używany. Inny sposób napina− nia cięciwy, zwany “mongol− skim

używany. Inny sposób napina− nia cięciwy, zwany “mongol− skim

używany. Inny sposób napina− nu, wiązu lub orzecha, siła na− rach. Jak się wydaje, oma− cielami kultury toporów bo−
nia cięciwy, zwany “mongol− ciągu tego łuku wynosiła na− wiany rodzaj łuku prostego jowych. Łęczysko ma pod−
nie przyjął się na obszarach obny kształt jak w przypad−
skim”, praktykowany był na wet 90 lb.
rozległych obszarach Azji, a
Wariantem omawiane− sąsiadujących z Egiptem i nie ku łuków prostych. Mogło
także w części Afryki opano− go typu są łuki o łęczysku należy go mylić z kompozy− więc być proste, jak np. łuk
wanej przez islam. Koniec wygiętym esowato. Wywodzi− towym łukiem angularnym, faraona Tutanchamona (1336−
zwanym niekiedy 1327 przed Chr.) przedsta−
strzały umieszcza−
asyryjskim, który wiony na ryc. 4, wygięte eso−
no między zagię−
poświadczony jest wato (odmiana łuku kompo−
tym kciukiem pra−
na Wschodzie Sta− zytowego poświadczona w
wej ręki, trzyma−
rożytnym w ikono− Mezopotamii pod koniec IV
jącym od lewej
grafii hetyckiej z i w III tysiącleciu przed Chr.)
strony cięciwę a
XIV−XIII wieku lub zakrzywione pod kątem
palcem wskazują−
przed Chr., a w I w łukach angularnych (por.
cym. Przy każdym
tysiącleciu przed wyżej), charakteryzuje się ono
z omawianych spo−
Chr. upowszechnia jednak skomplikowaną budo−
sobów pojawia się
się w Asyrii i Ela− wą. Łęczysko łuku kompozy−
konieczność ochro−
mie.
towego powstawało w rezulta−
ny palców łuczni−
Nowy typ cie żmudnego procesu skleja−
ka. W przypadku
łuku, zwany łu− nia i prasowania warstw drew−
naciągu “śródziem−
kiem kompozyto− na, ścięgien i płytek rogu (naj−
nomorskiego” opu−
wym, powstał nie częściej warstwa ścięgien po
szki palców osłania−
no rodzajem ręka− ryc. 4. Faraon strzelający z łuku kompozytowego o później niż w IV stronie grzbietowej, zaś rogo−
wicy, natomiast łu− prostym łęczysku. Malowidło na wieku skrzyni z grobo− tysiącleciu przed we płytki na brzuścu), co zwię−
Chr., najprawdo− kszało jego sprężystość i, co
cznicy azjatyccy za− wca Tutanchamona
bezpieczali kciuk szerokim ły się one z Afryki Północnej, podobniej na bezkresnych za tym idzie, moc i nośność
metalowym pierścieniem, tzw. gdzie były powszechnie uży− stepach Azji Centralnej i łuku.
Około połowy II ty−
zekierem. Już od okresu neoli− wane od epoki kamienia do Wschodniej, i bardzo szyb−
tu używano też powszechnie drugiej połowy II tysiąclecia ko rozprzestrzenił się na ca− siąclecia przed Chr. na ste−
kościanych osłon nadgarstka i przed Chr., stosunkowo szyb− łym kontynencie, od Mezo− pach Azji Środkowej i
przedramienia lewej ręki, któ− ko rozprzestrzeniły się też w potamii (gdzie zaświadczo− Wschodniej, w kręgu irańs−
re były narażone na uderzenie Hiszpanii (zaświadczone m.in.
zwolnionej cięciwy.
na neolitycznych rysunkach
Biorąc pod uwagę bu− naskalnych, zobacz ryc. 3) oraz
dowę łęczyska wyróżniamy na obszarze egejskim w kultu−
dwa podstawowe typy łuków: rze minojskiej i mykeńskiej.
