiany cen dóbr importowanych, a kurs escudo pewnie utrzymywał się w granicach wyznaczonych
przez ERM.
Badania MFW dotyczące procesów dezinflacyjnych w Hiszpanii w latach
90. wskazały na drugorzędne znaczenie w obniżeniu inflacji w latach 1995-1998
ze strony czynników podażowych, w tym cen żywności oraz czynników związanych z umiarkowanym wzrostem płac w tym okresie. W latach 1994-1998 inflacja mierzona wskaźnikiem CPI spadła w Hiszpanii z poziomu 4,7% do 1,8%.
Wymienione wyżej czynniki w znaczący sposób przyczyniły się do kształtowania
inflacji w okresie 1990-1998.
Poniższa tabela przedstawia miernik inflacji i inne z nią związane wskaźniki w latach 1990-1998.
Pass through – pojęcie stosowane dla określenia wielkości inflacji wywołanej deprecjacją
(aprecjacją) waluty krajowej.
1
391
Tabela 2. Mierniki inflacji i inne powiązane z nią wskaźniki w latach
1990-1998
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
Zharmonizowany
wskaźnik cen konsumpcyjnych (HICP)
bd
5,9
5,9
4,9
4,6
4,6
3,6
1,9
1,8
Wskaźnik cen konsump6,7
cyjnych (CPI)
5,9
5,9
4,6
4,7
4,7
3,6
2,0
1,8
Wartość referencyjna
Deflator PKB
Ceny produkcyjne (PPI)
Deflator cen importowych
Jednostkowe koszty pracy
Średnie wynagrodzenie
Produktywność pracy
Realny wzrost PKB
bd 4,4 3,8 3,1
7,3 7,1 6,9 4,3
2,0 1,3 1,2 2,4
-2,8 -1,5 1,2 6,1
11,2 9,7 7,9 5,5
10,0 10,4 10,4 8,3
0,0 1,7 2,8 2,3
3,8 2,5 0,9 -1,0
3,1
4,0
4,5
5,8
0,9
3,9
3,3
2,4
2,7
4,9
6,9
4,4
3,3
3,5
1,0
2,8
2,6
3,5
1,7
0,7
3,2
5,5
1,5
2,4
2,7
2,3
1,0
3,4
2,4
3,3
0,9
3,9
2,2
2,4
-0,7
-0,4
2,7
2,6
0,3
4,3
Luka popytowa (pkt.
procentowe)
-1,8 -1,6
3,9
4,0
4,4
3,2
1,7
0,3
3,8
Źródło: zestawienie własne na podstawie danych OECD(2003), IMF(1998c, 2003c) oraz
Eurostat.
2.2. Polityka pieniężna
Od początku realizacji strategii BCI do połowy 1995 r. podstawowa stopa
procentowa Banku Hiszpanii została zwiększona o prawie 2 punkty procentowe
i w czerwcu wynosiła 9,25%, podczas gdy inflacja nadal utrzymywała się na poziomie około 5%.
Wykres 2. Inflacja CPI w Hiszpanii oraz podstawowa stopa procentowa Banku Hiszpanii
Źródło: IMF IFS.
392
Zbigniew Klimiuk
Wzrost podstawowej stopy procentowej Banku Hiszpanii w 1995 r. oznaczał zwiększenie różnicy w poziomach stóp procentowych Hiszpanii i innych
krajów. Przykładowo różnica względem podstawowej stopy procentowej Bundesbanku w okresie od listopada 1994 r. do grudnia 1995 r. nominalnie wzrosła
z 1,35 do 4 punktów procentowych. Realnie podstawowa stopa procentowa Banku Hiszpanii wzrosła z 3% pod koniec 1994 r. do prawie 5% pod koniec 1995 r.
Zaostrzenie polityki pieniężnej w 1995 r. spowodowało spadek inflacji w 1996 r.,
co pozwoliło na rozpoczęcie ostrożnego obniżania stóp procentowych. Występowały jeszcze inne czynniki pozwalające rozluźnić politykę pieniężną w Hiszpanii:
–
spadek oczekiwań inflacyjnych z przekonaniem o wejściu Hiszpanii
do UGW. Narzędziem do mierzenia oczekiwań inflacyjnych stosowanym przez bank centralny była krzywa dochodowości i różnice
w poziomie rynkowych stóp procentowych między Hiszpanią i innymi krajami (głównie długookresowe stopy procentowe jako kryterium konwergencji);
–
stabilny kurs pesety hiszpańskiej- nieznacznie odchylał się od dwustronnych kursów centralnych wyznaczonych w ramach systemu
ERM;
–
wzrost równowagi finansów publicznych.
Obniżki stóp procentowych w latach 1996-1998, tj. w okresie poprzedzającym przystąpienie do UGW, były dokonywane stopniowo. Cięcia podstawowej
stopy procentowej Banku Hiszpanii wynosiły 25 lub 50 punktów bazowych. Ilustruje to wykres 3.
Wykres 3. Skala zmian podstawowej stopy procentowej Banku Hiszpanii
(w punktach procentowych)
Źródło: IMF IFS.
Na początku lat 90. Hiszpania była krajem o umiarkowanej, ale trwałej
inflacji, której poziom wahał się w przedziale od 4% do 6% rocznie. Wskaźnik
ten był wyższy niż w większości krajów Europy Zachodniej. Nawet w okresie
spowolnienia gospodarczego na początku lat 90. oraz recesji w 1993 r. wskaźnik
wzrostu cen konsumpcyjnych nie obniżył się.
Proces dezinflacji rozpoczął się w Hiszpanii w 1996 r. Wówczas wskaźnik
CPI spadł do poziomu poniżej 4%, by w kolejnym roku wynieść 2%. Oznaczało
393
to, że wzrost cen był znacznie niższy niż wartość referencyjna, która w 1997 r.
wynosiła 2,7%, a Hiszpania spełniła w ten sposób inflacyjne kryterium konwergencji. W pierwszych dwóch latach członkostwa w UGW nastąpił ponowny
wzrost inflacji, która w 1999 r. przekroczyła wartość referencyjną o 0,1 punktu
procentowego. Ostatnie dwa lata poprzedzające przystąpienie Hiszpanii do UGW
to okres skutecznej polityki dezinflacyjnej wynikającej z działań rządu w zakresie
obniżania deficytu budżetowego, jak i banku centralnego [Mojon, 1999]. Inflacja
została obniżona z poziomu umiarkowanego (4,6% w 1995 r.) do wielkości poniżej wartości referencyjnej (2% w 1997 r. i 1,8% w 1998 r.). Był to niewątpliwie
sukces polityki pieniężnej, na który wpływ miały stosowane przez bank centralny
instrumenty polityki pieniężnej.
2.3. Nominalna długookresowa stopa procentowa
jako instrument polityki pieniężnej
Omawiając zagadnienie długookresowej stopy procentowej warto zwrócić uwagę na jej wpływ na wielkość inflacji. Zmiany długookresowych stóp procentowych mogą wpływać na poziom inflacji za pośrednictwem następujących
kanałów:
–
zmiany długookresowych stóp procentowych prowadzą do zmian
o przeciwnym kierunku w wydatkach finansowanych długookresowym kredytem; nawet, jeżeli realny poziom tych stóp nie zmienia
się, ich wyższy nominalny poziom oznacza, że przy stałych nominalnych ratach spłat kredytu ich realny ciężar staje się relatywnie
wyższy;
–
wzrost (spadek) długookresowych stóp procentowych dokonuje
się poprzez obniżenie (zwiększenie) cen papierów wartościowych
o długim terminie pierwotnym; oznacza więc spadek (wzrost) majątku, a w efekcie wydatków uczestników rynku.
Można zaobserwować zależność odwrotną, tzn. gdy inflacja wpływa na
długookresową stopę procentową. Dzieje się tak wtedy, gdy inflacja oddziałuje na
oczekiwania inflacyjne. Inwestują w długookresowe papiery dłużne uczestnicy
rynku akceptują taką stopę procentową, która pozwoli im uzyskać określony realny dochód. Jeżeli oczekują zwiększenia (zmniejszenia) inflacji, wtedy domagają
się wyższego (niższego) wynagrodzenia. Na długookresowe stopy procentowe
mają wpływ także stopy procentowe, ustalane przez bank centralny. Współzależność krótkookresowych stóp procentowych z długookresowymi stopami
procentowymi określa teoria terminowej struktury stóp procentowych. Proces dostosowań w strukturze portfeli inwestycyjnych uczestników rynku, a w rezultacie
w poziomie stóp o różnych terminach pierwotnych dobiega końca z chwilą, gdy
oczekiwane przychody z danej inwestycji w długoterminowe instrumenty dłużne
zrównoważą się z dochodami z takiej samej inwestycji w papiery krótkoterminowe, odnawianej w tym okresie.
Zgodnie z przedstawionymi zależnościami, wzrost stóp procentowych banku
centralnego powinien prowadzić do spadku długookresowych stóp procentowych.
394
Zbigniew Klimiuk
Jednak zaostrzenie polityki pieniężnej może mieć opóźniony wpływ na spadek stopy długookresowej lub nawet wpłynąć na jej krótkookresowy wzrost, gdyż:
–
może pojawić się przypuszczenie, że bank centralny zaostrza politykę monetarną, ponieważ spodziewa się wzrostu inflacji; wzrost
stóp procentowych banku centralnego może być zatem sygnałem do
podniesienia oczekiwań inflacyjnych i tym samym wzrostu długookresowej stopy procentowej;
–
inwestorzy mogą spodziewać się, że zaostrzenie polityki monetarnej dziś, może oznaczać jej rozluźnienie w przyszłości.
Innym czynnikiem wyjaśniającym zmiany stóp procentowych o różnych
terminach pierwotnych, które przebiegają inaczej niż wskazuje teoria terminowej
struktury stóp, jest zmieniające się ryzyko danego kraju [Pill, 1996].
Analizując kształtowanie się długookresowych stóp procentowych w Hiszpanii w latach 1990-1998 można wyróżnić dwa etapy:
–
lata 1990-1994- okres, w którym poziom długookresowych stóp
procentowych wahał się w przedziale od 10 do 15%, podczas gdy
inflacja utrzymywała się na poziomie od 4,6 do 6,7%;
–
lata 1995-1998- okres, w którym początkowo ze względu na wysoką inflację długookresowe stopy procentowe rosły, a następnie wobec stopniowego obniżania inflacji, malały.
Poniższy wykres przedstawia kształtowanie się długoterminowych stóp
procentowych w Hiszpanii w okresie od 1990 do 2002 r.
Wykres 4. Długookresowa nominalna stopa procentowa w Hiszpanii w latach
1990-2002 (oprocentowanie dziesięcioletnich obligacji skarbowych)
Źródło: IMF IFS.
Na początku lat 90. długookresowe stopy procentowe utrzymywały się na
wysokim poziomie powyżej 14%. Wynikało to z wysokiej inflacji oraz wysokich
oczekiwań inflacyjnych. Do końca 1992 r. oprocentowanie obligacji 10-letnich
Hiszpanii wahało się w przedziale 11-14%. Na początku 1993 r. Bank Hiszpanii
zaczął rozluźniać politykę pieniężną, by pobudzić gospodarkę, która znalazła się
w recesji [Sastre, 1998]. Wraz z obniżaniem krótkookresowych stóp procentowych następował również spadek stopy długookresowej- z prawie 14% pod koniec 1992 r. do 8% pod koniec 1993 r. W latach 1994-1995 długookresowa stopa
procentowa ponownie zaczęła wzrastać.
395
Głównym czynnikiem decydującym o wysokim poziomie długookresowej
stopy procentowej była wysoka inflacja, która w latach 1990-1994 wynosiła od
4,6 do 6,7% rocznie, tj. od 1,5 do 2,1 punktu procentowego powyżej wartości
referencyjnej. Wysokie stopy były również odpowiedzią na wysokie oczekiwania
inflacyjne. Wynikały one ze spodziewanego wzrostu cen ropy naftowej, którego przyczyną był konflikt w Zatoce Perskiej. Koniec wojny w Zatoce Perskiej
(w lutym 1991) wpłynął na obniżenie oczekiwań inflacyjnych i krótkotrwałą, niewielką obniżkę długookresowych stóp procentowych. Spadek stóp na początku
1993 r. wynikał z rosnącego popytu na hiszpańskie obligacje skarbowe ze strony
inwestorów zagranicznych. Wysokie realne oprocentowanie hiszpańskich papierów dłużnych przyciągało inwestorów, szczególnie w związku z dokonaniem liberalizacji prawa dewizowego w 1992 r.
W czerwcu 1994 r. uniezależniono Bank Hiszpanii od rządu – zgodnie
z wymogami Traktatu z Maastricht. Oznaczało to, że rząd nie mógł pokrywać deficytu budżetowego funduszami z banku centralnego, przez co musiał zwiększyć
podaż obligacji skarbowych [Banco de Espana, 1998b]. W konsekwencji tego
oprocentowanie zaczęło wzrastać. W efekcie długookresowa stopa procentowa
z powrotem wzrosła z 8% na początku 1994 r. oraz do 12% na początku 1995 r.
Na początku 1995 r. Bank Hiszpanii kontynuował – zapoczątkowaną po
uzyskaniu niezależności – politykę podnoszenia stóp procentowych. Polityka wysokich stóp procentowych była narzędziem realizacji bezpośredniego celu inflacyjnego. Wraz z krótkookresowymi stopami rosły także stopy długookresowe.
Taka zależność była wywołana wzrostem oczekiwań inflacyjnych: rząd zwiększył
podaż obligacji skarbowych, by pokryć wysoki deficyt budżetowy.
Wysokie stopy banku centralnego i obniżany (od 1995 r.) deficyt finansów
publicznych, doprowadziły do spadku inflacji w 1996 r. do 3,6% z poziomu 4,7%
rok wcześniej. Długookresowe stopy procentowe ulegały również stopniowemu
obniżaniu- następował proces ich stopniowej konwergencji z poziomem w innych
krajach UE: 11% w 1995 r., 8,2% w 1996 r., 5,8% w 1997 r. i 4,6% w 1998 r.
W 1997 r. długookresowa stopa procentowa w Hiszpanii osiągnęła poziom poniżej wartości referencyjnej, a w 1998 r. była jedynie o 0,2 punktu procentowego
wyższa od średniej trzech krajów charakteryzujących się najniższą inflacją, na
podstawie których liczona była wartość referencyjna.
Sukces w postaci obniżenia inflacji do planowanego poziomu 2% pozwolił
na stopniowe obniżanie krótkookresowych stóp procentowych, w ślad za którymi
zmniejszały się stopy długookresowe. Dodatnia zależność między krótkimi i długimi stopami została wywołana poprzez zwiększające się przekonanie uczestników rynku o możliwości wypełnienia przez Hiszpanię kryteriów z Maastricht. To
z kolei spowodowało mniejsze ryzyko kraju i antycypowanie kolejnych obniżek
krótkookresowych stóp procentowych. Dzięki temu w czasie dwuletniego okresu
referencyjnego (1997-1998), poprzedzającego przystąpienie do UGW, Hiszpanii
udało się wypełnić kryterium długookresowych stóp procentowych.
396
Zbigniew Klimiuk
2.4. Polityka kursowa Banku Hiszpanii
Waluta hiszpańska od początku lat 90. uczestniczyła w systemie ERM2,
w którym pozostała mimo kryzysu w latach 1992-1993. Analizę kształtowania
się kursu pesety hiszpańskiej od początku lat 90. do momentu utworzenia UGW
można podzielić na dwa okresy [Kollmann, 1997]:
–
lata 1990-1995- mimo uczestniczenia w ESW kurs pesety podlegał licznym wahaniom, czterokrotnie przeprowadzona została
dewaluacja;
–
lata 1996- 1998- okres stabilizacji kursu pesety przed przystąpieniem do UGW.
Pasmo dopuszczalnych wahań pesety hiszpańskiej od początku uczestnictwa w systemie ERM ustalone zostało na poziomie +/-6%. Od początku lat 90.
nie ustawała presja na jej aprecjację, w wyniku czego jej kurs utrzymywał się
blisko górnej granicy dopuszczalnych wahań. W 1991 r. peseta była najsilniejszą
walutą w ERM [Grilli and Roubini 1992]. Dalszą presję na aprecjację pesety wywołało przeprowadzenie liberalizacji przepływów kapitałowych w lutym 1992 r.,
tj. wcześniej niż wymagał tego harmonogram tworzenia wspólnego rynku na obszarze UE. W Hiszpanii wówczas utrzymywały się na wysokim poziomie realne
stopy procentowe. Obowiązkiem Banku Hiszpanii w związku z uczestnictwem
pesety hiszpańskiej w systemie ERM było podjęcie działań zmierzających do
utrzymania kursu pesety w ramach dopuszczalnego pasma wahań. Z tego powodu
przeprowadzane były interwencje na rynku walutowym [Gourinchas and Tornell,
1996]. Aby osłabić walutę krajową Bank Hiszpanii od połowy 1990 r. do połowy
1992 r. sześć razy interweniował na rynku walutowym w wyniku czego skupił
blisko 20 mld dolarów [Clarida and Gali, 1994]. Operacje te były jednak mało
skuteczne, ponieważ kurs pesety hiszpańskiej nie obniżył się.
Wykres 5. Rezerwy walutowe w Hiszpanii w latach 1990-1998 ( w mld USD)
Źródło: IMF IFS.
