Formy zachowań agresywnych oraz ich psychospołeczne skutki

Formy zachowań agresywnych oraz ich psychospołeczne skutki

FORMY ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH ORAZ
ICH PSYCHOSPOŁECZNE SKUTKI
Z literatury przedmiotu wynika, że agresja może wyrażać się w różny sposób, w
różnych formach.
J. Ranschburg grupuje postawy agresywne według kilku kryteriów. Jednym jest
moralna treść zachowania. Ze względu na nią właśnie wyróżnia on: agresję społeczną –
niszczącą, występującą przeciw społeczności, oraz agresję prospołeczną – służącą interesom
jednostki i społeczeństwa. Drugim kryterium podziału jest rozróżnienie czy agresja jest
narzędziem,
czy
celem
zachowania.
W pierwszym przypadku jednostka zachowuje się agresywnie gdyż w inny sposób nie może
zrealizować planów, zamiarów i celów – jest to agresja instrumentalna. W drugim przypadku
powodem agresji jest jakaś wewnętrzna pobudka, która sprawia, że czynimy komuś przykrość
lub sprawiamy ból – jest to agresja afektywna. Kolejnym kryterium jest to, jak i postawy
agresywne mają charakter. Wyróżniamy tu agresję obronną i agresję atakującą. Obie one maja
charakter instynktowny. Zdaniem tegoż autora agresja najczęściej wyraża się w dwóch
formach:
1.
instrumentalnej
2.
emocjonalnej
Agresja instrumentalna powstaje wcześniej niż emocjonalna. Pojawia się ona gdy
dziecko
zauważa, że wybuchy złości z jego strony prowadzą do pożądanych przez nie zmian w
otoczeniu np. dorośli zaspokajają jakąś jego potrzebę. Agresja emocjonalna powstaje
wówczas, gdy dziecko zauważa, że jego spontaniczne reakcje złości, takie jak kopa-nie,
gryzienie, szczypanie sprawiają rodzicom ból.
Psychologowie biorąc pod uwagę formę i funkcję agresji wyróżniają kilka jej typów :
• agresję słowną obejmującą przezywanie, dokuczanie, groźby, itp.
• agresję fizyczną obejmującą bicie, kopanie, gryzienie, itp.
• agresję instrumentalną – której celem jest uzyskanie czegoś pożądanego np. odepchniecie
od pożądanej zabawki innego dziecka
• agresję wrogą – której celem jest zadawanie bólu lub wyrządzenie krzywdy oraz agresję
odwzajemnioną – jest ona odpowiedzią na agresję kogoś innego
• agresję przemieszczoną – obiekt agresji reaguje na nią uderzając kogoś innego.
Agresja ta oznacza skierowanie odwzajemnionej agresji na osobę lub obiekt inny niż
ten,
w stosunku do którego pragnie się rewanżu.
J. Grochulska wyróżnia następujące rodzaje i formy zachowań agresywnych:
1. agresja fizyczna – bicie, odbieranie siłą, grożenie biciem, zachęcanie do bicia, niszczenie
cudzych rzeczy
2. agresja słowna – kłótnie, wyśmiewanie się, dokuczliwość słowna, przezywanie
3. skarżenie – skarżenie oraz grożenie skarżeniem, propozycja skarżenia
4. karanie – stosowanie kary za przewinienie, propozycja zastosowania kary, wypowiedzi
typu „Nie bawię się za to z tobą”
5. pochwała agresji – zgoda na wspólne zachowanie agresywne, aprobata zachowań
agresywnych w rozwiązywaniu danego problemu
6. zachowania egoistyczne – zwroty typu: „Co mnie to obchodzi, ja chcę ...”, „Dobrze ci tak,
za to że byłeś taki ...” .
W. i P. Radziwiłłowicz podają takie oto formy agresji:
• autoagresję – agresja skierowana wobec samego siebie
• alloagresję – agresja skierowana wobec otoczenia
Szczególną formą agresji jest agresja młodzieży skierowana pod adresem osób
starszych.
Odbywa się ona często pod maską „konfliktu pokoleń”, walki o autonomię, samostanowienie,
protestu przeciwko skostnieniu poglądów. Mamy tutaj do czynienia z okazywaniem niechęci,
niegrzeczności, celowym zajmowaniem miejsc w środkach komunikacji, aż do bardzo
brutalnych napaści na ulicy.
