Szanowni PaĔstwo, Niniejsza publikacja jest wznowieniem numeru

Szanowni PaĔstwo,
Niniejsza publikacja jest wznowieniem numeru specjalnego Biuletynu Forum Inicjatyw
Pozarządowych opracowanego w związku z konferencją “Nowoczesne standardy dziaáaĔ
obywatelskich”.
Zaprezentowane w niej zostaáy róĪnorodne zestawy standardów opracowanych przez organizacje i
federacje organizacji dziaáających w krajach Europy Zachodniej, ĝrodkowo-Wschodniej i Stanach
Zjednoczonych.
Przy analizie materiaáów prosimy pamiĊtaü, Īe nie mogą byü one traktowane jako oficjalne
dokumenty (mieliĞmy np. káopoty z ujednoliceniu terminologii), lecz raczej jako podstawa do
refleksji i punkt wyjĞcia dla dalszej dyskusji.
PublikacjĊ przygotowaá zespóá: Anna Sieprawska, Jakub WygnaĔski, Jolanta Horynek, Dorota
Matejczyk, Piotr Frączak i Magda Bogdaniuk.
Dodruk finansowany ze Ğrodków Rockefeller Brother Fund.
SPIS TREĝCI
Jakub WygnaĔski – “Kilka uwag o samoregulacji organizacji non-profit”
2
Normy postĊpowania dla prywatnych organizacji dobrowolnych – InterAction (USA)
6
Standardy w dziaáalnoĞci dobroczynnej – National Charities Information Bureau (USA)
21
“Obidence to the Uneforcable” – Independent Sector (USA)
25
Wytyczne dla instytucji finansujących organizacji ochotniczych
30
Karta deontologii organizacji spoáecznych i humanitarnych odwoáujących siĊ do dobroczynnoĞci
publicznej (Francja)
32
Zestaw Standardów ICFO (Strasburg)
35
Deklaracja Praska EFC (Czechy)
39
Zasady Ogólne EFC (Czechy)
40
Standardy proponowane dla organizacji pozarządowych w Europie ĝrodkowej i Wschodniej
(Rumunia)
42
Kodeks Etyczny – Związek Buágarskich Fundacji i StowarzyszeĔ (Buágaria)
46
Karta zasad dziaáania organizacji pozarządowych (Polska)
50
Jakub WygnaĔski
Kilka uwag o samoregulacji organizacji non-profit
ewentualnym naduĪyciom, ale takĪe metodą “stawania siĊ
lepszym”. Bycie lepszym poza tym, Īe samo w sobie jest
wartoĞcią, ma takĪe niebagatelne znaczenie dla tworzenia
wizerunku organizacji - a ten jest oczywiĞcie bezpoĞrednio
związany z szansami na uzyskanie wsparcia swych dziaáaĔ.
DoĞwiadczenia duĪych organizacji, które miaáy nieszczĊĞcie
utraciü swoje dobre imiĊ są tu bardzo pouczające 2 .
Dlaczego warto zajmowaü siĊ tym zagadnieniem ?
Dla wielu pojĊcie samoregulacji - czyli pochodzącego z
wewnątrz
Ğrodowiska
pozarządowego
mechanizmu
zapobiegającego nieprawidáowoĞciom w nim wystĊpującym moĪe wydaü siĊ zgoáa dziwne. Pojawia siĊ pytanie dlaczego,
niejako na wáasne Īyczenie organizacje non-profit miaáyby siĊ
ograniczaü ?
Po drugie caáe zagadnienie samoregulacji jest szczególnie
waĪne w momencie, kiedy rząd dla róĪnych, w istocie
politycznych powodów, inicjuje kolejne dziaáania zmierzające
do zwiĊkszenia zakresu kontroli nad organizacjami
pozarządowymi. WaĪne, by w staraniach o zachowanie
niezbĊdnego zakresu niezaleĪnoĞci sektora dysponowaü
powaĪnym argumentem wyznaczającym kontrapunkt dla zbyt
daleko siĊgających ambicji rządu. Nie oznacza to bynajmniej,
Īe poĪądaną jest sytuacja, w której brakuje jakiejkolwiek
kontroli ze strony administracji 3 . Organizacje tworzą
demokratyczny ustrój paĔstwa i korzystają zarówno z jego
dobrodziejstw, jak i ograniczeĔ. MoĪna kwestionowaü
poszczególne posuniĊcia rządu i jego urzĊdników, nie zmienia
to jednak faktu, Īe legalnie wybrane wáadze reprezentują
paĔstwo, wobec którego powinniĞmy pozostawaü lojalni (co
nie oznacza bezkrytyczni).
Po pierwsze, warto spytaü czy naprawdĊ jest aĪ tak Ĩle, Īeby
konieczne
byáo
regulowanie
czegokolwiek.
Czy
dotychczasowe
mechanizmy
wewnĊtrznej
kontroli
funkcjonujące w poszczególnych organizacjach oraz wymogi
prawa nie tworzą dostatecznie jasnych ram dla dziaáaĔ
organizacji ?
Wiele pozwala sądziü, Īe niestety mechanizmy te nie są
wystarczające. MnoĪą siĊ zasáuĪone i niezasáuĪone ataki na
poszczególne organizacje i na sektor jako taki. CzĊĞciowo
sáuĪą one za pretekst w kampanii, która zmierza do
zwiĊkszenia kontroli paĔstwa nad organizacjami 1 . Nie
wszystko jednak da siĊ wytáumaczyü zamachami paĔstwa na
niezaleĪnoĞü organizacji. Bez wątpienia bowiem w sektorze
non-profit, tak jak i w innych sektorach, znajdują miejsce nie
tylko idealiĞci, ale takĪe naciągacze, nieudacznicy i zwykli
oszuĞci. Trzeba siĊ przed nimi broniü w interesie wáasnym i
wszystkich tych, którzy mogliby ucierpieü z powodu ich
dziaáaĔ.
Zdarza siĊ, Īe poszczególne organizacje áamią prawo lub
próbują je obejĞü rozgrzeszając siĊ wystarczającym w ich
mniemaniu faktem, Īe przepisy są niemądre, nieĪyciowe i w
niedostatecznym stopniu chronią ich interesy oraz dziaáania
prowadzone dla idealistycznych pobudek. Poza doĞü
szczególnymi przypadkami stosowania zasady tzw.
nieposáuszeĔstwa obywatelskiego (w istocie zresztą
zakorzenionej w szacunku do instytucji prawa) kardynalną
zasadą dziaáaĔ obywatelskich jest wáaĞnie przestrzeganie
prawa. Nie chodzi wiĊc o to, czy paĔstwo powinno
kontrolowaü organizacje, ale w jakim stopniu i w oparciu o
jakie normy. Dlatego teĪ dyskusja wewnątrz Ğrodowiska
MoĪnaby mieü nadziejĊ, Īe naduĪycia są czĊĞcią
“naturalnego” rynkowego procesu, który z czasem wyprze záe
organizacje i pozostawi “dobre”. Niestety, prawda jest raczej
taka, Īe nic pozytywnego nie wynika dla “dobrych” z tego, Īe
zdarzają siĊ “Ĩli”. Sektor non-profit nie przystaje do prostych
rynkowych analogii. Obywatele nie muszą “zaopatrywaü siĊ”
w usáugi organizacji i mogą je odrzuciü bez wzglĊdu na to, kto
je dostarcza. Podstawowym kapitaáem organizacji jest
zaufanie publiczne, a ono rządzi siĊ szczególnymi prawami,
z których pierwsze polega na tym, Īe za naduĪycia
nielicznych odpowiadają wszyscy. Zasada ta dziaáa tym
mocniej, im wiĊksza jest skáonnoĞü do myĞlenia stereotypami.
W Polsce jest ona zatem bardzo mocna. Zgodnie z badaniami
przeprowadzonymi przez CBOS na zlecenie Fundacji SOS w
1995 r. - ok. 30% Polaków uwaĪa organizacje pozarządowe za
- mówiąc oglĊdnie - maáo wiarygodne.