W 1992 r. nastąpił kryzys w ESW, którego przyczynami były:
–
wzrost inflacji w Niemczech (najsilniejszej gospodarki w ESW),
w wyniku zwiększonych wydatków budżetowych po zjednoczeniu
Niemiec Wschodnich i Zachodnich i będący tego skutkiem wzrost
stóp procentowych;
Przed przystąpieniem pesety do ERM, tj. 19 czerwca 1989 r. , Hiszpania stosowała kurs
płynny.
2
397
–
problemy z ratyfikacją Traktatu z Maastricht.
Kapitał zagraniczny zaczął gwałtownie odpływać z Hiszpanii. Oznaczało
to silną presję spekulacyjną na deprecjację jej waluty, uznawanej wówczas za
przewartościowaną. Jednocześnie silna presja deprecjacyjna objęła finta brytyjskiego i lira włoskiego. W wyniku interwencji walutowych Banku Hiszpanii
wielkość rezerw walutowych od czerwca do września 1992 r. przeprowadzona
została dewaluacja pesety hiszpańskiej. Skala dewaluacji pesety była niewielka
i wyniosła 5%. W dniu 23 września 1992 r. bank centralny wprowadził na krótko
następujące ograniczenia dla banków komercyjnych w zakresie transakcji zagranicznych [Goodfriend, 1995]. Były nimi:
–
banki komercyjne, które zamierzały kupić pesety na terminowym
rynku walutowym, zostały zobowiązane do każdorazowego składania w Banku Hiszpanii nieoprocentowanego depozytu walutowego
równego wartości transakcji;
–
banki komercyjne, które decydowały się udzielić kredytu denominowanego w pesetach nierezydentom, zostały zobowiązane do składania nieoprocentowanego depozytu walutowego w banku centralnym
w wysokości kredytu (nie dotyczyło to kredytów handlowych);
–
banki krajowe zostały zobowiązane do utrzymania rezerw gotówkowych w walutach obcych, by pokryć zobowiązania zaciągnięte
w pesetach w swoich oddziałach zagranicznych i w krajowych oddziałach banków zagranicznych.
Po dwóch tygodniach wprowadzono nowe wymagania, dotyczące konieczności składania depozytów w banku centralnym w przypadku sprzedaży waluty
krajowej nierezydentom na rynku spot oraz tzw. krótkiej sprzedaży, której podmiotem byli nierezydenci. Dewaluacja oraz wprowadzenie ograniczeń przepływu
kapitału nie oznaczały końca kłopotów z kursem walutowym Hiszpanii. Presja na
osłabienie pesety nie osłabiła się. Bank Hiszpanii prowadził z nią nieskuteczną
walką poprzez interwencje walutowe. Od września do listopada 1992 r. ich wartość sięgnęła prawie 8 mld dolarów, nie dało to jednak zamierzonego rezultatukurs pesety nie został utrzymany. W dniu 23 listopada 1993 r. nastąpiła ponowna
dewaluacja pesetyn – o 6%. W tym samym momencie zniesiono wprowadzone
w ciągu ostatnich lat ograniczenia przepływów kapitałowych.
Na początku 1993 r. Bank Hiszpanii w celu odtworzenia poziomu rezerw walutowych wykorzystanych do interwencji walutowych w roku poprzednim, zaczął skupywać obce waluty. Jeszcze w lutym pojawiła się kolejna presja na deprecjację pesety
hiszpańskiej. Ponownie przeprowadzone zostały interwencje walutowe – tym razem
wielkość rezerw obniżyła się o prawie 7 mld dolarów. Ostatecznie jednak 14 maja
1993 r. nastąpiła trzecia już w latach 90. dewaluacja waluty hiszpańskiej o 7%.
Mimo kryzysu, jaki objął EMS, peseta hiszpańska nie opuściła systemu.
W sierpniu 1993 r. banki centralne krajów uczestników systemu podjęły wspólną
decyzję o rozszerzeniu dopuszczalnego pasma wahań do +/-15%. Oznaczało to
większą swobodę dla polityki kursowej w przypadku kolejnych ataków spekulacji. Do końca 1993 r. i przez cały 1994 r. sytuacja na rynku walutowym była
ustabilizowana [Canzoneri, Valles and Vinals, 1996].
398
Zbigniew Klimiuk
Na początku 1995 r. ponownie pojawiły się kłopoty z utrzymaniem stabilności niektórych walut w systemie ERM. Głównym powodem był kryzys
w krajach rozwijających się (głównie w Meksyku) oraz pogorszenie prognoz
gospodarczych w Stanach Zjednoczonych. Presja na deprecjację pesety hiszpańskiej wynikała również z pojawiających się wątpliwości co do możliwości obsługi długu publicznego przez rząd hiszpański (w 1994 r. dług przekroczył 60% PKB
i nadal wzrastał). Mimo prowadzonych interwencji walutowych w dniu 6 marca
1995 r. Bank Hiszpanii zdewaluował pesetę o 7%. Natychmiast po tym kurs waluty hiszpańskiej zaczął się umacniać i już w połowie roku uzyskał swój poziom
z początku roku [IMF, 1997].
Bilateralne kursy pesety hiszpańskiej w okresie referencyjnym, tj. od marca 1996 r. do lutego 1998 r., dla większości walut utrzymywały się blisko kursów
centralnych. Niewielkie odchylenia miały charakter tymczasowy i nie zagrażały
stabilności kursu walutowego. W miarę postępu konwergencji krótkookresowych
stóp procentowych wobec pozostałych krajów Unii Europejskiej, odchylenia kursu pesety od jej kursów centralnych stale zmniejszały się. Bank Hiszpanii tylko
raz interweniował na rynku walutowym skupując w styczniu 1997 r. niewiele
ponad 3 mld dolarów. Poniższy wykres obrazuje odchylenia kursu pesety hiszpańskiej od bilateralnych kursów centralnych w omawianym okresie.
Wykres 6. Odchylenia kursu pesety hiszpańskiej od bilateralnych kursów
centralnych w latach 1990-1998
Źródło: IMF IFS.
399
Odchylenie powyżej zera oznacza, że bilateralny kurs przewyższa kurs
centralny – następuje aprecjacja pesety; poniżej zera oznacza, że bilateralny kurs
znajduje się poniżej kursu centralnego – następuje deprecjacja pesety. Hiszpania
wypełniła kursowe kryterium konwergencji i w dniu 1 stycznia 1999 r. stała się
członkiem UGW.
3. Wykonanie polityki pieniężnej Banku Hiszpanii
w latach 1990-1998- porównanie celów z realizacją
Niniejsza część poświęcona jest porównaniu założeń polityki pieniężnej
w Hiszpanii z jej realizacją w okresie 1990-1998 [Kashyap and Stein, 2000]. Analiza ta pozwoli określić, w jakim stopniu zakładane w danym okresie cele polityki
monetarnej zostały zrealizowane. Poniższa tabela prezentuje, w jaki sposób zrealizowany został cel pośredni polityki monetarnej w Hiszpanii przy wykorzystaniu dynamiki podaży pieniądza, a jakie były pierwotne założenia.
Tabela 2. Dynamika podaży pieniądza a pośredni cel polityki monetarnej
w Hiszpanii w latach 1990-1994
1990
1991 1992 1993
1994
Planowany przyrost agregatu ALP 6,5-9,5% 7-11% 8-11% 4,5-7,5% 3-7%
Rzeczywisty przyrost agregatu ALP 12,6%
10,8% 5,2% 8,6%
8,2%
Źródło: Bank Hiszpanii (1990-1994).
Od początku lat 90. jedynie raz Bank Hiszpanii zrealizował swój cel
w postaci przyrostu podaży pieniądza – w 1991 r. wyniósł 10,8%, tj. minimalnie poniżej górnej granicy planowanego wzrostu. W 1992 r. rzeczywisty przyrost
agregatu ALP był niższy od wyznaczonego przedziału, natomiast w pozostałych
latach przewyższał górną granicę planowanego przedziału o 1,1- 3,2 punktu procentowego [Bernanke and Gertler, 1995].
Rzeczywisty przyrost podaży pieniądza w całym okresie 1990-1994 był
zbliżony do sumy górnych granic planowanych przyrostów – obie wielkości wynosiły odpowiednio 54,2% i 55,1%. Nadmierna podaż pieniądza – szczególnie
w latach 1993-1994- była tym samym źródłem presji inflacyjnej.
W kolejnej tabeli znajduje się zestawienie wartości nominalnych stóp długookresowych uzyskanych w latach 1990-1998 z ich wartościami referencyjnymi
zakładanymi w danym okresie.
Tabela 3. Długookresowa stopa procentowa w Hiszpanii w latach 1990-1998
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
Długookresowa stopa
procentowa
Wartość referencyjna
Źródło: IMF IFS, Eurostat.
14,7 12,4 12,2 10,1 10,1 11,3 8,7
6,4
4,8
-
7,7
6,6
10,7 10,7 9,3
10,0 9,5
8,5
400
Zbigniew Klimiuk
Na początku lat 90. podstawowa stopa procentowa Banku Hiszpanii wynosiła 14,7%. W tym samym czasie w Niemczech podstawowa stopa procentowa Bundesbanku była około o 6,7 punktu procentowego niższa i wynosiła 8%.
W ujęciu realnym różnica ta była mniejsza – w 1990 r. zmieniła się od 1,8 punktu
procentowego (w kwietniu) do 3,1 punktu procentowego (we wrześniu), ponieważ inflacja w Hiszpanii utrzymywała się na umiarkowanym poziomie (6-7%),
podczas gdy w Niemczech była dwukrotnie niższa.
Bank Hiszpanii miał ograniczone pole działania, gdyż z jednej strony
musiał podnieść stopy procentowe, by zmniejszyć inflację, a z drugiej strony je
obniżyć, by powstrzymać napływ zagranicznego kapitału i wywiązać się ze zobowiązania utrzymania pesety w ramach dopuszczalnego pasma wahań w systemie ERM. Na początku 1991 r. Bank Hiszpanii rozluźnił politykę pieniężną. Do
połowy 1992 r. podstawowa stopa procentowa spadła zarówno nominalnie, jak
i realnie, o 2,3 punktu procentowego. Jednak już w lipcu 1992 r. zaczął podnosić stopy procentowe, ale w 1993 r. ze względu na recesję ponownie je obniżył.
Podstawowa stopa procentowa spadła łącznie w okresie od grudnia 1992 r. do
grudnia 1993 r. o 2,1 punktu procentowego – z 12,2% do 10,1% [Alberola, Ayuso
and Lopez-Salido, 1997].
W okresie 1990-1996 wartości długookresowej stopy procentowej przewyższały ich wartości referencyjne, jakie zakładano w tych latach. Tylko w 1994 r.
udało się uzyskać zakładaną stopę procentową. W 1996 r. długookresowa stopa
procentowa była tylko o 0,2 punktu procentowego wyższa od wartości założonej w tym roku. Od tego właśnie roku rozpoczął się proces konwergencji poziomu stóp procentowych. W latach 1997-1998 długoterminowe stopy procentowe
zmniejszały się stopniowo i ukształtowały się na poziomie poniżej ich wartości
referencyjnych [Malo de Molina, Gutierres (red),1998].
Jeśli chodzi o politykę kursu walutowego, jej celem było utrzymanie kursu
pesety hiszpańskiej w ramach dopuszczalnego pasma wahań- początkowo było to
+/-6%, a ostatecznie +/-2,25% w stosunku do bilateralnych kursów centralnych.
W latach 1990-1995 mimo starań nie udawało się utrzymać kursu pesety
w tym przedziale, czego przejawem była aż czterokrotnie przeprowadzana dewaluacja waluty.
Dopiero od 1996 r. kurs pesety hiszpańskiej zaczął się stabilizować. Ten
stan utrzymał się do 1998 r., co pozwoliło wypełnić kryterium kursowe. Dzięki
temu od 1999 r. Hiszpania stała się członkiem UGW. Poniższa tabela przedstawia,
w jaki sposób Hiszpanii udało zrealizować się bezpośredni cel inflacyjny w latach
1990-1998, który miał na celu utrzymania inflacji na niskim poziomie.
401
Tabela 4. Mierniki inflacji w Hiszpanii w latach 1990-1998
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
Zharmonizowany wskaźnik cen
konsumpcyjnych
(HICP)
Wskaźnik cen
konsumpcyjnych
(CPI)
Wartość
referencyjna
bd
5,9
5,9
4,9
4,6
4,6
3,6
1,9
1,8
6,7
5,9
5,9
4,6
4,7
4,7
3,6
2,0
1,8
bd
4,4
3,8
3,1
3,1
2,7
2,6
2,7
2,2
Źródło: zestawienie własne na podstawie danych OECD(2003), IMF(1998c, 2003c) oraz
Eurostat.
Na początku lat 90. inflacja w Hiszpanii utrzymywała się na wysokim
poziomie- 6,7% w 1990 r. i 5,9% w latach 1991-1992. Wynikało to głównie
z szybkiego tempa wzrostu płac. W kolejnym roku nastąpił spadek wzrostu cen
o 1 punkt procentowy – głównie w wyniku recesji. W kolejnych latach – aż do
1996 r. – nie odnotowano postępu w obniżaniu inflacji, mimo iż lata 1994-1996
obejmowały pierwszy Program Zbieżności, który zakładał realizację kryteriów
konwergencji – w tym kryterium inflacyjnego do 1997 r. W połowie lat 90. inflacja nadal znajdowała się na zbyt wysokim poziomie- w 1995 r wynosiła 4,7%.
W całym okresie od 1990 r. do 1996 r. wskaźnik cen konsumpcyjnych przewyższał wartości zakładanej inflacji w tych latach – odpowiednio w 1990 r. był wyższy o 1,5 punktu procentowego, w 1991 o 2,1 punktu procentowego, w latach
1993-1995 był wyższy o około 1,5-2 punktu procentowego, natomiast w 1996 r.
o 1 punkt procentowy. Dopiero w 1997 r. i 1998 r. inflacja ukształtowała się na
niższym poziomie niż zakładano.
Podsumowanie
Okres 1990-1998 był etapem przejściowym dla polityki gospodarczej
Hiszpanii. Głównym celem, do którego dążono w tym okresie, było spełnienie
warunków konwergencji, które umożliwiłby Hiszpanii wejście do UGW. Osiągnięcie tego założenia wywarło znaczny wpływ na politykę pieniężną Banku
Hiszpanii w latach 90. Najważniejszymi czynnikami wywołującymi wzrost cen
w Hiszpanii w pierwszej połowie lat 90. były: presja płacowa oraz kilkakrotne dewaluacje. Jednak mimo dewaluacji o łącznej wartości ponad 27%, inflacja
w latach 1993-1994 nie przekroczyła poziomu z 1992 r. Świadczyło to o tym,
że ceny w Hiszpanii w tym okresie wykazywały duży stopień sztywności. Bank
centralny wobec luźnej polityki fiskalnej musiał prowadzić restrykcyjną politykę
monetarną, aby nie dopuścić do dalszego zwiększania inflacji [Jareiio, Sebastian
and Valles, 1997].
402
Zbigniew Klimiuk
Obniżenie inflacji do stabilnego poziomu (za taki uznawano inflację na
poziomie do 2%) utrudniała polityka rządu, który w pierwszej połowie lat 90.
wykazywał brak dyscypliny budżetowej. Natomiast utrzymująca się na wysokim
poziomie inflacja nie pozwalała na obniżenie długookresowej stopy procentowej oraz stabilności kursu walutowego. Obniżanie inflacji w Hiszpanii w latach
1996-1998 było konsekwencją wzrostu jakości zarówno polityki monetarnej, jak
i fiskalnej [Eichenbaum and Evans, 1995]. Wzrost dyscypliny finansów publicznych, uniezależnienie banku centralnego, zacieśnienie polityki monetarnej oraz
perspektywa przystąpienia Hiszpanii do UGW – były najważniejszymi czynnikami, które pozwoliły obniżyć inflację do wymaganego poziomu.
Należy powtórzyć po raz kolejny, iż w latach 1990-1998 największe znaczenie w polityce pieniężnej Banku Hiszpanii miał kanał dochodu do dyspozycji
oraz kanał kursu walutowego, mniejsze znaczenie miały kanały: popytowy i kredytowy [Kishan, and Opiela, 2000], natomiast kanał majątkowy nie został w ogóle
wykorzystany. Po wejściu do UGW Hiszpania pozbawiona została się (z założenia) obu głównych kanałów polityki pieniężnej i ten fakt tłumaczy w znacznym
stopniu problemy makroekonomiczne tego kraju po osiągnięciu członkowstwa
w strefie euro.
Literatura
• Alberola Enrique, Ayuso Juan and Lopez-Salido David. 1997. When May Peseta
Depreciations Fuel Inflation? Bank of Spain.
• Andres Javier, Mestre Ricardo and Valles Javier. 1997. A structural model for the
analysis of the monetary transmission mechanism. Forthcoming in Monetary Policy and Inflation in Spain. McMillan.
• Baka Władysław.2001. Bankowość centralna. Funkcje, metody, organizacja.
Warszawa.
• Banco de Espana. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999.
2000. 2001. 2002. Annual Report.
• Banco de Espana. 1998b. Convergence Report presented by the Governor of the
Banco de Espana.
• Bernanke Ben Shalom and Gertler Mark. 1995. „Inside the black box: the credit
channel of monetary policy transmission”. The Journal of Economic Perspectives,
9(4), pp. 27-48.
• Buiter Willem and Miller Marcus. 1981. Monetary Policy and International Competitiveness: the problems of adjustment, Oxford Economic Papers, 143-175.
