Zarządzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
Transkrypt
Zarządzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
Zarządzanie i Edukacja • Zarządzanie nieruchomościami • Metody skutecznego zarządzania • Zarządzanie ochroną środowiska • Edukacja społeczna NUMER 87 MARZEC–KWIECIEŃ 2013 – ISSN 1428-474X DWUMIESIÊCZNIK SZKO£Y WY¯SZEJ IM. BOGDANA JAÑSKIEGO Adres redakcji Dwumiesięcznik „Zarządzanie i Edukacja” ul. Elektronowa 2, 03-219 Warszawa tel./fax (22) 676-94-85 e-mail: [email protected] Redaktor naczelny dr hab. Kazimierz Korab, prof. Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego Rada naukowa dwumiesięcznika „Zarządzanie i Edukacja” Dr hab. Włodzimierz Bernacki, prof. UJ; prof. dr hab. Mirosława Czerny, UW; doc. PaedDr. Tomáš Jablonský PhD. prof. KU, v Ružomberku, prof. dr hab. Wołodymyr Jewtuch, Ukraińska Akademia Nauk; prof. dr hab. Romuald Jończy, UE we Wrocławiu; ks. dr hab. Jan Krokos, prof. UKSW; prof. dr hab. Ihor Hrabynskyi, Narodowy Uniwersytet Lwowski; Dr Marcin Kazimierczak, Uniwersytet Abat Oliba CEU, Barcelona; Prof. dr. hab. Anatolij M. Kołot Kijowski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny; prof. dr hab. Włodzimierz Kurek, UJ; prof. dr hab. Bożena Muchacka, UP w Krakowie; prof. dr hab. Jan Oleszczuk, UM w Lublinie; prof. dr hab. Marek Pawlak, KUL; prof. dr hab. Wanda Rusiecka National Academy of Sciences of Belarus; dr hab. Grażyna Skąpska prof. UJ, dr hab. Dr.h.c. prof. PhDr. Vojtech Slomski, PhD. ISM Slovakia v Prešove; Wojciech Sroczyński, prof. UPH Redaktor tematyczny Dr Małgorzata Stawicka Redaktor językowy Dr Jerzy Ryszard Suchocki, prof. Universidad de las Américas Puebla (UDLAP) Sekretarz redakcji Anna Janus (tel. 606 487 769) [email protected] Korekta Anna Janus Wszystkie artykuły są recenzowane Recenzenci ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański (UKSW w Warszawie); dr inż. Jerzy Donarski (SWBJ w Warszawie); dr hab. Łukasz Popławski (UR w Krakowie) Dr.h.c. doc. PhDr. Pavel Czarnecki, (ISM Slovakia v Prešove) Prof. dr hab. Jewgienij M. Babosow (Narodowa Akademia Nauk Białorusi) Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w publikowanych tekstach skrótów i zmian ISSN 1428-474X wersja referencyjna czasopisma: papierowa numer dostępny w wersji elektronicznej na stronie www.janski.edu.pl Skład, korekta, druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam” Spis treœci Zarządzanie nieruchomościami Zbigniew Pawlak Andrzej Smoleń Wycena nieruchomości sportowych jako element Facility Management. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Marcin Janusz Zarządzanie gospodarką mieszkaniową województw Polski w kontekście zmian demograficznych i zasad CSR . 31 Emilia Drzewiecka-Mazur Konsekwencje architektoniczne obiektów inkubatorowych wysokiej technologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Metody skutecznego zarządzania Małgorzata Olczak EQ w zarządzaniu organizacją. Scenariusze zajęć dla studentów wydziałów organizacji i zarządzania . . . . . . . . . . . . 81 Katarzyna Lechowicz Funkcjonalny charakter przywilejów i immunitetów honorowych urzędników konsularnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Zygmunt Mietlewski Budżetowanie działalności gospodarczej w sektorze MŚP w województwie warmińsko-mazurskim. Sposób identyfikacji i propozycja rozwiązania problemu . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Zarządzanie ochroną środowiska Julianna Bartosewicz Proffessional air protection management one of preventive methods for the galloping global warming process and improvement in the increasingly threatened ecodevelopment/Profesjonalne zarządzanie ochroną powietrza jednym ze sposobów zapobiegania galopującemu procesowi globalnego ocieplenia oraz poprawy coraz bardziej zagrożonego ekorozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Tomasz Kochański Współczesne tendencje rozwoju gospodarki opakowaniami w aspekcie ekologii – gospodarka zużytymi opakowaniami w Polsce, w świetle wymogów Unii Europejskiej . . . . . . . . . 181 Edukacja społeczna Stanisław Chrobak SDB Wychowanie w perspektywie nadziei. Jan Paweł II do młodzieży w pielgrzymkach do Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Józef Placha Janusz Korczak jako prekursor współczesnego rozumienia dialogu pedagogicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 Aleksander Gwiazda Wyzwania XXI wieku wobec procesowego zarządzania uczelnią wyższą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Waldemar Grzeszczuk Wartość biologicznych argumentów na istnienie Boga i ich wykorzystanie w procesie kształtowania religijnych postaw młodzieży (na podstawie filozofii Ks. Kazimierza Kłósaka) 277 Anna Janus Wpływ programowych i strukturalnych reform oświatowych po roku 1990 na system zarządzania szkołą samorządową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Zbigniew Pawlak Andrzej Smoleń WYCENA NIERUCHOMOŚCI SPORTOWYCH JAKO ELEMENT FACILITY MANAGEMENT VALUATION OF SPORTS REAL PROPERTY AS AN ELEMENT OF FACILITY MANAGEMENT Streszczenie Większość dyscyplin w sporcie wyczynowym, ale również rekreacyjnym, wymaga odpowiedniej bazy materialnej w postaci obiektów sportowych: stadionów, hal sportowych, pływalni, kortów tenisowych, torów (kolarskich, wioślarskich, saneczkarskich, narciarskich, samochodowych), skoczni narciarskich i in. Obiekty sportowe są nieruchomościami, od strony funkcji zaliczanymi do tzw. nieruchomości specjalistycznych. Szeroko rozumiane zarządzanie obiektem sportowym, tzw. facility management, tj. zarządzanie we wszystkich fazach cyklu życia obiektu sportowego, a więc jego projektowaniu, budowie, eksploatacji, utrzymaniu, modernizacji, rewitalizacji, rozwoju, sprzedaży, zmianie funkcji czy likwidacji, wymaga szacowania wartości obiektu sportowego. We wszystkich wymienionych fazach zarządzania obiektem sportowym mamy do czynienia z różnymi rodzajami wartości obiektu sportowego oraz różnymi sposobami dokonywania oszacowań wartości tych obiektów. Faza planowania obiektu sportowego, która obejmuje działania o charakterze programistycznym, w tym przede wszystkim wykonanie studium wykonalności obiektu sportowego, koncentruje się na dwóch rodzajach wartości obiektu sportowego: wartości koszto- 6 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień wej i wartości rynkowej po realizacji inwestycji. Na wartość kosztową nieruchomości składa się cena nabycia gruntu niezbędnego do dokonania inwestycji oraz nakładów na budowę Wartość rynkową nieruchomości po realizacji inwestycji ustala się na podstawie projekcji przyszłych dochodów możliwych do uzyskania z eksploatacji obiektu sportowego. W fazie realizacji inwestycji w obiekt sportowy podejmowane są negocjacje z instytucjami finansującymi budowę, wykonawcami projektu architektonicznego, wykonawcami prac budowlanych i dostawcami wyposażenia obiektu. Wycena obiektu sportowego jest wykorzystywana przede wszystkim w procesie zabezpieczania kredytu inwestycyjnego. Bank finansujący budowę obiektu preferuje wycenę wartości rynkowej przedmiotu zabezpieczenia kredytu, w sytuacji wysokiego ryzyka preferowana jest wycena wartości rynkowej przy założeniu sprzedaży wymuszonej. W fazie eksploatacyjnej facility management wycena nieruchomości sportowych wykorzystywana jest w dwóch głównych celach, podatkowym oraz finansowym. Cel podatkowy wyceny nieruchomości sportowych polega na szacowaniu ich wartości dla potrzeb naliczenia podatku od nieruchomości. Cel finansowy wyceny nieruchomości sportowych związany jest z zabezpieczaniem hipotecznym inwestycyjnych kredytów bankowych na odtwarzanie, rozwój, modernizację, zmianę funkcji obiektu sportowego, czy zabezpieczanie kredytów obrotowych na prowadzenie bieżącej działalności przez właściciela obiektu sportowego. Faza sprzedaży obiektu sportowego (także wniesienia obiektu w formie aportu rzeczowego do spółki) wymaga określenia jego wartości zbywczej. Wartość tę ustala się jako wartość rynkową obiektu sportowego, albo na bazie znanych cen transakcyjnych kupna sprzedaży podobnych obiektów, albo na bazie projekcji dochodów możliwych do uzyskania z obiektu. W sytuacji, gdy brak jest cen transakcyjnych podobnych obiektów z rynku lub obiekt nie może generować dochodów, możliwe jest oszacowanie wartości odtworzeniowej obiektu, przy podejściu kosztowym. W fazie likwidacji obiektu sportowego określa się jego wartość rynkową, rozumianą jako różnica pomiędzy wartością rynkową grun- Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń – Wycena nieruchomości... 7 tu a kosztami rozbiórki obiektów budowlanych. Uzyskaną w ten sposób wartość rynkową nieruchomości sportowej należy powiększyć o ewentualne dochody możliwe do uzyskania ze sprzedaży materiałów porozbiórkowych. Specyfiką wyceny nieruchomości sportowych jest to, że z uwagi na rzadkość transakcji kupna – sprzedaży takich nieruchomości oraz fakt, że znaczna ich część nie przynosi właścicielowi dochodów, dość często oszacowaniu tych nieruchomości podlega wartość odtworzeniowa, ustalana przy podejściu kosztowym. SUMMARY Most forms of competitive sport and sport-for-all require proper material base in the form of sports facilities: stadiums, sport halls, swimming pools, tennis courts, cycling, rowing, sledging skiing, car racing tracks, ski jumps, etc. Sports facilities are fixed properties which, regarded from the viewpoint of their functions, are included to the so-called specialist fixed property. Broadly understood sports facility management – that is, management in all phases of a life cycle of a sports facility: of its designing, building, exploitation, maintenance, modernization, revitalization, development, selling, of changing its functions or of its liquidation, requires valuation of that sports facility. In all the abovementioned phases of sports facility management we have to do with various kinds of value of a sports facility, and with various ways of its valuation. The phase of designing of a sports facility, which includes activities of programming character – and, first of all, making a study of feasibility of a given sports facility – is focused on two kinds of value of a sports facility: its cost value and its market value after the investment. The cost value of a fixed property consists of the price of purchasing the land necessary for realization of the investment and costs of construction. The market value of a fixed property after the investment is established on the basis of a projection of future income which is possible to be obtained thanks to exploitation of the sports facility. 8 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień In the phase of realization of the investment in a sports facility negotiations with institutions which finance the construction, contractors for construction works and suppliers of fitting for the facility are entered into. Valuation of a sports facility is used first of all in the process of securing investment loans. A bank which finances construction of a facility prefers valuation of the market value of the object securing the loan. In the situation of a high risk valuation of the market value based on the assumption of forced sale is preferred. In the exploitation phase of facility management valuation of a sports fixed property is used for two main aims: the tax-related one and the financial one. The tax-related aim of valuation of sports fixed properties consists in their valuation for needs of calculation of the fixed property tax. The financial aim of valuation of sports fixed properties is connected with a mortgage securing investment bank loans for reproduction, development, modernization or changing functions of a sports facility, or for securing of working capital loans for day-to-day activity of the owner of a sports facility. The phase of sale of a sports facility (including contribution inkind of a sports facility into a company) requires determining of its selling value. The discussed value is established as the market value of a sports facility or on the basis of known transaction prices of a purchase and sale of similar facilities, or on the basis of a projection of incomes which are possible to be obtained from the facility. In the situation when there are no transaction prices of similar facilities on the market or the facility cannot generate income, it is possible to evaluate the replacement value using the cost approach. In the phase of liquidation of a sports facility what is determined is its market value conceived as a difference between the market value of the land and cost of demolition of the buildings. The market value of a sports facility which is calculated in such a way should be increased with possible income from sale of post-demolition materials. The specificity of valuation of sports fixed properties consists in the fact that – because of rarity of transactions of a purchase and sale of such fixed properties, and of the fact that a considerable part Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń – Wycena nieruchomości... 9 of them is not profitable for their owners, what is quite often evaluated during their valuation is the replacement established with the cost approach. Słowa klucze: nieruchomości sportowe, zarządzanie nieruchomościami, rodzaje nieruchomości sportowych, metody wyceny nieruchomości sportowych. Keywords: sports facility, facility management, types of sports facilities, methods of valuation of sports real property. WSTĘP Znaczna część dyscyplin w sporcie wyczynowym, ale również rekreacyjnym, wymaga odpowiedniej bazy materialnej w postaci obiektów sportowych: stadionów, boisk, hal sportowych, pływalni, kortów tenisowych, torów (kolarskich, wioślarskich, saneczkarskich, narciarskich, samochodowych), skoczni narciarskich i in. Obok części podstawowej, przeznaczonej do treningu czy rywalizacji sportowej, obiekt sportowy powinien posiadać stosowne zaplecze dla zawodników, szkoleniowców i ekip technicznych, widownię z zapleczem dla kibiców, a także pomieszczenia i boksy dla sprawozdawców i przedstawicieli mediów. W skład większych obiektów sportowych poza wymienionymi częściami podstawowymi wchodzą obiekty towarzyszące w postaci hoteli, parkingów, punktów handlowych i gastronomicznych. Nowoczesne obiekty sportowe powinny się charakteryzować bezpieczeństwem, dobrymi warunkami widokowymi, sanitarnymi oraz przystosowaniem technicznym do transmisji radiowych i telewizyjnych. Szeroko rozumiane zarządzanie obiektem sportowym, tzw. facility management, tj. zarządzanie we wszystkich fazach cyklu życia obiektu sportowego, a więc jego projektowaniu, budowie, eksploatacji, utrzymaniu, modernizacji, rewitalizacji, rozwoju, sprzedaży, zmianie funkcji czy likwidacji, wymaga szacowania wartości obiektu sportowego. We wszystkich wymienionych fazach zarządzania obiektem sportowym mamy do czynienia z różnymi rodzajami wartości obiek- 10 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień tu sportowego oraz różnymi sposobami dokonywania oszacowań wartości tych obiektów. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie problematyki szacowania wartości nieruchomości sportowych, na tle procesu facility management tymi nieruchomościami. Uwaga autorów skupiona jest na prezentacji celów dokonywania oszacowań nieruchomości sportowych, rodzajach wartości podlegających wycenie oraz sposobów przeprowadzania oszacowań wartości nieruchomości sportowych. Opracowanie opiera się na polskich przepisach dotyczących nieruchomości. Ponadto w opracowaniu wykorzystano polskie i międzynarodowe standardy wyceny nieruchomości, stosowane w środowisku profesjonalnych rzeczoznawców majątkowych. ISTOTA, RODZAJE I CECHY NIERUCHOMOŚCI SPORTOWYCH Jednym z głównych warunków uprawiania oraz rozwoju sportu i rekreacji jest odpowiednia infrastruktura, na którą składają się obiekty sportowe. Współczesny sport obejmuje kilkadziesiąt dyscyplin olimpijskich, przynajmniej drugie tyle pozaolimpijskich, a w ich ramach różne konkurencje, do których uprawiania niezbędne są odpowiednie obiekty sportowe. W tabeli 1 zestawiono ważniejsze typy obiektów sportowych ze względu na rodzaj dyscyplin sportowych. Są obiekty sportowe jednofunkcyjne, pozwalające na uprawianie tylko jednej dyscypliny lub konkurencji (np. skocznie narciarskie, pola golfowe) oraz obiekty wielofunkcyjne (stadiony, hale, pływalnie, lodowiska). Warto zauważyć, że obiekty sportowe kwalifikują się do uprawiania różnych rodzajów sportów: 1) sportów wyczynowych i sportów rekreacyjnych, 2) sportów letnich i sportów zimowych, 3) sportów indywidualnych i sportów zespołowych, 4) sportów olimpijskich i sportów nieolimpijskich. Wszystkie obiekty sportowe zaliczają się do nieruchomości. Definicję nieruchomości w polskim prawie sformułowano na gruncie kodeksu cywilnego. Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego nie- Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń – Wycena nieruchomości... 11 ruchomością jest część powierzchni ziemskiej, stanowiąca odrębny przedmiot własności, a także budynek lub lokal, jeżeli stanowią odrębny przedmiot własności1. Budynki i urządzenia trwale z gruntem związane oraz drzewa i rośliny, od chwili zasadzenia lub zasiania, są częściami składowymi gruntu2. Warto zauważyć, że nieruchomość nie jest dwuwymiarową płaszczyzną, lecz ma charakter bryły (ma trzy wymiary), gdyż prawo własności do wspomnianej powierzchni ziemskiej rozciąga się do pewnej wysokości ponad tę powierzchnię i pod nią. Regulacje tej kwestii przyjmowane w różnych krajach są zróżnicowane. W Polsce obowiązuje zasada, że prawo własności do gruntu rozciąga się nad i pod jego powierzchnią do wysokości (głębokości) określonej przez jego gospodarcze przeznaczenie3. O społeczno-gospodarczym przeznaczeniu gruntu rozstrzygają szczegółowe przepisy prawa, głównie prawa lokalnego, zawartego w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, uchwalanym przez radę gminy. Tabela 1. Zestawienie ważniejszych typów obiektów infrastruktury sportowej Typy obiektów sportowych stadiony boiska hale, pawilony Przeznaczenie (rodzaj dyscypliny sportowej) piłka nożna, baseball, hokej na trawie, rugby, żużel, lekkoatletyka, polo, piłka nożna, baseball, hokej na trawie, rugby, lekkoatletyka, siatkówka, siatkówka plażowa, koszykówka, piłka ręczna, badminton, koszykówka, siatkówka, piłka ręczna, softbal, gimnastyka, lekkoatletyka, tenis, tenis stołowy, boks, judo, karate, taekwondo, zapasy, szermierka, podnoszenie ciężarów, bilard, kręglarstwo, kulturystyka, fitness, aerobic, taniec sportowy 1 por. Kodeks cywilny – ustawa a dnia 23 kwietnia 1964 r., art. 46 § 1 (Dz. U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) 2 H. Kisilowska (red.), Nieruchomości. Zagadnienia prawne, Wydawnictwo Prawnicze „LexisNexis”, Warszawa 2007, s. 20. 3 Kodeks cywilny, j.w., art. 143. 12 pływalnie lodowiska tory skocznie korty tenisowe pola strzelnice akweny wodne przystanie lotniska ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień pływanie, skoki do wody, piłka wodna, pływanie synchroniczne jazda figurowa na lodzie, hokej, kolarstwo, wrotkarstwo, jeździectwo, wyścigi samochodowe, wyścigi motocyklowe, saneczkarstwo, narciarstwo, wioślarstwo, kajakarstwo, łyżwiarstwo szybkie, snowboard, biathlon, skoki narciarskie, lekkoatletyka tenis ziemny golf, jeździectwo, motocross, paintball strzelectwo, łucznictwo żeglarstwo, windsurfing, nurkowanie, jachtowe, żeglarskie, kajakowe lotnictwo, spadochroniarstwo, paralotniarstwo, szybownictwo, motolotniarstwo, baloniarstwo, Źródło: opracowanie własne Należy podkreślić, że polskie prawo rozróżnia trzy rodzaje nieruchomości. Po pierwsze – nieruchomość gruntową (nie zabudowaną lub zabudowaną), której definicja odpowiada wyżej podanej. Po drugie – nieruchomość budynkową, którą stanowi budynek stanowiący odrębny przedmiot własności. Nieruchomość budynkowa powstaje wówczas, gdy kto inny jest właścicielem gruntu, a kto inny jest właścicielem budynku na tym gruncie posadowionym. Jest to możliwe w sytuacji, gdy grunt jest własnością Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego i zostaje oddany innemu podmiotowi (np. klubowi sportowemu) w użytkowanie wieczyste. W tym przypadku z mocy prawa użytkownik wieczysty gruntu staje się właścicielem budynków i urządzeń na tym gruncie posadowionych. Po trzecie – prawo polskie wyróżnia nieruchomość lokalową, którą jest część budynku stanowiąca odrębny przedmiot własności. Obiekty sportowe są zatem albo odrębnymi nieruchomościami, albo częściami składowymi nieruchomości gruntowych. Zdecydowana większość z nich to obiekty budowlane. Zgodnie z przepisami Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń – Wycena nieruchomości... 13 prawa wyróżnia się trzy rodzaje obiektów budowlanych: budynki (wraz z instalacjami i urządzeniami technicznymi), budowle stanowiące odrębne całości techniczno-użytkowe wraz z instalacjami i urządzeniami oraz obiekty małej architektury4. Budynek to obiekt budowlany, który jest trwale związany z gruntem, wydzielony z przestrzeni za pomocą przegród budowlanych oraz posiada fundamenty i dach. Budowlą jest każdy obiekt budowlany niebędący budynkiem lub obiektem małej architektury, jak: boisko, skocznia narciarska, stadion. Do obiektów małej architektury zalicza się niewielkie obiekty, w szczególności: kultu religijnego, posągi, wodotryski, obiekty architektury ogrodowej, obiekty użytkowe służące rekreacji codziennej (drabinki dla dzieci, huśtawki itp.) oraz obiekty utrzymaniu porządku (np. śmietniki). Z powyższego wynika, że obiekty sportowe, w zależności od statusu prawnego gruntu mogą być sklasyfikowane jako: grunty zabudowane, budynki, lokale lub budowle. Nieruchomości sportowe są zaliczane do nieruchomości niekomercyjnych (nie są budowane w celu przynoszenia zysku właścicielowi), specjalistycznych. tj. nieruchomości specjalnego przeznaczenia. FACILITY MANAGEMENT NIERUCHOMOŚCI SPORTOWYCH W Polsce zarządzanie nieruchomościami (property management), w tym sportowymi, zostało usankcjonowane prawnie stosunkowo niedawno5. Przepisy określiły, że zarządzanie nieruchomościami polega na podejmowaniu decyzji i dokonywaniu czynności mających na celu w szczególności: 1) zapewnienie właściwej gospodarki ekonomiczno-finansowej nieruchomości; 4 Prawo budowlane – ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. (tekst. jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 207, poz. 2016 z późn. zm.). 5 Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.). 14 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień 2) zapewnienie bezpieczeństwa użytkowania i właściwej eksploatacji nieruchomości; 3) zapewnienie właściwej gospodarki energetycznej; 4) bieżące administrowanie nieruchomością; 5) utrzymanie nieruchomości w stanie nie pogorszonym zgodnie z jej przeznaczeniem; 6) uzasadnione inwestowanie w nieruchomość. Zadania powyższe w przypadku nieruchomości publicznych, tj. należących do Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego powierzane są obligatoryjnie licencjonowanym zarządcom nieruchomości. Należy zauważyć, że zdecydowana większość nieruchomości sportowych w Polsce to właśnie nieruchomości publiczne, będące przede wszystkim własnością miast i gmin. Ostatnio zauważalny jest trend polegający na angażowaniu licencjonowanych zarządców również do zarządzania inwestycjami prywatnymi, stanowiącymi własność klubów sportowych. Od pewnego czasu na świecie zauważalne jest zastępowanie terminu „zarządzanie nieruchomościami” terminem „facility management”. Koncepcja facility management (FM) pojawiła się w USA na przełomie 70. i 80. lat XX w. początkowo jako szczególny sposób zarządzania nieruchomościami, zgodnie ze swoim źródłosłowem, polegający na doskonaleniu warunków eksploatacji obiektów budowlanych poprzez ich modernizację, lepsze dostosowanie do pełnionych funkcji, rozszerzanie ich funkcjonalności itp. Obecnie terminem tym określa się dyscyplinę obejmującą całokształt problemów związanych z zarządzaniem budynkami bądź budowlami, wraz z ich otoczeniem i wyposażeniem oraz działaniami ludzi związanymi z tymi obiektami6. Podstawowe funkcje facility management można określić w następujących obszarach: − zarządzanie personelem (obsługa budynku, recepcja, koordynacja czasu pracy i ruchu w budynku, próbne ewakuacje, kontraktowanie usług itp.), 6 E. Niezabitowska (red.), Wybrane elementy facility management w architekturze, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2004. Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń – Wycena nieruchomości... 15 − prognozowanie i planowanie udogodnień (plany długo- i krótkookresowe, mikro planowanie przestrzeni, prognozy finansowe), − administrowanie najmem, − zarządzanie przestrzenią (planowanie przestrzeni, alokacja, odkrywanie nowych funkcji), − projektowanie i planowanie w zakresie rozwiązań architektonicznych i konstrukcyjnych, − zarządzanie miejscem pracy (projektowanie, wyposażanie, przewidywanie zagrożeń, zarządzanie dostępem), − zarządzanie ekonomiczno-finansowe (budżetowanie długo- i krótkoterminowe, wykonywanie i sprawozdawczość budżetowa), − nabywanie i zbywanie nieruchomości, przejmowanie, najem, − zarządzanie projektem inwestycyjnym w trakcie realizacji, − zarządzanie eksploatacją, remontami, modernizacją, − zarządzanie systemami telekomunikacyjnymi, informatycznymi, bazami danych, − zarządzanie ochroną i bezpieczeństwem budynku i ludzi, − administrowanie ogólne serwisami (gastronomicznym, informacyjnym, audiowizualnym, transportowym, materiałów biurowych, usuwaniem zbędnych materiałów, ochroną zdrowia i rekreacją)7. Facility management jest nowoczesnym, zintegrowanym podejściem do zarządzania nieruchomościami, które próbuje w całościowy sposób ujmować i rozwiązywać wszelkie problemy związane z zarządzaniem obiektem budowlanym8. Facility management wykorzystuje dorobek wielu dziedzin nauki i praktyki dla potrzeb sprawnego zarządzania nieruchomościami, w tym: budownictwa, architektury, urbanistyki, planowania przestrzennego, prawa, organizacji i zarządzania, ekonomiki i finansów, socjologii, psychologii, ergonomii, fizjologii, medycyny. Celem facility management jest optymalizacją warunków funkcjonowania i rozwoju nieruchomości oraz możliwie pełne dostosowanie nieruchomości do potrzeb jego interesariuszy 7 I. Foryś (red.), Zarządzanie nieruchomościami komercyjnymi, Poltext, Warszawa 2006, s. 34 8 H. Gawron, Podstawy zarządzania nieruchomościami, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010, s. 134. 16 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień (w tym w szczególności: właścicieli, użytkowników, dostawców robót, materiałów, usług). Przewaga facility management w porównaniu do property management polega na tym, że pierwszy termin jest szerszy, gdyż nie ogranicza się do fazy eksploatacji nieruchomości, ale obejmuje działania zarządcze prowadzone na nieruchomości w całym cyklu jej życia. Wśród specjalistów nie ma zgodności, co do liczby faz cyklu życia nieruchomości. A. Manikowski i Z. Tarapaty, przyjmując klasyfikację UNIDO (United Nations Industry Development Organization) wyróżniają trzy fazy: przedinwestycyjną, realizacyjną i operacyjną9. M. Bryx proponuje cztery fazy: wstępną, przygotowawczą, realizacji (wykonawstwa), zarządzania nieruchomością10. Natomiast H. Hajduk wymienia aż 10 faz: − ocena zamierzenia, − pozyskanie terenu, − projektowanie i planowanie realizacji, − pozyskanie środków finansowych – finansowanie, − wybór wykonawców – budowa, − użytkowanie obiektu – zarządzanie i konserwacja, − modernizacja i rehabilitacja, − rozbiórka (wyburzenie) i oczyszczenie terenu, − wolny teren przeznaczony pod budowę, − koncepcja, zamierzenia (pomysł)11. CELE WYCENY I RODZAJE WARTOŚCI NIERUCHOMOŚCI SPORTOWYCH Jednym z zadań facility management, tj. zarządzania nieruchomością sportową we wszystkich fazach jej cyklu życia (projektowaniu, budowie, eksploatacji, utrzymaniu, modernizacji, rewitalizacji, 9 A. Manikowski, Z. Tarapata, Ocena projektów gospodarczych, Modele i metody, cz. 1, Difin, Warszawa 2001, ss. 21-22. 10 M. Bryx, Rynek nieruchomości. System i funkcjonowanie, Poltext, Warszawa 2006, s. 177. 11 Tamże, s. 114. Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń – Wycena nieruchomości... 17 rozwoju, sprzedaży, zmianie funkcji czy likwidacji) jest szacowanie wartości obiektu sportowego. Wycena nieruchomości to postępowanie, w wyniku którego dokonuje się określenia wartości nieruchomości12. Określanie wartości nieruchomości polega na ustalaniu jej wartości jako przedmiotu prawa własności i innych praw do nieruchomości, np. prawa użytkowania wieczystego, hipoteki, służebności itp. We wszystkich wymienionych fazach zarządzania obiektem sportowym mamy do czynienia z różnymi rodzajami wartości obiektu sportowego oraz różnymi sposobami dokonywania oszacowań. Pojęcie wartości nieruchomości sportowej ma kilka znaczeń w zależności od kontekstu i celu. Na rynku nieruchomości wartość jest zwykle pojmowana jako przewidywanie korzyści, jakie będzie można uzyskać w przyszłości13. Jednakże nie jest to jedyny sposób rozumienia wartości nieruchomości. W celu uniknięcia niejasności i nieporozumień, rzeczoznawcy majątkowi nie używają samego słowa „wartość, ale stosują pojęcie wartości z dodaniem odpowiednich określników, wskazujących na rodzaj wartości, o który chodzi. I tak stosuje się w praktyce następujące rodzaje wartości nieruchomości: 1) wartość rynkowa, 2) wartość odtworzeniowa, 3) wartość katastralna, 4) wartość bankowo-hipoteczna, 5) wartość godziwa, 6) wartość indywidualna (lub inwestycyjna), 7) wartość ubezpieczeniowa, 8) wartość dla wymuszonej sprzedaży14. Wartość rynkową nieruchomości ustala się dla nieruchomości, które mogą być przedmiotem obrotu. Oszacowanie tej wartości może być przydatne dla potrzeb uczestników transakcji kupna – sprzeda12 E. Kucharska-Stasiak (red.), Leksykon rzeczoznawcy majątkowego, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2004, s. 315. 13 Wycena nieruchomości, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2000, s.40. 14 Standardy zawodowe rzeczoznawców majątkowych, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2009-2011. 18 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień ży nieruchomości. Wartość rynkową nieruchomości stanowi najbardziej prawdopodobna jej cena, możliwa do uzyskania na rynku, określona z uwzględnieniem znanych cen transakcyjnych, przy przyjęciu następujących założeń: − strony umowy były od siebie niezależne, − strony umowy nie działały w sytuacji przymusowej, − strony umowy miały stanowczy zamiar zawarcia umowy, − upłynął czas niezbędny do wyeksponowania nieruchomości na rynku i do wynegocjowania warunków umowy. Nieruchomości sportowe bardzo rzadko bywają przedmiotem obrotu spełniającego powyższe warunki obrotu rynkowego. W związku z tym brak jest informacji o kształtowaniu się rynkowych cen określonych typów nieruchomości sportowych dla aktualnego sposobu użytkowania. Natomiast istnieje możliwość oszacowania wartości rynkowej nieruchomości sportowej dla alternatywnego sposobu użytkowania, w szczególności zakładającego przekształcenie nieruchomości sportowej w nieruchomość mieszkaniową czy komercyjną. Wartość odtworzeniową określa się dla nieruchomości, które ze względu na obecne użytkowanie lub przeznaczenie nie są lub nie mogą być przedmiotem obrotu rynkowego, a także gdy wymagają tego przepisy szczególne. Wartość odtworzeniowa nieruchomości jest równa kosztom jej odtworzenia (wybudowania) z uwzględnieniem stopnia zużycia. Dla celów naliczania podatku od nieruchomości określa się wartość katastralną nieruchomości, którą stanowi wartość ustalona w procesie powszechnej taksacji nieruchomości. Wartość katastralna nie jest tożsama z wartością rynkową, gdyż nie jest szacowana przez rzeczoznawców ale ustalana przez stosowne urzędy na podstawie wyceny nieruchomości reprezentatywnych na lokalnym rynku. Wartość bankowo-hipoteczna to kwota pieniężna, która w ocenie banku hipotecznego odzwierciedla poziom ryzyka związanego z nieruchomością jako przedmiotem zabezpieczenia kredytów udzielanych przez ten bank. Wartość tę ustala bank hipoteczny na podstawie ekspertyzy wykonanej zgodnie z odrębnymi przepisami regulującymi działalność banku hipotecznego. Wartość hipoteczna odzwierciedla wartość nieruchomości stabilną w długim okresie Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń – Wycena nieruchomości... 