łuk prosty i łuk kompozyto− Nie jest do końca jasne, jakie
wy, wariantem tego ostatnie− były zalety łuku o wygiętym
go był łuk refleksyjny, zwany łęczysku. Drewno, podgrzewa−
też azjatyckim. Łuk prosty, ne w procesie gięcia, traci w
niewątpliwie wcześniejszy (naj− znacznym stopniu swą spręży−
starsze znaleziska fragmentów stość. W tym wypadku mogło
łuków w północnej części Ni− jednak chodzić o zbliżenie ma−
żu Europejskiego datowane są jdanu do linii cięciwy, co po−
na późną fazę magdalenienu), zwalało na mocniejsze naciąg−
miał najczęściej łęczysko dłu− nięcie łuku i tym samym wy−
gie, wykonane z prostego prę− rzucenie strzały na większą od−
ta odpowiednio twardego i ległość.
sprężystego drewna. Prefero−
Jeszcze inną odmianą
wano cis, wiąz, klon, ale przy łuku prostego o wygiętym łę− ryc. 5. Kompozytowy łuk retrofleksyjny (wariant łuku refleksyjne−
braku innych gatunków drew− czysku jest łuk angularny, uży− go z zagiętymi rogami); A −łęczysko bez nałożonej cięciwy; B − z
na na obszarach peryglacjal− wany w starożytnym Egipcie nałożoną cięciwą; C − z częściowo naciągniętą cięciwą; D − z
nych zadowalano się sosną lub w okresie Średniego i Nowe− naciągniętą cięciwą
brzozą. Łuk prosty używany go Państwa (ok. 2150 − ok.
był aż do czasów nowożyt− 1000 przed Chr.). Wygięcie ny jest w ikonografii już pod kich, tureckich i mongols−
nych. Jego najbardziej udosko− łęczyska w rejonie majdanu, koniec IV tysiąclecia) po− kich koczowników, upo−
naloną odmianą jest tzw. długi które łukowi z nałożoną cięci− przez tereny na północ od wszechnia się bardziej skomp−
łuk angielski, przeznaczony dla wą nadawało kształt zbliżony jeziora Bajkał po Japonię. W likowany technicznie, ale je−
piechoty, który był rozpo− do trójkąta równobocznego o Europie Środkowej pojawia dnocześnie bardziej funkcjo−
wszechniony od XIII do XV bardzo ostrych kątach podsta− się on w drugiej połowie III nalny wariant łuku kompo−
wieku. Dzięki bardzo długie− wy, wynikało zapewne z dąże− tysiąclecia przed Chr. wraz z zytowego, tzw. łuk refleksy−
mu łęczysku (do 180 cm), wy− nia do uzyskania broni o więk− napływającymi ze stepów jny lub azjatycki. Był on uży−
konanemu przeważnie z drew− szej sile naciągu przy stosun− nadczarnomorskich społecz− wany głównie przez jeźdź−
na cisowego, rzadziej z jesio− kowo niewielkich rozmia− nościami pasterskimi, nosi− ców i w związku z tym miał
zwykle mniejsze rozmiary.
Siła nośności tego łuku była
spotęgowana poprzez fakt, że
dla nałożenia cięciwy trzeba
było łęczysko przegiąć w
przeciwną, w stosunku do sta−
łego wygięcia, stronę (ryc.
5). W ten sposób jeszcze
przed napięciem cięciwy w
samym już łęczysku skumu−
lowana była znaczna ilość po−
tencjalnej energii. Łuk refle−
ksyjny znany jest w licznych
odmianach, z których wy−
mienimy tu trzy najważnie−
jsze. Ojczyzną tzw. łuku scy−
tyjskiego były zapewne ste−
py Pogórza Kazachskiego
między Jeziorem Aralskim a
Jeziorem Bałchasz. W IX−
VIII wieku przed Chr. wraz
z Kimmeriami trafił on na
obszar Nadczarnomorza i do
Iranu. Używali go Persowie
i Scytowie, a od tych ostat−
nich został zapożyczony
przez Greków, którzy w po−
czątkach VII wieku przed Chr.
założyli kolonie na północ−
nych wybrzeżach Morza
Czarnego, i przeniesiony do
Grecji. Plemiona mongols−
kie we wschodniej części
Azji Środkowej, a także
mieszkańcy północnych
Chin, używali łuków typu
Kum−daria, które zaświad−
czone są już w ikonografii z
okresu chińskiej dynastii
Shang Yin (1766?−1122 przed
Chr.) i przetrwały w Chi−
nach i w Mongolii do cza−
sów średniowiecza. W wy−
niku najazdów Hunów (IV−
V wiek) i Awarów (VI
wiek) z łukiem refleksyj−
nym omawianego typu zapo−
znali się mieszkańcy Euro−
py Wschodniej i Bałkanów.
Z tradycji łuków typu Kum−
daria wywodzi się także tzw.
łuk turecki. Powstał on w I
wieku po Chr. na Syberii,
skąd rozprzestrzenił się wraz
z migrującymi plemionami
tureckimi na terenie Bliskie−
go Wschodu i Europy
Wschodniej. W zachodniej
części naszego kontynentu
łuk refleksyjny pojawiał się
tylko sporadycznie.
PIOTR TARACHA
Instytut Archeologii i
Etnologii PAN, Warszawa