2
Wygodnie bĊdzie tu posáuĪyü siĊ przykáadem spoza Polski. I tak
znana jest afera jednej z najwiĊkszych i bardzo zasáuĪonej
amerykaĔskiej organizacji - United Way. Po ujawnieniu faktu, iĪ jej
dyrektor Wiliam Aramony uĪywaá pieniĊdzy organizacji na
ekstrawaganckie wydatki, dochody organizacji pochodzące od
indywidualnych darczyĔców spadáy báyskawicznie o okoáo 20%.
3
Zakres kontroli paĔstwa powinien odpowiadaü charakterowi dziaáaĔ
organizacji. Powinno byü jasne, Īe zakres kontroli pozostaje
proporcjonalny do ewentualnych przywilejów, z jakich korzysta
organizacja. Organizacje, których celem nie jest áamanie prawa
powinny korzystaü z maksymalnie uproszczonego trybu rejestracji
jako fundamentalnej swobody obywatelskiej. Dla organizacji
zabiegających o przywileje paĔstwo powinno opracowaü adekwatne
instrumenty kontroli stosowane zgodnie z zasadą “im wiĊcej
przywilejów tym wiĊcej zobowiązaĔ”.
Nawet jednak gdyby nie zdarzaáy siĊ smutne przypadki
naduĪyü w organizacji non-profit, to mówienie o
samoregulacji sektora czy ogólniej, o wartoĞciach jakie
powinny go konstytuowaü, zawsze bĊdzie miaáo sens, o ile
samoregulacja bĊdzie nie tylko metodą zapobiegania
1
Kolejne raporty NIK dotyczące fundacji oraz stowarzyszeĔ zalecają
znaczne zaostrzenie instrumentów kontroli nad organizacjami.
2
organizacji powinna budowaü porozumienie wokóá zasad, z
których czĊĞü mogáaby z czasem zostaü zinstytucjonalizowana
w ramach prawa 4 . Innymi sáowy konieczny jest szacunek do
prawa, ale teĪ republikaĔski niejako stosunek do moĪliwoĞci
jego wspóátworzenia. Wydaje siĊ rozsądnym postulatem, aby
paĔstwo ograniczyáo siĊ do tworzenia i kontroli standardów
pozostawiając
tworzenie
“wyĪszych”
minimalnych, 5
standardów samym organizacjom i ich grupom. Dobrowolnie
przyjmując lub odrzucając te standardy, organizacje mogáyby
z jednej strony poszukiwaü zasad wspólnych (czyli jakby
innego wspólnego minimum), z drugiej róĪnicowaü siĊ pod
wzglĊdem kierunków i jakoĞci dziaáaĔ.
mianownika dla organizacji pozarządowych. To poszukiwanie
wspólnej toĪsamoĞci powinno przede wszystkim dotyczyü
wartoĞci. Z jednej strony wyznaczony przez nie obszar
powinien byü wzglĊdnie szeroki, z drugiej jednak nie moĪe
byü tak szeroki, Īeby objąü wszystkich bez wyjątku.
Poszukiwanie toĪsamoĞci tak obszernej oznaczaáoby, Īe
bĊdzie ona bardzo páytka. Innymi sáowy, jeden z
podstawowych dylematów dziaáaĔ na rzecz samoregulacji to
ciągáe “chwytanie równowagi” pomiĊdzy tymi wartoĞciami,
które dają podstawĊ do integracji i budowania wspólnoty i
tymi, które pozwalają odróĪniaü siĊ.
Dotykamy tu jednej z najtrudniejszych kwestii, a mianowicie
kolejnych zróĪnicowaĔ jakim sáuĪyü ma proponowana
samoregulacja. Czym innym jest poszukiwanie wspólnego
credo, które odróĪnia dziaáania non-profit od innych sektorów,
a czym innym rysowanie granic miĊdzy róĪnymi
organizacjami nominalnie przynajmniej naleĪącymi do
trzeciego sektora. Szkicując w tym miejscu tylko podstawowe
warianty owej mapy moĪna zaáoĪyü, Īe w jednym z nich
zdecydowana mniejszoĞü “lepszych” organizacji dobrowolnie
przyjmuje i praktykuje wysokie standardy zyskując tym
samym rodzaj “szlachectwa”, i w Ğlad za tym zabiega o
przywileje i chroni wáasne interesy. Drugi moĪliwy scenariusz
zakáada, Īe wiĊkszoĞü organizacji zgadza siĊ na uznanie doĞü
ogólnych deklaracji, które w istocie niewiele zmieniają w
dotychczasowych reguáach ich funkcjonowania. Obydwa
warianty nie wykluczają siĊ, a nawet w jakimĞ sensie powinny
siĊ w przyszáoĞci splataü. WartoĞci i standardy nie muszą byü
tworzone w oparciu o ruch masowy. Demokratyczny,
partycypacyjny proces nie jest metodą poszukiwania prawd i
wartoĞci, ale raczej najlepszą ze znanych metodą ustalania
wypadkowej róĪnych interesów. Nie chodzi oczywiĞcie o to,
Īeby kwestionowaü proces demokratyczny na rzecz
poszukiwania czegoĞ w rodzaju “prawd objawionych”, ale
raczej o to, Īe dyskusja na temat standardów niekoniecznie
musi
byü
prowadzona
wyáącznie
przez
samych
zainteresowanych. (W skrajnym przypadku moĪna sobie
wyobraziü sytuacjĊ, w której funkcjonujące dotychczas bez
jasnych reguá organizacje w demokratycznym procesie
MoĪna przypuszczaü, Īe organizacje chĊtniej niĪ regulacji
zewnĊtrznej poddadzą siĊ mechanizmowi samoregulacji i nie
bĊdą siĊ do niego odnosiü cynicznie wiedząc, Īe jego
dziaáanie leĪy w ich interesie. To kolejny argument za
samoregulacją. Regulacje zewnĊtrzne zbyt czĊsto traktowane
są jedynie jako wyraz centralistycznych tendencji paĔstwa i z
definicji niejako wzbudzają opór, nie mówiąc o
samousprawiedliwieniu ich omijania. W tym miejscu trzeba
teĪ pamiĊtaü, Īe wiele sporów dotyczących organizacji
przebiegaáo dotychczas wzdáuĪ sztucznie prostej linii “My” “Oni”. Szczerze mówiąc, w sensie politycznym stwarzaáo to
pewne szanse na, przynajmniej chwilowe integrowanie ruchu
w obliczu zewnĊtrznych zagroĪeĔ. Niestety owo áatwe i czĊsto
pozorne porozumienie moĪe byü teraz zakáócone.
Dla instytucji paĔstwowych, ale takĪe dla sektora, dziaáania
samoregulacyjne organizacji oznaczają, Īe tĊ trudną i
“saperską” robotĊ zrobimy wáasnymi rĊkoma. Dla nas (jeĞli
juĪ trzymaü siĊ tego podziaáu), Īe poszukiwaü bĊdziemy
musieli bolesnych prawd o sobie, których nie záagodzi juĪ
fakt, Īe wypowiedziaá je ktoĞ z zewnątrz i to ze záą wolą.
Ryzykujemy bardzo wiele, bowiem w kategoriach
politycznych moĪe to oznaczaü rozwarstwienie ruchu
pozarządowego i rodzaj nowej “wojny na górze”. WierzĊ, Īe
ten bolesny proces moĪe byü poĪyteczny, pod warunkiem
jednak, Īe nie bĊdzie tworzyá róĪnic tam, gdzie ich nie ma, ale
i nie bĊdzie milczaá wtedy, gdy trzeba bĊdzie o nich mówiü.
Dyskusja o samoregulacji nie jest bowiem ”ozdobnikiem” dla
innych waĪnych kwestii trzeciego sektora. W swej istocie
zmierza ona do jego konstytuowania. Jak dotąd nie
doczekaliĞmy siĊ podzielanej przez wszystkich samodefinicji.