19 czasu, w odróżnieniu od wartości rynkowej, której poziom określony jest na datę wyceny. Wartość godziwa to kwota za jaką dany składnik aktywów może być wymieniony na zasadzie transakcji rynkowej pomiędzy zainteresowanymi, dobrze poinformowanymi i niepowiązanymi ze sobą stronami. Znajduje zastosowanie w przepisach o rachunkowości. Z zasady wartość godziwa jest wartością rynkową, określaną na podstawie transakcji rynkowych. Jednak przy braku transakcji wartość godziwą można określić w podejściu dochodowym lub kosztowym. Wartość indywidualna (inwestycyjna) to kwota pieniężna określana dla konkretnego inwestora lub grupy inwestorów, którzy mają sprecyzowane oczekiwania i kryteria inwestowania oraz którzy zamierzają użytkować nieruchomość w określonym celu inwestycyjnym. Jest określana na podstawie założeń wskazanych przez konkretnego inwestora (inwestorów), dotyczących m.in. ich wymagań lub zamierzeń w zakresie rozwoju nieruchomości, w tym sposobu zarządzania, stawek czynszu, poziomu pustostanów, warunków finansowych oraz stopy zwrotu zainwestowanego kapitału. Jest ona wielkością subiektywną w odróżnieniu od wartości rynkowej. Wartość ubezpieczeniowa to kwota pieniężna określona przez rzeczoznawcę majątkowego dla przedmiotu ubezpieczenia oznaczająca górną granicę odpowiedzialności ubezpieczyciela za szkody powstałe na nieruchomości z przyczyn wyszczególnionych w umowie ubezpieczeniowej. Wartość dla wymuszonej sprzedaży to kwota pieniężna, którą można otrzymać z tytułu sprzedaży nieruchomości w okolicznościach, w których sprzedający znajduje się pod presją konieczności jej sprzedaży. Przy określaniu tej wartości należy wziąć pod uwagę, że zbywca znajduje się w sytuacji przymusowej, co powoduje, że czas wyeksponowania nieruchomości na rynku jest zwykle zbyt krótki, aby uzyskać cenę rynkową. Faza projektowania obiektu sportowego, która obejmuje działania o charakterze programistycznym, w tym przede wszystkim wykonanie studium wykonalności obiektu sportowego, koncentruje się na dwóch rodzajach wartości obiektu sportowego: wartości kosztowej w trakcie budowy i wartości rynkowej po realizacji inwestycji. 20 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Na wartość kosztową nieruchomości składa się cena nabycia gruntu niezbędnego do dokonania inwestycji oraz nakładów na budowę Wartość rynkową nieruchomości po realizacji inwestycji ustala się na podstawie projekcji przyszłych dochodów możliwych do uzyskania z eksploatacji obiektu sportowego. W fazie realizacji inwestycji w obiekt sportowy podejmowane są negocjacje z instytucjami finansującymi budowę, wykonawcami projektu architektonicznego, wykonawcami prac budowlanych i dostawcami wyposażenia obiektu. Wycena obiektu sportowego jest wykorzystywana przede wszystkim w procesie zabezpieczania kredytu inwestycyjnego. Bank finansujący budowę obiektu preferuje wycenę wartości rynkowej przedmiotu zabezpieczenia kredytu, w sytuacji wysokiego ryzyka preferowana jest wycena wartości rynkowej przy założeniu sprzedaży wymuszonej. W fazie eksploatacyjnej wycena nieruchomości sportowych wykorzystywana jest w dwóch głównych celach, podatkowym oraz finansowym. W obu tych przypadkach szacowana jest przede wszystkim wartość rynkowa nieruchomości sportowej, a gdy jej określenie jest niemożliwe – wartość odtworzeniowa. W fazie rozbudowy, odbudowy, czy przebudowy obiektu sportowego dokonuje się wyceny jego wartości odtworzeniowej (dla potrzeb obliczania opłacalności inwestycji) oraz rynkowej (na potrzeby zabezpieczenia kredytu). Faza sprzedaży obiektu sportowego (także wniesienia obiektu w formie aportu rzeczowego do spółki) wymaga określenia jego wartości zbywczej. Wartość tę ustala się jako wartość rynkową obiektu sportowego, albo na bazie znanych cen transakcyjnych kupna sprzedaży podobnych obiektów, albo na bazie projekcji dochodów możliwych do uzyskania z obiektu. W sytuacji, gdy brak jest cen transakcyjnych podobnych obiektów z rynku lub obiekt nie może generować dochodów, możliwe jest oszacowanie wartości odtworzeniowej obiektu. W fazie likwidacji obiektu sportowego określa się jego wartość rynkową rozumianą jako różnica pomiędzy wartością rynkową gruntu a kosztami rozbiórki obiektów budowlanych. Uzyskaną w ten sposób wartość rynkową nieruchomości sportowej należy powiększyć Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń – Wycena nieruchomości... 21 o ewentualne dochody możliwe do uzyskania ze sprzedaży materiałów porozbiórkowych. METODY WYCENY NIERUCHOMOŚCI SPORTOWYCH Dla potrzeb wyceny nieruchomości sportowych w Polsce nie wypracowano specjalnych metod. Ich wycena opiera się na ogólnej metodologii szacowania nieruchomości określonej w krajowych standardach zawodowych, które są dostosowane do Europejskich Standardów Wyceny Nieruchomości wydanych przez Europejską Grupę Rzeczoznawców Majątkowych TEGOVA15. Wycena nieruchomości sportowych może być dokonywana przy zastosowaniu kilku zasadniczych sposobów (podejść). Podejście stanowi ogólną filozofię wyceny, w ramach podejść wyróżnia się metody i techniki, czyli sposoby szczegółowe, które posiadają sformalizowane procedury postępowania (zob. tabela 2). Wyboru właściwego podejścia oraz metody i techniki szacowania nieruchomości dokonuje rzeczoznawca majątkowy. Przy zastosowaniu podejścia porównawczego lub dochodowego określa się wartość rynkową nieruchomości. Jeżeli istniejące uwarunkowania nie pozwalają na zastosowanie podejścia porównawczego lub dochodowego, wartość rynkową nieruchomości ustala się w podejściu mieszanym. Przy zastosowaniu podejścia kosztowego określa się wartość odtworzeniową nieruchomości. Podejście porównawcze polega na określeniu wartości nieruchomości przy założeniu, że wartość ta odpowiada cenom, jakie uzyskano za nieruchomości podobne, które były przedmiotem obrotu rynkowego. W przypadku nieruchomości sportowych zastosowanie podejścia porównawczego w ich wycenie jest praktycznie niemożliwe. Brak jest bowiem rynku na tego typu nieruchomości, z którego można by pozyskać informacje o transakcjach. Transakcje kupna-sprzedaży obiektów sportowych występują bardzo rzadko, a jeśli nawet mają 15 TEGOVA, Europejskie standardy wyceny 2000, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2001. 22 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień miejsce, to dotyczą zazwyczaj obiektów nieporównywalnych, zwłaszcza pod względem funkcji i sposobu wykorzystania. Ponadto z powodu niekomercyjnego charakteru obiektów sportowych transakcje kupna-sprzedaży tych obiektów mają charakter zindywidualizowany, często odbywają się na podstawie cen preferencyjnych, z powodu niskiej ich dochodowości lub ujemnej rentowności użytkowania. Tabela 2. Schemat klasyfikacji sposobów szacowania nieruchomości Podejście Metoda Porównawcze Metoda porównywania parami Metoda korygowania ceny średniej Metoda analizy statystycznej rynku Dochodowe Metoda inwestycyjna Metoda zysku Kosztowe Mieszane Metoda kosztów odtworzenia Metoda kosztów zastąpienia Metoda pozostałościowa Metoda kosztów likwidacji Metoda wskaźników szacunkowych gruntów Technika Technika kapitalizacji prostej Technika dyskontowania strumieni dochodów Technika szczegółowa Technika elementów scalonych Technika wskaźnikowa Źródło: R. Cymerman, A. Hopfer, System, zasady i procedury wyceny nieruchomości, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2009, s. 15 Podejście dochodowe polega na określaniu wartości nieruchomości przy założeniu, że jej nabywca zapłaci za nią cenę, której wysokość uzależni od przewidywanego dochodu, jaki uzyska z nieruchomości. Podejście dochodowe stosuje się przy określaniu wartości nierucho- Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń – Wycena nieruchomości... 23 mości przynoszących dochód lub mogących przynosić dochód pod warunkiem, że wysokość tego dochodu jest znana lub możliwa do określenia. W podejściu dochodowym stosuje się dwie metody: metodę inwestycyjną oraz metodę zysków. Metodę inwestycyjną stosuje się przy określaniu wartości nieruchomości przynoszących lub mogących przynosić właścicielowi dochód z czynszów (najmu, dzierżawy i innych praw do nieruchomości), oraz wpływy pozaczynszowe. W przypadku najmu (dzierżawy) obiektów sportowych trudno jest mówić o rynkowych stawkach czynszów i dochodów pozaczynszowych, gdyż obiekty te – jako niekomercyjne – są zazwyczaj wynajmowane po stawkach preferencyjnych. Do rzadkości należą przypadki budowania obiektów sportowych w celach inwestycyjnych – uzyskiwania z nich dochodu. W związku z tym metoda inwestycyjna nie ma ona zastosowania w wycenie obiektów sportowych. Druga z metod podejścia dochodowego, metoda zysków ma zastosowanie przy określaniu wartości nieruchomości przynoszących lub mogących przynosić dochód, którego wysokości nie można ustalić w sposób podany przy metodzie inwestycyjnej. Typowymi nieruchomościami dla których stosuje się metodę zysków są: hotele, motele, restauracje, stacje benzynowe, targowiska, sale widowiskowe, kina i obiekty sportowo-rekreacyjne. Wymienione obiekty przynoszą właścicielowi korzyści finansowe, które uzależnione są od dochodów z działalności prowadzonej na nieruchomości, w szczególności przez użytkownika (np. klub sportowy, czy kilka klubów), i stanowią odpowiednik wpływów czynszowych. Przez dochody z nieruchomości stanowiące odpowiednik wpływów czynszowych rozumieć należy część dochodów z działalności gospodarczej prowadzonej na danej nieruchomości przez typowego, przeciętnie efektywnie działającego użytkownika. Źródłem informacji o wysokości dochodów z nieruchomości są dane rynkowe i dane z szacowanej nieruchomości. Dochód z nieruchomości sportowej obliczany jest na podstawie przychodu użytkownika z działalności operacyjnej, pomniejszonego o koszty operacyjne użytkownika i wydatki operacyjne. Szacowanie wartości nieruchomości sportowej w metodzie zysków prowadzi się w następujących etapach: 24 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień 1) Etap I – dokonuje się wyznaczenia wpływów użytkownika (WU) z działalności prowadzonej na nieruchomości. Wpływy użytkownika obiektu sportowego to przede wszystkim: przychody ze sprzedaży biletów wstępu na imprezy sportowe organizowane na obiekcie, opłaty za miejsca parkingowe, wpływy z reklam umieszczanych na obiekcie sportowym, wpływy z udostępniania prawa do korzystania z nazwy obiektu sportowego, wpływy z innych rodzajów działalności prowadzonych na obiekcie (sklep ze sprzętem sportowym i odżywkami dla zawodników, punkt gastronomiczny, hotel, wynajem powierzchni obiektu na szkolenia, narady, konferencje, pokazy, wystawy, pikniki itp.). 2) Etap II – polega na obliczeniu dochodu brutto użytkownika (DBU) z różnicy wpływów użytkownika (WU) i kosztów operacyjnych użytkownika (KOU). Koszty użytkownika obiektu z działalności prowadzonej na nieruchomości bez wydatków operacyjnych związanych z nieruchomością to m.in. materiały, towary, energia, woda, wynagrodzenia, usługi obce itp. 3) Etap III – dokonuje się obliczenia dochodu operacyjnego netto użytkownika (DONU) z różnicy dochodu brutto użytkownika (DBU) i wydatków operacyjnych (WO). Do wydatków operacyjnych użytkownika obiektu sportowego zalicza się: podatek od nieruchomości, opłatę roczną za użytkowanie wieczyste, media, naprawy i konserwacje, ubezpieczenia, ochronę. Do wydatków operacyjnych użytkownika obiektu sportowego nie zalicza się: nakładów inwestycyjnych, amortyzacji, odsetek od kredytu, spłat kredytu, opłaty pierwszej za użytkowanie wieczyste, podatku dochodowego. 4) Etap IV – oblicza się udział dochodu operacyjnego netto właściciela obiektu sportowego w dochodzie operacyjnym netto użytkownika nieruchomości sportowej (DONU). Wysokość tego dochodu wyznacza się na albo na podstawie danych rynkowych (jeżeli to możliwe), lub w inny uzasadniony sposób. 5) Etap V – wartość nieruchomości sportowej określa się dwoma technikami: a) techniką kapitalizacji prostej – gdy dochód operacyjny netto użytkownika obiektu sportowego jest stały: Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń – Wycena nieruchomości... W N = 25 U ⋅ DONU R gdzie: WN – wartość nieruchomości sportowej U – stopa udziału właściciela nieruchomości sportowej w dochodzie operacyjnym netto użytkownika obiektu DONU – dochód operacyjny netto użytkownika nieruchomości sportowej R – stopa kapitalizacji dochodu właściciela nieruchomości sportowej b) techniką dyskontowania strumienia dochodów – gdy dochód operacyjny netto użytkownika obiektu sportowego jest zmienny n W N = ∑ at ⋅ U ⋅ DONUt + an ⋅ R V t =1 R V = DONUn r gdzie: WN – wartość nieruchomości sportowej at – współczynnik dyskontowy dla roku t DONUt – zmienny dochód użytkownika nieruchomości sportowej w roku t n – liczba lat zmiennego dochodu r – stopa dyskontowa ustalona z rynku RV – wartość rezydualna (pozostała) DONUn – stały dochód użytkownika nieruchomości sportowej od roku n Liczba lat okresu prognozy, w tej technice, jest zależna od przewidywanego okresu, w którym dochody z wycenianej nieruchomości będą ulegały zmianie. Dyskontowania dokonuje się na dzień określenia wartości nieruchomości przy użyciu stopy dyskontowej, uwzględniającej stopę zwrotu oczekiwaną przez właścicieli podobnych nieruchomości. Podejście kosztowe jest szeroko wykorzystywane w wycenie nieruchomości sportowych, gdyż stanowi ono podstawowy sposób wyceny nieruchomości, które nie są lub nie mogą być przedmiotem obrotu rynkowego. Podejście kosztowe polega na określaniu wartości nieru- 26 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień chomości sportowej przy założeniu, że wartość ta odpowiada kosztom jej odtworzenia, pomniejszonym o wartość zużycia nieruchomości. Przy podejściu tym określa się oddzielnie koszt nabycia gruntu i koszt odtworzenia jego części składowych. W podejściu kosztowym stosuje się: metodę kosztów odtworzenia i metodę kosztów zastąpienia. W metodzie kosztów odtworzenia wartość nieruchomości ustala się według formuły: n W N =W G + ∑ WBi ⋅ (1 − Szi ) WBi = KBi + KDi i =1 gdzie: WN – wartość nieruchomości sportowej WG- koszt nabycia gruntu (wartość rynkowa) n – liczba części składowych gruntu WBi – wartość obiektu (części składowej: budynku, budowli) w stanie nowym według kosztów odtworzenia (repliki) KBi – koszty wytworzenia obiektu i (według kalkulacji) – koszty bezpośrednie budowy KDi – koszty dodatkowe (nadzoru i dokumentacji) – koszty towarzyszące i inwestorskie) SZi – stopień zużycia obiektu i (w procencie dziesiętnym) Przy określaniu wartości odtworzeniowej nieruchomości sportowej za koszt nabycia gruntu, przyjmuje się wartość rynkową gruntu o takich samych cechach. Za koszt odtworzenia części składowych gruntu, przyjmuje się kwotę równą kosztom ich odtworzenia, pomniejszoną o wartość zużycia tych części składowych. Przy metodzie kosztów odtworzenia określa się koszty odtworzenia części składowych gruntu przy zastosowaniu tej samej technologii i materiałów, które wykorzystano do wzniesienia lub powstania tych części składowych. Formuła metody kosztów zastąpienia jest identyczna jak w przypadku metody kosztów odtworzenia, przy czym zamiast kosztów odtworzenia stosuje się koszty zastąpienia których wartość określa się przy wykorzystaniu aktualnie stosowanych technologii i materiałów. Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń – Wycena nieruchomości... 27 W obu wskazanych wyżej metodach podejścia kosztowego wycenia się nieruchomości sportowe trzema technikami: techniką szczegółową, techniką elementów scalonych i techniką wskaźnikową. Przy użyciu techniki szczegółowej koszty odtworzenia albo koszty zastąpienia obiektu sportowego koszty wytworzenia obiektu budowlanego określa się na podstawie ilości niezbędnych do wykonania robót budowlanych niezbędnych do wybudowania szacowanego obiektu budowlanego oraz aktualnych, rynkowych cen jednostkowych tych robót. Przy użyciu techniki elementów scalonych koszty odtworzenia albo koszty zastąpienia obiektu sportowego określa się na podstawie ilości scalonych elementów robót budowlanych oraz cen scalonych elementów tych robót, także z uwzględnieniem kosztów dokumentacji i nadzoru. Przy użyciu techniki wskaźnikowej koszty budowy obiektu sportowego określa się jako iloczyn ceny wskaźnikowej oraz liczby jednostek odniesienia, dla których ta cena została ustalona. W związku z tym, że znaczna część obiektów sportowych to obiekty niepowtarzalne, oparte na indywidualnych projektach, technika wskaźnikowa jest najrzadziej stosowaną techniką wyceny podejścia kosztowego. Podejście mieszane stosuje się przy wycenie wartości obiektów sportowych podlegających budowie, odbudowie lub rozbudowie (metoda pozostałościowa) oraz obiektów sportowych likwidowanych (metoda kosztów likwidacji). W metodzie pozostałościowej ustala się wartość rynkową nieruchomości sportowej jako różnicę wartości nieruchomości po wykonaniu w/w robót oraz wartości przeciętnych kosztów tych robót, z uwzględnieniem zysków inwestora uzyskiwanych na rynku nieruchomości podobnych. Wartość nieruchomości sportowej zabudowanej obiektami przewidzianymi do likwidacji jest równa kosztowi nabycia gruntu (wartości rynkowej gruntu o takich samych cechach), pomniejszonemu o koszty likwidacji części składowych tego gruntu i powiększonemu o wartość materiałów porozbiórkowych. Metoda wskaźników szacunkowych gruntu nie znajduje zastosowania w wycenie nieruchomości sportowych. Jest stosowana przy określaniu wartości nieruchomości przeznaczonych na cele rolne lub leśne, w przypadku braku transakcji rynkowych. 28 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień WNIOSKI KOŃCOWE Przeprowadzona analiza pozwala sformułować następujące wnioski końcowe. 1) Stosownie do rodzajów sportu, w szczególności wyróżnianych według kryterium dyscyplin sportowych, istnieje znaczna liczba typów obiektów sportowych. 2) Obiekty sportowe są nieruchomościami, w ich skład wchodzi grunt oraz związane z tym gruntem obiekty budowlane i urządzenia. 3) Zarządzanie obiektami sportowymi (nieruchomościami sportowymi) należy rozpatrywać w całym cyklu ich życia, od fazy koncepcyjno-projektowej do fazy likwidacji. 4) W poszczególnych fazach procesu facility management nieruchomości sportowej oszacowaniu podlegają różne rodzaje jej wartości. 5) Metodologia szacowania nieruchomości sportowych opiera się głównie na metodach podejścia dochodowego i kosztowego, gdyż nieruchomości sportowe mają charakter specjalistyczny, trudno je wykorzystywać dla celów pozasportowych, oraz nie funkcjonują na wolnym rynku nieruchomości. Bibliografia 1. Bryx M., Rynek nieruchomości. System i funkcjonowanie, Poltext, Warszawa 2006. 2. Cymerman R., Hopfer A., System, zasady i procedury wyceny nieruchomości, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2009. 3. Foryś I., (red.), Zarządzanie nieruchomościami komercyjnymi, Poltext, Warszawa 2006. 4. Gawron H., Podstawy zarządzania nieruchomościami, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010. 5. Kisilowska H. (red.), Nieruchomości. Zagadnienia prawne, Wydawnictwo Prawnicze „LexisNexis”, Warszawa 2007. Zbigniew Pawlak, Andrzej Smoleń – Wycena nieruchomości... 29 6. Kodeks cywilny – ustawa a dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) 7. Kucharska-Stasiak E. (red.), Leksykon rzeczoznawcy majątkowego, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2004. 8. Manikowski A., Tarapata Z., Ocena projektów gospodarczych, modele i metody, cz.1, Difin, Warszawa 2001. 9. Niezabitowska E. (red.), Wybrane elementy facility management w architekturze, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2004. 10. Prawo budowlane – ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. (tekst. jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 207, poz. 2016 z późn. zm.) 11. Standardy zawodowe rzeczoznawców majątkowych, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2009-2011. 12. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.) 13. TEGOVA, Europejskie standardy wyceny 2000, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2000. 14. Wycena nieruchomości, Polska Federacja Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych, Warszawa 2000. 30 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Marcin Janusz Zarządzanie gospodarką mieszkaniową województw Polski w kontekście zmian demograficznych i zasad CSR Management of housing management of Polish voivodship in the context of the demographic change and CSR Streszczenie Celem artykułu jest określenie zmian w zasobach i warunkach mieszkaniowych województw Polski Wschodniej w latach 20042011, z uwzględnieniem kontekstu demograficznego. W zamyśle autora może to być przyczynek do rozważań o idei CSR (społecznej odpowiedzialności organizacji) w tym zakresie. Dokonano zestawień wskaźników charakteryzujących tzw. Ścianę Wschodnią na tle Polski i pozostałych polskich województw. Badania wykazały zróżnicowaną sytuację badanych województw. Analizowane obszary plasują się zazwyczaj na ostatnich miejscach rankingu regionalnego, zaś dynamika zmian i struktura tych zasobów także nie jest jednakowa. Uwzględniając wzrost liczby zawieranych małżeństw, dodatni przyrost naturalny oraz ujemne saldo migracji, stwierdzić należy, iż województwo świętokrzyskie cechują niekorzystne zmiany, które w znacznym stopniu wpływają na poziom życia zamieszkałej tam ludności. Wskaźniki pozostałych regionów również niestety znacznie odbiega od oczekiwań społeczeństwa. 32 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Summary The purpose of this article is to identify changes in resources of and housing conditions in the eastern Polish regions between 2004-2011, taking into account demographic trends. The intention of the author may be a plaintiff to the discussion about the idea of CSR (corporate social responsibility of the organization) in this regard. There have been statements of indicators characterizing the so-called the eastern wall of the Polish and the other Polish provinces. Studies have shown varying situations surveyed in the regions. Analyzed areas usually followed by the last place regional ranking, and the dynamics of change and the structure of these resources is also not the same. Taking into account the increase in the number of marriages, positive population growth and the negative balance of migration, it should be noted that the swietokrzyskim there are adverse effects, which greatly affect the quality of life of the population residing there. Indicators in other regions also, unfortunately, falls far short of the expectations of society. Słowa klucze: sytuacja mieszkaniowa, ściana wschodnia, województwo, zasady CSR Keywords: housing situation, the Eastern region, state, CSR Wprowadzenie Idea CSR rozumiana jako świadome i dobrowolne uwzględnianie potrzeb społeczeństwa w strategii działania podmiotów gospodarczych staje się pojęciem coraz szerzej znanym w kręgach gospodarczych (m.in. Bąk, Kulawczuk 2008). Pośród strategii uwzględniających działania na rzecz społeczności lokalnych czy ochrony środowiska uwzględnia się również przedsięwzięcia związane z mieszkaniem1, które stanowi podstawowy atrybut gospo1 Jako przykład tego rodzaju działalności wskazać można np. http://www. saint-gobain.pl/fundacja_saint_gobain_initiatives/ [dostęp 18.09.2012]. Należy Marcin Janusz – zarządzanie gospodarką mieszkaniową... 33 darstwa domowego, niezbędny do realizacji jego podstawowych funkcji (Kulawczuk i in. 2008, s. 15). Polskę zaś cechuje silne przestrzenne zróżnicowanie regionów. Poszczególne województwa wyraźnie różnią się między sobą nie tylko poziomem rozwoju, ale także potencjałem demograficznym, społecznym oraz ekonomicznym2. Wśród wielu problemów przestrzennego zróżnicowania rozwoju Polski, niedorozwój województw wschodnich i północno-wschodnich zajmuje istotne miejsce z racji dysproporcji gospodarczych i społecznych, jakie występują między tymi obszarami a pozostałą częścią kraju. Do najważniejszych czynników kształtujących i określających wielkość potrzeb mieszkaniowych, ich rozmieszczenie oraz tendencje rozwojowe należą procesy demograficzne. Województwa Polski Wschodniej, a więc warmińsko-mazurskie, podlaskie, świętokrzyskie, lubelskie i podkarpackie zamieszkuje niewiele ponad 8,1 mln ludności, co stanowi 21,3% populacji kraju. Demograficzna charakterystyka województw Polski W polskim społeczeństwie największe zapotrzebowanie na mieszkania zgłaszają osoby młode, pragnące usamodzielnienia. Jednym z przejawów jest samodzielność zamieszkania. Ludność Polski oraz poszczególnych województw Polski Wschodniej w okresie 2004-2010 w 25% stanowią mieszkańcy w wieku 20-34 lat (tab. 1), przy czym Warmia i Mazury oraz Podkarpacie osiągają udziały w granicach średniej krajowej, natomiast pozostałych województwach udział tej ludności jest mniejszy o około 1%. Najwięcej młorównież zauważyć, że problematyka CSR jest szeroko omawiana w publikacjach naukowych, stąd też na potrzeby tej publikacji wykorzystane zostały jedynie te pozycje, które, zdaniem Autora, ściśle korespondują z tematyką będącą przedmiotem dalszych analiz. 2 Badania nad stanem zasobów i potrzebami mieszkaniowymi, ze szczególnym uwzględnieniem województw Polski Wschodniej są głównym nurtem zainteresowań naukowych Autora. 34 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień dych ludzi zamieszkuje centralne ośrodki miejskie tych regionów. Ma to swoje przełożenie także w zróżnicowaniu zapotrzebowania na mieszkania ze względu na rodzaj budownictwa. Początek dorosłego życia związany jest w części przypadków z kształceniem na poziomie wyższym3, co wiąże się z poszukiwaniem mieszkania raczej na wynajem. Po skończeniu edukacji i podjęciu pracy zarobkowej absolwenci rozpoczynają poszukiwania własnego mieszkania, zarówno na rynku pierwotnym jaki i wtórnym. Intensyfikacja samodzielności zamieszkiwania gospodarstw domowych jest w tej sytuacji szczególnie istotna. Tabela 1. Liczba ludności ogółem oraz w przedziale 20-34 w województwach w Polsce w latach 2004-2010 2004, w tym: ogółem 20-34 Polska 38173835 9033764 Łódzkie 2587702 587497 Mazowieckie 5145997 1222037 Małopolskie 3260201 787963 Śląskie 4700771 1102413 Lubelskie 2185156 498487 Podkarpackie 2097975 494538 Podlaskie 1202425 272574 Świętokrzyskie 1288693 288881 Lubuskie 1009168 244333 Wielkopolskie 3365283 826947 Zachodniopomorskie 1694865 405010 Dolnośląskie 2893055 696319 Opolskie 1051531 245597 Kujawsko-pomorskie 2068258 491195 Wyszczególnienie 2010, w tym: ogółem 20-34 38200037 9221722 2534357 580972 5242911 1238971 3310094 813853 4635882 1101210 2151895 517053 2103505 521556 1188329 285544 1266014 296048 1011024 250457 3419426 851818 1693072 410503 2877840 703457 1028585 247518 2069543 501038 3 Polskę charakteryzują jedne z najwyższych współczynników (>50%) scholaryzacji na poziomie wyższym w UE. 35 Marcin Janusz – zarządzanie gospodarką mieszkaniową... Pomorskie Warmińsko-mazurskie 2194041 531985 2240319 547481 1428714 337988 1427241 354243 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2012 Pomimo podwyższenia wieku zawierania związku małżeńskiego oraz wieku, w którym rodziny decydują się na posiadanie potomstwa, liczba zawieranych małżeństw w okresie 2004-2011 sukcesywnie rośnie (tab. 2). Ma to związek z pokoleniem echa wyżu demograficznego, które w tych latach podejmuje decyzje matrymonialne i prokreacyjne4. W Polsce liczba zawartych małżeństw w 2011 roku wzrosła w porównaniu do 2004 o ponad 15 tysięcy. W województwach Polski Wschodniej w tym czasie przybyło około tysiąca gospodarstw domowych. Tabela 2. Liczba zawartych małżeństw w województwach w Polsce w latach 2004-2011 Wyszczególnienie Polska Łódzkie Mazowieckie Małopolskie Śląskie Lubelskie Podkarpackie Podlaskie Świętokrzyskie 2004 191824 13011 26571 16871 23631 11947 11177 6128 6865 2011 206471 12640 27506 18484 25495 12150 12323 6294 6881 4 Według danych Głównego Urzędu Statystycznego dzietność Polski w 2010 roku wyniosła 1,39 dziecka. Ponadto średni wiek zawarcia związku małżeńskiego dla kobiety wynosił 26, dla mężczyzny zaś 28. Podwyższeniu uległ także średni wiek urodzenia dziecka, który wyniósł w Polsce 28,6 lat, a średni wiek urodzenia pierwszego dziecka 26,6 lat. 36 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Lubuskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Dolnośląskie Opolskie Kujawsko-pomorskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie 4445 16970 7402 13703 4618 10357 10953 5203 19274 8612 15106 5210 11299 12351 7175 7643 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2012 Istotnym wskaźnikiem demograficznym, dającym obraz przeobrażeń społecznych i wynikających z tego implikacji, jest przyrost naturalny. W latach 2005-2009 liczba urodzeń żywych w Polsce ponownie przewyższyła liczbę zgonów (tab. 3). Było to efektem odwrócenia negatywnej tendencji spadku urodzeń, która ma jednak społeczno-gospodarcze konsekwencje dla przyszłych pokoleń5. Tabela 3. Przyrost naturalny ludności w województwach w Polsce w latach 2004-2011 Wyszczególnienie Polska Łódzkie Mazowieckie Małopolskie Śląskie Lubelskie Podkarpackie 2004 -7391 -7990 -2941 3755 -5457 -2003 2568 2011 12915 -6864 4178 5797 -2906 -1618 2916 5 Coraz częściej spotkać można krytyczne głosy co do wiodącej roli przyrostu naturalnego w kształtowaniu popytu mieszkaniowego, głównie w aglomeracjach miejskich. Szerzej Śleszyński P., Możliwości prognozowania popytu mieszkaniowego w świetle dostępnych danych. Problemy Rozwoju Miast nr 3/2007, s. 29. Marcin Janusz – zarządzanie gospodarką mieszkaniową... Podlaskie Świętokrzyskie Lubuskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Dolnośląskie Opolskie Kujawsko-pomorskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie -1036 -2075 932 2951 677 -3487 -988 939 4523 -492 -2125 773 7327 -147 -1736 -1033 1308 5727 2241 1810 37 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2012 W badanym okresie, poza warmińsko-mazurskim i świętokrzyskim, w analizowanych województwach zanotowano rosnący przyrost naturalny. Dotyczy to w szczególności podkarpackiego, które systematycznie notują dodatnie wyniki liczby urodzeń. Na jednym z ostatnich miejsc rankingu ulokować należy województwo świętokrzyskie. Mimo tendencji wzrostowej, w dalszym ciągu została zachowana jednak nadwyżka zgonów nad urodzeniami. Analizując powyższe dane, należy przypuszczać, iż kolejne lata będą dla wszystkich województw przełomowe, ponieważ już teraz dostrzec można spadek liczby urodzeń, który jest konsekwencją wygaszania echa wyżu demograficznego. Problem dostępności mieszkań jest ściśle związany z mobilnością ludności, którą oszacować można na podstawie wielkości migracji wewnętrznej i zewnętrznej (emigracji). Przyczyny migracji, które można odnieść do danych statystycznych, potwierdzają także obserwacje z wielu dziesiątków lat o przemieszczeniu się ludności ze wsi do miast, zwłaszcza z województw o wolniejszym rozwoju, zarówno wewnątrz kraju jak też poprzez wyjazdy zagraniczne. Migracje wewnętrzne związane są przede wszystkim ze spadkiem opłacalności produkcji rolnej, przemieszczaniem się w poszukiwaniu pracy (powstawanie nowych rynków pracy) oraz pozostawa- 38 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień niem w miastach absolwentów szkół wyższych i średnich (tab. 4), których nie było w dotychczasowym miejscu zamieszkania [Werner 2008 s. 73]. Tabela 4. Pracujący w głównym miejscu pracy w województwach w Polsce w latach 2004-2011 Wyszczególnienie Polska Łódzkie Mazowieckie Małopolskie Śląskie Lubelskie Podkarpackie Podlaskie Świętokrzyskie Lubuskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Dolnośląskie Opolskie Kujawsko-pomorskie Pomorskie Warmińsko -mazurskie 2004 7670167 497319 1251886 603106 1080527 339995 375715 188343 208069 192128 766451 302765 592966 185285 394305 437528 2011 8640456 562152 1449032 706124 1183573 368706 420759 210623 231218 218964 847975 326577 703090 202624 441937 494705 253779 272397 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2012 Obszary Polski Wschodniej wpisują się w tę charakterystykę. W badanym okresie saldo migracji, zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych kraju oraz wschodnich województw było ujemne (tab. 5 i 6). Doniosłą rolę we współczesnych badaniach nad migracjami przypisuje się migracjom czasowym. W tej kategorii anali- Marcin Janusz – zarządzanie gospodarką mieszkaniową... 