• Canzoneri Matthew, Valles Javier and Vinals Jose. 1996. “Do exchange rates move
to address international macroeconomic imbalances?”. CEPR , Discussionpaper,
nQ 1498.
• Chałupa Tadeusz. 2011. Koniunktura gospodarcza w wybranych krajach w okresie kryzysu finansowego. Warszawa: Ministerstwo Gospodarki, s. 24-26.
• Clarida Richard and Gali Jordi. 1994. Sources of real exchange rate fluctuations:
How important are nominal shocks? Carnegie-Rochester Conference series on
Public Policy, 41.
403
• Ehrmann Michael, Gambacorta Leonardo, Martínez Pagés Jorge, Sevestre Patrick
and Worms Andreas. 2001. “The role of banks in monetary policy transmission in
the euro area”. Banco de España Working Paper no.0118.
• Eichenbaum Martin and Evans Charles. 1995. “Some empirical evidence on the
effects of shocks to monetary policy on exchange rates”. Quarterly Journal of
Economics, 105, 975-1009.
• Goodfriend Marvin. 1995. The impact of monetary policy on bank balance sheets: A comment, Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy, 42,
pp. 197-202.
• Gourinchas Pierre-Olivier and Tornell Aaron. 1996. “Exchange rate dynamics and
learning, Harvard Institute of Economic Research”. Discussion Paper 1771.
• Grilli Vittorino and Roubini Nouriel. 1992. “Liquidity and exchange rates”. Journal of International Economics, 32, 339-352.
• “Hiszpańskie banki dostaną 37 mld euro”, Dostępny w Internecie.
• IMF. 1997. Spain Recent Economic Developments and Selected Issues. IMF Staff
Country Report No. 97/39, International Monetary Fund, May.
• Jareiio Jase Maria, Sebastian Miguel and Valles Javier. 1997. Identifying monetary
policy in Spain. Bank of Spain.
• Kashyap Anil and Stein Jeremy. 1995. The impact of monetary policy on bank
balance sheets. Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy, 42,
pp. 151-195.
• Kashyap Anil and Stein Jeremy. 2000. “What do a million observations on banks
say about the transmission of monetary policy?”. American Economic Review, 90,
pp. 407-428.
• Kim Soyoung. 1997. Identifying monetary policy interactions: Who stabilizes the
intra-European exchange rate. Bank of Spain.
• Kishan Ruby P and Opiela Timothy P. 2000. “Bank size, bank capital and the bank
lending channel”. Journal of Money, Credit and Banking, 32(1), pp. 121-141.
• Kollmann Robert. 1997. The exchange rate in a dynamic-optimizing current account model with nominal rigidities: a quantitative investigation. International
Monetary Fund, WP/97/7.
• “Kryzys w Hiszpanii. Jest decyzja eurogrupy”, Dostępny w Internecie.
• „Kryzys w Hiszpanii. Rząd przygotował zmiany gospodarcze”, Dostępny
w Internecie.
• Malo de Molina Jose Luis, Gutierres Fred (red.). 1998. Monetary Policy and Inflation in Spain. Banco de Espana.
• Manzano Maria Cruz and Galmés Sofia. 1996. “Credit institutions’ price policies
and type of customer: impact on the monetary transmission mechanism”. Banco
de España Working paper no.9605.
• Mojon Benoit. 1999. Credit channel(s) in the euro area: what is the evidence of
distributional effects?. Banco de Espana.
• Morgan Donald. 1998. “The credit effects of monetary policy: evidence using loan
commitments”. Journal of Money, Credit and Banking, 30, pp. 102-118.
• Pill Herman. 1996. “Bank behaviour and monetary policy in a small open economy: the case of Spain”. Banco de España.
• “Pomoc dla Hiszpanii. Zapadła ważna decyzja”, Dostępny w Internecie.
404
Zbigniew Klimiuk
• Sastre Teresa. 1998. The role of the banking system in the monetary transmission
mechanism. In Monetary policy and inflation in Spain, ed. Jose Luis Malo de Molina et al. Banco de España.
• [www 1] http://epp.eurostat.ec.europa.eu.
• [www 2] http://www.oecd-ilibrary.org.
• [www 3] http://www.tradingeconomics.com.
• [www 4] https://www.google.pl/publicdata.
WHY DOES NOT SPAIN SUCCEED IN THE EURO
ZONE? ANALYSIS OF MONETARY POLICY OF THE
BANK OF SPAIN DURING THE 1990-1998 PERIOD
Summary:
The period of 1990-1998 was a transitional stage in the Spanish economic
policy. The main objective pursued in that period was to meet the convergence
criteria of the country’s entry into the Economic and Monetary Union. This
approach had a significant impact on the monetary policy of the Bank of Spain
in the 1990s. In the first half of the 1990s the most important factors behind the
growth of prices in Spain were wage pressures and repeated devaluations. The
central bank in view of loose fiscal policy had to conduct a restrictive monetary
policy to prevent a further increase in inflation.
Keywords: Spanish economy, the Bank of Spain, monetary policy, interest
rates, inflation.
Swetlana Gutkewicz
Narodowy Uniwersytet Technologii Żywności w Kijowie (Ukraina)
Pavlo Sydorenko
Uniwersytet Technologii Żywności w Kijowie ( Ukraina)
PROBLEMY ROZWOJU
ROLNICZO-PRZEMYSŁOWEJ UKRAINY.
STAN I PERSPEKTYWY
Streszczenie:
Analiza działalności rolniczo-przemysłowej produkcji świadczy o konieczności naukowego uzasadnienia wyznaczenia głównych kierunków jego postępowego rozwoju, kształtowania rynkowego środowiska, wchodzenia agrarnego
sektora gospodarki Ukrainy w światową rynkową współnotę. Ponieważ perspektywne możliwości agrarnego przedsiębiorstwa wyznaczają się poziomem
jego dochodowości i objętością gospodarczej działalności nami była przeprowadzona analiza korelacji i regresji.
Słowa kluczowe: rolnictwa Ukrainy, inwestycja, polityka inwestycyjna, produkcja rolno-przemysłowy, zarządzanie strategiczne, rolnictwo i marketing
żywności, zestaw strategiczny, strategia.
Dla ekonomicznego rozwoju kraju, w teraźniejszy czas, ważne jest podniesienie produkcji i już na tej podstawie intensyfikacji inwestycyjnej działalności. Problemem inwestycyjnej polityki jest wyznaczenie bardziej efektywnych
zakresów załączników inwestycji. Inwestor, wkłada pieniądze, uwzględnia swoją
prawdopodobną perspektywę, analizując połączenie załączników i oczekiwanych
dochodów. Dla inwestorów priorytetowymi zostają branże i przedsiębiorstwa,
które mają innowacyjny potencjał i zdolne dać opłacalność kapitału, funkcjonującego w trakcie produkcji.
Można wydzielić następne priorytety w rozwoju rolniczo-przemysłowej
produkcji:
–
ekonomiczne reformy w rolniczo-przemysłowym kompleksie
i w agrarnym sektorze kraju;
–
rozwój socjalnej i produkcyjnej infrastruktury wsi;
–
problemy ekologii;
406
–
–
–
ochrona i odrodzenie rolnych zasobów;
kształtowanie rynku żywności;
stworzenie własnej surowcowej bazy dla produkcji mineralnych nawozów i innych rodzajów chemicznej produkcji;
–
rozwój nasiennictwa i selekcji zwierząt;
–
kadrowy management w rolniczo-przemysłowym kompleksie.
Te priorytety objaśniają się niedostateczną objętością wkładów kapitałowych do rolniczo-przemysłowego kompleksu, socjalną infrastrukturę wsi i jego
techniczne zabezpieczenie. Państwo musi zaprowadzać środki dla stabilizowania
gospodarki, przezwyciężenia jej kryzysowego stanu, zabezpieczenia równowagi między popytem i propozycją na spożywczym rynku, zmiękczenia negatywnych społeczno-ekonomicznych skutków reformowania. Zagraniczne i ojczyste
doświadczenie pokazuje, że w warunkach rynku zwiększa się znaczenie czynników samoregulacji gospodarki gospodarujących subiektów, lecz przy czym
zachowuje się konieczność celowego wpływu państwa na ekonomiczny rozwój
branż rolniczo-przemysłowego kompleksu i regionów. Na makro- poziomie kierowania inwestycyjnym procesem związano z państwową regulacją gospodarki,
ponieważ dla gospodarki rolnej Ukrainy aktywizacja inwestycyjnej działalności
potrzebuje wsparcia państwa. We współczesnych warunkach objętość środków
budżetowych w sumie łącznej inwestycji skracała się i państwo nie jest głównym
wykonawcą procesu inwestowania, lecz może na jego wpływać przez system
podatków, kredytów, amortyzacji, ulg, subsydiów. Stan narodowej gospodarki
i dobrobyt obywateli wyznacza się i zależy od organów państwowych. Państwo
musi zostać głównym inwestorem narodowej naukowo-informacyjnych, kulturalnych i oświatowych struktur. Jej funkcją i warunki, które pozwalają zabezpieczyć kierowanie inwestycjami, jest stworzenie dóbr społecznych: narodowe
bezpieczeństwo, edukacja, sprzyjające i bezpieczne środowisko naturalne, gwarantowane medyczna obsługa, możliwość twórczości i inna. W warunkach rynkowej gospodarki głównymi subiektami inwestowania są ekonomicznie niezależni
od państwa inwestorzy. Ich działalność jest założona na wielowersyjny ocenie
czynników i tendencji, które wyznaczają wybór inwestycyjnej decyzji. Państwo,
formując inwestycyjną politykę, uwzględnia priorytety konkretnego okresu. Państwowa polityka dołączenia cudzoziemskich inwestycji jest członem działalności
państwa polityki zagranicznej. Według międzynarodowych umów Ukrainy, projekty po rozwoju jej gospodarki podtrzymują się następnymi międzynarodowymi
finansowymi organizacjami: Międzynarodowym bankiem rekonstrukcji i rozwoju; Unią europejską, Międzynarodowym Funduszem Walutowym. W rynkowych
warunkach podwyższenia efektywności użycia być może tylko przy systemowym
podejściu do decyzji problemów. Ojczyste i zagraniczne doświadczenie pokazuje,
że w warunkach rynku zwyżkuje znaczenie czynników samoregulacji gospodarki
gospodarujących subiektów, lecz przy czym zachowuje się konieczność celowego
wpływu państwa na ekonomiczny rozwój branż rolniczo-przemysłowego kompleksu i regionów. W warunkach stosunków rynkowych państwowe załączniki,
jak źródło inwestowania, muszą skierować się do bazowych branż, które wyzna-
Problemy rozwoju rolniczo-przemysłowej Ukrainy. Stan i perspektywy
407
czają rozwój agrarnego sektoru gospodarki, a także na rozwój socjalnego zakresu,
który zabezpiecza warunki dla rozwoju produkcji [1].
Strategiczny management w agrarnym sektorze włącza opracowanie strategii i głównych metod ich realizacji, stworzenia i wsparcie strategicznej odpowiedniości między celami obiektu inwestowania, i jego potencjalnymi możliwościami
w przedsiębiorczym zakresie. Strategiczne kierowanie inwestycjami związano
z wpływem inwestycji na ekonomiczne socjalne procesy. Poziom tego wpływu
w dużej mierze zależy od celu użycia inwestycji. Dowolne ekonomiczne procesy
są związane z ekonomicznym efektem. Ekonomiczny efekt przewiduje wprowadzenie nowej techniki i technologii, doskonalenia organizacji produkcji i pracy
na przedsiębiorstwie przyprowadzają do pojawienia ekonomicznego efektu pod
postacią zwiększenia wypuszczania produkcji, polepszania jej jakości, obniżenia
kosztu własnego produkcji, a to przyprowadza do zwiększenia dochodu. Efekt
zasobowy można odnieść do ekonomicznego, lecz w związku z jego ważnością,
on jest wydzielony. Wiadomo, że naukowo-techniczny postęp przyprowadza do
wyzwolenia na przedsiębiorstwie materialnych, pracujących i finansowych zasobów. W zasadzie, to osiąga się dzięki automatyzacji produkcji i wprowadzenia
zasobo-zachowującej techniki i technologii. Techniczny efekt – pojawienie nowej
techniki i technologii, wynalazków i racjonalizatorskich propozycji, know-how
i innych innowacji. Informacyjny efekt jest związany z elektronizacją i możliwością gromadzić i wykorzystywać informację w produkcyjnej i administracyjnej
działalności. Socjalny efekt może być jak pozytywny tak i negatywny. Do pozytywnych momentów socjalnego efektu można odnieść: podwyższenie materialnego i kulturalnego poziomu życia ludności; bardziej pełne zaspokojenie potrzeb
ludności w towarach i usługach; polepszanie warunków i techniki bezpieczeństwa pracy; skrócenie ciężkiej ręcznej pracy; podwyższenie poziomu edukacji
ludności. Socjalne i ekonomiczne efekty szczelnie są powiązane między sobą
i pozytywnie wpływają na siebie nawzajem, lecz podstawą dla materializacji socjalnego efektu jest podwyższenie efektywności produkcji.
Analiza współczesnego stanu inwestycyjnej regulacji w rolniczo-przemysłowym kompleksie Ukrainy świadczy, że obecnie państwowe centralizowane
kapitalne załączniki już nie są rozstrzygające w rozwoju agrarnej gospodarki. Ich
objętość gwałtownie skracała się, a zakres regulacji z boku państwa istotnie zmiejszał się. Agrarny sektor koniecznie rozpatrywać jak część gospodarki narodowej
kraju. Nierównomierny podział inwestycyjnych zasobów nie na korzyść branży
rolniczej produkcji doprowadził do nieproporcjonalności w poziomach rozwoju
gospodarki rolnej i innych branż gospodarki. Kryteria inwestycyjnego powabu
są związane z wystarczaniem ekonomicznego uzasadnienia inwestycyjnego projektu [1]. Za kryteriami powabu i priorytetu wśród branż gospodarki Ukrainy
są uważane za zwłaszcza ważne następne: strategiczne (energetyka, rolniczo
-przemysłowy kompleks, transport, budowa maszyn); ekonomiczne (spożywczy
przemysł, handel, edukacja, lecznictwo); infrastruktura (socjalna infrastruktura,
turyzm) i tym podobne.
408
Wyznaczając terminy realizacji projektu, warto uwzględniać kryterium
obrotowego kapitału, czyli dochodowość, związaną z efektywnością inwestycji.
Kryterium, że charakteryzuje inwestycyjny powab, potrzebuje analizy danych
z źródeł inwestowania (własne, pożyczkowe, cudzoziemskie) i objętości załączników. Kryterium finansowej trwałości obiektu inwestowania – to finansowo-ekonomiczny stan recypienta, że zabezpiecza normalny produkcyjny proces
z osiągnięciem koniecznej ilości dochodu. Inwestycyjne projekty mają ukierunkowanie (na przykład produkowanie produkcji rolniczo-przemysłowego kompleksu
określonego rodzaju) i muszą być zrealizowane w regionach, gdzie dla tego są
stworzone najbardziej sprzyjające inwestycyjne warunki. Dla wyznaczenia poziomu ostatnich analizuje się stan ekonomicznego rozwoju agarowego sektora.