PojĊcie organizacji non-profit w sensie formalnym nie
istnieje 6 . Trwają poszukiwania czegoĞ w rodzaju wspólnego
profit (np. z punktu widzenia amerykaĔskiego prawa podatkowego
beneficjenci ewentualnej pomocy muszą odpowiadaü standardom
IRS 501 (c)(3)). Oznacza to m.in. iĪ:
organizacja dziaáa wyáącznie dla celów charytatywnych,
naukowych, edukacyjnych;
dochody i zasoby organizacji nie mogą trafiaü do osób
prywatnych inaczej niĪ w wyniku realizacji jej charytatywnej
misji lub jako uzasadniona co do wysokoĞci opáata (ew. zwrot
kosztów) za prace wykonane na rzecz organizacji;
organizacja nie moĪe mieü udziaáowców i czáonków, którzy
uczestniczyliby w podziale dochodu organizacji;
w przypadku likwidacji organizacji wszystkie jej zasoby muszą
byü przekazane innej organizacji realizującej zbliĪone cele;
organizacja nie moĪe angaĪowaü siĊ znacząco w dziaáania, które
nie mają charytatywnego, naukowego lub edukacyjnego celu, a
takĪe dziaáania zmierzające do zmiany legislacji i szerzenia
propagandy;
organizacja nie moĪe poĞrednio lub bezpoĞrednio uczestniczyü w
kampaniach politycznych na rzecz lub przeciw kandydaturom na
poszczególne urzĊdy.
4
Jak dotąd wiele resortów a takĪe sąd rejestrowy praktykuje
“prywatne” polityki wspóápracy z organizacjami pozarządowymi. Na
przykáad niektóre z ministerstw caákowicie pozaprawnie uznaáy, Īe
fundacje nie mogą korzystaü z dotacji budĪetu.
5
Warto w tym miejscu zwróciü uwagĊ na koniecznoĞü dostosowania
przepisów obowiązujących w Polsce do norm miĊdzynarodowych.
PaĔstwa czáonkowskie Wspólnoty Europejskiej od kilku lat pracują
nad okreĞleniem zasady wspólnego minimum wymagaĔ w stosunku
do organizacji pozarządowych. Chodzi m. in. o to, Īeby uwzglĊdniü
miĊdzynarodowy charakter dziaáaĔ niektórych organizacji, a co za
tym idzie dostosowaü poszczególne systemy fiskalne tak, aby
zgodnie z zaáoĪeniami, które powoáywaáy do istnienia WspólnotĊ,
moĪliwy byá rzeczywisty ponadlokalny zakres dziaáaĔ jej obywateli.
6
JuĪ w tej chwili wielu sponsorów zagranicznych wymaga zgodnoĞci
dziaáaĔ organizacji z przyjmowanymi w ich krajach standardami non-
3
sankcjonują dotychczasowe patologie jako reguáĊ i standard).
GáĊboko wierzĊ, Īe dyskusja o wewnĊtrznych standardach
sektora nie moĪe byü tylko dyskusją wewnĊtrzną. Najlepszym
dowodem niedostatecznej samoregulacji w sektorze jest brak
pochodzących ze Ğrodowiska wyraĨnych protestów wobec
podejmowanych przez niektóre organizacje praktyk,
wątpliwych z punktu widzenia etyki. Jak mówi stare
przysáowie: “Gdzie nie ma haĔby nie ma teĪ honoru”.
traktowania standardów wyáącznie jako metody wyprzedzania
konkurencji i w tym sensie do uznania za sytuacjĊ poĪądaną
taką, w której bardzo nieliczne organizacje bĊdą mogáy
pochwaliü siĊ ich przestrzeganiem.
W tym miejscu warto byü moĪe zacząü myĞleü o
wprowadzeniu podziaáu na standardy “minimalne”, które
naleĪy konieczne speániaü, oraz “wyĪsze”, do których
moĪemy aspirowaü i które niekiedy udaje nam siĊ speániaü.
Dla bardziej obrazowego porównania posáuĪĊ siĊ przykáadem:
dopuszczone do sprzedaĪy urządzenia elektryczne muszą
speániaü pewne normy bezpieczeĔstwa. A ponadto
poszczególne produkty noszą róĪne stemple, nagrody, znaki
jakoĞci, których posiadanie moĪemy, choü nie musimy braü
pod uwagĊ przy zakupie.
WierzĊ teĪ, Īe moĪliwe jest stopniowe tworzenie i
praktykowanie coraz wyĪszych standardów w pewnej grupie
organizacji, przy jednoczesnym staáym zaproszeniu do udziaáu
w tym procesie dla wszystkich organizacji, które chciaáyby
takiej samo-nobilitacji. OdrĊbną jest kwestia czy owo
“szlachectwo” dawaü bĊdzie jakiekolwiek przywileje czy teĪ
wyáącznie prestiĪ i zadowolenie czerpane z przynaleĪnoĞci do
“klubu”. Ewentualne przywileje dla jego czáonków powinny
zaleĪeü od liczebnoĞci tego “klubu” (a wiĊc równieĪ - czasu).
Natomiast tak dáugo, jak bĊdzie on maáą, “arystokratyczną”
grupą, jego zadaniem bĊdzie przede wszystkim pielĊgnowanie
wysokich standardów i przekazywanie ich innym. Dopóki
grupa ta bĊdzie nieliczna, nie powinna zabiegaü o powaĪne
przywileje, grozi to bowiem kartelizacją. Inne rozwiązania
bĊdzie moĪna rozwaĪaü, gdy wzroĞnie liczba czáonków
“klubu” i sensowne stanie siĊ pytanie, dlaczego niektóre
organizacje do niego nie naleĪą. Do tego jednak czasu warto
pamiĊtaü, Īe przedstawiony tu model jest tylko pozornie
egalitarny. W przypadku maáych organizacji sprostanie
róĪnym wysokim standardom wydaje siĊ problematyczne i to
wcale nie dlatego, Īe nie chciaáyby im one sprostaü. Do takich
wysokich standardów mogáoby na przykáad naleĪeü
publikowanie w mediach rocznych raportów czy
przeprowadzanie zewnĊtrznych badaĔ finansów organizacji:
obie te poĪyteczne skądinąd czynnoĞci sporo kosztują, nie
przynosząc organizacjom w zamian porównywalnych
korzyĞci. Wielu sponsorów docenia fakt posiadania przez
organizacje owych dokumentów, ale niewielu chciaáoby
finansowaü ich tworzenie.
Z czasem obydwa poziomy powinny siĊ do siebie zbliĪaü, ale
warto teĪ zdawaü sobie sprawĊ z tego, Īe owa samoregulacja
nie musi i nie powinna zakoĔczyü siĊ ustaleniem czegoĞ w
rodzaju jednego wielkiego kwantyfikatora. Rzecz jasna,
potrzebne jest przyjĊcie wspólnego credo dziaáaĔ non-profit funkcje takie moĪe peániü Karta Zasad, przy czym róĪne mogą
byü poziomy praktykowania deklarowanych wartoĞci (np. z
zasady jawnoĞci dziaáaĔ wywodziü moĪna procedury
postĊpowania, a jedną z nich - ale nie jedyną - bĊdzie
tworzenie raportów rocznych). Z drugiej strony poszczególne
(branĪowe) grupy organizacji tworzyü bĊdą wáasne, bardziej
specyficzne standardy wynikające z charakteru dziaáaĔ jakie
prowadzą. Nie chodzi tu o rodzaj “schizmy”, ale
wypracowywanie
bardziej
szczegóáowych
zasad
postĊpowania. Nieco inne reguáy warto teĪ stosowaü w
przypadku fundacji, które udzielają finansowego wsparcia, i
które mogáyby uzgodniü miĊdzy sobą takie ramy procedur
grantowych, aby zapewniü otwartoĞü i rzetelnoĞü procesu
decyzyjnego (przykáadem takiej regulacji jest Code of
Practice Europejskiego Centrum Fundacji lub Good Practice
Guide Council on Foundations /USA/). Czym innym są teĪ
standardy organizacji zajmujących siĊ zbieraniem pieniĊdzy, a
czym innym organizacji zajmujących siĊ poradnictwem
obywatelskim, które przede wszystkim zapewniü muszą
ochronĊ tajemnicy i prywatnoĞci swoich klientów.
Dochodzimy tu do waĪnej kwestii: proces samoregulacji nie
jest Īadną formą masowego nawracania siĊ, którego istotą jest
jedynie wola zmiany. Samoregulacja jest kosztownym, czĊsto
bolesnym procesem edukacji poáączonej z “zajĊciami
praktycznymi”. Warto rozwaĪyü stworzenie specjalnej linii
pomocowej dla organizacji, które chciaáyby poprawiü swoje
dziaáania i harmonizowaü je ze standardami. Szczególna rola
w tym procesie przypadaü bĊdzie silniejszym organizacjom,
które nie tylko pozostają “poza podejrzeniem”, ale powinny
pomagaü tzw. sáabszym, a jednoczeĞnie uczyü siĊ od nich.