39 zowane województwa również notują negatywne wyniki. Każde z nich boryka się problemem migracji zarówno czasowych jak i stałych. Najsilniej widoczne jest to na Podlasiu, Podkarpaciu czy Lubelszczyźnie, które wyludniają się w najszybszym tempie w kraju. O ile liczba ludności dwóch ostatnich jest względnie wysoka, o tyle w podlaskim problem może obrać niepokojące rozmiary. Tabela 5. Saldo migracji czasowych w województwach w Polsce w latach 2004-2011 Wyszczególnienie Polska Łódzkie Mazowieckie Małopolskie Śląskie Lubelskie Podkarpackie Podlaskie Świętokrzyskie Lubuskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Dolnośląskie Opolskie Kujawsko-pomorskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie 2004 -3 745 -3942 11045 15206 1004 -8046 -9988 -3088 -9081 -584 4706 1812 2088 894 -2114 4622 2011 -3 456 -3370 6217 11561 -1162 -5049 -6842 -2662 -5217 -1399 3442 1490 1663 1572 -389 2800 -4534 -2655 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2012 Perspektywa poprawy warunków życiowych ludności województw wydaje się w tej sytuacji wiodącym argumentem dla mo- 40 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień bilności. Migracje stymulują popyt na mieszkania. Saldo migracji to efekt silnego napływu mieszkańców – zwłaszcza w strefach podmiejskich największych miast, co jest związane ze zjawiskiem suburbanizacji – oraz wysokich zarobków. Z tej perspektywy zaskakująca jest pozycja województwa świętokrzyskiego czy lubelskiego. Stale rosnące ujemne saldo migracji może stać się przyczynkiem do szczegółowych analiz. Tabela 6. Saldo migracji permanentnych w województwach w Polsce w latach 2004-2011 Wyszczególnienie Polska Łódzkie Mazowieckie Małopolskie Śląskie Lubelskie Podkarpackie Podlaskie Świętokrzyskie Lubuskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Dolnośląskie Opolskie Kujawsko-pomorskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie 2004 -9382 -1508 14158 3204 -8592 -4460 -2158 -1655 -2283 -393 2453 -1392 -1406 -3397 -1351 1916 2011 -4334 -1891 14354 4300 -5672 -5136 -2177 -1974 -2305 -830 1405 -855 1071 -2258 -1649 2279 -2518 -2996 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2012 Marcin Janusz – zarządzanie gospodarką mieszkaniową... 41 Stan i cechy zasobu mieszkaniowego Największe zasoby mieszkaniowe posiadają województwa o największej liczbie ludności, a więc mazowieckie i śląskie, odpowiednio około 1,9 i 1,6 mln mieszkań. Rys. 1. Zasoby mieszkaniowe a liczba ludności województw w Polsce w 2011 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Regiony Polski 2012, GUS, Warszawa 2012 Najmniej mieszkań zaś znajduje się w województwach opolskim, podlaskim, świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim. Z analizy danych statystycznych wynika, iż obszary Polski wschodniej są najsłabiej zurbanizowane i legitymują się niskim poziomem zasobów mieszkaniowych. Przeciętna powierzchnia użytkowa polskiego mieszkania w 2010 roku (rys. 2) nieznacznie przekraczała 70 m2. Metrażem znacznie przewyższającym średnią krajową cechowało się województwo podkarpackie (ponad 78 m2), natomiast przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w województwie warmińsko-mazurskim 42 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień była najniższa w kraju i wynosiła niemal 66 m2. Pozostałe województwa wschodniej Polski charakteryzowała powierzchnia przekraczająca 71 m2. Rys. 2. Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania w województwach w Polsce w 2004 i 2010 roku Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2012 Analizując przeciętną powierzchnię użytkową przypadającą na 1 osobę w każdym województwie dostrzec należy progres, który poprawia jednocześnie przestrzeń życiową każdego człowieka. Zestawiając te wartości z państwami rozwiniętymi Unii Europejskiej trzeba jednak stale podkreślić, że wyniki te są niesatysfakcjonujące. Województwo warmińsko-mazurskie, mimo zauważalnej poprawy nadal legitymuje się najmniejszą powierzchnią użytkową w kraju (22,4 m2 przy 24,9 m2 dla Polski). Marcin Janusz – zarządzanie gospodarką mieszkaniową... 43 Rys. 3. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę w województwach w Polsce w latach 2004-2010 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2012 Polskie mieszkanie w 2010 roku zamieszkiwały średnio niespełna 3 osoby (rys. 4). Najludniej zamieszkane są mieszkania województwa podkarpackiego, gdzie na 1 mieszkanie przypada przeciętnie około 3,5 osoby. Wydaje się, iż może to mieć związek z zamieszkiwaniem pod jednym dachem więcej niż jednego gospodarstwa domowego, z którego drugie jest zazwyczaj niepełne. W pozostałych badanych województwach jedno mieszkanie zamieszkiwało około 3 osób. Analizując ten aspekt polskiego mieszkalnictwa obserwuje się niewielkie zróżnicowanie przeciętnej liczby osób zamieszkujących jedno mieszkanie. 44 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Rys. 4. Przeciętna liczba osób w mieszkaniu w województwach w Polsce w 2011 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Regiony Polski 2012, GUS, Warszawa 2012 Warunki mieszkaniowe w mieszkaniach oddanych do użytku w latach 2004-2011 Deficyt statystyczny mieszkań w Polsce szacuje się obecnie na około 1,6 milionów mieszkań [Ślesicka 2007 s. 69]. W 2011 roku oddano w Polsce ponad 3 mieszkania w przeliczeniu na 1000 ludności kraju (rys. 5). Jest to bez wątpienia zjawisko korzystne, choć w dalszym ciągu niewystarczające, aby zaspokoić potrzeby ludności. Wzrost podobnego rzędu rozpatrywać można w odniesieniu do województwa warmińsko-mazurskiego i podlaskiego. Szczególnie niekorzystnie przedstawia się liczba oddanych mieszkań w świętokrzyskiem. W każdym przypadku była zdecydowanie niższa aniżeli wartość wskaźnika dla kraju i pozostałych województw Polski Wschodniej. Nowych mieszkań nie przybywa dostatecznie szybko, aby zaspokoić potrzeby mieszkaniowe tego regionu. Marcin Janusz – zarządzanie gospodarką mieszkaniową... 45 Rys. 5. Mieszkania oddane do użytku na 1000 ludności w województwach w Polsce w roku 2004 i 2011 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2012 Jednym z podstawowych wskaźników kwestii mieszkaniowej jest liczba mieszkań oddanych do użytku do liczby zawartych małżeństw.6 W latach 2004-2011 w Polsce oddano od 330 do niemal 965 mieszkań na 1000 zawartych małżeństw (rys. 6). Na tej podstawie można stwierdzić, iż zaledwie połowa nowych gospodarstw domowych ma szanse zamieszkać samodzielnie w swoim mieszkaniu (kontrast pomiędzy województwami pomorskim a opolskim jest szczególnie jaskrawy). Większość analizowanych regionów oddało w badanych okresie znacznie mniej mieszkań w odniesieniu do zawartych małżeństw aniżeli średnia krajowa. Relatywnie najlepiej w tej grupie wypada województwo warmińsko-mazurskie. W świętokrzyskiem sytuacja ponownie jest odmienna. W 2011 roku oddano tam do 6 Z aktualnością tegoż wskaźnika słusznie polemizuje m.in. Paweł Hut, Współ-czesna kwestia mieszkaniowa w Polsce; geneza, uwarunkowania, perspektywy rozwiązań, [w:] FirlitFesnak G., Szylko-Skoczny M. (red.) Polityka społeczna, PWN Warszawa, 2007, s. 297. 46 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień użytku zaledwie 329 mieszkania na 1000 zawartych małżeństw, co w znacznym stopniu utrudnia usamodzielnianie się. W pozostałych latach wskaźnik ten dla każdego województwa znacznie wzrósł, lecz w dalszym ciągu jest wielce niesatysfakcjo-nujący. Rys. 6. Mieszkania oddane do użytku na 1000 zawartych małżeństw w województwach w Polsce w roku 2004 i 2011 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2012 Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania oddanego do użytku w latach 2004-2011 w Polsce cechowała się dużą zmiennością. Poza kilkoma wyjątkami statystyczne polskie mieszkanie ma teraz mniejszą powierzchnię użytkową aniżeli w 2004 roku. Podobne wnioski nasuwają się przy analizie powierzchni użytkowej mieszkań województw podlaskiego, podkarpackiego, lubelskiego czy świętokrzyskiego (rys. 7). Sukcesywnie wzrasta natomiast przeciętna powierzchnia nowego mieszkania w województwie warmińsko-mazurskim. Zauważyć można tendencję, że ilościowemu wzrostowi zasobów mieszkaniowych towarzyszą relatywnie najmniejsze powierzchnie mieszkaniowe jednego mieszkania w kraju (woj. pomorskie, mazowieckie). Tam zaś, gdzie buduje się mniej, mieszkania mają Marcin Janusz – zarządzanie gospodarką mieszkaniową... 47 znacznie większy metraż (woj. opolskie). Z każdym kolejnym rokiem przeciętna powierzchnia mieszkania w tym regionie zwiększa się, co być może jest konsekwencją zmian w strukturze budownictwa mieszkaniowego według inwestorów. Liczba ta jednak nadal pozwala lokować to województwo na czołowych pozycjach w Polsce. Rys. 7. Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania oddanego do użytku w województwach w Polsce w roku 2004 i 2011 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2012 Uwzględniając analizę standardów mieszkaniowych zbadano wyposażenie mieszkań w podstawowe urządzenia i instalacje w ujęciu wojewódzkim. Zaobserowano znczne zróżnicowanie w ramach badanych województw (tab. 7). Warmia i Mazury legitymują się wskaźnikami przekraczającymi średnią dla Polski. Było to szczególnie widoczne na przykładzie zaopatrzenia w wodociąg, którego odsetek jest najwyższy w kraju. W grupie wschodnich województw najsłabiej zaopatrzone okazało się województwo świętokrzyskie. To województwo posiadało także najmniejszy odsetek mieszkań wyposażonych w ustęp czy łazienkę. 48 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Biorąc pod uwagę zróżnicowanie miasto-wieś, gorszy dostęp do infrastruktury na wsi wydaje się rzeczą zrozumiałą. Dotyczy to również wschodniej części kraju, gdzie gospodarstwa wiejskie występują w relatywnie większym rozproszeniu. Osobną kwestią jest tu również wyposażenie wiejskich mieszkań w centralne ogrzewanie. Analiza wyposażenia mieszkań w podstawowe instalacje w ujęciu wojewódzkim wymaga uwzględnienia czołowej pozycji województwa warmińsko-mazurskiego nie tylko w odniesieniu do obszaru Polski Wschodniej, lecz także w kontekście średniej krajowej i odniesieniu do wszystkich województw. Podsumowanie i wnioski Reasumując zauważyć trzeba, iż województwa Polski Wschodniej charakteryzują się widocznym na tle innych obszarów kraju niedoposażeniem mieszkań. Obraz sytuacji mieszkaniowej Polski wynikający z przedmiotowej analizy jest wielce niesatysfakcjonujący. Badane województwa cechują się dużym zagęszczeniem mieszkań oraz niskim przeciętnym wyposażeniem. Uwzględniając kryteria przyjęte podczas Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań7 stwierdzić należy, iż przeciętne gospodarstwo domowe województw wschodniej Polski zamieszkuje w złych warunkach. Większy metraż nowych zasobów mieszkaniowych poprawia dopiero stan zasobów bieżących i należy przypuszczać, iż proces ten będzie trwał długi czas. Istotną kwestią pozostaje przeciętna liczba osób przypadających na jedną izbę oraz przeciętna liczba izb w mieszkaniu. Znaczne różnice w porównaniu z krajami tzw. starej Unii każą osądzać polską sytuację szczególnie niekorzystnie (Korniłowicz 2005, s.72). Demograficzny kontekst przeobrażeń sytuacji mieszkaniowej wskazuje jednak dającą się przewidzieć poprawę. Dotyczy to 7 Szerzej: Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań, Rozdział III. Warunki mieszkaniowe. GUS, Warszawa 2003, str. 98. Marcin Janusz – zarządzanie gospodarką mieszkaniową... 49 w szczególności podstawowych wskaźników, takich jak liczba oddanych mieszkań na 1000 ludności oraz liczba oddanych mieszkań na 1000 zawartych małżeństw. Skuteczna polityka mieszkaniowa oraz sukcesywne likwidowanie niekorzystnych zależności mających swoje korzenie w przeszłości powinny jednak poprawiać stan i ilość zasobów mieszkaniowych, stanowiąc jednocześnie skuteczny argument w uwzględnieniu czynników demograficznych. Podstawową kwestią wydaje się m.in. dostosowanie substancji mieszkaniowej do potrzeb rynkowych, ze szczególnym uwzględnieniem tzw. mieszkań na wynajem. Szczególnie istotny argumentem w dyskusji nad kondycją polskiego mieszkalnictwa wydaje się w tym przypadku społeczna odpowiedzialność biznesu, która może dotyczyć przede wszystkim umożliwienie dostępu do mieszkania najuboższym warstwom społeczeństwa. Z racji zmniejszonego odsetka budownictwa o charakterze zakładowym czy komunalnym uwzględnienie potrzeb mieszkaniowych wielu grup społecznych jest swoistym idee fixe polskiego życia gospodarczego8. Literatura 1. Andrzejewski A., Polityka mieszkaniowa, PWE 1987. 2. Bąk M., Kulawczuk P., Społeczna odpowiedzialność biznesu w małych i średnich przedsiębiorstwach. IBnDiPP, EQUAL, 2008 3. Cesarski M., Mieszkalnictwo społeczne w państwach i perspektywie UE. Retrospekcja i wyzwania., Problemy Rozwoju Miast nr 1-2/2009. 4. Cesarski M., Sytuacja mieszkaniowa w Polsce w latach 1988-2005 – dziedzictwo i przemiany, Seria: Wyzwania Społeczno-Ekonomiczne, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2007. 8 Pionierskie w tej kwestii wydaje się budowanie przez warszawskiego dewelopera osiedla dla katolickich rodzin wielodzietnych. Zob: http://www.koneksim.pl/ index.php?cat=Osiedle%20Rodzinne http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,77 028,12473144,W_Warszawie_powstaje_osiedle_z_mysla_o_katolikach.html?bo=1 Polska Łódzkie Mazowieckie Małopolskie Śląskie Lubelskie Podkarpackie Podlaskie Świętokrzyskie Lubuskie Wielkopolskie Zachodniopo-morskie Dolnośląskie Wyszczególnienie 2010 98,6 96,3 98,0 98,4 99,2 97,4 97,8 97,7 96,7 99,2 99,3 99,7 99,1 2004 98,4 96,1 97,7 98,2 99,0 97,2 97,8 97,9 96,5 98,9 99,2 99,6 99,0 wodociąg 88,8 93,1 2004 91,9 85,8 93,3 94,8 91,2 92,3 94,5 94,0 91,3 91,1 92,9 89,4 93,5 2010 92,4 86,4 94,2 95,3 91,6 92,7 94,5 94,0 91,7 91,7 93,3 łazienka w miastach 79,6 86,9 80,8 87,6 centralne ogrzewanie 2004 2010 84,0 85,0 79,5 80,4 89,7 90,7 84,3 85,6 79,0 80,0 88,5 89,1 87,1 87,5 89,7 89,9 88,7 89,1 81,3 82,4 82,8 83,7 93,8 96,3 2004 88,1 83,4 79,5 90,7 94,3 79,0 87,6 78,9 79,5 93,5 94,6 94,3 96,5 2010 89,1 84,1 83,6 91,4 94,7 79,7 88,0 79,9 80,0 93,9 95,0 wodociąg 79,8 84,8 2004 74,7 64,1 65,9 81,5 86,2 59,4 76,8 61,7 61,6 81,7 82,5 81,2 85,8 2010 76,4 65,5 70,2 82,7 87,0 60,8 77,6 63,3 62,6 82,8 83,8 łazienka na wsi 65,0 66,8 67,4 68,7 centralne ogrzewanie 2004 2010 63,3 65,2 56,4 58,1 61,0 63,4 66,7 68,6 77,3 78,5 52,8 54,4 59,7 61,0 48,0 50,1 59,4 60,5 61,4 63,5 69,1 71,0 Tabela 7 Wyposażenie mieszkań miejskich i wiejskich w podstawowe urządzenia i instalacje w województwach w Polsce w 2004 i 2010 r. (% ogółu mieszkań) 50 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Opolskie Kujawsko-pomorskie Pomorskie Warmińsko-mazurskie 99,3 99,1 99,7 99,8 99,2 99,0 99,6 99,8 95,0 94,7 90,6 93,4 87,8 85,8 82,2 83,3 88,7 86,8 83,0 84,2 90,2 96,0 92,2 95,6 90,7 96,4 92,7 95,8 Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS 2012 94,6 94,1 90,1 93,1 75,3 84,1 77,6 86,0 76,5 85,4 78,9 86,5 60,2 68,2 66,4 72,4 62,2 70,6 68,3 73,3 Marcin Janusz – zarządzanie gospodarką mieszkaniową... 