Przyrodniczo-geograficzne czynniki, że wpływają na poziom inwestycyjnego
powabu produkcji produkcji uprawy roślin w regionach Ukrainy, uwzględniają
się przy ocenianiu rynku produkcji, że włącza: geograficzne zasięgi realizacji
produkcji; ogólna objętość wypuszczania i sprzedaży produkcji; dynamikę popytu na okres realizacji inwestycyjnego projektu; jakościowy poziom produkcji
i możliwości jego poprawy. Inwestycyjny proces w gospodarce rolnej zależy od
wielu czynników. Zewnętrzne czynniki uwarunkowały w agrarnej branży kryzys inwestycyjnego procesu. Na tym etapie rozwoju gospodarki państwo nie ma
możliwości istotnie poprzeć producentów i stworzyć warunki dla ekwiwalentnej wymiany produkcji gospodarki rolnej i przemysłu. To objaśnia się naruszeniem wymogów ekonomicznych praw. W rynkowych warunkach państwo musi
istotnie wpływać na gospodarkę, wykonując swoją główną funkcję: bronić rynek
od monopolizmu. Koniecznie stwarzać jedyne ekonomiczne reguły dla całych
branż rolniczo-przemysłowego kompleksu, że będzie odpowiadać zasadzie dokładnego podziału ekonomicznych wyników w systemie produkcja – zachowanie
– zakup – przerób – realizacja, postawiwszy ich w równe warunki. Strategiczne ekonomiczne decyzje z reformy rolnej muszą przewidywać takie pytania, jak
opracowanie mechanizmu rynku własności, ze względu na ziemię; rola i znaczenie wiejskich producentów w akcjonowaniu przedsiębiorstw rolniczo-przemysłowego kompleksu; wsparcie wiejskich producentów produkcji. Na zasadach
opanowania kompleksowych ekologicznie bezpiecznych technologii będzie spełniało się techniczno-technologiczna przebudowa produkcji i przeroby produktów
rolniczych. Pogłębianie reform w rolniczo-przemysłowym sektorze narodowej
gospodarki stworzył pewne sprzyjające warunki dla poprawy inwestycyjnego
klimatu. W celu aktywizacji inwestycyjnej działalności koniecznie stworzyć stabilne warunki dla kształtowania sprzyjającego inwestycyjnego klimatu. Decydująca rola tu powinna należeć państwu, które musi wciągnąć szerokie spektrum
ekonomicznych dźwigni i bodźców. Koniecznie bardziej szeroko wykorzystywać
ekonomiczne metody regulacji inwestycyjnych procesów. W pierwszej kolejności to dotyczy problemów podatkowego systemu, przeglądu stawek i ulg opodatkowania; trybu i norm amortywizacyjnych odliczeń; systemów finansowania,
kredytowania i ksztaltowania cen; dotacji, subsydiów, budżetowych pożyczek;
antymonopolowych środków, systemów ekspertyzy, kontroli inwestycji; prywa-
409
tyzacji i reprywatyzacji państwowej własności; celnej polityki. Stworzenie pełnowartościowego inwestycyjnego procesu w rolniczo-przemysłowym kompleksie
jest ważnym narodowym problemem, rozwiązanie którego będzie sprzyjało podwyższeniu spożywczego bezpieczeństwa państwa i wyjścia rolniczo-przemysłowej produkcji i jego socjalnego zakresu z kryzysowego stanu. Projekty rozwoju
gospodarki rozdzielają się na inwestycyjne i systemowe. Inwestycyjne projekty
skierowują się na rozwój oddzielnych branż i sektorów gospodarki. Oni opracowują się z uwzględnieniem ogólnej sytuacji w regionie, która pozwala wyznaczyć
punkty orientacyjne i priorytety dla inwestycyjnego procesu w agrarnym sektorze gospodarki. Jak pokazała analiza, inwestycyjny proces w gospodarce rolnej
zależy od wielu czynników, które znajdują się poza jego zasięgami i negatywnie
wpływają na rozwój branży gospodarki rolnej. Na podstawie przeprowadzonego
badania sformułujemy szereg propozycji z podwyższenia efektywności inwestycyjnej działalności Ukrainie. Do nich można odnieść: wsparcie ojczystych producentów towarów i usług i cywilizowane wypieranie importu, ruchu rzeczowej
aktywności; przyjęcie państwowego programu zróżnicowanego wsparcia małej
i średniej przedsiębiorczości w produkcyjnym zakresie z wydzielaniem docelowych kredytowych zasobów, ustaleniem ulgowych warunków opodatkowania;
przegląd systemu priorytetów inwestycyjnej działalności; koncentracja na bankowych rachunkach i docelowe użycie amortywizacyjnych odliczeń z efektywnym
systemem sankcji za naruszenie reżimu ich użycia; opracowanie programu państwowych gwarancji inwestycji do kapitału zakładowego, zwłaszcza do zaawansowanych branż; doskonalenie mechanizmu ulgowego opodatkowania dochodu,
włączając zestawienie faktyczno otrzymanych podczas realizacji inwestycyjnych
programów i projektów wyników z przedtem przewidzianymi. Jeśli zdobyte wyniki niżej zaplanowanych, to rozmiary podatkowych ulg muszą zmniejszać się;
ustalenie celnych ulg dla inwestorów.
Za inicjatywy naukowców przygotowany projekt „Strategia rozwoju
rolniczo-przemysłowego kompleksu Ukrainy”. Tu wychodzili z tego, że rolniczo-przemysłowa produkcja jest składową jedynego narodowo-gospodarczego
kompleksu. Bez przemysłowych branż tego kompleksu – produkcji maszyn, budowy maszyn, chemicznej produkcji i przetwórstwa ropy naftowej, wyrobu innych zasobów – produkcja, przechowywanie, przerób i realizacja przygotowanej
do konsumpcji produkcji jest nie możliwa. Strategia ma stać bazowym normatywny-prawnym dokumentem państwowego poziomu, odpowiednio z którym trzeba
formować i doskonalić normatywny-prawne i organizacyjnie-administracyjne
zabezpieczenie rozwoju agrarnej i innych zakresów rolniczo-przemysłowego
kompleksu. Celem zaznaczonej Strategii jest zabezpieczenie stabilnego i efektywnego funkcjonowania rolniczo-przemysłowego kompleksu, zorientowanego
na zaspokojenie wewnętrznych i eksportowych potrzeb kraju w produkcji gospodarki rolnej i jej przetwór w prognozowanym okresie, socjalne odrodzenie wsi,
przezwyciężenia ubóstwa przeważającej części rolników i innych jego mieszkańców, stopniowe zbliżenie warunków ich życia i pracy do poziomu ekonomicznie
rozwiniętych krajów. Zabezpieczenie osiągnięcia celu strategii rozwoju rolniczo
410
-przemysłowego kompleksu i realizacji przewidzianych nią priorytetowych zadań
potrzebuje radykalnego zwiększenia dla celów agrarnej i innych zakresów państwowych i niepaństwowych inwestycyjnych zasobów, podwyższenia społeczno
-ekonomicznej i ekologicznej efektywności ich użycia i zaprowadzić skuteczne
mechanizmy aktywizacji inwestycyjnej działalności rolniczo-przemysłowych
producentów wszystkich form własności i gospodarowania, a także dołączenia inwestycji z innych branż i zakresów gospodarki w rolniczo-przemysłowym kompleksie, najpierw, agrarnej branży.
Kluczowym czynnikiem w rozwoju każdego sektora gospodarki jest przygotowanie odpowiednich kadr. Ustawy Ukrainy «O szkolnictwie wyższym”
upoważnia centralny organ władzy wykonawczej w sferze edukacji i nauki do
monitorowania i analizowania potrzeb rynku pracy [2]. Główne priorytety szkolenia kadry dla sektora rolniczo-przemysłowego Ukrainy są: planowanie i analiza
potrzeb kadrowych; zapewnienie wysokiej jakości szkoleń, skuteczności systemu
szkolenia zawodowego i motywowania pracowników w branży [3].
Ponieważ perspektywne możliwości agrarnego przedsiębiorstwa wyznaczają się poziomem jego dochodowości i objętością gospodarczej działalności.
Nami była przeprowadzona korelacyjno-regresywna analiza. Wyniki korelacyjno-regresywnej
za pomocą
której
związek
między dochokultur
i poziomem analizy,
urodzajności
z 1 ha
(х1),ujawnialiśmy
udzielną wagą
powierzchni
zbożowych kultur
dem na 1 ha posiewowi zbożowych kultur i poziomem urodzajności z 1 ha (х1),
strukturze
rolniczych
terenów
(х2)wużytkowych,
produkcyjnymi
udzielnąpowierzchni
wagą powierzchni
zbożowych
kultur
strukturze powierzchni
rolni- kosztami na
czych terenów
(х2) użytkowych,
produkcyjnymi
kosztami na
na 11 ha
ha posiewów
zbożowych
kultur (х3),
produkcją globalną
haposiewów
posiewówzbozbożowych kultu
żowych kultur (х3), produkcją globalną na 1 ha posiewów zbożowych kultur (х4),
(х4),ceną
ceną
realizacji
1 g. ziarna
(х5),mineralnym
dzięki mineralnym
na 1 ha posiewó
realizacji
1 g. ziarna
(х5), dzięki
nawozam nanawozam
1 ha posiewów
zbożowych
pokazały
takązależność
zależność
zbożowych
(х6)(х6)
pokazały
taką
у = 19,19 + 7,96 х + 0,47 х − 0,06 х − 0,89 х + 81,14 х − 7,52 х
5
1
2
3
4
6
Ustalono,
że przy
danym
związku
mnogiejkorelacji
korelacjiskłada
składa 0,532, alb
Ustalono,
że przy
danym
związkuwspółczynnik
współczynnik mnogiej
0,532, albo między wskaźnikami istnieje ciasny prosty związek. Więc, dochód na
1 ha posiewu zbożowych na 28,3% zależy od wyłożonych czynnikówych oznak.
Więc zwiększenie
urodzajności
zbożowych
kulturczynnikówych
na 1 c. z ha sprzyja
wzrostu
zbożowych
na 28,3%
zależy od
wyłożonych
oznak.
Więc zwiększen
dochodu z 1 ha średnio na 7,96 hrn./ha, zwiększenie na 1% udzielnej wagi zbourodzajności zbożowych kultur na 1 c. z ha sprzyja wzrostu dochodu z 1 ha średnio na 7,9
żowych kultur w strukturze siewnych placów doprowadza do wzrostu dochodu
na 0,47
hrn./ ha, zwiększenie
produkcyjnych
kosztów wkultur
rozliczeniu
na 1 ha na
hrn./ha,
zwiększenie
na 1% udzielnej
wagi zbożowych
w strukturze
siewnych placó
1 hrn. sprzyja zmniejszeniu dochodu z 1 ha na 0,06 hrn., zwiększenie produkcji
doprowadza
na zwiększeniu
0,47 hrn./ ha,
zwiększenie
produkcyjnych
kosztów
globalnej do
na 1wzrostu
ha na 1 dochodu
hrn. sprzyja
dochodu
z 1 ha na
0,89 hrn.,
zwiększenie
realizacji
c. ziarna
na 1 hrn. sprzyja
zwiększeniu
rozliczeniu
na 1ceny
ha na
1 hrn. 1sprzyja
zmniejszeniu
dochodu
z 1 ha dochodu
na 0,06 na
hrn., zwiększen
81,14 hrn., zwiększenie kosztu mineralnych nawozów w rozliczeniu na 1 ha na
produkcji
globalnej
na 1 ha dochodu
na 1 hrn.
1 hrn. sprzyja
zmniejszeniu
na sprzyja
7,52 hrn.zwiększeniu dochodu z 1 ha na 0,89 hrn
Ze ceny
względu
na wieloplanowany
działalności
przedsiębiorstwa,
zwiększenie
realizacji
1 c. ziarna nacharakter
1 hrn. sprzyja
zwiększeniu
dochodu na 81,14 hrn
należy zaznaczyć konieczność istnienia pewnej listy wzajemnie powiązanych
zwiększenie
mineralnych
nawozów
w rozliczeniu
na 1 hazestaw
na 1 hrn. sprzy
strategii, żekosztu
przedstawiają
tak zwany
„strategiczny
zestaw”. Strategiczny
przedstawiadochodu
sobą system
strategii
zmniejszeniu
na 7,52
hrn. różnego typu, opracowanych przedsiębior-
między wskaźnikami istnieje ciasny prosty związek. Więc, dochód na 1 ha posiew
Ze względu na wieloplanowany charakter działalności przedsiębiorstwa, należy zaznaczy
konieczność istnienia pewnej listy wzajemnie powiązanych strategii, że przedstawiają tak zwan
411
stwem na pewny odcinek czasu, która odbija specyfikę funkcjonowania i rozwoju
przedsiębiorstwa, a także poziom jego pretendowania na miejsce i rolę w zewnętrznym środowisku.
Badanie pokazało, że wymogi do strategicznego zestawu mają być takie:
–
orientacja na osiągnięcie realnych wzajemnie powiązanych celi;
–
jasność treści i rozumienia konieczności stosowania prawdopodobnego zestawu (systemy) strategii;
–
hierarchiczny charakter, ponieważ można wyróżnić ogólną strategię, spożywczo-towarowe strategie oddzielnych pododdziałów,
podstawowe i dopełniające strategie (zasoby i funkcjonalne) dla
każdego ze skalarów łańcuchów;
–
pewność, że przewiduje jego wszechstronne uzasadnienie,
umiarkowanie;
–
odzwierciedlenie gospodarczych procesów w ich ogólności i związku wzajemnemu;
–
elastyczność i dynamiczność strategicznego zestawu, czyli uwzględnienie przemian w zewnętrznym i wewnętrznym środowisku, że odbywa się w przemianach w priorytetach i treści, a także, w razie
potrzeby, przejściu na rezerwowe strategie;
Strategiczny zestaw – to nie demonstracja ogólnych zamiarów, a akcentowanie na wyróżniających charakterystykach i właściwościach oddzielnych przedsiębiorstw. Nie może być dwóch identycznych strategicznych zestawów, którymi
kierują się firmy, nawet jeśli oni należą do jednej branży. To objaśnia się warunkami funkcjonowania każdego z przedsiębiorstw: właściwościami adaptacji wewnętrznego środowiska do wymogów zewnętrznego otoczenia, a także stopniem
aktywności wpływu kierownictwa na kształtowanie środowiska funkcjonowania
organizacji w ogóle. Nie ma dwóch jednakowych przedsiębiorstw, toż nie może
być dwóch jednakowych strategicznych zestawów. Dobrze sformowany strategiczny zestaw jest ten, że odbija dosięgły poziom rozwoju, właściwości i warunku jego późniejszego ruchu, odpowiednio do wybranych strategii. Uzasadniony
strategiczny zestaw jest zestaw prawidłowy dla danego przedsiębiorstwa i którego można dosięgnąć za pomocą istniejącego potencjału i pewnych wysiłków dla
jego transformacji w celu zabezpieczenia konkurencyjnego poziomu w długoterminowej perspektywie.
Analiza działalności rolniczo-przemysłowej produkcji świadczy o konieczności naukowego uzasadnienia wyznaczenia głównych kierunków etapów jego
rozwoju, kształtowania rynkowego środowiska, wchodzenia agrarnego sektora
gospodarki Ukrainy w światową rynkową współnotę. Analiza potrzeb i szkolenie
kadry dla sektora rolniczo-przemysłowego Ukrainy, zapewnienie wysokiej skuteczności systemu szkolenia zawodowego i motywowania pracowników w branży są również priorytetami rozwoju rolniczo-przemysłowej produkcji Ukrainy.
412
Literatura:
1. Модель розвитку галузей економіки України. Монографія / за заг. ред.
С.О. Гуткевич. – К.: НУТУ «КПІ», 2011. – 472 с.
2. Educational systems of the world / S.Gutkevych, V.Jureniene, I.Onishchenko,
P Sydorenko. – 2015. – 262 p.
3. Стратегія розвитку аграрного сектору економіки на період до 2020 року:
Збірник матеріалів Чотирнадцятих річних зборів Всеукраїнського конгр. вчен.
економістів-аграрників, Київ, 16-17 жовт. 2012 р. / Редкол.: Ю.О. Лупенко,
П.Т.Саблук та ін.-К.: ННЦ „ІАЕ”. – 2013. – 726 с.
PROBLEMS OF AGRO-INDUSTRIAL DEVELOPMENT
IN UKRAINE: STATE AND PROSPECTS
Summary:
The analysis of agro-industrial production provides evidence of the need for
scientific justification for the designation of the main directions of its progressive development, the development of the market environment, entering the
agrarian sector of the economy of Ukraine in the global market communities.
Since the possibilities of agrarian enterprises are defined by the level of their
profitability and the volume of economic activity, we conducted the related
correlation and regression analysis.
Keywords: agriculture of Ukraine, investment, investment policy, agro-industrial production, strategic management, agriculture and food marketing, strategic set, strategy.
Петр Боровик
Александр Непочатенко
Валентина Непочатенко
Уманский национальный университет садоводства (Украина)
ПОВЫШЕНИЕ ЭФФЕКТИВНОСТИ СИСТЕМЫ СОЦИАЛЬНО-ПЕНСИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ
В УКРАИНЕ
Аннотация:
Современный порядок формирования доходов и финансирования расходов бюджетов отечественных социально-пенсионных фондов имеет
существенные недостатки и требует увеличения доходов указанных фондов, что можно сделать путем расширения базы изымания единого социального взноса за счет расходов граждан на приобретение предметов
роскоши, элитного жилья, иностранных туристических путевок, авиабилетов, а в ближайшем будущем – билетов на космические путешествия.
Ключевые слова: социально-пенсионные фонды Украины, единый социальный взнос, социально-пенсионное страхование, социальная защита, пенсионное обеспечение.
Введение
Современный механизм государственного социально-пенсионного
страхования и социально-пенсионного обеспечения, который функционирует в Украине, не удовлетворяет ни государство, ни страховщиков-работодателей, ни застрахованных лиц, ведь украинские государственные целевые
фонды на современном этапе их функционирования без постоянных бюджетных ассигнований не в состоянии обеспечивать надлежащее финансирование социально-пенсионных выплат гражданам, работодатели вынуждены
платить единый социальный взнос (ЕСВ) в существенных, как для периода
финансовой нестабильности, размерах, а граждане, являющиеся застраховаными лицами, получают пенсии и социальную помощь в размерах, недостаточных для их нормального существования.
414
Анализ последних исследований и публикаций
Стоит отметить, что проблемам отечественного механизма
государственного социально-пенсионного страхования и обеспечения
а также направлениям его совершенствования в Украине посвящено
множество научных публикаций, среди которых, по нашему мнению, особого
внимания заслуживают работы В. Базилевича [Базилевич и Базилевич,
2008], С. Лаптева и В. Грушка [Лаптев, Грушко и др., 2004], Э. Либановой
[Либанова, 2013], С. Лондара и В. Башка [Лондар и Башко, 2011],
М. Малеваного [Малеваный, 2014], Л. Тулуша [Тулуш, 2007а, 2007b]. В то
же время, несмотря на значительное количество публикаций, посвященных
как недостаткам современной социально-пенсионной системы в Украине так
и обоснованию направлений ее совершенствования, указанная проблематика
до сих пор остается актуальной как для государства, так и для общества,
что и определило необходимость дальнейших научных поисков в указанной
области экономической науки и обусловило потребность в проведении этого
исследования.
Именно поэтому целью данной публикации является изучение
недостатков
механизма
государственного
социально-пенсионного
страхования и обеспечения в Украине а также обоснование направлений
повышения его эффективности. Для выполнения поставленной задачи в ходе
ее написания использованы экономико-статистические методы исследования,
в частности метод ретроспективного анализа, монографический, табличный
и графический методы.