Prawdziwym zagroĪeniem nie są bowiem ci, którzy nie
wiedzą, jak byü powinno, ale ci, którzy wiedząc pozostają
obojĊtni. Z tego teĪ powodu trzeba bĊdzie uparcie zabiegaü o
uznanie samoregulacji jako waĪnej i autotelicznej cnoty, a nie
tylko znaczka, który odróĪni nas od tych wszystkich, którzy
go nie posiadają, i uáatwi dostĊp do Ğrodków. Oba te podejĞcia
mają bowiem róĪne korzenie i róĪne poĪądane rozwiniĊcia.
JeĞli uznamy przestrzeganie standardów jako wartoĞü
nieinstrumentalną, powodem do radoĞci bĊdzie sytuacja, w
której wszyscy bĊdziemy ich przestrzegaü. PodejĞcie
instrumentalne natomiast moĪe w konsekwencji prowadziü do
Dla zilustrowania tej róĪnicy chciaábym zaproponowaü kilka
przykáadów zagadnieĔ, które mogáyby mieü znaczenie w
dyskusji nad standardami ogólnymi (Grupa A) oraz kilka
bardziej szczegóáowych, dotyczących organizacji dziaáających
w sferze szeroko rozumianych usáug socjalnych i pracy z
indywidualnymi osobami (Grupa B)
Grupa A – przykáady zagadnieĔ , które mogáyby dotyczyü
wiĊkszoĞci organizacji
x uĪywanie zasobów organizacji do celów prywatnych
(wáączając w to przypadki wykorzystywania organizacji
przede wszystkim do autopromocji jej liderów);
x uĪywanie innych niĪ merytoryczne kryteriów zatrudniania
i czáonkostwa;
x konflikt interesów – mieszanie funkcji beneficjenta i decydenta;
4
x nierzetelne korzystanie z dobroczynnoĞci publicznej (dla
celów prywatnych, na koszty administracyjne, w oparciu o
nieprawdziwe informacje, faászywie rozumiane odwoáywanie
siĊ do emocji);
strzec swobody obywateli do organizowania siĊ w struktury,
które sami zagospodarują wewnĊtrznie zgodnie ze swoimi
potrzebami. Tym bardziej oznacza to, Īe poszczególne
organizacje powinny tworzyü wewnĊtrzne standardy dziaáaĔ.
Nie podlegają one sankcjom prawa, a są jedynie dobrowolnie
przyjĊtą reguáą dziaáaĔ, która buduje toĪsamoĞü organizacji.
Modne kiedyĞ “szerokie po horyzont” zapisy celów
statutowych tworzone w obawie przed ewentualnymi
ograniczeniami, nie stanowią czĊsto Īadnego drogowskazu w
dyskusjach o toĪsamoĞci organizacji. PojĊcie misji organizacji
doĞü czĊsto traktowane jest jako obcy pomysá i wiele
organizacji zapewne ze zdziwieniem zareagowaáoby na
standard: “organizacja dziaáa na rzecz celów, dla których
powstaáa”. WiĊkszoĞü organizacji jest máoda – nie przeszáa
jeszcze przez fazĊ budowania “instytucjonalnej pamiĊci” i
ciągle bazuje na entuzjazmie zaáoĪycieli. PomyĞlmy jednak
gdzie mogą siĊ znaleĨü za lat 10 lub 20 – jeĞli nie bĊdzie
“chroniü” ich jasna i wyraĪona w jĊzyku wartoĞci misja.
Organizacje rozciągliwe, “gumowe”, mogą trwaü niemal
wieczne, ale pamiĊtajmy, Īe umiejĊtnoĞü przetrwania i
dáugowiecznoĞü niekoniecznie decydują o jakoĞci organizacji.
x mieszanie opáat za usáugi ze skáadkami czáonkowskimi i
darowiznami na rzecz organizacji;
x wymiana pozornie dobrowolnych ĞwiadczeĔ;
x ekstrawaganckie wydatki administracyjne;
x marnowanie pracy wolontariuszy lub ich naduĪywanie;
x uchylanie siĊ od odpowiedzialnoĞci za rozwój organizacji
ze strony Zarządu i obarczanie nią personelu;
x brak wewnĊtrznych mechanizmów oceny jakoĞci usáug;
x faászywie pojĊta solidarnoĞü miĊdzy organizacjami i brak
mechanizmów reagowania na ewidentne przypadki naduĪyü
godzące w dobro caáego sektora;
x niezdrowa konkurencja, antagonizowanie organizacji.
Grupa B - przykáady zagadnieĔ związanych
organizacjami dziaáającymi na polu pomocy spoáecznej
z
Zabiegi wokóá przestrzegania okreĞlonych reguá nie koĔczą
siĊ jednak na postulatach pod adresem organizacji – w koĔcu
organizacje tworzą poszczególne osoby i to one, koniec
koĔców, decydują o jakoĞci dziaáaĔ organizacji. Z tego
powodu wiele organizacji okreĞla nie tylko standardy dla
organizacji jako takiej, ale takĪe dla poszczególnych jej
czáonków, wymagając od nich deklaracji przyjĊcia pewnych
reguá czáonkostwa (do skáadania przysiĊgi wáącznie).
i nierówne, arbitralne zasady dostĊpu do usáug organizacji;
i zaniedbania w zakresie prawa podopiecznych do ochrony
prywatnoĞci;
i wątpliwe standardy pracy z podopiecznymi (szczególnie z
osobami pozbawionymi zachowaĔ konsumenckich - osoby o
ograniczonych zdolnoĞciach psychicznych, bezdomni, narkomani, dzieci);
Dyskusja na temat samoregulacji nie moĪe ignorowaü
wáasnych ograniczeĔ. Regulacja z jednej strony jest
poszukiwaniem wspólnej toĪsamoĞci, z drugiej jednak
respektowaü musi róĪnice miĊdzy organizacjami. Organizacje
są róĪne i nie wolno narzucaü im takich zasad, które
naruszaáyby integralnoĞü organizacji. Samoregulacja nie moĪe
teĪ prowadziü do zacierania róĪnic pomiĊdzy organizacjami,
bowiem jedna z podstawowych ich funkcji to wáaĞnie
cywilizowanie róĪnic miĊdzy róĪnymi grupami interesu.
Kolejna zatem niebezpieczna rafa samoregulacji to rodzaj
nowego kolektywizmu, który mógáby nam groziü przy
niemądrym i opacznym rozumieniu samej istoty tego procesu.
Od początku jasne byü musi, Īe owa samoregulacja oznacza
miĊdzy innymi dobrowolnoĞü przyjĊcia okreĞlonych
standardów i w tym przynajmniej sensie jest czym innym niĪ
np. respektowanie zasad prawa. Sam proces budowania
standardów i ich wcielania musi mieü niejako wbudowany
funkcjonalnie element herezji, rebelii czy sprzĊĪenia
zwrotnego. Mechanizm ten uczyü musi pokory ewentualnych
inkwizytorów, zarządców i architektów i nakáaniaü ich do
reformowania wáasnych wierzeĔ, rozporządzeĔ czy planów. Z
drugiej strony, nie moĪe byü jednak tak, Īe z powodu jego
dziaáania wszystko staje siĊ zmienne, koniunkturalne, a zasady
są po to, Īeby je zmieniaü. Samoregulacja polega na
podawaniu lustra, a nie na wykrzywianiu go zgodnie z
Īyczeniem
klienta
i brak troski o rozwój umiejĊtnoĞci osób odpowiedzialnych
za pracĊ z podopiecznymi;
i praktykowanie form pomocy opartych o wtórne uzaleĪnienie;
i odbywająca siĊ kosztem podopiecznych konkurencja z
innymi organizacjami i instytucjami;
i przymusowa indoktrynacja i faászywie rozumiana formacja podopiecznych, którzy nie mają moĪliwoĞci skorzystania z
pomocy innej organizacji;
i brak poszanowania godnoĞci podopiecznych.