51 52 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień 5. Czapiński J., Panek T., Diagnoza społeczna 2007. Warunki i jakość życia Polaków. Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Warszawa 2007 6. Hut P., Współczesna kwestia mieszkaniowa w Polsce; geneza, uwarunkowania, perspektywy rozwiązań, [w:] Firlit-Fesnak G., SzylkoSkoczny M. (red.) Polityka społeczna, PWN Warszawa, 2007. 7. Korniłowicz J. Społeczne problemy polskiego mieszkalnictwa w miastach na przełomie XX i XXI wieku [w:] Frąckiewicz L. (red.) Przeszłość i przyszłość polskiej polityki mieszkaniowej, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych oraz Instytut Gospodarki Nieruchomościami, Warszawa 2005. 8. Kulawczuk P., Bąk M., Szcześniak A. Lokalizacja inwestycji w polskich gminach. Czy etyka samorządowa sprzyja rozwojowi gmin? [w:] Bąk M., Kulawczuk P., Społeczna odpowiedzialność biznesu w małych i średnich przedsiębiorstwach. IBnDiPP, EQUAL, 2008 9. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań, Rozdział III. Warunki mieszkaniowe. GUS, Warszawa 2003. 10. Nieciuński W. Czterdzieści pięć i dziewięć lat polityki mieszkaniowej w Polsce, [w:] Frąckiewicz L. (red.) Przeszłość i przyszłość polskiej polityki mieszkaniowej, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych oraz Instytut Gospodarki Nieruchomościami, Warszawa 2005 11. Rydzik W., Zróżnicowanie regionalne potrzeb i popytu mieszkaniowego w Polsce. Problemy Rozwoju Miast nr 2-4/2008. 12. Ślesicka A. Towarzystwa budownictwa społecznego i ich znaczenie w zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych, [w:] Karpowicz A. (red.) Polityka mieszkaniowa, Wydawnictwo Biura Analiz Sejmowych, Warszawa 2007. 13. Śleszyński P., Możliwości prognozowania popytu mieszkaniowego w świetle dostępnych danych. Problemy Rozwoju Miast nr 3/2007. 14. Werner W., Skala i przyczyny migracji wewnętrznej i zewnętrznej. Problemy Rozwoju Miast, nr 2-4/2008. Źródła internetowe 1. http://www.saint-gobain.pl/fundacja_saint_gobain_initiatives/ [dostęp 18.09.2012] 2. http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,77028,12473144,W_ Warszawie_powstaje_osiedle_z_mysla_o_katolikach.html?bo=1 [dostęp 18.09.2012] R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Jarosław Mioduszewski Zygmunt Mietlewski Rozwój zawodowy pracowników urzędu skarbowego Professional development of employees of the Inland Revenue Streszczenie Organizacje, aby przetrwać, bez wyjątku, czy są to przedsiębiorstwa zorientowane na zysk, non profit, czy organizacje budżetowe, podejmują działania zmierzające do poprawy efektywności gospodarowania. Jednym z głównych kierunków działań jest inwestowanie w rozwój zawodowy pracowników. Celem badań było określenie czynników warunkujących rozwój zawodowy pracowników urzędu skarbowego. W badanej instytucji inwestowanie w rozwój zawodowy wynika w głównej mierze z charakteru wykonywanej pracy, wymogów formalno-prawnych, których odzwierciedleniem są zapisy zawarte w standardach zarządzania zasobami ludzkimi w służbie cywilnej. Realizację zadań w tym obszarze umożliwiają przyjęte plany szkoleniowe, których zakres wynika z wymogów poszczególnych stanowisk pracy, możliwości finansowych zakładu pracy oraz środków finansowych na rozwój kapitału ludzkiego pochodzących z dofinansowań Unii Europejskiej. Do czynników, mających istotny wpływ na kształtowanie postaw i aktywności pracowników na płaszczyźnie doskonalenia zawodowego, można zaliczyć poziom uzyskiwanych dochodów oraz niestabilną sytuację na rynku pracy i obawy pracowników przed ewentualnym zwolnieniem. 54 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty Summary In order to survive organisations take up steps aiming to improve efficiency of management. It makes no difference whether these are enterprises orientated on profit, nonprofit organisations or budget organisations. One of the main direction of their activity are investitions in professional development of employees. Aim of the research was to define factors determining professional development of employees of Inland Revenue. In the analysed institution investitions in professional development of employees are mainly effect of character of work and legal-formal requirements, which are reflected in text of standards of human resources management in civil service. Tasks in this area can be fulfilled because of the established training plans, which range result from requirements of each post, financial ability of the working place and from funds given by European Union to finance development of human resources. Factors influencing creation of attitudes and activity in the area of professional development of employees are level of gained income and unstable situation in the labour market and fear of being fired. Słowa klucze: rozwój zawodowy, pracownicy, uwarunkowania Keywords: professional development, employees, determinants Wstęp Zasoby ludzkie uznawane są za jeden z najbardziej wartościowych aktywów każdej organizacji, a zarządzanie nimi jest jednym z głównych kierunków działań, zmierzających do osiągania celów strategicznych. W swych działaniach kadra kierownicza powinna wyrażać troskę o ludzi przez działania związane z pozyskiwaniem, zatrzymywaniem, rozwojem i motywowaniem pracowników. Celem podejmowanych działań jest odpowiednie Jarosław Mioduszewski, Zygmunt Mietlewski – rozwój zawodowy... 55 dopasowanie zasobów ludzkich do bieżących i przyszłych potrzeb organizacji1. Proces przekształceń systemu społeczno-gospodarczego w Polsce po 1989 r. wywołał konieczność dokonania zmian w administracji publicznej. Zasadniczym celem podjętych działań była poprawa szeroko rozumianej efektywności działania gospodarki kraju oraz sprawniejszego zaspokajania potrzeb społeczeństwa. Głównym zadaniem system administracji publicznej jest integracja działań dotyczących spraw publicznych. Zapisami zawartymi w art. 146 Rozdziału VI Konstytucji Rzeczpospolitej przypisano Radzie Ministrów kierowanie administracją rządową, która realizuje politykę państwa w zakresie niezastrzeżonym dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego. Zgodnie z art. 153 w urzędach administracji rządowej działa korpus służby cywilnej, którego zwierzchnikiem jest Prezes Rady Ministrów. Celem korpus jest zapewnienie zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i politycznie neutralnego wykonywania zadań państwa2. Zadania administracji rządowej w województwach realizuje administracja zespolona, której zwierzchnikiem jest wojewoda oraz administracja niezespolona podporządkowana właściwemu ministrowi lub centralnym organom administracji rządowej3. Administracja publiczna działa na podstawie ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej. Powołano ją „w celu zapewnienia zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i politycznie neutralnego wykonywania zadań państwa (...)”4. Według stanu na koniec 2011 r., w administracji publicznej zatrudnionych było ponad 429,3 tys. osób w tym około 182,4 tys. to pracownicy administracji państwowej5, wśród których około 1 M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 200, s. 19-20. 2 Dz.U. 1997, NR 78 poz. 483 z poźn. zm. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. 3 Dz. U. z 2009r. Nr 31, poz. 206 z pożn. zm. Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie 4 Dz. U. z 2008 r. Nr 227, poz. 1505. Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej 5 Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Informacje i opracowania statystyczne w 2011 r. GUS, Warszawa, 2012. s. 53 56 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty 67,o% stanowił korpus służby cywilnej6. W Rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 2009 r. określono wykaz stanowisk urzędniczych, wymagane kwalifikacje zawodowe, stopnie służbowe urzędników służby cywilnej oraz zasady wynagradzania członków korpusu służby cywilnej. Zgodnie z zapisami tego rozporządzenia na większości stanowisk urzędniczych wymagane jest wykształcenie wyższe7. W urzędach skarbowych wg stanu na dzień 31 grudnia 2011 r. zatrudnionych jest w przeliczeniu na pełnozatrudnionych 38351 osób, z tego ok. 3,7% (1404 osób) to urzędnicy korpusu służby cywilnej. Wymiana kadr, mierzona wskaźnikiem fluktuacji zatrudnienia w urzędach skarbowych, wyniosła 6,4% i była wyższa o ponad 1,4% w porównaniu do 2010 r. Poziom przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wraz z dodatkami kształtował się na poziomie 4511 złotych. W funduszu wynagrodzeń ogółem udział środków przeznaczonych na nagrody kształtował się na poziomie 8%. W strukturze zatrudnienia pod względem wieku, najmniej liczną grupę stanowią osoby w wieku do 30 lat (13,6%), a najliczniejszą w wieku od 30 do 50 lat (58,5%), a powyżej 50 lata 27,9%. Pod względem płci większość pracowników w strukturze zatrudnienia, w urzędach skarbowych stanowią kobiety (77,4%)8. Szef Służby Cywilnej wydał zarządzenie9 określające standardy zarządzania zasobami ludzkimi w służbie cywilnej, które powinno przyczynić się do efektywnego realizowania misji i celów urzędu 6 W rozumieniu Art. 3. ustawy o służbie cywilnej członkiem korpusu służby cywilnej są osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę (pracownik służby cywilnej) oraz na podstawie mianowania (urzędnik służby cywilnej) zgodnie z zasadami określonymi w ustawie. Dz. U. z 2008r. Nr 227, poz. 1505. ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej 7 Dz. U. 2009 nr 211 poz. 1630 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 2009 r. w sprawie określenia stanowisk urzędniczych, wymaganych kwalifikacji zawodowych, stopni służbowych urzędników służby cywilnej, mnożników do ustalania wynagrodzenia oraz szczegółowych zasad ustalania i wypłacania innych świadczeń przysługujących członkom korpusu służby cywilnej. 8 http://dsc.kprm.gov.pl/sites/default/files/pliki/zatrudnienie_i_wynagrodzenia_w_sluzbie_cywilnej_w_2011_roku_-_aktualizacja.pdf s. 2-18 9 http://dsc.kprm.gov.pl/zarzadzenia-szefa-sluzby-cywilnej Zarządzenie Nr 3 Szefa Służby Cywilnej z dnia 30 maja 2012 r. w sprawie standardów zarzadzania zasobami ludzkimi w służbie cywilnej. Jarosław Mioduszewski, Zygmunt Mietlewski – rozwój zawodowy... 57 oraz kształtowania pożądanych postaw, zwiększanie satysfakcji i zadowolenia pracowników z wykonywanej pracy. W zarządzeniu określono standardy w pięciu obszarach zarządzania zasobami ludzkimi obejmującymi organizację zarządzania zasobami ludzkimi, nabór i wprowadzenie do pracy, motywowanie pracowników, rozwój i szkolenie oraz rozwiązania stosunku pracy. W ramach tych standardów podejmowane są działania konieczne do tworzenia możliwości do rozwoju zawodowego pracowników, a także planowanie rozwoju kariery zawodowej. Jednym z głównych zadań zarządzania zasobami ludzkimi jest jego rozwój. W ramach tych działań konieczne jest tworzenie możliwości nauki i rozwijania umiejętnością pracownikom, a także planowanie rozwoju kariery zawodowej. Duży nacisk należy położyć na rozwój kadry kierowniczej ze względu na istotny jej wkład w osiąganie celów organizacji. Na rozwój zasobów ludzkich wpływa szereg czynników o charakterze zewnętrznym, wynikającym z otoczenia, w jakim działa organizacja i potrzeba ich systematycznego dopasowywania, oddziaływania menedżerów oraz uwarunkowań wewnętrznych wynikających ze środowiska pracy10. Celem badań była identyfikacja uwarunkowań determinujących rozwój zawodowy pracowników urzędu skarbowego. Niniejsze opracowanie zawiera wyniki badań zrealizowanych metodą kwestionariuszową11, której celem było poznanie poglądów pracowników terenowej administracji rządowej odnośnie czynników kształtujących rozwój zawodowy na przykładzie jednego z urzędów skarbowych działającego na terenie woj. warmińsko-mazurskiego. Na posługiwanie się nazwą jednostki, w której realizowano badania nie uzyskano zgody, dlatego też w analizie i opisie wyników jej nazwę pominięto. W badaniach zastosowano technikę ankietową, której narzędziem był kwestionariusz ankiety dotyczący rozwoju zawodowego pracowników opracowany w Katedrze 10 M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 200, s. 30-32 11 S. Stachak, Podstawy metodologii nauk ekonomicznych. Książka i wiedza, Warszawa 2006, s. 173-178 58 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty Organizacji i Zarządzania na Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olszynie. Następnie kierownictwo badanej jednostki dokonało jego weryfikacji w wyniku, której z kwestionariusza ankiety usunięto część pytań zawierających dane osobowe oraz dodano pytania związane z klimatem i organizacją pracy. Po dokonanych uzupełnieniach i adaptacji kwestionariusz rozesłano drogą elektroniczną do wszystkich pracowników badanej jednostki. W gromadzeniu i analizie wyników badań wykorzystano program statystyczny Qasystent. Z jednostki, w której prowadzono badania otrzymano wyniki w formie zestawień sumarycznych, które uniemożliwiały dokonywanie grupowań i poszukiwanie zależności pod względem cech osobowych i innych kryteriów. Niniejsze opracowanie zawiera tylko część wyników badania kwestionariuszowego przeprowadzono w maju 2011 r. dotyczącego zagadnień związanych z rozwojem zawodowym pracowników urzędu skarbowego. Zwrotnie otrzymano kompletnie wypełnione kwestionariusze ankietowe od 250 osób, co stanowi około 89,0% liczby zatrudnionych w danej jednostce. Na relatywnie wysoki poziom zwrotu miało wpływ zalecenie kierownictwa jednostki wypełnienia kwestionariusza ankiety przez wszystkich pracowników wykonujących obowiązki służbowe. W badaniach nie wzięli udziału pracownicy będący poza zakładem pracy (urlop, zwolnienie lekarskie, wyjazd służbowy itp.) w czasie prowadzenia badań. W analizie i ocenie wyników badań wykorzystano metodę statystyki tabelaryczno-opisowej, a część wyników przedstawiono w formie graficznej. Wyniki badań. Ogólna charakterystyka respondentów W badaniach wzięło udział łącznie 250 osób, wśród których dominowały kobiety (82,8%). Taka struktura badanych osób pod względem płci wynika głównie z charakteru wykonywanej pracy (praca administracyjna) i odzwierciedla strukturę zatrudnienia w całym korpusie służby cywilnej. Wśród respondentów większość Jarosław Mioduszewski, Zygmunt Mietlewski – rozwój zawodowy... 