Изложение основного материала
Как известно, Украина взяла курс на реформирование системы
государственного пенсионного страхования. Первым шагом на пути реформ,
как показывает ретроспективный анализ отечественной социально-пенсионной
системы, было введение именно единого социального взноса (ЕСВ).
Этот платеж изымается в соответствии с требованиями Закона
Украины от 8 июля 2010 № 2464-VI «О сборе и учете единого взноса на
общеобязательное государственное социальное страхование» [Закон о сборе
и учете] и заменил собой взносы в четыре социально-пенсионных фонда,
которые продолжают функционировать в Украина несмотря на его введение.
Основные особенности механизма изымания единого социального
взноса в 2010-2015 гг. схематично изображены на рисунке 1.
При этом в 2010-2012 гг. ключевая роль в мобилизации и распределении
сумм уплаченного ЕСВ принадлежала органам Пенсионного фонда
Украины. Именно на них была возложена задача учета плательщиков этого
взноса, сбора и учета мобилизованных его сумм, контроля за полнотой
и своевременностью уплаты взноса.
Наряду с этим, несмотря на переформатирование системы социально
-пенсионного страхования, бюджеты украинских государственных
415
Повышение эффективности системы социально-пенсионного...
социально-пенсионных фондов в течение 2010-2012 гг. остаются финансово
зависимыми от госбюджета [www 1].
В частности, результаты исследования, проведенного по данным
управления Пенсионного фонда Украины в одном из районов Черкасской
Пенсионного
фонда Украины в одном
из районов
Черкасской области,
свидетельствуют
о
области,
свидетельствуют
о наличии
существенного
разрыва
между его
наличии существенного
разрывадоходов
между его
собственными затратами.
источниками доходов и
собственными
источниками
и фактическими
фактическими затратами.
Особенности механизма изымания единого социального взноса в 2010-2015 гг.
- плательщики - работодатели, работники (граждане Украины и иностранцы) и лица, которые сами себя
обеспечивают работой;
- объект начисления - заработная плата наемных лиц и другие доходы;
- ставки взноса для работодателей зависят от класса профессионального риска производства и
составляют от 36,76 % до 49,7 % от объекта начисления;
- ставки взноса для наемных работников и лиц, которые сами себя обеспечивают работой составляют 3,6
% от объекта начисления (для преподавателей и госслужащих - 6,1 %, для граждан, выполняющих
работы по договорам - 2,6 %);
- максимальная величина базы начисления единого социального взноса - 15 размеров прожиточного
минимума для трудоспособных лиц;
- взнос уплачивается при каждой выплате заработной платы, которая является объектом его начисления,
а для остальных видов доходов - не позднее 20 числа месяца, следующего за базовым отчетным
периодом;
- мобилизованные суммы взноса, аккумулированные на счетах Пенсионного фонда распределяются
между всеми государственными социально-пенсионными фондами в соответствии с установленными
законом пропорциями распределения по видам общеобязательного государственного страхования и
используются ими для выплат застрахованным лицам пенсий и социальной помощи за ее видами.
Рисунок 1. Основные особенности механизма изымания единого социального взноса
Рисунок
1. Основные
особенности механизма изымания единого
в Украине в 2010-2015
гг.
Источник: [Закон Украины от 8 июля 2010 г. О сборе и учете единого взноса на общеобязательное
социального
взноса
в
Украине
в 2010-2015 гг.
государственное социальное страхование, № 2464-VI. http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/2464-17/page4 (доступ:
25.12.2015).]
Источник: [Закон Украины от 8 июля 2010 г. О сборе и учете единого взноса на
общеобязательное государственное социальное страхование, № 2464-VI.
Так,
показатели, приведенные в таблице 1 демонстрируют,
что даже25.12.2015).]
в 2008 г. за счет
http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/2464-17/page4
(доступ:
собственных источников доходов финансировалась только половина расходов бюджета
Так, показатели, приведенные в таблице 1 демонстрируют, что
даже
в 2008 г. за счет собственных источников доходов финансировалась
Таблица 1. Динамика поступлений собственных средств и расходов Пенсионного фонда Украины
только
половина
расходов
бюджета
фонда Украины по
в расчете на
одного пенсионера
исследуемого
района, грнПенсионного
*
Отклонения
анализируемому району.
Пенсионного фонда Украины по анализируемому району.
Показатели
2008 г.
2009 г.
2010 г.
2011 г.
2012 г.
2013 г.
2014 г.
1
2
3
4
5
6
7
8
Поступление
собственных
средств в расчете
на одного
пенсионера**
376,62
443,87
548,14
651,15
661,03
759,95
801,01
Расходы в
расчете на
одного
пенсионера
794,60
871,18
891,28
1093,19
1633,09
1825,15
1917,11
*По данным управления Пенсионного фонда Украины в исследуемом районе.
** С ассигнованиями из госбюджета на выплату пенсий отдельным категориям пенсионеров.
(+,-) 2014 г.
от 2008 г.
9
+424,39
+1122,51
При этом, из года в год значение вышеуказанного показателя уменьшалось и к концу
2014 г. по управлению Пенсионного фонда Украины в исследуемом районе достигло 42 %.
Кроме того, данные таблицы показывают наличие на территории района тенденции к
416
Таблица 1. Динамика поступлений собственных средств и расходов
Пенсионного фонда Украины в расчете на одного пенсионера
исследуемого района, грн *
1
Отклонения
2008 г. 2009 г. 2010 г. 2011 г. 2012 г. 2013 г. 2014 г. (+,-) 2014 г.
от 2008 г.
2
3
4
5
6
7
8
9
Поступление
собственных
средств в расчете 376,62 443,87 548,14 651,15 661,03 759,95 801,01
на одного
пенсионера**
+424,39
Расходы в расчете на одного
пенсионера
+1122,51
*
** 794,60 871,18 891,28 1093,19 1633,09 1825,15 1917,11
По данным управления Пенсионного фонда Украины в исследуемом районе.
С ассигнованиями из госбюджета на выплату пенсий отдельным категориям
пенсионеров.
При этом, из года в год значение вышеуказанного показателя
уменьшалось и к концу 2014 г. по управлению Пенсионного фонда Украины
в исследуемом районе достигло 42 %. Кроме того, данные таблицы
показывают наличие на территории района тенденции к увеличению как
расходов бюджета Пенсионного фонда в расчете на одного пенсионера так
и собственных источников поступлений на эти цели (таблица 1).
Показатели таблицы 2 свидетельствуют, что размер фактических
пенсионных расходов по изучаемому району вырос за анализируемые
семь лет на 158 %, что существенно отличается от базисного темпа
прироста размеров собственных доходов бюджета Пенсионного фонда,
мобилизованных подразделениями управления Пенсионного фонда
в исследуемом районе,
Таблица 2. Динамика собственных поступлений Пенсионного фонда
Украины в исследуемом районе и его фактических расходов, тыс. грн*
1
2008 г. 2009 г. 2010 г. 2011 г. 2012 г. 2013 г. 2014 г.
2
3
4
Собственные
поступления**
5197,4
6214,2
7838,4
Фактические расходы
10965,5 12196,5 12745,3 15851,3 24169,7 27019,8 28399,9
*
**
5
6
7
8
9441,7 10523,2 10698,9 10759,6
По данным управления Пенсионного фонда Украины в исследуемом районе.
С ассигнованиями из госбюджета на выплату пенсий отдельным категориям
пенсионеров.
размер которого достиг лишь 108 %.
417
Анализ деятельности управления Пенсионного фонда Украины
в исследуемом районе, проведенный нами в таблицах 1 и 2 свидетельствует
об остром дефиците собственных поступлений бюджета Пенсионного фонда
Украины, что характерно не только для управления Пенсионного фонда
исследуемого района, но и для всей отечественной пенсионной системы
[www 1; www 2; Либанова, 2013; Лондар и Башко, 2011; Малеваный, 2014,
Тулуш, 2007a, 2007b].
Стоит отметить, что в Украине с целью решения этой проблемы
формируется резерв средств Пенсионного фонда, ресурсы которого
используются для обеспечение своевременного и в полном объеме
финансирования выплаты пенсий и предоставления социальных услуг. При
этом, размер такого резерва соответствует месячной потребности средств на
указанные цели.
С целью сохранения резерва расходов на покрытие дефицита бюджета
Пенсионного фонда в будущих периодах и получения дополнительных
доходов, Пенсионный фонд инвестирует средства такого резерва и использует
при необходимости как сам резерв так и доходы от его инвестирования на
покрытие дефицита бюджета фонда [Лаптев, Грушко и др., 2004, с. 211;
Либанова, 2013]. Наряду с этим, следует отметить, что на протяжении всего
анализируемого периода бюджет Пенсионного фонда Украины в исследуемом
районе вообще не получал на копейки средств на выплату пенсий за счет
такого резерва. Кроме того, доходы от инвестирования свободных средств
Пенсионного фонда Украины за весь период его функционирования не были
достаточными для покрытия дефицита его средств [www 1; Либанова, 2013;
Малеваный, 2014, с. 90].
Поэтому, единственным реальным источником погашения как
дефицита так и кассовых разрывов бюджета Пенсионного фонда сейчас
являются ассигнования из государственного бюджета. Именно этот метод
выравнивания доходной способности пенсионного бюджета используется
как в практике деятельности Пенсионного фонда Украины в целом [www 1;
Либанова, 2013; Лондар и Башко, 2011, с. 52] так и управления Пенсионного
фонда в анализируемом районе.
При этом, результаты исследований отечественных ученых
показывают, что аналогичная ситуация с мобилизацией собственных
доходов бюджетов остальных отечественных государственных целевых
фондов, которые, хотя и в меньшей степени, как Пенсионный фонд Украины,
но тоже обеспечивают выполнение своих задач и функций не только за
счет собственных источников поступлений, но и частично за счет средств,
поступающих в их бюджеты из государственной казны [www 1; www 2;
Либанова, 2013].
В то же время, в последние годы финансово-экономический кризис
требует пересмотра направлений использования бюджетных ресурсов
и повышения уровня самодостаточности бюджетов как Пенсионного фонда
418
Украины, так и других государственных целевых фондов, функционирующих
в сфере социального страхования и социального обеспечения граждан.
Конечно, государство не может не пытаться повлиять на формирование
доходной базы бюджетов социально-пенсионных фондов. В частности,
шагами со стороны государства в этом направлении были введение единого
социального взноса и передача функций по администрированию этого
платежа органам Пенсионного фонда Украины. В то же время, поскольку
такие меры не решили проблему финансового обеспечения отечественных
государственных социально-пенсионных фондов, с 2013 г. на органы
Министерства доходов и сборов Украины (нынче – Государственной
фискальной службы Украины) были возложены обязанности по
администрированию единого взноса на общеобязательное государственное
социальное страхование [Указ Президента о некоторых мерах].
Наряду с этим, кардинальные реформы системы отечественного
государственного социально-пенсионного страхования, проведенные
в Украине в 2010-2012 гг. не решили проблему самодостаточности бюджетов
социально-пенсионных фондов, что и было причиной их дальнейшей
трансформации.
Наиболее существенные следующие шаги на пути совершенствования
механизма изымания единого социального взноса и социально-пенсионного
обеспечения граждан были сделаны в Украине в декабре 2014 г., в феврале
2015 г. а также в декабре 2015 г.
В частности, Законом Украины «О внесении изменений в некоторые
законодательные акты относительно реформирования общеобязательного
государственного социального страхования и легализации фонда оплаты
труда» от 22. 12. 2014 г. № 1573 была предусмотрена возможность снижения
уплачиваемой суммы единого социального взноса путем применения
к базовой его ставке, понижающего коэффициента в размере до 2016 г. – 0,4,
а с 01. 01. 2016 г. – 0,6. Право на применение такого коэффициента имеют
исключительно плательщики ЕСВ, в которых общая база начисления платежа
по сравнению со средним показателем за предыдущий год выросла больше,
чем в 2,5 раза, средняя заработная плата, выплачиваемая таким работодателем
возросла по сравнению с прошлым годом не менее, чем на 30 % и кроме того
величина этого показателя выше тройного размера минимальной заработной
платы [Закон о внесении изменений по легализации].
Другим нормативно-правовым актом, регулирующим отношения
в сфере социально-пенсионного обеспечения граждан, является Закон
Украины «О внесении изменений в некоторые законодательные акты
Украины относительно пенсионного обеспечения» от 23. 02. 2015 г. № 2212.
Этим Законом предусмотрено поэтапное увеличение на 5 лет льготного
пенсионного возраста для женщин; поэтапное повышение на 5 лет страхового
стажа, необходимого для назначения пенсий; определено, что для назначения
пенсии необходимо использовать данные о доходах, с которых уплачивались
страховые взносы за последние годы перед назначением пенсии. Кроме того,
419
указанным нормативно-правовым актом предусмотрено, что работающим
пенсионерам с 2015 г. будут выплачиваться пенсии в размере 85 % от
обычного их уровня, но на период 2015 г. не менее 1423 грн. Законом также
предусмотрен запрет на выплату специальных пенсий лицам, имеющим на
них право, в случае, если они продолжают работать по месту работы, дающей
право на такие пенсии [Закон о внесении изменений по пенсионному].
Кроме того, с 2016 года, с целью уменьшения теневого оборота
в экономике, ставка единого социального взноса для работодателей
в большинстве случаев составляет 22 %, а наемные рабочие вообще
освобождены от его уплаты. Законом Украины «О сборе и учете единого
взноса на общеобязательное государственное социальное страхование»
в редакции этого нормативно-правового акта 2016 г. также предусмотрено,
что если наемный рабочий имеет статус инвалида, то его доходы облагаются
единым социальным взносом с применением ставки 8,41 %. Кроме этого,
в 2016 г. максимальный размер базы начисления единого социального взноса
увеличен до 25 прожиточных минимумов для трудоспособных лиц [www 3;
Закон о внесении изменений в Налоговый кодекс; Закон о сборе и учете].
Стоит также отметить, что до конца 2015 г. суммы единого социального
взноса, уплаченные его плательщиками и аккумулированные на специальных
счетах Пенсионного фонда, перераспределялись на счета фондов
общеобязательного государственного социально-пенсионного страхования
в соответствии с установленными законом пропорциями распределения, что
зависели от класса профессионального риска производства, устанавливаемом
в зависимости от вида деятельности предприятия. При этом таких классов
было 67, что существенно усложняло сам процесс распределения средств
и создавало путаницу в расчетах между фондами.
В 2016 г. существенно упрощен порядок распределения уплаченных
сумм единого социального взноса между государственными целевыми
фондами, что функционируют в сфере социально-пенсионного
обеспечения граждан. Нынче общая сумма единого социального взноса
распределяется между общегосударственными социально-пенсионными
фондами в следующих пропорциях: в Фонд государственного социального
страхования на случай безработицы – 7,2 %; в Фонд государственного
социального страхования от временной потери трудоспособности – 7,7 %;
в Фонд государственного социального страхования от несчастных случаев
на производстве – 6,5 %; в Пенсионный фонд Украины – 78,6 % [Закон
о внесении изменений в Налоговый кодекс; Закон о сборе и учете].
Таким образом, механизм начисления, уплати и распределения
сумм единого социального взноса со времени его введения существенно
трансформировался. При этом, заданиями для его реформирования были
упрощение механизмов уплаты и распределения а также повышение уровня
самодостаточности бюджетов государственных социально-пенсионных
фондов, что функционируют в Украине. Соглашаясь с тем, что в целом
позиции перечисленных нами в этом исследовании нормативно-правовых
420
актов в сфере социально-пенсионного страхования и обеспечения, несколько
сократят уровень дефицита бюджета отечественных социально-пенсионных
фондов, отметим, что некоторые из законодательных новаций, которые
определены перечисленными законами, по нашему убеждению, не дадут
ожидаемых результатов.
В частности, сомнения вызывает целесообразность внедрения нормы,
дающей возможность уменьшения ставки единого социального взноса
с использованием понижающего коэффициента, поскольку, с одной стороны,
условия его применения являются достаточно сложными для их выполнения,
а с другой, без одновременного уменьшения ставки налога на доходы
физических лиц рассчитывать на вывод из тени доходов, выплачиваемых
в форме заработной платы, скорее всего, не стоит.
Кроме того уменьшение размеров пенсионных выплат для
работающих пенсионеров может привести к росту в обществе социальной
напряженности, чего допускать, по нашему убеждению, ни в коем случае
нельзя.
Также стоит отметить, что в период после снижения ставки единого
социального взноса в 2016 г. и освобождения наемных рабочих от его уплаты
[www 1; Закон о внесении изменений в Налоговый кодекс; Закон о сборе
и учете], до того времени, пока существенно не снизится уровень теневых
оборотов в экономике, нельзя ждать надлежащего сбалансирования уровней
доходов и расходов бюджетов украинских социально-пенсионных фондов.
Поэтому проблема надлежащего формирования доходной базы
социально-пенсионных фондов для Украины остается актуальной. С целью
ее решения во времена финансовой нестабильности важнейшей задачей
для государства является разработка практических мер, которые бы
позволили хотя бы частично сбалансировать доходы и расходы бюджетов
Пенсионного фонда Украины и других государственных целевых фондов,
функционирующих в сфере социального страхования и социального
обеспечения граждан.
По мнению авторов этой публикации, реальным шагом на пути
увеличения доходов бюджетов отечественных социально-пенсионных
фондов может быть расширение базы изымания единого социального взноса
за счет отдельных расходов граждан на приобретение предметов роскоши,
а именно элитного жилья, иностранных туристических путевок, авиабилетов,
а в ближайшем будущем – билетов на космические путешествия.