Owe branĪowe mutacje standardów nie wyczerpują
bynajmniej skali “od ogólnego do szczególnego”.
Niewątpliwe jednymi z najsilniejszych standardów są te, które
z punktu widzenia organizacji mają charakter wewnĊtrzny.
Wiele organizacji poprzestaáo na uznaniu, czĊsto doĞü
pobieĪnie przygotowanego statutu za ostateczną regulacjĊ
wewnĊtrznych
zasad
funkcjonowania
organizacji.
Samoregulacja oznacza jednak gotowoĞü do przekroczenia i
pogáĊbienia doĞü liberalnych norm, jakich wymaga prawo od
organizacji ubiegających siĊ o rejestracjĊ. Zgodnie z
konstytucyjnymi gwarancjami, powinny one pozostaü ogólne i
.
Co mogáoby byü przedmiotem samoregulacji ?
5
Starając siĊ odpowiedzieü na to pytanie przeanalizowaáem okoáo 20 róĪnego rodzaju kodeksów, kart etycznych itp. CzĊĞü z nich
stanowiáa opis rzeczywiĞcie funkcjonujących standardów, czĊĞü zaĞ to dokumenty opisujące propozycje moĪliwe, zdaniem ich
autorów, do zastosowania w krajach Europy ĝrodkowej i Wschodniej 7 , czĊĞü wreszcie zostaáa dopisana na potrzeby niniejszego
tekstu.
Przedmiot
regulacji
ħródáo
Zasada
x Procedura / Przykáady
Programy
organizacji
x Inter Action
Dziaáania organizacji powinny byü
zgodne z celami,
dla których powstaáa
x Organizacja powinna posiadaü dokument okreĞlający jej misjĊ
x NCIB
x Codex EFC
x Code
of
Ethics – Union
of
Bulgarian
Foundations
x Organizacja powinna dokonywaü okresowej kontroli czy jej dziaáania
zgodną są z jej misją
x Misja organizacji powinna byü tworzona przy moĪliwe szerokim
udziale czáonków organizacji i tych, którym sáuĪą
x Organizacja powinna doprowadziü do samorozwiązania w przypadku
caákowitego i permanentnego zaprzestania dziaáaĔ
x Sinaia
Zarządzanie
x Charter
of
organizacją / Social Economy
struktura dex NCIB
cyzyjna
x NYPAS
x Codex EFC
x Inter Action
Powinno istnieü
kolegialne
ciaáo
wewnątrz organizacji, które unikając konfliktu interesów, spoáecznie
okreĞla politykĊ
organizacji i kontroluje jej wdraĪanie (w zaleĪnoĞci od formy organizacji - zarząd,
rada, walne zgromadzenie etc.).
x Organizacja powinna posiadaü kolegialny (minimum 5-osobowy NCIB) organ decyzyjny, którego zadaniem jest formuáowanie misji organizacji i kontrola zgodnoĞci dziaáaĔ i misji
x Organ, o którym mowa, powinien dziaáaü zgodnie z zasadą bezpoĞredniego, osobistego uczestnictwa i spotykaü siĊ nie rzadziej niĪ 2 razy w
roku (3 razy do roku - NYPAS)
x Funkcje w organach, o których mowa, powinny byü peánione spoáecznie (z moĪliwoĞcią okreĞlonego na jasnych zasadach zwrotu kosztów)
x Organ, o którym mowa, powinien powoáaü dyrektora wykonawczego
organizacji i okreĞliü jego kompetencje
x ĩaden z czáonków organu (wzglĊdnie nie wiĊcej niĪ 1 – NCIB lub nie
wiĊcej niĪ 20% - NYPAS) nie moĪe byü jednoczeĞnie páatnym pracownikiem organizacji
x Czáonkowie tego organu nie mogą pozostawaü w konflikcie interesów
tzn. jawne muszą byü ich związki z ewentualnymi dostarczycielami usáug
dla organizacji, jej beneficjentami lub organizacjami, których cele mają
charakter konfliktowy lub konkurencyjny w stosunku do organizacji
x W przypadku zaistnienia konfliktu interesów czáonkowie organu,
którzy w konflikcie takim siĊ znaleĨli nie mogą uczestniczyü ani w inny
sposób wpáywaü na decyzje, które dotyczą organizacji, w stosunku do
której pozostają w konflikcie interesów
x Powinien obowiązywaü zakaz przekazywania na rzecz pracowników i
kierownictwa organizacji uznaniowych prezentów i premii wiĊkszej wartoĞci
x Organ powinien byü powoáywany z troską o zachowanie zasad pluralizmu (NCIB)
x Organizacja powinna funkcjonowaü w taki sposób, aby osoby podejmujące decyzje byáy dobrze poinformowane o dziaáaniach organizacji i
tym samym nie byáy wyáącznie nominalnymi decydentami
x Organizacja musi byü zarządzana demokratycznie w oparciu o model
“jedna osoba - jeden gáos”
7
Jednym z najlepszych syntetycznych dokumentów drugiego rodzaju jest raport przygotowany po zorganizowanej przez ICNL w 1995 w Rumunii
konferencji “Regulating Civil Society”.
6
Przedmiot
regulacji
ħródáo
IntegralnoĞü
organizacji
x Sinaia
x Inter Action
x BBB
x NCIB
Zasada
x Procedura / Przykáady
x Organizacja musi przestrzegaü wszystkich obowiązujących praw i regulacji
x Organizacja powinna dziaáaü jawnie i byü otwarta na pytania ze strony
sponsorów oraz opinii publicznej
x Organizacja powinna posiadaü jasne reguáy wykluczające konflikty
interesów, opisujące wszelkie formy wynagrodzeĔ lub zwrotu kosztów dla
czáonków organów decyzyjnych, zasady wykluczania czáonków organizacji
x Organizacja powinna zabiegaü o ochronĊ swego wizerunku, niezaleĪnoĞü oraz dobro sektora pozarządowego jako takiego
x Organizacja powinna w dobrej wierze poszukiwaü wspóápracy z innymi organizacjami na rzecz wspólnej realizacji zamierzonych celów.
Mając na wzglĊdzie dobro publiczne organizacje powinny unikaü dublowania wysiáków i niepotrzebnej konkurencji
x Czáonkostwo w organizacji i peánione w niej funkcje powinny byü
jawne (nie dotyczy grup, które same uznają, Īe czáonkostwo w nich moĪe
byü przedmiotem dyskryminacji lub nie jest zgodne z istotą organizacji np.