59 (55,8%) stanowiły osoby relatywnie młode, w wieku do 45 lat, a blisko 1/3 to osoby w grupie wiekowej od 46 do 55 lat, a co dziesiąta jest w wieku powyżej 55 lat. Większość badanych osób (71,6%) posiada wykształcenie wyższe w tym ponad 82,1% z nich ma wyższe magisterskie. Badane osoby mają długoletnie doświadczenie zawodowe, gdzie 62,0% posiada ponad 10 letni staż pracy w obecnym zakładzie pracy. Zdecydowana większość (85,6%) zatrudniona jest na czas nieokreślony, a co dwunasta osoba pełni funkcje kierownicze (tab. 1). Tabela 1. Metryczka badanych osób Lp. Wyszczególnienie 1. Ogółem 2. Płeć Liczba osób 250 % 100,0 kobieta 207 82,8 mężczyzna 43 17,2 3. Grupy wiekowe od 18 do 25 lat 6 2,4 od 26 do 35 lat 66 26,4 od 36 do 45 lat 68 27,2 od 46 do 55 lat 83 33,2 od 56 do 60 lat 24 9,6 powyżej 60 3 1,2 4. Wykształcenie zawodowe 2 0,8 średnie ogólnokształcące 7 2,8 średnie zawodowe 62 24,8 wyższe licencjacie/inżynierskie 32 12,8 wyższe magisterskie 147 58,8 5. Stanowisko pracy kierownicze 20 8,0 60 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty nie kierownicze 230 92,0 6. Forma zatrudnienia umowa na czas nieokreślony 214 85,6 umowa na czas określony 36 14,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych Postrzeganie miejsca pracy Postrzeganie miejsca pracy przez pracowników jest jednym z czynników wpływających na motywację do pracy, która jest głównym motorem aktywności zawodowej. Wyniki badań wskazują, że większość badanych osób (80,4%) odczuwa satysfakcję z wykonywanej pracy mimo, że w ich odczuciu instytucja (urząd skarbowy), w której pracują jest postrzegana w społeczeństwie raczej w sposób neutralny, przy czym w opinii ponad ¼ z nich oceniana jest pozytywnie, a około ¼ uważa, że raczej negatywnie. Formułowane opinie odzwierciedlają niejako poglądy społeczeństwa na tego typu instytucje, gdzie podstawą ocen są realizowane zadania mające charakter fiskalny. W swoich opiniach respondenci zakład pracy postrzegają przede wszystkim, jako źródło dochodów umożliwiających zaspokojenie podstawowych potrzeb egzystencjonalnych. Ponadto formułowane oceny wskazywały, że wykonywana praca jest ciekawa i przyjemna, dająca zadowolenie oraz możliwości rozwoju i zdobycia praktyki zawodowej. Tylko nieliczni uznali, że stanowi dla nich swoisty przymus i jest męcząca. W swoich fundamentalnych założeniach, każda organizacja, aby trwać musi się rozwijać. Rozwój organizacji związany jest z inwestowaniem w posiadane zasoby tak, aby poprawiać efektywność prowadzonej działalności. W tym kontekście istotnym zadaniem kadry zarządzającej jest integracja celów organizacji z celami osobistymi i zawodowymi pracowników. Jednym z działań umożliwiających realizację tych celów jest opracowanie ścieżki kariery. Powinno się to przyczynić do zwiększenia satysfakcji z wykonywanej pracy, podniesienia kwalifikacji zawodowych oraz dopasowa- Jarosław Mioduszewski, Zygmunt Mietlewski – rozwój zawodowy... 61 nia zainteresowań poszczególnych pracowników do wykonywanej pracy, w konsekwencji poprawy wydajności pracy i efektywności prowadzonej działalności. Ponad połowa badanych osób wskazuje, że jest świadoma posiadania określonej ścieżki kariery zawodowej, a około 1/3 nie ma jasno sprecyzowanego poglądu i trudno jej powiedzieć. Niespełna 1/5 z nich brakuje takiej świadomości i jest przekonana, że nie określono im ścieżki kariery zawodowej (rys. 1) Rys. 1. Świadomość posiadania określonej ścieżki kariery zawodowej przez pracowników badanego urzędu skarbowego Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych 62 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty Zarządzanie karierą zawodową pracowników obejmuje proces planowania kariery, gdzie określa się rozwój pracownika pod katem potrzeb organizacji uwzględniając jego możliwości i aspiracje oraz zarządzanie następstwami, których celem jest przygotowanie przyszłej kadry kierowniczej uwzględniające przyszłe potrzeby danej instytucji12. W badanej instytucji proces zarządzania karierą zawodową jest systematycznie realizowany pod katem potrzeb, czego potwierdzeniem są oceny miejsca w rozwoju zawodowym. Największą grupę (49,6%) w tym zestawieniu stanowią respondenci będący w fazie stabilizacji, gdzie główne działania związane z ich rozwojem skoncentrowane są na utrzymaniu już osiągniętej, stabilnej pozycji na określonym stanowisku pracy. Drugą grupę (39,6%) stanowią osoby, które dążą do osiągnięcia stabilizacji zawodowej, a ich działania skierowane są na systematyczne szkolenie i doskonalenie zawodowe. Najmniej liczną grupą wśród respondentów są pracownicy w początkowej fazie kariery zawodowej (wejścia na rynek pracy związanej poszukiwaniem najbardziej prawdopodobnego obszaru aktywności zawodowej, podejmowaniem pierwszej pracy i testowaniem jej w kategoriach zawodu) oraz będący u końca pracy zawodowej (fazy emerytury), która związana jest ze zmniejszoną aktywnością w pracy, stopniowym ograniczaniem i przekazywaniem zakresu obowiązków następcom. W coraz mniejszym stopniu angażowani są w szkolenia zawodowe, ograniczone w zasadzie do tych, które są konieczne do realizacji powierzonych zadań. Proces ten wynika w głównej mierze ze zmniejszających się możliwości psycho-fizycznych i społecznych (rys. 2). 12 M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 200, s. 481 Jarosław Mioduszewski, Zygmunt Mietlewski – rozwój zawodowy... 63 Rys. 2. Faza kariery zawodowej w której znajdują się pracownicy w badanym urzędzie skarbowym Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych Rozwój zawodowy pracowników Zarządzanie rozwojem pracowników związane jest z działaniami, których głównymi celem jest zaspokojenie potrzeb kadrowych organizacji, zatrudnienie i przygotowanie kadry do sprawnej realizacji zadań oraz umożliwienie samorealizacji i rozwoju zawodowego. Cele związane z rozwojem zawodowym mogą być realizowane dwukierunkowo, tj.: na drodze koncentracji rozwoju poszczególnych pracowników oraz przez systematyczną realizację programu rozwoju całego potencjału społecznego organizacji13. Respondenci w swoich ocenach odnieśli się do wymogów, kierunków i zasad 13 Suchodolski A. Rozwój pracowników (w:) Zarzadzanie kadrami. Listwan T. (red.). C. H. Beck, Warszawa, 2006, s. 147-148. 64 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty rozwoju zawodowego pracowników administracji publicznej. Byli zgodni wskazując, że są potrzebne, przy czym dla około ¾ respondentów są one sprawiedliwe, przejrzyste, obiektywne i zrozumiałe. W opiniach ponad ¼ badanych osób nie spełniają one ich oczekiwań (rys. 3). Rys. 3. Opinia respondentów na temat wymogów, kierunków i zasady rozwoju zawodowego pracowników administracji publicznej Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych W ramach wykonywanych obowiązków służbowych pracownicy powinni posiadać kwalifikacje interpersonalne umożliwiające efektywne kształtowanie stosunków międzyludzkich w organizacji, które mogą być wyuczone lub nabyte w trakcie wykonywania obowiązków służbowych14. W przeprowadzonych badaniach respondenci wskazywali, że na ich stanowiskach pracy w badanej instytucji, większe wymagania są odnośnie kwalifikacji interpersonalnych, umożliwiających bezproblemowe utrzymywanie kontak14 Smid W. Leksykon menadżera. Wyd. PSB, Kraków 2000, s. 183 Jarosław Mioduszewski, Zygmunt Mietlewski – rozwój zawodowy... 65 tów w relacjach z klientami zewnętrznymi, a w mniejszym stopniu pomiędzy pracownikami urzędu (rys. 4). Rys. 4. Wymagania stawiane pracownikowi na stanowisku pracy w relacjach z klientem zewnętrznym i wewnętrznym w badanym urzędzie skarbowym Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych Do wykonywania obowiązków służbowych na stanowisku pracy są niezbędne środki pracy rozumiane jako narzędzia, materiały i sprzęt, które umożliwiają pozyskanie niezbędnych informacji i wiedzy niezbędnej do wykonywania pracy. Do głównych środków pracy respondenci zaliczyli różnego typu dokumenty oraz stanowiska komputerowe w połączeniu z siecią Internetową i Intranetową, umożliwiająca szybkie pozyskiwanie danych, informacji oraz dzielenia się uzyskaną wiedzą z osobami współpracującymi. Istotnym środkiem pracy, umożliwiającym sprawne wykonywanie powierzonych zadań, są takie urządzenia jak kserokopiarka oraz faks, umożliwiający szybkie i terminowe przesyłanie dokumentacji służbowej. Istotnym źródłem danych są tworzone banki danych, przy czym niezbędne jest posiadanie określonego zakresu uprawnień oraz możliwości samodzielnego podejmowania decyzji (rys. 5). 66 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty Rys. 5. Dostęp do środków pracy umożliwiających uzyskanie informacji i wiedzy niezbędnej do wykonywania pracy Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych Wykonywanie obowiązków służbowych realizowane jest w szybko zmieniających się uwarunkowaniach społeczno-gospodarczych. W związku z tym istnieje potrzeba systematycznego rozwoju zawodowego uwzględniająca potrzeby indywidualne pracowników i całej organizacji. W podnoszeniu kwalifikacji zawodowych większość respondentów korzystała w głównej mierze ze szkoleń specjalistycznych, obejmujących zagadnienia bezpośrednio związane z zakresem wykonywanych obowiązków służbowych oraz kursy komputerowe, umożliwiające nabywanie i podnoszenia umiejętności obsługi różnych aplikacji i programów komputerowych. Co szósty respondent wskazuje, że korzysta również z krótszych form kształcenia i doskonalenia zawodowego, oferowanego na kursach specjalistycznych i dokształcających. Z form długookresowego szkolenia badane osoby wskazują na uczestnictwo w studiach magisterskich, licencjackich i podyplomowych (rys. 6). Jarosław Mioduszewski, Zygmunt Mietlewski – rozwój zawodowy... 67 Rys. 6. Uczestnictwo i formy doskonalenia zawodowego Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych Częstoliwość uczestnictwa w szkoleniach zawodowych determinowana jest zarówno potrzebami zakładu pracy jak celami osobistymi pracowników. Najliczniejszą grupę respondentów stanowią osoby (45,6%) które uczestniczyły w ciagu ostatniego roku 2-3 krotnie oraz jednokrotnie (36,0%). Częstszy udział w szkoleniach brał udział co dziesiąty respondent. Nie uczestniczenie w szkoleniach zadeklarowało 7,6% badanych osób (rys. 7). 68 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty Rys. 7. Uczestnictwo w doskonaleniu zawodowym Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych Udział pracowników i zakres korzystania z poszczególnych form kształcenia i doskonalenia zawodowego wynika w głównej mierze ze sposobu finansowania. Wyniki badań wskazują, że większość respondentów korzysta głównie z bezpłatnych szkoleń (58,4%), a co piąty z bezpłatnych szkoleń, finansowanych ze środków Unii Europejskiej. Jednak podnosząc swoje kwalifikacje wykorzystują tylko własne zasoby finansowe lub korzystają z pełnego, albo częściowego dofinansowania zakładu pracy (rys. 8). Jarosław Mioduszewski, Zygmunt Mietlewski – rozwój zawodowy... 69 Rys. 8. Źródła finansowania udziału pracowników w szkoleniach Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych Charakter wykonywanej pracy określa znaczenie i przydatność szkoleń z zakresu ekonomii i zarządzania w wykonywanej pracy. W wyrażonych opiniach większość badanych (85,2%) wskazała na bardzo duże i duże ich znaczenie dla efektywności wykonywanej pracy. Tylko nieliczni wskazywali na niskie znaczenie przydatności do wykonywania obowiązków (rys. 9). 70 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty Rys. 9. Znaczenie i przydatność szkoleń z zakresu ekonomii i zarządzania w wykonywanej pracy * ocena w skali 5-stopniowej, gdzie 5 oznacza bardzo duże znaczenie 1 niewielkie znaczenie Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych Wśród wymienianych źródeł informacji istotnym źródłem jest Internet, który umożliwia szybki dostęp do różnego rodzaju danych, dokumentów, aktów prawnych i ich interpelacji, informacji oraz wymiany tzw. „dobrych praktyk” między poszczególnymi pracownikami lub jednostkami w całej strukturze organizacyjnej urzędów skarbowych oraz uzyskiwanych informacji od klientów zewnętrznych. Kolejnym istotnym źródłem informacji są książki i czasopisma branżowe oraz możliwość konsultacji ze specjalistami w sytuacjach problemowych. Relatywnie mniejsze znaczenie przypisywane jest filmom edukacyjnym, emitowanym przez telewizję (rys. 10). Jarosław Mioduszewski, Zygmunt Mietlewski – rozwój zawodowy... 71 Rys. 10. Znaczenie różnorodnych źródeł informacji w procesie samokształcenia * ocena w skali 5-stopniowej, gdzie 5 oznacza istotne źródło, 1 nieistotne Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych W ocenie motywów aktywności zawodowej, związanej z rozwojem własnym pracowników, dominują bodźce finansowe, dzięki którym mają możliwość zwiększania poziomu wynagrodzenia (4,22 pkt – tab. 2). Duże znaczenie mają również czynniki związane z bezpieczeństwem zatrudnienia (obawa przed utratą zatrudnienia i wymogi pracodawcy) oraz rozwojem własnych zainteresowań. Nieco mniejsze znaczenie mają potrzeby wyższego rzędu potrzeba akceptacji i uznania współpracowników oraz samorealizacja. Taka ocena poszczególnych czynników odzwierciedla niejako zaspokajanie potrzeb w układzie charakterystycznym dla hierarchii potrzeb Maslowa. Cechą charakterystyczną ocen poszczególnych czynników jest mniejsza skłonność respondentów do dawania niskich ocen poszczególnym czynnikom. Taka struktura ocen wskazuje, że wszystkie czynniki są ważne dla pracowników, jednakże ich wpływ na poszczególne osoby jest zróżnicowany i zależny od zajmowanego stanowiska w strukturze organizacyjnej, poziomu uzyskiwanych dochodów za wykonywaną pracę oraz relacji interpersonalnych (tab. 2). 80 Obawa przed utratą pracy 5. Rozwinięcie zainteresowań 4. Wymogi pracodawcy 3. 46 45 82 18,4 18,0 32,0 32,8 42,0 100 106 90 101 100 40,0 42,4 36,0 40,4 40,0 92 88 67 56 40 36,8 35,2 26,8 22,4 16,0 % % 6 8 6 8 5 2,4 3,2 2,4 3,2 2,0 6 3 7 3 0 liczba osób Ciekawość – rozwijanie 2. własnych zainteresowań 1. % 4 liczba osób 5 % 3 liczba osób 105 Wyszczególnienie 2 liczba osób Zwiększenie zarobków Lp. 1 liczba osób Skala istotności* 2,4 1,2 2,8 1,2 - % 3,70 3,73 3,92 4,00 4,22 Ocena średnia ważona (w pkt*) Tabela 2. Wpływ motywów na aktywizację rozwoju własnego pracowników badanego urzędu skarbowego 72 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty 46 30 21 16 Szkolenia wpływają 7. na integrację pracowników Chęć przebywania wśród ludzi / 8. nawiązania kontaktów Chęć pokazania 9. innego poza służbowego oblicza Uznanie, że rozwój to swoistego 10. rodzaju przymus (konieczność) 6,4 8,4 12,0 18,4 26,8 41 60 70 103 69 16,4 24,0 28,0 41,2 27,6 133 108 94 69 92 53,2 43,2 37,6 27,6 36,8 33 31 28 25 14 13,2 12,4 11,2 10,0 5,6 27 30 19 7 8 Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych 67 Chęć zdobycia nowych kwalifikacji 6. w celu zmiany miejsca pracy 10,8 12,0 7,6 2,8 3,2 2,94 3,04 3,15 3,62 3,69 Jarosław Mioduszewski, Zygmunt Mietlewski – rozwój zawodowy... 73 74 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty Szkolenie i doskonalenie zawodowe pracowników umożliwia właściwe wykonywanie powierzonych obowiązków służbowych oraz przygotowanie się do pracy na innych stanowiskach w przyszłości. Oceniając wpływ pracowników i zakładu pracy na rozwój zawodowy respondenci uznali, że obydwie strony w tym procesie mają istotne znaczenie. W tych ocenach większe znaczenie respondenci przypisują organizacji wskazując, że to zakład pracy w większym stopniu powinien być inicjatorem działań zmierzających do rozwoju zawodowego pracowników. Charakterystyczne dla formułowanych ocen jest, że większość respondentów przypisała duży wpływ obu stronom, a dzięki takiemu połączeniu obustronnych inicjatyw, można uzyskać tzw. efekt synergiczny podejmowanych działań w rozwoju kadrowym (tab. 3). 59 23,6 98 39,2 93 37,2 % Ocena średnia ważona (w pkt*) 14,0 % 88 35,2 7 2,8 3,53 73 29,2 8 3,2 3,71 1 liczba osób 35 % 2 liczba osób % 3 liczba osób liczba osób 4 Pracownik 5 liczba osób Skala istotności* Organizacja Wyszczególnienie Tabela 3. Wpływ pracowników i zakładu pracy na rozwój zawodowy według respondentów % 22 8,8 17 6,8 *ocena w skali 5-stopniowej, gdzie 5 oznacza istotny wpływ ….. 1 nieistotny Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych Jarosław Mioduszewski, Zygmunt Mietlewski – rozwój zawodowy... 