Выводы
Подводя итоги, следует отметить что в последние годы бюджеты
украинских социально-пенсионных фондов в значительной степени
формируются за счет ассигнований из государственной казны. Как
свидетельствуют результаты исследования, реальными путями повышения
уровня самодостаточности бюджетов социально-пенсионных фондов
421
в Украине могут быть расширение базы изымания единого социального
взноса за счет расходов граждан на приобретение предметов роскоши,
а именно элитного жилья, иностранных туристических путевок, авиабилетов,
а в ближайшем будущем – билетов на космические путешествия.
Литература
• Базилевич В. Д. и Базилевич К. С. 2008. Страховое дело: пособие. для студ.
высш. учеб. завед. Киев: Знание.
• Лаптев С. М., Грушко В. И. и др. 2004. Основы актуарных расчетов: пособие.
для студ. высш. учеб. закл. Киев: Алерта.
• Либанова Э. М. 2013. „Модель финансового обеспечения общеобязательного
государственного пенсионного страхования”. http://www.padko.kiev.ua
(доступ: 25.02.2016).
• Лондар С. Л., Башко В. И. 2011. „Влияние фактора возрастной структуры
населения на сбалансированность пенсионной системы в долгосрочном
периоде.” Финансы Украины, 10, 44-58.
• Малеваный М. И. 2014. „Состояние и проблемы финансового обеспечения
системы пенсионного страхования Украины.” Учет и финансы, 1(63), 89-95.
• Тулуш Л.Д. 2007. „Единый социальный взнос в сельском хозяйстве:
перспективы внедрения.” Вестник Сумского НАУ. Серия Финансы и кредит,
2, 68-75.
• Тулуш Л.Д. 2007. „Уплата пенсионных взносов сельскохозяйственными
предприятиями.” Актуальные проблемы на современном этапе
и перспективы развития финансово-кредитного механизма АПК, 15,
459-465.
• Закон Украины от 23 февраля 2015 г. О внесении изменений в некоторые
законодательные акты Украины относительно пенсионного обеспечения,
№ 2212-VIII. http://www.zakon.rada.gov.ua/go/2212-VIII (доступ: 25.02.2016).
• Закон Украины от 24 декабря 2015 г. О внесении изменений в Налоговый
кодекс Украины и некоторые законодательные акты Украины относительно
обеспечения сбалансированности бюджетных поступлений в 2016 году,
№ 909-VIII. http://zakon5.rada.gov.ua/laws/show/909-VIII (доступ: 25.02.2016).
• Закон Украины от 22 декабря 2014 г. О внесении изменений в некоторые
законодательные акты относительно реформирования общеобязательного
государственного социального страхования и легализации фонда оплаты
труда, № 1573-VIII. http://zakon.rada.gov.ua/go/1573-VIII (доступ: 25.02.2016).
• Указ Президента Украины от 24. 12. 2012 г. О некоторых мерах по оптимизации
системы центральных органов исполнительной власти, № 726/2012. http://
www.president.gov.ua/documents/726/12.html (доступ: 25.02.2016).
• Закон Украины от 8 июля 2010 г. О сборе и учете единого взноса на
общеобязательное государственное социальное страхование, № 2464-VI.
http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/ 2464-17/page5 (доступ: 25.12. 2015
и 25.02.2016).
• [www 1] http://www.finrep.kiev.ua/download/mlsp_stat_dec2015.pdf (доступ:
25.02.2016).
422
• [www
2]
http://www.gazeta.zn.ua/finances/edinyy-socialnyy-pshik-_html
(доступ: 25.02.2016).
• [www
3]
http://www.inside.pp.ua/%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8-%D0%B2-%D1%83%D0%BA%D
1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D0%B5-%D0%BD%D0%B02016-%D0%B3%D0%BE%D0%B4 (доступ: 25.02.2016).
THE IMPROVEMENT OF THE EFFECTIVENESS
OF SOCIAL BENEFITS AND PENSION COVERAGE
IN UKRAINE
Summary:
The current state of formation of incomes and financing of budget expenditure
of social and domestic pension funds needs the increasing of revenues of these
funds. That can be done by expanding of the base of a single social contribution due to the expenses of citizens to purchase luxury goods, luxury apartments, foreign travel packages, airline tickets, and in the nearest future-tickets
to space travel.
Keywords: social and pension funds of Ukraine, single social tax, social pension insurance, social security, pension.
Юлия Нестерчук
Уманский национальный университет садоводства
Елена Рыбчак
АНАЛИЗ СОВРЕМЕННОГО СОСТОЯНИЯ СФЕРЫ ТУРИЗМА
В УКРАИНЕ
В современном сообществе туризм является одним из динамично развивающихся видов международной экономической деятельности, которая
оказывает существенное влияние на мировую экономику. По прогнозам
Всемирной туристской организации, количество туристов продолжит расти на протяжении 2016-2020 годов в среднем на 3,8% ежегодно. Целью
статьи является анализ основных показателей, которые характеризуют
функционирование сферы туризма в Украине. В статье выделены факторы объективного и субъективного характера, которые негативно влияют на динамику основных показателей развития туристической сферы
Украины. Анализ туристических потоков в Украине свидетельствует об
уменьшении, начиная с 2014 года, их объема. Указывается, что сложная
ситуация в туризме негативно повлияла на динамику инвестиционных
ресурсов в отрасль и, соответственно, дальнейшему снижению уровня ее
конкурентоспособности.
Ключевые слова: туризм, доход, экспорт, безработица
Вступление
В современном, динамично развивающемся сообществе туризм является одним из основных видов международной экономической деятельности, сложной и комплексной сферой, оказывающей существенное влияние
на структуру и общую ситуацию в мировой экономике. Коллектив авторов
[Ивасенко и Никонова, 2010] указывает, что помимо прямого влияния, сфера
туризма оказывает стимулирующее воздействие на такие сектора экономики, как транспорт, связь, торговля, строительство, сельское хозяйство, производство товаров народного потребления. Именно поэтому исследования
современных тенденций в сфере туризма являются актуальными.
424
Целью статьи является анализ основных показателей, которые
характеризуют функционирование сферы туризма в Украине.
Результаты
По данным Всемирного совета по туризму и путешествиям, вклад
отрасли в мировой ВВП приближается к 10%. Помимо доходов, связанных
непосредственно с проживанием, транспортом, отрасль оказывает
положительное влияние на многие другие сферы.
Исследования [www 1] свидетельствуют, что каждое 11-е рабочее
место на планете прямо или косвенно зависит от туризма.
В 2015 году его доля в мировом экспорте составляла 5,4%, а в экспорте
услуг достигала 30%. Несмотря на циклические кризисы в отрасли, начиная
с 1950-х годов, она демонстрирует непрерывный рост. Так, число туристов
в мире выросло с 25 млн в 1950 году до 278 млн в 1980 году, превысило
0,52 млрд в 1995 году и достигло 1,18 млрд к 2015 году [International Tourism
Results, 2015, с.2].
Рис. 1. Численность туристов в мире, млн чел
Источник: International Tourism Results [2015, с.2]
Доходы от туризма увеличились с 2 млрд дол. США в 1950 году до
1,245 трлн дол. США в 2015 году. По прогнозам Всемирной туристской
организации, количество туристов продолжит расти в среднем на 3,8% в год.
В развивающихся странах Ближнего Востока рост будет в среднем в два раза
опережать развитые страны Европы, Америки (5,2% против 2,8-3,5%) [International Tourism Results, 2015, с.7].
Анализ современного состояния сферы туризма в украине
425
Рис. 2. Темп прироста туристических потоков, среднее значение
к предыдущему году, %
Источник: International Tourism Results [2015, с.2]
Помимо, безусловно, положительного влияния на мировую экономику,
туризм воздействует на отдельные страны.
Мировой совет по путешествиям и туризму рассматривает вклад
туристической сферы в ВВП страны как сложную систему, которая состоит
из следующих элементов [www 2; Грабовенская]:
1.
Прямые расходы туристов на осуществление путешествий,
такие как: перемещение, размещение, развлечения, посещение
достопримечательностей и музеев, питание и тому подобное.
Рассматриваются затраты внутренних, въездных туристов
и затраты на путешествия на государственном уровне
в соответствии с рекомендованной ООН методологии
туристических счетов (TSA: RMF 2008).
2.
Косвенные взносы туристической сферы в экономику
страны включают: инвестиции в данную отрасль
(строительство туристической инфраструктуры, приобретение
транспорта и оборудования), государственные расходы на
туристическую сферу (маркетинг, обеспечение безопасности,
администрирование), оплата товарных потоков предприятиями
туристической сферы (закупка продуктов питания, услуги по
уборке, обеспечение ИТ-услуг).
3.
Индуцированный вклад в ВВП страны определяется как расходы
тех, кто прямо или косвенно получает доход в туристической сфере.
Экономика многих стран мира серьезно зависит от развития
международного туризма, так как он является практически единственным
источником валютных поступлений в страну (табл. 1). Причем объем
426
этих поступлений позволяет стране поддерживать определенный уровень
экономического развития и благосостояния своих граждан [Коковский, 2010].
Таблица 1. Доля занятых в туризме к общей численности занятых, %
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Сейшельские острова
Мальта
Кабо-Верде
Хорватия
Барбадос
Маврикий
Гонконг
Камбоджа
Греция
Черногория
22,7
14,8
14,5
13,3
11,1
10,8
9,2
8,9
8,9
8,8
Источник: [www 1]
Оценка потенциала роста мирового рынка туризма и основных
его составляющих ведет к пониманию и прогнозированию дальнейших
тенденций развития внутреннего и международного туризма, а это всегда
является важным и актуальным для любого сектора экономики [Кудинова
и Шаповал, 2015]. Прогнозируемое к 2020 г. увеличение туристских потоков
в мире также указывает на повышение вклада туризма в экономическое
развитие. По данным специалистов Всемирной Туристской Организации,
разработавших прогноз «Tourism: 2020 Vision», при среднегодовых темпах
роста мирового туризма в размере 3,8% к 2020 г. число международных
туристских поездок составит 1,6 миллиарда. В том же прогнозе указывается,
что мировой рынок туризма будет, в дальнейшем, динамично развиваться
[Кудинова и Шаповал, 2015].
Темп прироста туристических потоков по регионам мира до 2015 года
и прогноз на 2016 год приведен в табл. 2.
Снижение темпа прироста в 2016 году ожидается в Европе, Азии
и на Ближнем Востоке. В основном это связано с нестабильной военно
-политической ситуацией в некоторых странах этих регионов, например
Сирии, Ираке и других.
Таблица 2. Темп прироста туристических потоков по регионам мира
Регион
Мир
Европа
Америка
Азия и Океания
Ближний Восток
Африка
2015
4,4
5,0
4,9
4,8
3,1
-3,3
Источник: Outlook [2015]
Среднее за 2005-2014
3,8
2,8
3,5
6,2
5,2
5,0
Прогноз на 2016
3,5
3,5
4,0
4,0
2,0
2,0
427
К сожалению, ряд факторов объективного и субъективного
характера негативно влияют на динамику основных показателей развития
туристической сферы Украины. Основным фактором нестабильности в этой
сфере является сложная политическая и гуманитарная ситуация в отдельных
районах Украины, которая существенно снижает привлекательность нашей
страны для иностранных туристов.
К основным показателям, которые характеризуют функционирование
туристической сферы страны относятся: численность туристов, средняя
сумма расходов одного туриста, доходы субъектов предпринимательской
деятельности и государства.
Ретроспективный анализ туристических потоков в Украине (рис. 3)
показывает динамичное развитие въездного туризма до 2014 года (прирост
в 2010-2013 годах составил 16%), выездного туризма (прирост 38%
к показателю 2010 года) и стабильную динамику внутренних потоков. Вместе
с тем, данные рис. 3 указывают на уменьшение численности украинских
туристов, а также иностранных граждан, которые посетили Украину в 2014
году. Аналогичная ситуация наблюдалась и в 2015 году.
Рис.3. Входной и исходящий туристические потоки в Украине, чел.
Данные рис.4 свидетельствуют о снижении на 24,5% в 2014 году
средней суммы расходов иностранных туристов в Украине, по сравнению
с 2012 годом. Это связано как с уменьшением времени пребывания в стране,
так и с девальвацией национальной денежной единицы.
428
Рис. 4. Средняя сумма расходов иностранных туристов в Украине, дол.
США
Источник: рассчитано на основе Report [2015, с.55]
Сложная ситуация в туризме, в свою очередь, негативно повлияла
на динамику инвестиционных ресурсов в отрасль и, соответственно,
дальнейшему снижению уровня ее конкурентоспособности. На протяжении
2012-2015 годов объемы инвестиций в гостиничную и ресторанную сферу
снизились с 1927,0 млн грн до 647,5 млн грн или почти в 3 раза. Конечно,
при анализе необходимо учитывать высокую базу 2010-2012 годов, которая
обуславливалась массовым вводом в эксплуатацию объектов к Евро-2012.
Рис. 5. Численность туристов, которые воспользовались услугами
туристической инфраструктуры, млн чел.
Следующей проблемой объективного характера является слабо
развитая туристическая инфраструктура. Инфраструктурные объекты
429
соответствующие
международным
стандартам
сосредоточены,
преимущественно, в нескольких крупных городах, например, Киеве, Одессе,
Львове.
Еще одним свидетельством недостаточного развития в Украине
туристической инфраструктуры, выступают показатели сезонности на
отечественном туристическом рынке. Анализ статистических данных за
последние четыре года [Грабовенская] показывает значительный рост
продаж в период июнь – август и сокращения продаж в периоды межсезонья
и зимний период. Исключение составляет незначительный рост продаж
у туристических операторов в период празднования рождественских
праздников. Разница в количестве заказов в горячий и низкий сезоны
составляет около 30% для рынка гостиничных услуг и до 50% у туроператоров
[Грабовенская].
Выводы
Признание существенной роли и потенциала сферы туризма
в уменьшении уровня безработицы, стимулирования развития малого
и среднего бизнеса, изменения структуры экономики депрессивных регионов
способствует формированию соответствующей государственной политики.
С нашей точки зрения, необходимым является смещение акцентов
в сторону инфраструктурного обеспечения и адаптации международного
опыта стимулирования развития туризма. Смена акцентов подразумевает
приоритетность ускоренного развития сферы развлечений и активного
отдыха.
В современных условиях имеющийся туристический потенциал
регионов Украины позволяет создавать привлекательные соответствующие
продукты даже в условиях отсутствия достаточного количества первичных
ресурсов. Это формирует предпосылки развития туризма в регионах
традиционно не обеспеченных природно-рекреационными или культурно
-историческими ресурсами, за счет создания и продвижения нетрадиционных
туристических
продуктов
и
использования
соответствующего
позиционирования региона [Грабовенская].
Литература:
• Ивасенко А., Никонова Я. 2010. Мировая экономика. Москва: КНОРУС
• [www 1] http://www.kommersant.ru/doc/2821008 (доступ 11.02.2016)
• 2015 International Tourism Results and Prospects for 2016 URL: http://
dtxtq4w60xqpw.cloudfront.net/sites/all/files/pdf/unwto_fitur_2016_hq_jk.pdf
(доступ 5.02.2016)
• Коковский
Г.
2010.
«Проблемы
и
перспективы
повышения
конкурентоспособности России на международном рынке туристских
услуг». Научные записки кафедры управления и планирования социально
-экономическими процессами Выпуск 1.
• [www 2] http://www.wttc.org/research (доступ 11.02.2016)
430
• Грабовенская С. Современное состояние и тенденции развития
туристической сферы Украины URL: http://www.newbiznet.com.ua/index.
php/uk/articles/80-market/335-2013-07-31-07-08-09 (доступ 11.02.2016)
• Кудинова Е., Шаповал А. 2015. «Современное состояние и тенденции
развития туризма в мировой и российской экономике». Молодой ученый №3.
• Курмаев Петр. 2015. «Современные тенденции функционирования
гостинично-ресторанного хозяйства в Украине». Глобальные и национальные
проблемы экономики №7.
• Outlook world tourism barometer 2015 URL: http://dtxtq4w60xqpw.cloudfront.
net/sites/all/files/pdf/unwto_fitur_2016_hq_jk.pdf (доступ 5.02.2016)
• [www 3] http://www.ukrstat.gov.ua (доступ 10.02.2016)
• The Travel & Tourism Competitiveness Report. 2015. Geneva: World Economic
Forum
• [www
4]
http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2007/tyr/tyr_u/potoki2006_u.htm (доступ 10.02.2016)
THE ANALYSIS OF THE MODERN CONDITION
OF TOURIST SPHERE IN UKRAINE
Summary
In the contemporary society tourist industry is one of the dynamically developing forms of the international economic activity, which has a great effect
on the world’s economy. According to the forecasts of the Worldwide Tourist
Organization, the number of tourists will continue to grow during 2016-2020
on the average to 3,8% annually. The aim of the article is the analysis of the
main rates, which describe tourist sphere functioning in Ukraine. Objective
and subjective factors, which compromise the dynamics of the main rates of
tourist sphere development in Ukraine have been distinguished in the article.
The analysis of the tourist flows in Ukraine have been indicative of their decrease since 2014. It has been noted, that hard times in the tourist industry compromised the dynamics of the funds available for investment into the branch,
and, therefore, the further reduction of its competitiveness level.