AA)
x Organizacja powinna byü suwerenna w stosunku do administracji
paĔstwowej (nie dotyczy organizacji jawnie i wprost powoáywanych przez
organa publiczne)
x Organizacja powinna mieü jasną politykĊ ewentualnego angaĪowania
siĊ w dziaáania o charakterze politycznym, szczególnie gdyby miaáy one
związek z poparciem konkretnego ugrupowania politycznego lub
kandydata na urząd
x Organizacja powinna byü odpowiedzialna przed swoimi sponsorami w
zakresie uzyskanych od nich Ğrodków, ale pozostawaü w stosunku do nich
suwerenna
Zarządzanie
organizacją
x NCIB
x Inter Action
x Codex EFC
x Zarządzanie organizacją powinno mieü na celu jak najlepsze wypeánianie misji organizacji i byü do niej adekwatne
x Organizacja powinna mieü jasną politykĊ w stosunku do pracowników
i wolontariuszy organizacji
x Organizacja musi mieü jasne zasady czáonkostwa (przynaleĪnoĞci i
ewentualnego wykluczania)
x DobrowolnoĞü musi byü koniecznym warunkiem przynaleĪnoĞci do
organizacji i warunkiem wystarczającym do jej opuszczenia
x Organizacja powinna tak ksztaátowaü zasady procesu decyzyjnego aby
byá on demokratyczny i uwzglĊdniaá zaangaĪowanie i motywacje
personelu i wolontariuszy
x Organizacja powinna zabiegaü o zachowanie wáaĞciwej proporcji
miĊdzy kompetencjami i zaangaĪowaniem swoich pracowników
x Organizacja nie moĪe prowadziü dyskryminacyjnej polityki rekrutacji
swoich pracowników i wolontariuszy
x Organizacja powinna zabiegaü o rozwój i wyszkolenie poszczególnych
pracowników i wolontariuszy
x
7
Przedmiot
regulacji
ħródáo
x NCIB
Finanse
x Inter Action
x Codex EFC
x Code
of
Ethics – Union
of
Bulgarian
Foundations
Zasada
x Procedura / Przykáady
x Finanse organizacji winny byü uĪywane w sposób zgodny z misją
organizacji i wymaganiami sponsorów
x Organizacja powinna jasno okreĞlaü przeznaczenie Ğrodków po
ewentualnym zakoĔczeniu dziaáalnoĞci, przy czym nie powinny byü one
przekazane na cele inne niĪ te, które realizowaáa organizacja
x Organizacja musi wywiązywaü siĊ z obowiązujących przepisów dotyczących sprawozdawczoĞci zarówno w zakresie finansów jak i dziaáalnoĞci programowej
x Gospodarka finansowa organizacji powinna byü jawna
x Organizacja powinna uĪywaü dostĊpnych Ğrodków w sposób
oszczĊdny i rozwaĪny
x Wydatki związane z administracją organizacji powinny byü utrzymywane na moĪliwie najniĪszym poziomie (np. 20% rocznego budĪetu UBFA)
x PowyĪej okreĞlonego progu zasobów finansowych organizacje powinny prowadziü zewnĊtrzny audyt zgodny ze standardami przewidzianymi dla tego typu czynnoĞci
x Organizacje powinny przygotowywaü raporty roczne ze swych dziaáaĔ
i wydatków. Raport taki powinien byü publikowany lub przynajmniej
dostĊpny na Īyczenie zainteresowanych
x Organizacja powinna prowadziü wáaĞciwą dokumentacjĊ ksiĊgową i
dbaü o wáaĞciwe kwalifikacje osób wzglĊdnie firm za to odpowiedzialnych
x Organizacja zabiegając o darowizny powinna rzetelnie informowaü
potencjalnych sponsorów o przeznaczeniu zgromadzonych Ğrodków
x Organizacja nie powinna tworzyü Īadnych form ukrytych funduszy nie
podlegających kontroli
x Organizacja powinna dziaáaü w oparciu o zatwierdzony plan budĪetu
x Organizacja powinna jasno wyodrĊbniü ewentualną dziaáalnoĞü gospodarczą a uzyskany z niej dochód przeznaczaü przede wszystkim na
dziaáalnoĞü statutową
x Koszty dziaáaĔ związanych ze zbieraniem funduszy nie powinny
przekraczaü 35% wpáywów spodziewanych z tytuáu tych dziaáaĔ
(NYPAS)
x àączna wysokoĞü nakáadów na administracjĊ i koszty zbierania funduszy nie powinny przekraczaü 50% (NYPAS) lub 60% (NCIB)
x Organizacja powinna w miarĊ moĪliwoĞci utrzymywaü niezbĊdne dla
funkcjonowania rezerwy. Nie powinny one jednak przekraczaü 2-krotnej
wysokoĞci aktualnego rocznego budĪetu /nie dotyczy endowment’ów funduszy kapitaáowych -przyp. red./ - (NCIB)
x W Īadnym wypadku kapitaá organizacji nie moĪe podlegaü podziaáowi
miĊdzy jej czáonków i pracowników (dotyczy to takĪe nieproporcjonalnie
wysokich wypáat z tytuáu prac wykonywanych na rzecz organizacji)
x Organizacja powinna jasno odróĪniaü dobrowolne wpáaty na rzecz
organizacji i opáaty za usáugi organizacji.
x Zarówno wysiáki na rzecz pozyskania Ğrodków na dziaáania organizacji
jak i ich rozliczania powinny kategorycznie wykluczaü przypadki nie-
8
Przedmiot
regulacji
ħródáo
Zasada
x Procedura / Przykáady
jawnego uzyskania “podwójnego” finansowania (nie oznacza to zakazu
jednoczesnego starania siĊ o Ğrodki) jak i “podwójnego” rozliczania wydatków
Sprawozdawx NCIB
czoĞü,
komunikacja i x Inter Action
obieg informa- x Codex
cji
x Organizacja powinna aktywnie zabiegaü o informowanie zarówno
swoich czáonków jak i opinii publicznej o swych dziaáaniach
x Organizacja powinna przygotowywaü Raport Roczny dostĊpny na
Īyczenie. Powinien on zawieraü czĊĞü opisową dotyczącą dziaáaĔ organizacji, listĊ osób zarządzających organizacją oraz raport finansowy badany
przez niezaleĪnego audytora (NCIB)
x Informacje o dziaáaniach organizacji powinny byü bezwzglĊdnie
prawdziwe, a takĪe jasno oddzielaü plany i zadania organizacji od aktualnie i rzeczywiĞcie prowadzonych dziaáaĔ, tak aby jej wizerunek byá
wiarygodny i odpowiedzialny
Relacje miĊdzy x Code
of
organizacjami Ethics – Union
of
Bulgarian
Foundations
x Organizacje powinny wspóápracowaü ze sobą w dziedzinie dobroczynnoĞci
x Organizacje powinny wymieniaü miĊdzy sobą informacje o moĪliwoĞciach finansowania projektów
ħródáa:
Standards for Charitable Solicitations - NYPAS - Better
Business Bureau (USA) - Krótki dokument, adresowany
gáównie do grup zaangaĪowanych w prowadzenie zbiórek
publicznych i opisujący podstawowe zasady jakie powinny
obowiązywaü tych, którzy odwoáują siĊ do dobroczynnoĞci
publicznej.
Union of Bulgarian Foundations and Associations - Code
of Ethics - Niedawno uzgodniony zespóá reguá obowiązujący
wszystkich czáonków Związku i rekomendowany wszystkim
innym. Dokument skáada siĊ z dziesiĊciu artykuáów, z których
wiĊkszoĞü dotyczy organizacji udzielających grantów. (od
red. - dokument ten zamieszczony jest w niniejszej publikacji)
CODEX - Code of Practice - European Foundation Center
EFC- Praca nad tym dokumentem rozpoczĊáa siĊ w 1994 r. i
bazuje na tzw. Deklaracji Praskiej z listopada 1993 r. CODEX
adresowany jest do czáonków EFC (Independent Founders).
Dokument skáada siĊ z 4 rozdziaáów okreĞlających - w doĞü
zresztą ogólny sposób - zasady, na jakich powinny siĊ opieraü
relacje organizacji z opinią publiczną, beneficjentami,
instytucjami paĔstwowymi i innymi organizacjami. Warto
podkreĞliü, Īe na poziomie europejskim doszáo swego czasu
do starcia miĊdzy opcjami “zewnĊtrznych” i “wewnĊtrznych”
regulacji. Parlament Europejski swego czasu przygotowywaá
wáasną wersjĊ Set of Standards, która miaáa dotyczyü fundacji
dziaáających transgranicznie w Europie. Jednak na skutek
akcji podjĊtej przez EFC, odstąpiá od tego pomysáu
rekomendując stworzenie w marcu 1994 r. wewnĊtrznego dla
fundacji i przez nie zaakceptowanego zespoáu standardów.
Tak powstaá dokument nazwany Code of Practice, który
bardziej szczegóáowo niĪ CODEX okreĞla poszczególne
zasady funkcjonowania fundacji. (od red. - dokument ten
zamieszczony jest w niniejszej publikacji)
NCIB - National Charities Information Bureau (USA) Standards in Philanthropy - Zespóá 9 standardów
zaproponowanych w 1988 r. (niektóre z nich miaáy wejĞü w
Īycie w 1990 r.). Standardy NCIB w intencji ich autorów
powinny dotyczyü wszystkich organizacji - jednak te, które
dziaáają krócej niĪ 3 lata lub których budĪet roczny nie
przekracza 100.000 USD mogą traktowaü niektóre z nich
“elastycznie”. NCIB publikuje listy wiĊkszych organizacji ze
wzglĊdu na ich ewentualną zgodnoĞü lub niezgodnoĞü ze
standardami (ew. brak danych). Obecnie listy takie dostĊpne
są nawet w Internecie, dziĊki czemu kaĪdy ze sponsorów
natychmiast moĪe uzyskaü na informacje przynajmniej na
temat wiĊkszych organizacji ubiegających siĊ o wsparcie. (od
red. - dokument ten zamieszczony jest w niniejszej publikacji)
Sinaia - Tak umownie nazywamy dokument zredagowany
podczas jednej z konferencji zorganizowanej w Rumunii przez
International Center for non for profit Law. Zawiera on
propozycje standardów dla organizacji w Europie ĝrodkowej i
Wschodniej. Dokument jest bardzo rozbudowany i
szczegóáowy. Bazuje na strukturze Inter Action, choü odbiega
od niego w rozwiązaniach szczegóáowych. Wydaje siĊ, Īe nie
funkcjonuje dotychczas w Īadnym z krajów. Jego losy zaleĪą
prawdopodobnie od woli stosowania powyĪszych zasad.