Inne jeszcze formy agresji przedstawili dwaj psychologowie A.H.Buss i A.Durkee. Ich
zdaniem agresja może przybierać formę:
1. napastliwości fizycznej – oznacza to używanie siły fizycznej przeciw innym, co obejmuje
wdawanie się w bójki z innymi, lecz nie obejmuje niszczenia przedmiotów
2. napastliwości słownej – oznacza to wyrażanie negatywnych uczuć w formie
i treści wypowiedzi. Forma obejmuje kłócenie się, krzyczenie i wrzeszczenie, treścią
mogą być groźby, przekleństwa
3. napastliwości pośredniej – zarówno okrężnej jak i nie skierowanej przeciwko komuś
określonemu. Okrężne zachowane tj. złośliwe obgadywanie lub niszczenie cudzej
własności, nie jest bezpośrednim atakowanie znienawidzonej osoby, lecz szkodzeniem jej
poza jej plecami. Agresja nie skierowana przeciw komuś określonemu, taka jak ataki
wściekłości
wyrażające
się
w krzyku, tupaniu nogami, rzucaniu przedmiotami, trzaskaniu drzwiami, jest
wyładowaniem nie godzącym wprost w nikogo
4. negatywizmu – oznacza to zachowanie się opozycyjne, zazwyczaj skierowane przeciw
zwierzchności. Negatywizm ten obejmuje odmowę współpracy, która może sięgać od
biernego oporu do otwartego buntu przeciw prawu lub utartym zwyczajom
5. podejrzliwości – oznacza to rzutowanie własnej wrogości na innych. Może polegać tylko
na nieufności do ludzi, bądź na przeświadczeniu, że inni nam szkodzą lub zamierzają
szkodzić
6. urazy – oznacza to zazdrość i nienawiść do innych. Chodzi o uczucie złości do całego
świata za urojone lub rzeczywiste krzywdy
7. drażliwości – oznacza to gotowość do wybuchu negatywnych uczuć z byle jakiego
powodu. Obejmuje wybuchowość, zły humor, rozdrażnienie i niegrzeczność
8. poczucia winy – czyli uczucia, że jest się złym, że się uczyniło coś złego, odczuwanie
wyrzutów sumienia.
Analizując formy zachowań agresywnych można też wyróżnić oprócz agresji słownej
i fizycznej, agresję bezpośrednią i przemieszczoną. Agresja fizyczna i słowna zostały
omówione już wcześniej, teraz opisana zostanie agresja bezpośrednia i przemieszczona.
Agresja bezpośrednia jest skierowana na osoby będące powodem doznanej frustracji, np.
chłopiec złośliwie wyśmiany przez kolegę dotkliwie go pobił. Agresja przemieszczona
skierowuje się na osoby, które nie miały nic wspólnego z frustracją doznaną przez danego
osobnika, np. dziecko ukarane w domu przez ojca zachowuje się agresywnie wobec swych
słabszych kolegów, bijąc ich.
A.H. Buss natomiast wyróżnia agresję fizyczną i słowną, czynną i bierną,
behawioralną i symboliczną. Agresją fizyczną Buss określa jako atak na inną osobę, w
którym atakujący posługuje się określonymi częściami ciała lub narzędziami, zadając ból lub
wyrządzając szkody osobie będącej przedmiotem agresji. Agresja słowna zaś polega na
posłużeniu się bodźcami werbalnymi szkodliwymi dla atakowanej osoby wywołującymi u
niej strach, poczucie krzywdy lub odrzucenie uczuciowe. Agresję czynną stanowią działania
szkodliwe dla osób lub przedmiotów, na które je się kieruje. Agresja bierna to
powstrzymywanie się od określonego działania, powodujące szkodliwe konsekwencje dla
osoby będącej przedmiotem agresji. Agresja behawioralna jest skierowana przeciw
konkretnym osobom lub rzeczom (jest to agresja jawna). Agresja symboliczna dotyczy osób
lub rzeczy symbolizujących w jakiś sposób właściwy przedmiot, na który byłaby się
skierowała agresja behawioralna.
R. Mandel wyróżnił agresją bezpośrednią i pośrednią. Agresję bezpośrednią stanowi
szereg prostych zachowań, takich jak: bicie, uderzanie, rzucanie przedmiotami, kłucie,
duszenie, przewracanie, gryzienie, wyrywanie szamotanie, przezywanie, grożenie, cieszenie
się z cudzego nieszczęścia, przeklinanie, straszenie, wyśmiewanie (agresja prosta). Na agresję
bezpośrednią mogą również złożyć się całe zespoły określonych ruchów, gestów,
wypowiedzi, w postaci wybuchów złości uporu, przekory, obrażania się (agresja złożona).
Agresja pośrednia zmierza okrężną drogą do wyrządzenia szkody osobie będącej
przedmiotem agresji, np. przez skarżenie, donosicielstwo, poniżanie kogoś „poza jego
plecami”. Przy tej formie agresji jej sprawca nie ujawnia się, lecz pozostaje anonimowy lub
stara się takim pozostać, tak że ofiara agresji często nie dowiaduje się, kto jest agresorem.
Zdaniem Z. Skornego zachowanie agresywne może przybierać formę agresji fizycznej
lub słownej.
Agresja fizyczna:
może mieć formę zachowań napastliwych o bezpośrednim lub pośrednim charakterze.
Do bezpośrednich zachowań napastliwych należą te proste zachowania, które przybierają
formę trwających stosunkowo krótko ruchów poszczególnych części ciała:
- rąk (uderzanie, trącanie, szarpanie, wyrywanie, rozdzieranie, ciągnięcie, szczypanie,
ściskanie, duszenie)
- nóg (następowanie komuś na nogę, podstawianie nogi, kopnięcie)
- mięśni twarzy (wykrzywianie się i przedrzeźnianie za pomocą gestów, plucie,
gryzienie).