Keywords: tourism, income, exports, unemployment
Елена Непочатенко
Николай Коротеев
Диверсификация экономики
сельских терРиторий Украины
в контексте формирования
продуктивной занятости
трудового потенциала
Аннотация
Современное состояние сельского рынка труда в Украине характеризируется
сокращением сферы приложения труда, распространением всех форм
безработицы и сосредоточением значительной части трудового потенциала
в неформальном секторе экономики. Стратегической основой создания
новых рабочих мест, формирования альтернативы доминирующей
аграрной сфере и обеспечения продуктивной занятости сельского
населения является диверсификация экономики сельских территорий.
Среди ее направлений определены пути связанные с диверсификацией
деятельности собственно в аграрном секторе экономики и, что более
важно, пути связанные с развитием в сельской местности не аграрных
видов деятельности.
Ключевые слова: диверсификация,
потенциал, безработица, занятость.
аграрный
сектор,
трудовой
Введение
Занятость населения выступает одним из ключевых индикаторов,
уровень которого характеризирует развитие не только отдельных
территорий, но и национальной экономики в целом, а также отображает
степень ее социальной ориентированности. Характерной особенностью
сельской местности Украины является доминирование аграрной сферы
занятости. Трансформации в аграрном секторе экономики Украины
в последние десятилетия привели к существенному сокращению сферы
432
приложения труда, что, при отсутствии альтернатив трудоустройства
в сельской местности, вызвало интенсивный рост безработицы
и сосредоточение значительной части экономически активного населения
в неформальном секторе экономики. Новые угрозы для сельского рынка
труда связаны с формированием зоны свободной торговли со странами ЕС,
что может привести к ослаблению позиций национальных производителей
на внутреннем рынке продовольствия с одной стороны, и к сокращению
объемов экспорта сельскохозяйственной продукции в страны Таможенного
союза – с другой. Все это может привести к повышению темпов сокращения
занятости в аграрном секторе экономики Украины и усугубить и без
того острую проблему безработицы в сельской местности. В этой связи,
диверсификация экономической деятельности в сельской местности
является стратегическим направлением создания новых рабочих мест,
формирования альтернативы доминирующей аграрной сфере и обеспечения
продуктивной занятости сельского населения.
Анализ последних исследований и публикаций
Исследование теоретико – методологических и прикладных
аспектов диверсификации а также повышение на ее основе занятости
сельского населения пребывают в сфере научных интересов целой плеяды
отечественных и зарубежных ученых экономистов [Либанова и Бандур,
2000; Пасхавер, 2015; Sieczko и Parzonko, 2015]. Вместе с тем, обострение
проблемы безработицы на селе, сокращение количества рабочих мест
и распространение занятости в неформальном секторе экономики определяет
необходимость дальнейших научных исследований этой сложной социально
-экономической проблемы и обоснования направлений формирования
продуктивной занятости трудового потенциала сельских территорий.
Это определило цель исследования, которой является оценка
современного уровня занятости в сельской местности Украины и обоснование
необходимости диверсификации экономики села как источника новых
рабочих мест и формирования продуктивной занятости населения. Для
достижения поставленной цели в ходе исследования использовались
следующие методы: абстрактно-логический, экономико-статистический,
монографический, табличный и графический методы.
Изложение основного материала
Кризисные процессы в функционировании хозяйственного механизма
и системы управления экономикой Украины, в результате которых резко
сократились объемы производства и потребления продукции и услуг всех
отраслей и, соответственно, упал спрос на рабочую силу, привели к снижению
занятости за счет сокращения работающих по найму. Наибольшие объемы
высвобождения трудового потенциала в сельской местности произошли
за счет сокращения наемных работников на сельскохозяйственных
предприятиях (таблица 1).
433
Диверсификация экономики сельских терРиторий Украины...
Таблица 1. Экономическая активность сельского населения Украины,
тыс. чел.
Показатель 2000 г. 2005 г. 2010 г. 2012 г. 2013 г. 2014 г.*
Среднегодовая численность
населения
16031,3 15161,7 14387,5 14214,8 14132,1 13294,1
Экономически активное
население
6894,6
6987,0
6967,7
6878,6
6908,0
5850,6
Безработные
465,3
400,9
493,5
507,9
502,1
558,2
Занятое население
6429,3
6586,1
6474,2
6370,7
6405,9
5292,4
Занято в сельском хозяйстве, лес4334,1
ном хозяйстве и рыбном хозяйстве
3986,3
3094,5
3506,7
3577,5
3091,4
из них наемные работники
1418,1
794,7
749,3
661,4
607,5
2752,8
Здесь и далее информация за 2014 г. приведена без учета временно
оккупированной территории Автономной Республики Крым и г.
Севастополя.
Источник: [www 1].
*
Основой для него выступило значительное снижение потребности
в рабочей силе в результате резкого спада объемов сельскохозяйственного
производства и уменьшения его насыщенности трудоемкими видами
продукции. Несмотря на наметившийся в последние годы рост производства
в сельскохозяйственных предприятиях, тенденция к сокращению работников
сохраняется. Производственное направление большинства аграрных
предприятий приобрело выраженную ориентацию на развитие тех отраслей,
которые при наименьших затратах труда и капитала могут гарантированно
обеспечить прибыльную деятельность. Такие трансформации в отраслевой
структуре, на фоне стремительного роста производительности труда, вызвали
не только сокращение потребности в рабочей силе, но и привели к усилению
сезонности труда, способствовали распространению неполной занятости
работников сельскохозяйственных предприятий. В большинстве случаев
основная масса рабочих занята неполный год, их принимают на работу на
период выполнения сезонных работ, а по его окончании – увольняют. Так,
в 2014 г. из сельскохозяйственных предприятий Украины было уволено
50,0% от среднесписочной численности штатных работников, а принято –
55,8% [www 1]. Таким образом, уволенные работники лишены постоянного
источника дохода в течение года и не имеют гарантий трудоустройства
в следующем сезоне.
Обостряет ситуацию на сельском рынке труда бурное развитие
в последнее десятилетие в аграрном секторе Украины новых
агропродовольственных структур холдингового типа. Этот процесс
сопровождается целым рядом негативных последствий, поскольку
ликвидируются капиталоемкие и низкоэффективные сельскохозяйственные
отрасли и предприятия, снижается потребность в рабочей силе, разрушается
сельская инфраструктура. Превалирующее большинство агрохолдингов
434
специализируются на производстве, переработке и реализации
высоколиквидной и низкозатратной продукции растениеводства. Имея
возможности применять новейшие технологии и высокопродуктивную
технику, они не нуждаются в значительных объемах рабочей силы. Это
позволяет широко использовать практику мобильных механизированных
отрядов, которые выполняют весь комплекс сельскохозяйственных работ
от посевной до сбора урожая. При этом, местное сельское население
практически не привлекается к работе.
Интенсивное снижение потребности в рабочей силе привело
к распространению всех форм безработицы на селе. Однако, учитывая
реальные объемы сокращения рабочей силы, современный уровень ее
фиксации не отражает истинных размеров данного явления. Многие
крестьяне, оказавшись без работы, не обращаются в службу занятости
из-за отсутствия перспектив получить работу в сельской местности,
низкого уровня пособия по безработице, сложностей в постановке на учет
и необходимости частой перерегистрации, что связано с затратами времени
и средств в условиях удаленности соответствующих органов. Основная часть
крестьян, освобожденных из аграрных и других предприятий и организаций,
вынужденно пополняет группу занятых в неформальном секторе экономики.
Количество занятых в данном секторе экономики сельских жителей в 2014 г.
составило 2297,9 тыс. чел., или 43,4% общего количества занятого сельского
населения Украины в возрасте 15-70 лет (таблица 2).
Таблица 2. Занятость сельского населения Украины по видам
экономичной деятельности в 2014 г.
В том числе:
Показатель
Занятое население – всего, тыс. чел.
Всего
формальная неформальная
занятость
занятость
5 292,4
2 994,5
2 297,9
сельское хозяйство, лесное хозяйство
и рыбное хозяйство
42,5
21,3
70,2
в том числе по видам экономической
деятельности, в % к всего
промышленность
10,8
16,1
3,9
строительство
6,2
2,3
11,1
оптовая та розничная торговля; ремонт автотранспортных средств
9,3
10,4
8,0
транспорт, складское хозяйство, почтовая
и курьерская деятельность
4,9
7,5
1,6
временное размещение и организация
питания
1,2
1,4
0,9
другие виды экономической деятельности
25,1
41,0
4,3
Источник: [www 1].
435
С обострением ситуации на сельском рынке труда неформальный
сектор экономики, за относительно короткий период времени, аккумулировал
значительную часть трудового потенциала села, выступая в качестве
амортизационного фактора [Либанова и Бандур, 2000; Бондарчук, 2014]. Он
в некоторой степени снижает уровень социальной напряженности и смягчает
негативное влияние безработицы, в первую очередь на наименее защищенные
слои крестьян. В условиях отсутствия альтернатив трудоустройства,
неформальная занятость стала единственной возможностью получения
дохода, и обеспечения средствами к существованию, для наименее
конкурентоспособной части сельского трудового потенциала – молодежи,
людей предпенсионного и пенсионного возраста, людей с низким уровнем
образования и квалификации.
Неформальная занятость населения сельских территорий охватывает
не зарегистрированные производственные единицы домохозяйств,
физических и юридических лиц, которые работают без заключения
трудовых договоров, в различных сферах экономической деятельности
[Бондарчук, 2014]. Однако, доминирующей частью неформального сектора
экономики Украины является занятость в сельском хозяйстве, которая
реализуется в форме ведения личного крестьянского хозяйства. В 2014
г. в нем было сосредоточено 70,2% всех неформально занятых сельских
жителей. Основываясь на низкопродуктивном ручном труде, с невысоким
уровнем эффективности производственных процессов, такая занятость не
обеспечивает полного использования трудового потенциала и не гарантирует
достаточного уровня дохода. Учитывая при этом, вынужденный характер
неформальной занятости и отсутствие даже минимальных социальных
гарантий есть все основания считать ее одной из форм скрытой безработицы
на селе.
Среди стратегических направлений создания новых рабочих мест,
формирования альтернатив доминирующей аграрной сфере и обеспечения
продуктивной занятости сельского населения ведущее место принадлежит
диверсификации экономической деятельности сельских территорий [Лупенко
и Месель-Веселяк (ред.), 2012]. Диверсификация – это процесс освоения
производства новых или же расширение номенклатуры и ассортимента
традиционных видов продукции, которые производятся предприятием, что
позволяет более полно реализовать имеющийся природный, биологический,
ресурсный, трудовой, производственный потенциал и способствует
укреплению финансово-экономической и экологической безопасности,
повышает конкурентоспособность и эффективность деятельности субъектов
хозяйствования.
Среди направлений диверсификации экономики сельских территорий
выделены пути связанные с диверсификацией деятельности собственно
в аграрном секторе экономики и пути связанные с развитием в сельской
местности не аграрных видов деятельности (рисунок 1).
436
Диверсификация в аграрном секторе экономики предполагает
эффективное развитие на инновационно-инвестиционной основе
крупнотоварного сельскохозяйственного производства с рациональным
сочетанием растениеводческих и животноводческих отраслей, возрождение
традиционных для Украины отраслей свекловодства, овощеводства,
садоводства, скотоводства, свиноводства, овцеводства. Естественно,
этот процесс возможен и целесообразен только при условии обеспечения
высокой эффективности и конкурентоспособности данных отраслей, что
предполагает использование интенсивных технологий с высоким уровнем
механизации производственных процессов и высокой производительностью
труда. Как отмечает Б. Пасхавер «в исторической перспективе аграрии
– высококвалифицированная, высокопродуктивная и высокодоходная
профессиональная группа с относительно малым удельным весом в общей
численности населения» [Пасхавер, 2015, с.6]. Поэтому, возрождение
крупнотоварного производства в сельскохозяйственных предприятиях не
стоит рассматривать как панацею, поскольку потребность в рабочей силе если
и возрастет, то не в тех масштабах, которые гарантируют полную занятость
на селе. Существуют потенциальные возможности по расширению сферы
услуг, которые сельскохозяйственные предприятия могут предоставлять
населению или другим предприятиям. Среди них технологические операции
по обработке земли и уходу за посевами, сбору урожая, транспортные
перевозки и т.д.
437
ДИВЕРСИФИКАЦИЯ ЭКОНОМИКИ СЕЛЬСЬКИХ
ТЕРРИТОРИЙ
ДИВЕРСИФИКАЦИЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В АГРАРНОМ
СЕКТОРЕ ЭКОНОМИКИ
Диверсификация
сельскохозяйственного
производства
развитие отраслей
растениеводства на
основе рационального
сочетания
сельскохозяйственных культур
развитие на
эффективной основе
животноводческих
отраслей
выращивание
энергетических
сельскохозяйственных культур
производство
органической
продукции
развитие садоводства
и овощеводства
Развитие
промышленных
отраслей
(производств)
Развитие сферы
производственных
услуг
предоставление услуг
по обработке угодий
и уходу за посевами,
сбор урожая другим
предприятиям или
населению
предоставление услуг
населению по
заготовке
сельскохозяйственной продукции
транспортные услуги
и др.
переработка,
хранение
и реализация
сельскохозяйственной продукции
(производство муки,
круп, хлебобулочных
изделий, масла,
консервиро-ванных
овощей, фруктов,
соков, концкормов,
мясомолочных
изделий и др.)
материальнотехническое
обеспечение и
агросервис
НЕСЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ ВИДЫ
ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В СЕЛЬСКОЙ
МЕСТНОСТИ
размещение промышленных
предприятий
(производство биотоплива,
строительных материалов, мебели, тары,
упаковочных материалов, пошив
одежды, обуви и т.п.)
развитие производственной и
коммерческой инфраструктуры,
консалтинговых и сервисных
организаций
развитие малого и среднего бизнеса в
сфере зеленого туризма, местных
народных промыслов,
создание системы услуг, в частности
ресторанного, гостиничного бизнеса и
др.
возрождение социальной
инфраструктуры сельских территорий
(образования, медицины, электро-, водои газо-снабжения, связи, торговли,
коммунальных услуг, транспортного
сообщения и т.д.)
производство
нетрадиционных
видов сельскохозяйственной продукции
Рисунок 1. Направления
территорий Украины
диверсификации
экономики
сельских
На сегодня остро стоит вопрос о необходимости изменения
сырьевого характера аграрного сектора экономики Украины, и ориентации
его на увеличение производства продукции промышленной переработки
сельскохозяйственного сырья. Это позволит не только получить большую
добавленную стоимость, но обеспечит создание дополнительных рабочих
мест, будет способствовать росту доходов населения, увеличению доходов
бюджетов всех уровней. В этой связи, важным направлением является
организация и развитие в сельской местности деятельности по заготовке,
хранению, реализации и переработке сельскохозяйственной продукции
(производство муки, круп, хлебобулочных изделий, масла, консервированных
овощей, фруктов, соков, концкормов, мясомолочных изделий и др.).
Не следует забывать о том, что значительная часть сельскохозяйственной
продукции производится в неформальном секторе экономики. На сегодня
в личных крестьянских хозяйствах Украины производится более 90%
картофеля, более 80% овощей, плодов и ягод, более 70% молока, почти
40% мяса и яиц. Поэтому неформальную занятость следует рассматривать
не только как определенный социальный амортизатор, но и своего рода
бизнес-инкубатор. При создании определенных условий для легализации
438
и поддержки личных крестьянских хозяйств, обеспечении их доступа
к инвестиционным и кредитным ресурсам, развитии инфраструктуры по
заготовке и сбыту продукции эти субъекты могут стать основой развития
сельских территорий. Естественно, что мелкие товаропроизводители не
смогут выдержать конкуренцию с крупными предприятиями в традиционных
отраслях сельского хозяйства. Поэтому, возможным путем развития личных
крестьянских хозяйств может стать ориентация на производство продукции
с высоким уровнем трудоемкости, экологически чистой органической
продукции, «нишевое» сельское хозяйство, производство нетрадиционных
видов сельскохозяйственной продукции.
Вместе с тем, стратегическим направлением диверсификации
и обеспечения продуктивной занятости должно стать развитие в сельской
местности Украины несельскохозяйственных видов деятельности.
Это позволит минимизировать риски от неблагоприятных явлений
агротехнического и погодно-климатического характера, непредвиденных
изменений конъюнктуры рынка и снизить зависимость экономики сельских
территорий от результатов аграрного производства. Многочисленные
исследования и опыт стран с развитой экономикой свидетельствуют
о положительной зависимости между эффективной несельскохозяйственной
занятостью и ростом доходов сельских семей, лучшей диверсификацией
источников доходов, высокой производительностью труда [Вишневская,
2011; Пасхавер, 2015; Sieczko и Parzonko, 2015; www 2]. Среди
несельскохозяйственных видов деятельности приоритетными следует
считать размещение в сельской местности промышленных предприятий
по производству строительных материалов, мебели, тары и упаковки,
биотоплива, развитие соответствующей производственной и коммерческой
инфраструктуры, обслуживающих и агросервисных предприятий.
Весомым источником для развития несельскохозяйственной занятости
необходимость кардинального улучшения условий проживания на селе,
создание современной социальной инфраструктуры сельских территорий
(образования, медицины, электро-, водо- и газоснабжения, связи, торговли,
коммунальных услуг, транспортного сообщения и т.д.). Большие перспективы
имеет развитие на селе малого и среднего бизнеса в сфере зеленого
туризма, создание системы услуг, в частности спортивно-оздоровительного,
гостиничного, ресторанного бизнеса, местных народных промыслов.