Dokument zostaá przyjĊty przez ponad 100 organizacji, które
obecne byáy na konferencji, ale jak widaü to nie wystarczy,
Charter of Social Economy - (Charte de l’économie
sociale) - Powstaáa w 1980 r. we Francji. Dokument zostaá
podpisany przez wiĊksze organizacje lub ich porozumienia.
Podstawowym celem dokumentu jest wyodrĊbnienie z
olbrzymiej liczby róĪnorodnych francuskich organizacji tych,
które naleĪą do sektora non-profit.
9
Īeby wszedá on w Īycie. (od red. - dokument ten zamieszczony
jest w niniejszej publikacji)
Przedstawiona wyĪej lista zapisów samoregulacyjnych jest
kompilacją faktycznie funkcjonujących standardów oraz
propozycji autora tego tekstu, którego intencją nie jest
narzucanie ich wszystkich polskim organizacjom, a jedynie
prowokowanie czytelnika do refleksji nad adekwatnoĞcią
choüby czĊĞci z nich lub teĪ artykulacji wáasnych propozycji.
Mówienie o standardach, szczególnie tych etycznych, trąciü
musi moralizatorstwem. Bardzo chciaábym tego uniknąü i
zapewniü, Īe nie chodzi tu o osądzanie innych, lecz raczej o
listĊ, która moĪe byü pomocna w prowadzeniu “rachunku
sumienia” dla wielu organizacji. Skoro juĪ o tym mowa,
pamiĊtaü trzeba, Īe - czy chcemy tego czy nie - nie ma
instancji, która w sensie symbolicznym lub praktycznym w
kaĪdym przypadku potrafiáaby podzieliü nasze “pozarządowe”
uczynki na dobre i záe. Fakt ten jednak nie jest sam w sobie
rozgrzeszeniem, a raczej wezwaniem do poszukiwania w
pewnym przynajmniej obszarze wspólnoty wartoĞci i zasad.
Inter Action (USA) - PVO (Private Volontary
Organizations) Standards. Inter Action jest koalicją 143
amerykaĔskich organizacji niosących na caáym Ğwiecie pomoc
humanitarną. Organizacje naleĪące do porozumienia Inter
Action skupiają áącznie kilka milionów Amerykanów, którzy
w sumie przeznaczają rocznie na ich dziaáania okoáo 2 mld
USD. Koalicja ta wypracowaáa dokument zawierający jeden z
najbardziej
przemyĞlanych,
dopracowanych
i,
co
najwaĪniejsze, funkcjonujących zestawów standardów, jakie
odnalazáem. Dokument ten nie ma charakteru “konstytucji
trzeciego sektora”, choü praktycznie zawiera wszystkie
elementy, które byáyby potrzebne do jej stworzenia. Poza
zasadami “ogólnosektorowymi” zawiera oddzielny zestaw
reguá związanych z postĊpowaniem obowiązującym jej
czáonków, jeĞli dziaáają na terenie kraju objĊtego wojną lub
katastrofą 8 . Inter Action jest nie tylko katalogiem wartoĞci,
pod którymi podpisali siĊ jej czáonkowie. Zawiera doĞü
szczegóáowe procedury, jakich jej czáonkowie powinni
przestrzegaü, oraz konsekwencje, jakie wiąĪą siĊ z ich
zaniedbywaniem (z postĊpowaniem wyjaĞniającym i
ewentualnym wykluczeniem wáącznie). Procedury te
wyglądają nastĊpująco: organizacja przedstawia rodzaj
oĞwiadczenia stwierdzającego zgodnoĞü jej dziaáaĔ ze
standardami, fakt ten moĪe byü podawany w jej materiaáach
promocyjnych. Do 31 grudnia organizacja musi dostarczyü do
Inter Action kopiĊ rocznego raportu, zawierającą
sprawozdanie finansowe potwierdzone niezaleĪnym audytem
oraz rodzaj ankiety zawierającej listĊ standardów i
potwierdzenie zgodnoĞci dziaáaĔ organizacji z kaĪdym z nich.
Komisja d/s Standardów wybierana jest spoĞród czáonków
Inter Action i uznanych autorytetów spoza grona czáonków.
Zadaniem Komisji jest sprawdzanie zgodnoĞci dziaáaĔ
poszczególnych organizacji ze standardami, reagowanie w
przypadkach ich naruszenia, a takĪe modyfikowanie ich w
oparciu o specjalną procedurĊ. Organizacja Inter Action
zaleca teĪ swoim czáonkom podporządkowanie siĊ innym
standardom np. NCIB oraz NYPAS (choü nie jest to wymóg
konieczny czáonkostwa IA). Opisywany tu dokument, jak
zauwaĪyáem, byá inspiracją dla wielu innych zestawów
standardów, miĊdzy innymi tych, które miaáyby byü
stosowane w Europie ĝrodkowo - Wschodniej. Nie jest jasne
czy autorzy tych ostatnich pamiĊtali, Īe miĊdzy innymi ze
wzglĊdu na wysokie wymagania dokument ten dotyczy bardzo
nielicznej grupy organizacji w USA i z tego teĪ powodu moĪe
napotkaü powaĪne ograniczenia przy przenoszeniu go na grunt
Polski. (od red. - dokument ten zamieszczony jest w niniejszej
publikacji)
8
W polskich warunkach bardzo pouczające byáo doĞwiadczenie
powodzi w 1997 r.: z jednej strony brak koordynacji dziaáaĔ
pomiĊdzy niektórymi organizacjami, z drugiej konkurencja i
Īenujący wyĞcig organizacji i instytucji, których zaangaĪowanie
ograniczaáo siĊ czĊsto do podania numeru konta. JednakĪe wiele
wypracowanych wówczas spontanicznie zasad wspóápracy (gáównie
miĊdzy duĪymi organizacjami) mogáoby zostaü skodyfikowanych i
poprawiü skutecznoĞü dziaáaĔ w przyszáoĞci.
10
Jak to siĊ dzieje gdzie indziej ?
Przegląd dziaáaĔ na rzecz samoregulacji w wybranych krajach Wspólnoty Europejskiej
Kraj
Zasady samoregulacji
Austria
Praktycznie nie istnieją mechanizmy samoregulacji. Niektóre branĪe np. kultura, pomoc spoáeczna próbują
budowaü porozumienia, które jak dotychczas ograniczają siĊ do wymiany informacji.
Belgia i Luxemburg
Sektor organizacji pozarządowych jest bardzo rozproszony. Nie istnieją jeszcze powszechnie akceptowane
mechanizmy samoregulacji. Prace nad nimi prowadzone są gáównie w branĪy usáug socjalnych, gdzie rząd
oczekuje na wskazanie organizacji efektywnych i dobrze zarządzanych.
W dziedzinie dziaáaĔ miĊdzynarodowych (w szczególnoĞci adresowanych do krajów Trzeciego ĝwiata)
dziaáa rodzaj organizacji parasolowej (ABOS). Struktura ta jednak jest silnie upolityczniona i traktowana z
rezerwą przez mniejsze organizacje.
Dania
Brak bliĪszych danych. Wiadomo jedynie, Īe branĪa usáug socjalnych jest wzglĊdnie dobrze zorganizowana
wewnĊtrznie, gáównie zresztą wobec problemów konkurencji i kooperacji z silnie rozwiniĊtym sektorem
paĔstwowych sáuĪb socjalnych.