Atak może odbywać się przy użyciu prostych narzędzi agresji, takich jak: szpilka,
linijka, kij, woda – przybiera wtedy formę rzucania, uderzania, oblewania, kłucia. Agresja
wyraża
się
często
w formie złożonych zachowań napastliwych i przybiera wtedy postać bójek, pobić,
przestraszania kogoś i niesprawiedliwego traktowania. Pośrednie zachowania napastliwe
występują zazwyczaj jako: dokuczanie, przeszkadzanie, zanieczyszczanie, chowanie lub
zamiana przedmiotów. Agresor działa tu niejednokrotnie anonimowo. Drugą, prócz zachowań
napastliwych, formą pośredniej agresji fizycznej są pośrednie zachowania destruktywne.
Polegają one na niszczeniu lub uszkadzaniu rzeczy stanowiących własność osoby będącej
przedmiotem agresji.
Agresja słowna:
może przybierać formę bezpośrednich lub pośrednich wypowiedzi napastliwych,
szkodzących i poniżających, skierowanych do osoby będącej przedmiotem agresji i
występujących w jej obecności. Bezpośrednia agresja słowna wyraża się poprzez:
• wypowiedzi napastliwe ( grożenie, straszenie, odpędzanie )
• wypowiedzi szkodzące ( podawanie fałszywych informacji )
• wypowiedzi poniżające ( przezywanie, wyśmiewanie )
Pośrednia agresja słowna to wypowiedzi agresywne mające wyrządzić przykrość lub
szkodę osobie stanowiącej przedmiot agresji .Są one skierowane nie bezpośrednio do niej,
lecz do osób trzecich; występują one w sytuacjach, w których nie uczestniczy osoba będąca
przedmiotem agresji. Formami pośredniej agresji są wypowiedzi napastliwe szkodzące i
poniżające np. odgrażanie się, zachęcanie do agresji, skarżenie, wydawanie nieprzychylnej
opinii itd.
Jak widać z dokonanego przeglądu literatury, ze względu na formę występowania
zachowań agresywnych można wyróżnić: agresję fizyczną i słowną, czynną i bierną, prostą i
złożoną, bezpośrednią i pośrednią, behawioralną i wyobrażeniową, instrumentalną i wrogą
oraz przemieszczoną.
Rozpatrzmy teraz, jakie skutki powoduje zjawisko agresji. Agresja niesie za sobą
poważne skutki, zarówno fizyczne jak i psychiczne. Do tych pierwszych należą: drobne
uszkodzenia, okaleczenia ciała, jak i ciężkie pobicia, gwałty a nawet śmierć oraz zniszczenia
lub uszkodzenia żywych organizmów np. roślin, zwierząt. W tej grupie znajdują się także
szkody materialne takie jak zniszczenie, zdemolowanie mienia, a przykładem mogą być
wybite szyby, połamane krzesła, ławki itp. Psychiczne skutki agresji mogą być bezpośrednie i
przejawiają się zależnie od sytuacji i właściwości dziecka – reakcjami typu: płacz, krzyk,
ucieczka lub agresją (np. biciem, pluciem, kopaniem). Skutki pośrednie to zaburzenia w
koncentracji uwagi, zaburzenia snu, łaknienia, moczenie się nocne i inne formy niepokoju
ruchowego. Są przypadki, że skutki agresji przybierają bardziej złożoną postać o różnym
czasie trwania. Występują tu najczęściej strach przed rówieśnikami, brak zaspokojenia
potrzeby bezpieczeństwa u dzieci wywołuje silne zdenerwowanie, poczucie lęku i
bezradność.
Bibliografia:
Brańka Z.: Agresja wśród dzieci i młodzieży ... [ w: ] Przemoc dzieci i młodzieży pod red. J.
Papieża i A. Płukisa. Toruń 1998.
Frączek A., Pufal – Struzik I.: Agresja wśród dzieci i młodzieży. Perspektywa
psychoedukacyjna. Kielce 1996.
Grochulska J.: Agresja u dzieci. Warszawa 1993.
Klimczak A.: Objawy, przyczyny i typy agresji [ w: ] Szkolne spotkania z rodzicami pod
redakcją Z. Zacłony. Nowy Sącz 1995.
Radziwiłłowicz W.P.: Formy i funkcje agresji u dzieci i młodzieży. „Psychologia
Wychowawcza”,1997, nr 3.
Ranschburg J.: Lęk, gniew, agresja. Warszawa 1980.
Skorny Z.: Formy i źródła agresji u dzieci i młodzieży. „Psychologia Wychowawcza”, 1973,
nr 3.
Skorny Z.: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. Warszawa 1968.
Vasta R., Haith M.M., Miller S.A.: Psychologia dziecka. Warszawa 1995.
Opracowanie:
Borzucka Agnieszka, Gandziarowska Izabela.