Предлагаемые направления будут способствовать продуктивной
занятости сельского населения, повышению уровня его материального
благосостояния и улучшению социальных стандартов жизни, а также
позволят обеспечить экономический рост и повысить инвестиционную
привлекательность сельских территорий.
439
Выводы
Диверсификация экономики села позволит минимизировать риски
от неблагоприятных явлений агротехнического и погодно-климатического
характера и непредвиденных изменений конъюнктуры рынка. Рациональное
сочетание различных видов деятельности способствует оптимизации
отраслевой структуры, обеспечивает более эффективное использование
земельных угодий и средств производства, приводит к нивелированию
сезонности. Развитие несельскохозяйственных видов деятельности
уменьшает зависимость экономики сельских территорий от результатов
аграрного производства, способствует оживлению предпринимательской
деятельности и созданию дополнительных рабочих мест на селе. Это не только
гарантирует регулярность получения доходов и повышения прибыльности
деятельности товаропроизводителей, но и будет способствовать реализации
общегосударственных приоритетов по обеспечению продовольственной
безопасности страны, повышению занятости населения и решению
социальных и материальных проблем жителей села.
Литература
• Бондарчук К. 2014. «Причины распространения неформальной занятости на
сельских территориях и регуляторные рычаги по ее легализации». Украина:
аспекты труда, 2, 7-22.
• Вишневская А.Н. 2011. «Активизация несельскохозяйственной занятости
– сохранение ресурсного потенциала аграрного сектора». Экономическое
пространство, 50, 40-47.
• Либанова Э., Бандур С. 2000. «Незарегистрированная занятость в Украине:
формирование и возможности государственного регулирования». Украина:
аспекты труда, 4, 3-8.
• Лупенко Ю.А., Месель-Веселяк В.Я. (ред.). 2012. Стратегические
направления развития сельского хозяйства Украины на период до 2020 года.
Киев: ННЦ «Институт аграрной экономики».
• Пасхавер Б.И. 2015. «Агросфера: тенденции и перспективы развития».
Экономика АПК, 9, 5-15.
• Sieczko Anna, Parzonko Anna J. 2015. «Creating non-agricultural jobs in
rural areas in Poland». Сборник научных трудов Уманского национального
университета садоводства. Вып. 87, Ч. 2: Экономика, 140-148.
• [www 1] http://www.ukrstat.gov.ua (доступ: 25.02.2016).
• [www
2]
http://www.ier.com.ua/files/publications/Policy_papers/
German_advisory_group/2005/
• U13_ukr.pdf (доступ: 25.02.2016).
440
DIVERSIFICATION OF THE ECONOMY OF RURAL
AREAS OF UKRAINE IN THE CONTEXT
OF PRODUCTIVE EMPLOYMENT BUILDING
OF LABOUR POTENTIAL
Summary
The current state of the rural labor market in Ukraine is characterized by the reduction in the scope of labour application, the spread of all forms of unemployment and the concentration of a large part of the labor potential in the informal
sector of the economy. The diversification of the rural areas economy is the
strategic basis for the creation of new jobs, the formation of an alternative to
the dominant agrarian sphere and the ensuring of the productive employment
of rural population. Among its directions there were defined the ways connected with the activities diversification in the agricultural sector of the economy
itself and, what is more important, the ways connected with the development
of non-agrarian activities in rural areas.
Keywords: diversification, agrarian sector, labour potential, unemployment,
employment.
Виталий Рыбчак
Петр Курмаев
Уманский государственный педагогический университет
ПРАКТИЧЕСКИЕ ПОДХОДЫ
К ФОРМИРОВАНИЮ НАПРАВЛЕНИЙ
РАЗВИТИЯ АЛЬТЕРНАТИВНОЙ ЭНЕРГЕТИКИ В УКРАИНЕ
Современный этап развития цивилизации характеризуется поиском новых видов энергии, массовым использованием возобновляемых источников энергии. Целью статьи является анализ современного состояния
альтернативной энергетики в Украине и обоснование направлений ее
развития. В статье указывается, что доля альтернативных источников
энергии в ее общемировом объеме производства составила в 2014 году
около 23%, в Украине не более 9%. Проанализирована структура альтернативной энергетики в Украине. Охарактеризованы перспективы использования отдельных видов источников альтернативной энергетики.
Выделены основные инструменты, которые используются в мировой и
отечественной практике стимулирования развития альтернативной энергетики. Определены основные направления стимулирования развития
альтернативной энергетики в Украине.
Ключевые слова: энергия, государственное регулирование, топливо
Вступление
Современный этап развития цивилизации характеризуется поиском
новых видов энергии, все более массовым использованием возобновляемых
источников, повышением уровня экономической эффективности их использования. Указанные процессы обуславливаются:
–
постепенным исчерпанием запасов органических видов
топлива;
–
высокой волатильностью цен на топливные ресурсы;
442
–
несовершенством и низкой эффективностью технологий
использования [Шевцов А., Земляной Н. и Ряузова Т., 2008];
–
вредным воздействием на окружающую среду, последствия
которого все больше и больше беспокоят мировое сообщество.
Так, использование традиционных углеводородов, в результате
сжигания, сопровождается общими потерями энергии до 80-90%
и поэтому уже сегодня разработаны технологии их электрохимического
преобразования, которые уменьшают потери до 10% и являются более
безопасными с точки зрения экологии.
Альтернативная энергетика становится одним из базовых
направлений развития технологий в современном мире. Вместе с нанои биотехнологиями, системами искусственного интеллекта она является
важным элементом нового технологического уклада.
Целью статьи является анализ современного состояния альтернативной
энергетики в Украине и обоснование направлений ее развития.
Результаты
К альтернативным источникам энергии принято относить: солнечную
(солнечные электростанции - СЭС), ветряную (ветряные электростанции ВЭС), гидро (гидроэлектростанции – ГЭС, приливные - ПрЭС), тепловую
(теплоэлектростанции – ТЭС, в том числе тепловые насосы, сжигание
торфа, шахтного метана и других газов).
На сегодняшний день, доля альтернативных источников энергии в ее
общем объеме еще не является доминирующей (около 23%).
Рис.1. Доля альтернативных источников в общем производстве энергии
Источник: Renewables Global Status Report [2015]
443
Практические подходы к формированию направлений развития...
Вместе с тем потенциал указанных источников (рис. 2) существенно
превышает уровень мирового потребления топливно-энергетических
ресурсов. К тому же, производство альтернативной энергии характеризуется
опережающими темпами роста объемов производства в сравнении
с традиционными видами энергии.
Рис.2. Динамика мощностей
альтернативной энергии
отдельных
видов
источников
Источник: построено на основе Renewables Global Status Report [2015]
В Украине также существует значительный потенциал использования
альтернативных источников энергии. В научных трудах [Шевцов, Земляной
и Ряузова, 2008; Kurmaiev i Rybchak, 2014] справедливо отмечено, что
проблемы эффективности использования традиционных источников
энергии в Украине стоят еще острее, чем в мире или странах ЕС. Причинами
этого являются устаревшие технологии, исчерпание ресурса использования
основных фондов генерации электроэнергии и тепла, что, вместе с низкой
эффективностью использования топлива, приводит к значительным объемам
вредных выбросов.
444
Рис.3. Распределение инвестиций по источникам альтернативной
энергии
Источник: построено на основе Renewables Global Status Report [2015]
Среди основных факторов, которые негативно влияют на развитие
альтернативной энергетики целесообразно выделить:
–
нестабильность законодательства и нормативных документов,
регламентирующих
условия
деятельности
объектов
альтернативных источников. Например, принципы расчета
и сам «зеленый» тариф в течении 2014-2016 годов изменялись
два раза, очередная корректировка запланирована на 2017 год;
–
фактическое
отсутствие
государственной
поддержки
использования/генерирования энергии из альтернативных
источников. Так, на сегодняшний день, только в двух
государственных банках реально функционирует программа
удешевления кредитов, направляемых на повышение
энергоэффективности домашних хозяйств, их объединений,
представителей малого и среднего бизнеса. На эти цели в 2015
году было выделено всего 14,9 млн дол. США;
–
низкий уровень финансирования научных исследований
в сфере альтернативной энергетики. Наличие препятствий
бюрократического характера в процессе внедрения результатов
уже проведенных исследований.
К тому же, низкий уровень используемых технологий
существенно влияет на рентабельность, уменьшая ее из-за высокой
материало- и энергоемкости.
Результаты проведенных исследований энергоемкости промышленного
производства [Байрамов, 2015] показали превышение в 2,2-2,5 раза данного
показателя в Украине, по сравнению с другими странами (рис. 4).
445
Рис. 4. Сравнение энергоемкости ВВП различных стран, т у.т. на 1 тыс.
долл. США по паритету покупательной способности
Источник: Байрамов [2015]
Значительные потери при транспортировке, распределении
и использовании электроэнергии и тепла, а также монопольная зависимость
от импорта энергоносителей еще более осложняют ситуацию на
энергетических рынках страны [Шевцов, Земляной и Ряузова, 2008].
Вышеизложенное обуславливает необходимости и целесообразность
использования экономически, энергетически более эффективных
и экологически чистых технологий, ключевая роль среди которых отводится
альтернативным источникам.
Среди основных преимуществ развития альтернативных источников
энергии в Украине можно выделить следующие:
–
диверсификация источников энергии;
–
соответствие
современным
экологическим
нормам
и требованиям;
–
возможность реализации глобальных соглашений об охране
окружающей среды, как элемента механизма финансирования
проектов альтернативной энергетики;
–
обновление технологической и технической составляющей
энергогенерирующих компаний.
Однако, анализ рис. 5 свидетельствует, что в структуре топливно
-энергетического баланса преобладают традиционные источники энергии,
доля альтернативных не превышает 9-10% за 2010-2014 годы. К сожалению,
данную структуру баланса электроэнергии нельзя считать рациональной
в условиях существующих глобализационных вызовов.
446
Рис.5. Основные составляющие баланса электроэнергии, %
Источник: Отчет Национальной комиссии [2015, с.139]
Данные рис. 6 указывают на ежегодный рост мощности объектов
альтернативной электроэнергетики. Исключением был лишь 2015 год,
в котором существенно уменьшилась доля СЭС. Причиной этого стала
потеря СЭС, расположенных а Автономной республике Крым.
Рис. 6. Мощности объектов электроэнергетики, которые работают по
«зеленому» тарифу, Мвт
Источник: Отчет Национальной комиссии [2015, с.130]
447
Мировая практика стимулирования развития альтернативных
источников энергии использует четыре основных инструмента:
1.
Специальные тарифы на выработку электроэнергии из
альтернативных источников. Их еще называют «зелеными»
тарифами.
2.
Субсидирование модернизации оборудования, использование
энергии из альтернативных источников.
3.
Реализация целевых государственных программ.
4.
Административное
регулирование
доли
энергии
из
альтернативных источников, которая должна генерироваться
производителями для компаний и потребителей.
В Украине существует практика установки размеров вознаграждения
в виде надбавки к «зеленому» тарифу за использование составляющих
украинского производства при проектировании и строительстве объектов
альтернативной энергетики.
Также Законом «О внесении изменений в некоторые законы
Украины относительно обеспечения конкурентных условий производства
электроэнергии из альтернативных источников энергии» определены
инструменты стимулирования домохозяйств к внедрению технологий
производства электрической энергии из альтернативных источников.
Достаточно интересный подход к стимулированию развития
альтернативной энергетики посредством renewable (energy) portfolio standard описан [Fischer, Newell, 2008].
В этом случае фиксируется доля энергии из альтернативных
источников, которые должны ввести производители электроэнергии. Если
энергокомпания по каким-то причинам не продает электроэнергию из
возобновляемых источников, она должна покупать «зелёные сертификаты»
у производителей «зелёной энергии».
В [Марченко и Соломин, 2015, с.474] указывается, что если рынок
«зелёных сертификатов» работает эффективно, то цена сертификата
будет отражать разницу между ожидаемой будущей рыночной ценой
электроэнергии и ожидаемой ценой генерации электроэнергии на новых
генерирующих мощностях. Органы государственной власти устанавливают
конкретные и постепенно увеличивающиеся объемы производимой от
возобновляемых источников электроэнергии. Производители, розничные
продавцы или потребители электроэнергии ( в зависимости от того, на
кого накладываются ограничения в рамках рассматриваемой системы
стимулирования) обязываются поставить или потребить определённую долю
от возобновляемых источников энергии. Если потребность в сертификатах
превышает предложение (количество поставляемой электроэнергии от
возобновляемых источников меньше установленных квот), то цена на
них возрастает. Это продолжается до тех пор, пока цена удовлетворяет
требования инвесторов по прибыли и возврату инвестиций; тогда новые
мощности будут вводиться для выполнения обязательств по квотам.
448
Мы считаем, что данный подход является перспективным и после
адаптации может быть использован в Украине.
Развитие альтернативной энергетики в Украине создаст предпосылки
для уменьшения энергетической зависимости страны, увеличения экспорта
энергии, улучшения экологической ситуации, гармонизации отечественной
энергетической политики международным стандартам.
Выводы
Анализ использования отдельных видов источников альтернативной
энергии позволил нам охарактеризовать перспективы их развития в Украине.
Так, [Шевцов, Земляной и Ряузова, 2008; Kurmaiev i Rybchak, 2014]
указывают, что биоэнергетика, которая в настоящее время функционирует
наиболее интенсивно, нуждается в оптимизации параметров своего развития,
учитывающих как потребности топливного, так и продовольственного
сектора экономики, а также государственного регулирования экспорта
биотопливного сырья. Существенный потенциал имеет производство
биогаза из промышленных, бытовых и сельскохозяйственных отходов, что
обеспечит не только производство энергии, биоудобрений, а также позволит
улучшить состояние окружающей среды.
Ветроэнергетика, как отмечают [Шевцов, Земляной и Ряузова,
2008] уже сегодня могла бы выйти на более значимый уровень выработки
электроэнергии в стране в результате финансирования проектов
и соответствующей государственной политики.
Солнечная энергетика имеет шанс значительно увеличить свой
вклад за счет внедрения передовых отечественных разработок солнечных
коллекторов и возобновления производства кристаллического кремния
в Украине.
В [Шевцов, Земляной и Ряузова, 2008] указывается, что использование
геотермальной энергии в Украине находится на начальной стадии. На
сегодняшний день, возможным является увеличение объемов используемой
геотермальной энергии для бытовых нужд физическими и юридическими
лицами.
В дальнейшем, повышение цен на импортируемые в Украину
энергоносители будет стимулировать использование низкопотенциальной
энергии окружающей среды, особенно в сфере теплообеспечения зданий.
Поэтому необходимо создать условия для производства в Украине теплового
насосного оборудования на базе отечественных научно-технических
разработок.
Литература:
• Шевцов А., Зесляной Н., Ряузова Т. 2008. Нетрадиционные и возобновляемые
источники энергии в Украине в контексте новых европейских инициатив.
URL: http://old.niss.gov.ua/Monitor/november08/2.htm
449
• Renewables 2015 Global Status Report. 2015. URL: http://www.ren21.net/
status-of-renewables/global-status-report/
• Kurmaiev Petro, Rybchak Vitaliy. 2014. The analysis of renewable energy sources
in Ukraine.W Alternatywne źródła energii i ich zastosowanie, р. 113-117, red.
Krystyny Krzyzanowskiej i Krzysztofa Nuszkiewicza. Golądkowо: Wydawnictwo Zespołu Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego w Golądkowie
• Байрамов Эшгин. 2015. «Формирование направлений инновационного
развития Украины». Аудитор № 1
• Отчет о результатах деятельности Национальной комиссии, которая
осуществляет государственное регулирование в сферах энергетики
и коммунальных услуг. 2015
• Fischer C., Newell R.G. 2008. “Environmental and Technology policies for climate mitigation”. Journal of Environmental Economics and Management Vol. 55.
• Марченко Олег, Соломин Сергей. 2015. «О мерах по стимулированию
развития возобновляемых источников энергии». Science Time №4.
• Курмаев Петр. 2012. «Основные направления повышения эффективности
управления социально-экономическим развитием на региональном уровне».
Вектор науки Тольяттинского государственного университета №3.
PRACTICAL APPROACHES TO THE DEVELOPMENT
OF THE WAYS OF ALTERNATIVE POWER ECONOMY
DEVELOPMENT IN UKRAINE
Summary:
The modern stage of civilization development is being characterized by the
search of new types of energy, mainstream use of renewable energy sources.
The aim of the article is the analysis of the modern condition of the alternative
power economy in Ukraine and the substantiation of the ways of its development. It has been pointed in the article, that the part of the alternative power
sources comprised about 23% in its worldwide production extent, while in
Ukraine – not more than 9%. The structure of the alternative power economy
in Ukraine has been analyzed. The challenges of certain types of alternative
power economy sources use have been characterized. The main tools, which
are used in the world and national practice of the alternative power economy
development encouragement, have been distinguished. The main ways of the
alternative power economy development encouragement in Ukraine have been
determined.
Keywords: energy, government regulation, fuel

Zobacz więcej - Wydawnictwo Naukowe PWSZ w Płocku

Transkrypt

Podobne dokumenty

Klientom instytucjonalnym naszego Banku proponujemy

Szukam leasingu, domki holenderskie na wynajem, do

finansowanie sprzętu medycznego

Prawnika- Specjalisty w Departamencie Prawny

Informacje o firmie IMPULS-LEASING Polska Sp. z o.o.

Krótkie informacje dotyczące sprzedaży usług leasingu

Programy Edukacyjne No Bell

Leasing zwrotny - Biuletyn Finanse Publiczne BDO

LEASING