Finlandia
Brak mechanizmów samoregulacji. Koordynacja dziaáaĔ wymuszona koniecznoĞcią roztropnego dzielenia
dostĊpnych zasobów. Wyjątek stanowią nieĨle wspóápracujące organizacje skupiające szwedzkojĊzyczną
mniejszoĞü - ok. 6% populacji Finlandii.
Francja
Z róĪnych powodów i pomimo iĪ w 1980 r. powstaáa Charte de l’economie sociale oraz Īe w 1989 r. 18
najwiĊkszych organizacji podpisaáo tzw. KartĊ Deontologiczną, zasada samoregulacji nie jest szczególnie
respektowana. Do pierwszych sygnatariuszy karty doáączyáo bardzo niewielu. TakĪe powoáany przez rząd
(sic) Conseil National de la Vie Associative, mimo iĪ w jej skáad weszli przedstawiciele organizacji, nie byá
w stanie realizowaü swego podstawowego zadania jakim byáo nakreĞlenie granicy pomiĊdzy
“prawdziwymi” organizacjami pozarządowymi oraz tymi, które siĊ pod nie podszywają (gáównie organizacje semi-paĔstwowe - GONGO oraz semi-gospodarcze - BONGO).
Grecja
Brak bliĪszych danych.
Hiszpania
Nie istnieje jak dotąd wspólny kod regulujący dziaáalnoĞü organizacji. Istnieją jednak dwa duĪe, ogólnokrajowe związki organizacji: HiszpaĔskie Centrum Fundacji oraz Centrum Koordynacji Organizacji Pozarządowych, które intensywnie dziaáają na rzecz obrony interesów swoich czáonków. ĩadna z nich nie
wprowadziáa dotychczas mechanizmów samoregulacji.
Holandia
Mechanizmy samoregulacji są bardzo silne. Dziaáa Centraal Bureau Fondsenwerving (Centralne Biuro d/s
Zbierania Funduszy), które powstaáo w 1925 r. - ma status fundacji i czuwa nad dziaáaniem ok. 600
organizacji skupiających ok. 750.000 osób. CBF wydaje rodzaj specjalnych zaĞwiadczeĔ - CBF Keur
(Ğwiadectwo, Īe organizacja “warta” jest poparcia) oraz, m.in. tworzy rodzaj kalendarza imprez, który
zapobiegaü ma niepotrzebnym kolizjom róĪnych imprez organizowanych w celu zbierania pieniĊdzy. CBF
bardzo blisko wspóápracuje ze Ğrodowiskiem biznesu i administracji publicznej, które dbają o to, aby
przekazywane przez nie Ğrodki byáy jak najlepiej spoĪytkowane. Zrzeszeni w CBF dzielą siĊ na 2 kategorie.
Kategoria A to wszystkie samorządy lokalne oraz niektóre organizacje komercyjne (czyli instytucje
udzielające wsparcia) oraz Kategoria B - czyli organizacje i instytucje, które wsparcia tego poszukują. Obie
kategorie páacą roczne skáadki na rzecz CBF (do 1993 r. CBF byáo takĪe subsydiowane przez rząd
holenderski). Warto podkreĞliü, Īe uzyskanie certyfikatu CBF (i co za tym idzie specjalnego logo) jest
praktycznie koniecznym warunkiem uzyskania wsparcia finansowego przez daną organizacjĊ (wynika to
gáównie z faktu, Īe wszystkie samorządy lokalne są czáonkami CBF). Certyfiakty CBF, mimo Īe nie są instrumentem rządowym, mają taką rangĊ, Īe ich przyznawanie nadzorowane jest przez rządową instytucjĊ
Raad vor Certificatie (Rada d/s Certyfikatów).
Irlandia
Brak mechanizmów samoregulacji. Początki kooperacji pomiĊdzy organizacjami infrastruktury sektora oraz
powoáywanie ad hoc pierwszych struktur zorientowanych na rozwiązanie doraĨnych wspólnych dla
organizacji problemów (Alliance for Civil legal Act).
Niemcy
Sektor niemiecki naleĪy do bodaj najlepiej zorganizowanych wewnĊtrznie. Funkcjonuje szereg formalnych
porozumieĔ zarówno o charakterze regionalnym jaki i branĪowym. Zainteresowanie paĔstwa sprowadza siĊ
przede wszystkim do troski o to, aby Ğrodki, które trafiają do organizacji zostaáy uĪyte zgodnie ze statutem
Kraj
Zasady samoregulacji
oraz mieĞciáy siĊ w kategoriach podatkowych dających moĪliwoĞü odpisu podatkowego. Mechanizm ten nie
jest jednak w stanie skutecznie oceniü czy Ğrodki zostaáy uĪyte efektywnie.
MiĊdzy innymi z tego powodu Deutsche Zentralinstitut fur Soziale Fragen (Centralny Instytut Spraw
Spoáecznych) w Berlinie oraz Deutsche Spendenrat (Rada d/s Darowizn) opracowaáy propozycje standardów, których gáówne zastosowanie miaáoby polegaü na tym, Īe poszczególne organizacje mogą w
oparciu o nie porównywaü koszty wáasnych dziaáaĔ z dziaáaniami innych instytucji i organizacji (i rzecz
jasna czyniü z wyników tych porównaĔ poĪytek). Pierwsza z tych instytucji (DZI) nie ma mandatu organizacji pozarządowych i peáni raczej funkcje “komitetu normalizacyjnego”. Byü moĪe dlatego wiele organizacji sceptycznie podchodzi do przygotowanego przez nią dokumentu twierdząc, Īe jego stworzenie zamiast zachĊcaü do wiĊkszego wsparcia organizacji faktycznie tworzy wraĪenie, Īe spoáeczeĔstwo niejako
musi byü chronione przed organizacjami.
Z drugiej strony DS bĊdąca rodzajem stowarzyszenia organizacji pozarządowych uczyniáa ze stworzonego
przez siebie standardu konieczny warunek czáonkostwa. DS jest stosunkowo nową organizacją i tym samym
trudno jeszcze orzekaü, czy wprowadzone przez nią reguáy okaĪą siĊ skuteczne.
Portugalia
Nie istnieje jeden wspólny kod postĊpowania, który obowiązywaáby organizacje pozarządowe. DziaáalnoĞü
niektórych fundacji koordynowana jest przez Centrum Fundacji Portugalskich (wydające rodzaj informatora
o fundacjach). Niebawem powstaü ma rodzaj krajowej konfederacji prywatnych instytucji socjalnych.
Szwecja
Brak dokáadnych danych. Istnieje Fundacja na rzecz Kontroli Zbiórek, której certyfikat upowaĪnia do ulg
podatkowych i moĪliwoĞci korzystania z dobroczynnoĞci publicznej. Nie jest jednak jasne kto stworzyá
powyĪszą instytucjĊ i jakie są zasady jej dziaáania.
Wielka Brytania
Silnie rozwiniĊty sektor nie posiada jednego wspólnego dokumentu okreĞlającego zasady samoregulacji.
Warto jednak pamiĊtaü, Īe w Anglii i Walii dziaáa Charity Commission, której zadaniem jest przyznawanie
specjalnego statusu upowaĪniającego do ulg podatkowych (posiada go obecnie ok. 140.000 organizacji). CC
jest instytucją rządową, posiada jednak specjalny status i sporą niezaleĪnoĞü (takĪe od sáuĪb skarbowych,
które mogą kwestionowaü jej decyzje, ale spór miĊdzy nimi moĪe w ostatecznoĞci trafiü do sądu). W
Wielkiej Brytanii istnieje szereg róĪnych organizacji parasolowych, które prowadzą niejako wewnĊtrzną
regulacjĊ dziaáaĔ swoich czáonków. NajwiĊkszą z takich organizacji jest National Council of Voluntary
Organization (NCVO).
Wáochy
Brak mechanizmów samoregulacji. Sáaba koordynacja dziaáaĔ nawet pomiĊdzy organizacjami dziaáającymi
na tym samym polu.
Co zrobiü, Īeby rzeczywiĞcie coĞ siĊ zmieniáo ?
Przez proces, o którym
skutkiem organizacje w
koĔczą siĊ spisaniem
dziesiĊcioro przykazaĔ
mowa, przechodziáy juĪ z róĪnym
innych krajach. Wszystkie historie
zasad, ale jak wiadomo znaü
a przestrzegaü je, to dwie róĪne
12