75 Istnieje szereg czynników utrudniających podnoszenie kwalifikacji zawodowych. Do istotnych barier utrudniających rozwój zawodowy pracowników można zaliczyć zakres i tempo wykonywania obowiązków służbowych i związany z tym nadmiar obowiązków oraz brak czasu przekładający się na brak motywacji. Mniejsze wpływy respondenci przypisali czynnikom wynikającym z uzyskanych efektów dotychczasowych szkoleń i nie do końca spełnionych oczekiwań działań, związanych z rozwojem zawodowym oraz brakiem potrzeby rozwoju. Wśród barier związanych z zakładem pracy, największe znaczenie mają czynniki zasobowe, wynikające z ograniczonych środków finansowych na rozwój pracowników oraz organizacyjne, przejawiające się nadmiarem obowiązków, ograniczeniami czasowymi oraz koniecznością terminowej realizacji określonych zadań, brak zastępstw wynikający ze zbyt małej liczby pracowników posiadających stosowne uprawnienia do dokonywania określonych czynności służbowych, a także zakres i skala wykonywanych obowiązków. Niewielkie znaczenie pod tym względem mają relacje interpersonalne, związane z podejściem kadry kierowniczej (niechęć kierownictwa) oraz ograniczenia prawne w realizacji szkoleń (tab. 4). Wyszczególnienie 1.5 Brak wymiernych efektów dotychczasowych szkoleń Szkolenia nie spełniają 1.6 oczekiwań 6,8 8,0 20 11,6 17,2 28,4 17 29 1.4 Brak potrzeby rozwoju 71 31,6 56 60 52 59 89 85 58 59 23,2 23,6 22,4 97 38,8 24,0 110 44,0 20,8 119 47,6 23,6 125 50,0 35,6 34,0 41 34 24 25 20 19 16,4 13,6 9,6 10,0 8,0 7,6 36 29 26 18 12 8 liczba osób 43 Nadmiar obowiązków pracy % liczba osób 79 % 4 % 3 liczba osób 5 % 2 liczba osób 1.3 Brak motywacji 1.2 1.1 Brak czasu 1.0 Związane z pracownikiem Lp. 1 liczba osób Skala istotności* 14,4 11,6 10,4 7,2 4,8 3,2 % 2,93 3,01 3,14 3,58 3,75 3,83 Ocena średnia ważona (w pkt*) Tabela 4. Bariery rozwoju kwalifikacji zawodowych według pracowników badanego urzędu skarbowego 76 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty Ograniczone środki finansowe 4,0 22 34 37 49 46 69 77 76 8,8 13,6 14,8 19,6 18,4 27,6 30,8 30,4 94 75 96 94 85 77 65 44 37,6 30,0 38,4 37,6 34,0 30,8 26,0 17,6 53 48 51 42 37 35 25 14 21,2 19,2 20,4 16,8 14,8 14,0 10,0 5,6 71 73 44 39 34 24 18 9 *ocena w skali 5-stopniowej, gdzie 5 oznacza czynnik istotny ….. 1 nieistotny Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych 10 8,8 22 2.8 Ograniczenia prawne 10,4 26 8,0 19,2 48 20 18,0 26,0 45 65 107 42,8 2.7 Niechęć kierownictwa Ograniczenia czasowe/ 2.3 terminowość określonych zadań Brak zastępstwa / mała liczba osób mogąca wyko2.4 nywać te same czynności w pracy Zakres wykonywanych 2.5 obowiązków Brak uprawnień do odby2.6 cia szkoleń 2.2 Nadmiar obowiązków 2.1 2.0 Związane z zakładem pracy 28,4 29,2 17,6 15,6 13,6 9,6 7,2 3,6 2,39 2,52 2,77 2,92 3,15 3,30 3,58 4,03 Jarosław Mioduszewski, Zygmunt Mietlewski – rozwój zawodowy... 77 78 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty Podsumowanie Rozwój pracowników jest jednym z warunków awansu zawodowego. Ich aktywność w obszarze doskonalenia zawodowego związana jest z postawami i odpowiedzialnością za osiągane wyniki w pracy. W badanej jednostce rozwój zawodowy determinuje głównie charakter wykonywanej pracy, wymogi formalno-prawne, plany szkoleń i możliwości finansowe oraz postawa pracownika. Wśród czynników mających istotne znaczenie w kształtowaniu postaw i aktywności pracowników na płaszczyźnie doskonalenia zawodowego znajdują się niestabilna sytuacja na rynku pracy i obawy przed ewentualnym zwolnieniem. Respondenci wykazują relatywnie dużą aktywność w podnoszeniu kwalifikacji przez inwestowanie w swój rozwój zawodowy, który jest jednym z warunków utrzymania zatrudnienia i możliwości awansowania w urzędzie skarbowym. Awans zawodowy jest wyrazem docenienia przez kadrę kierownicza pracy pracownika nad sobą, a także przekłada się na poprawę sytuacji ekonomicznej, a pośrednio też pozycji społecznej. W tym kontekście duże znaczenie ma perspektywa zwiększenia poziomu uzyskiwanych wynagrodzeń i poprawy sytuacji materialnej oraz uzyskanie bezpieczeństwa zatrudnienia i możliwości rozwoju własnych zainteresowań. Do czynników, które stymulują rozwój zawodowy pracowników badanej jednostki, należą także środki finansowe na rozwój kapitału ludzkiego, pochodzące z dofinansowań Unii Europejskiej. Z kolei do istotnych barier, utrudniających rozwój zawodowy, zaliczyć należy zbyt duży zakres przedmiotowy, podmiotowy oraz czasowy wykonywanych obowiązków służbowych i związany z tym stres wynikający z „braku czasu” przekładający się na brak motywacji. Wśród barier związanych z zakładem pracy duże znaczenie mają czynniki zasobowe (zbyt mała liczba pracowników posiadających stosowne uprawnienia do dokonywania określonych czynności służbowych, ograniczone środki finansowych na rozwój pracowników) oraz organizacyjne, wynikające z „nadmiaru obowiązków służbowych”. Jarosław Mioduszewski, Zygmunt Mietlewski – rozwój zawodowy... 79 BIBLIOGRAFIA M. Armstrong. Zarządzanie zasobami ludzkimi, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 200, s. 19-20, 30-32, 481. W. Smid. Leksykon menadżera. Wyd. PSB, Kraków 2000, s. 183. S. Stachak. Podstawy metodologii nauk ekonomicznych. Książka i wiedza, Warszawa 2006, s. 173-178. A. Suchodolski. Rozwój pracowników (w:) Zarządzanie kadrami. Listwan T. (red.). C. H. Beck, Warszawa, 2006, s. 147-148. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz. U. 1997, NR 78 poz. 483 z poźn. zm. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 2009 r. w sprawie określenia stanowisk urzędniczych, wymaganych kwalifikacji zawodowych, stopni służbowych urzędników służby cywilnej, mnożników do ustalania wynagrodzenia oraz szczegółowych zasad ustalania i wypłacania innych świadczeń przysługujących członkom korpusu służby cywilnej. Dz. U. 2009 nr 211 poz. 1630. Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie. Dz. U. z 2009 r. Nr 31, poz. 206 z pożn. zm. Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej. Dz. U. z 2008r. Nr 227, poz. 1505. Zarządzenie Nr 3 Szefa Służby Cywilnej z dnia 30 maja 2012 r. w sprawie standardów zarządzania zasobami ludzkimi w służbie cywilnej. http://dsc.kprm.gov.pl/ Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Informacje i opracowania statystyczne w 2011 r. GUS, Warszawa, 2012. s. 53. Zatrudnienie i wynagrodzenia w służbie cywilnej w 2011 roku. Departament Służby Cywilnej Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa, s. 2-18. 80 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 86/2013 – styczeń – luty R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Małgorzata Olczak EQ w zarządzaniu organizacją. Scenariusze zajęć dla studentów wydziałów organizacji i zarządzania EQ in Organisational Management. Class Scenarios for Students of Administration and Management Departments Streszczenie D. Goleman definiuje inteligencję emocjonalną jako podstawową zdolność postrzegania samego siebie, obejmującą umiejętność rozpoznawania własnych uczuć, samokontrolę, panowania nad impulsami emocjonalnymi, zapał, wytrwałość w dążeniu do celu mimo niepowodzeń, optymizm, zdolność motywacji i empatii, a także współpracę i nawiązywanie poprawnych stosunków z innymi osobami. Umiejętności określane mianem inteligencji emocjonalnej są dziś szczególnie ważne w kontekście rozwijającego się przemysłu, gospodarki. W wielu firmach kładzie się nacisk przede wszystkim na umiejętności interpersonalne, na umiejętność całkowitego poświęcenia się, na umiejętność współpracy. Są to umiejętności potrzebne na stanowiskach, które wymagają kontaktu z innymi ludźmi, a w dzisiejszym świecie gospodarki kapitalistycznej powstaje coraz więcej właśnie tego rodzaju miejsc pracy. Umiejętności emocjonalne są również potrzebne na takich stanowiskach, gdzie ważne jest zaangażowanie oraz wysoka elastyczność emocjonalna. 82 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Kształcenie wyższe zmierza do uformowania kwalifikacji zawodowych, stara się również ukształtować kompetencje społeczne. Dbając o kształcenie kompetencji społecznych, w tym jednej z ważniejszych – umiejętności EQ, zaproponowano studentom Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Łódzkiej warsztaty stymulujące umiejętności inteligencji emocjonalnej. Uzupełnienie wykładów warsztatami zdaje się być zgodne z ogólną tendencją dydaktyczną, preferującą przede wszystkim takie czynności dydaktyczne nauczyciela-wykładowcy, które ukierunkowane są na pomoc uczniomstudentom w kształtowaniu umiejętności produktywnego myślenia oraz takie jego działania, dzięki którym uczniowie-studenci stają się „konstruktorami” własnej wiedzy. Summary D. Goleman defines emotional intelligence as a basic capability of self-perception that comprises the skill of recognising one’s own feelings, self-control, control over one’s emotional impulses, zeal, persistence in pursuing a goal in spite of failures, optimism, motivation and empathy ability, and also cooperation and engaging into proper relationships with other people. The skills of emotional intelligence are particularly important today in the context of developing industry and economy. The interpersonal skills, the ability to scarify and cooperate are being strongly emphasised in many companies. This kind of skills are needed for positions that require contact with other people. In today’s world of capitalistic economy there is more and more jobs of that kind. Emotional skills are also needed at positions where engagement and high flexibility is relevant. Higher education aims at forming vocational qualifications. It aspires to shape social competencies as well. Taking care of forming social competencies including one of the most important – the EQ skills the workshops stimulating emotional intelligence skills were offered to the students of the Department of Organisation and Management at the University of Lodz. Complementing the lec- Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją... 83 tures with the workshops seems to be in accordance with a general didactic tendency, which puts priority on such didactic activities of the tutor-lecturer that are orientated towards helping the pupilsstudents in forming the skills of productive thinking and such tutorlecturer’s activities, on account of which the pupils-students become the “constructors” of their own knowledge. Słowa klucze: inteligencja emocjonalna, scenariusze zajęć dla studentów. Keywords: emotional intelligence, class scenarios for students. Wprowadzenie Inteligencja ludzka jest jednym z determinatorów życiowego sukcesu i zarazem jednym z ważniejszych przedmiotów badań naukowców. Przez ostatnich kilkadziesiąt lat pojawiło się mnóstwo jej koncepcji, ujęć i definicji. J.P. Guilford i R. Hoepfner doliczyli się stu dwudziestu typów inteligencji, która sama w sobie określana jest jako zdolność myślenia, przewidywania, dostrzegania związków czy abstrakcyjnego rozumowania. Zbliżone pojęcie do inteligencji emocjonalnej funkcjonowało już wcześniej. Badania E.L. Thorndike’a, H. Gardnera ukazywały, że zdolności społeczne (obok innych zdolności i talentów) oraz zdolności umysłowe są jednym z aspektów inteligencji emocjonalnej. E.L. Thorndike uważał, że zdolności społeczne należy zaliczać do jednego z ważniejszych aspektów inteligencji. H. Gardner wyodrębnił wśród różnych rodzajów inteligencję: językową, logiczno-matematyczną, cielesno-ruchową, muzyczną, przestrzenną, interpersonalną i intrapersonalną. Nowością było wyróżnienie dwóch zupełnie nowych kategorii inteligencji: zdolności interpersonalnych i wewnątrz psychicznych. Inteligencję interpersonalną definiuje się jako umiejętność rozumienia innych ludzi, na co składa się m.in. pojmowanie motywów działania, rozpoznawanie temperamentów, odczytywanie pragnień, emocji i nastrojów, znajomość ludzkich nawyków, upodo- 84 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień bań, zwyczajów, odróżnianie sposobów reagowania i reguł współpracy. Z kolei inteligencja intrapersonalna odnosi się do rozumienia siebie, własnego wnętrza i wykorzystywania tej wiedzy w kierowaniu swoim życiem. W przekonaniu H. Gardnera właśnie te rodzaje inteligencji sprawiają, że ludzie doskonale radzą sobie w kontaktach z innymi, w rozwiązywaniu praktycznych problemów życiowych, jak również przyczyniają się do tego, że ludzie rozumieją samych siebie, potrafią zarządzać innymi oraz rozróżniają motywy, intencje i myśli innych. Czynniki te określane są dziś mianem inteligencji emocjonalnej. Charakterystyka EQ Pojęcie „inteligencja emocjonalna” – EQ (ang. emotional quality) powstało w 1990 roku, a jego autorami są dwaj amerykańscy psycholodzy: P. Salovey i J.D. Mayer. Ich koncepcję rozszerzył D. Goleman w swej książce Emotional Intelligence: why it can master more than IQ w 1995 roku. D. Goleman definiuje inteligencję emocjonalną jako podstawową zdolnością postrzegania samego siebie, obejmującą umiejętność rozpoznawania własnych uczuć, samokontrolę, panowania nad impulsami emocjonalnymi, zapał, wytrwałość w dążeniu do celu mimo niepowodzeń, optymizm, zdolność motywacji i empatii, a także współpracę i nawiązywanie poprawnych stosunków z innymi osobami. D. Goleman twierdzi, że inteligencja emocjonalna jest „mistrzowską zdolnością, darem mającym przemożny wpływ na wszystkie inne zdolności, ułatwiającym lub utrudniającym ich wykorzystanie”. W literaturze przedmiotu wyróżnia się następujące kompetencje inteligencji emocjonalnej: 1. Kompetencje psychologiczne – dotyczą naszego stosunku do samych siebie. Od tego, jak sami czujemy się ze sobą, zależy to jak funkcjonujemy, jakie osiągamy efekty w pracy, jak jesteśmy postrzegani przez innych. Należy przypomnieć sobie, jak czę- Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją... 85 sto oceniamy czy charakteryzujemy osoby, które nam imponują swoją postawą. Mówimy: „on wierzy we własne siły”, „ona ma dobry stosunek do samej siebie”. Możemy często spotkać się również z innymi opiniami: „nie lubię się”, „mam bardzo krytyczny stosunek do tego, co robię”, „nie akceptuję swojego wyglądu”, „czego lepszego mogłem się po sobie spodziewać?”. Czy istnieje jakikolwiek związek pomiędzy powyższymi opiniami a tym, w jaki sposób funkcjonują i czują się ludzie, którzy je wypowiadają? Związek jest bardzo silny, a wpływ takich sądów na to, co i jak robimy, przejawia się praktycznie we wszystkich podejmowanych działaniach. 2. Kompetencje prakseologiczne – dotyczą sposobu podejmowania działań. To, w jaki sposób realizujemy zadania, jak wcześniej je planujemy, jaki mamy stosunek do uzyskiwanych efektów, a w szczególności do ponoszonych porażek – to wszystko stanowi o jakości naszej pracy i naszym do niej podejściu. Często słyszymy opinie na temat pracowników: „cenię sobie pańskie zaangażowanie”, „ona nie przelęknie się przeciwności”, „możemy na nim polegać, on zadba o każdy detal”. Słyszymy też inne wypowiedzi: „czy on podoła? Tam trzeba kogoś naprawdę ambitnego”, „mam wątpliwości, czy da radę dostosować się do zupełnie innych warunków”, „mamy kłopoty przez twoją nierzetelność”. Każda taka ocena może mieć duży wpływ na losy pracownika. Oznacza to, że inteligencja emocjonalna odnosi się również do cech określających nasz stosunek do podejmowanych działań, a także wyzwań stawianych sobie samym. 3. Kompetencje społeczne – dotyczą sposobu, w jaki utrzymujemy relacje z innymi ludźmi. O tym, że ludzie potrafią nawet diametralnie różnić się w tej dziedzinie, łatwo przekonujemy się na co dzień na własnej skórze, zarówno w pracy, jak i poza nią. „Możemy liczyć na jego zrozumienie”, „pociągnęłaby za sobą tłumy”, „cenię sobie ją jako świetnego współpracownika”. Z drugiej zaś strony: „to jest człowiek, z którym trudno się dogadać”, „nie będzie w stanie przekonać ich do naszego rozwiązania”, „co?! Tylko nie on, bez niego będzie pracowało nam się lepiej”. Nasze życie praktycznie bez przerwy związane jest z innymi ludźmi. 86 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Aktywność zawodowa opiera się na utrzymywaniu kontaktów z innymi, na przekazywaniu im informacji, zarządzaniu pracą innych. Emocje i ich wykorzystanie w tym aspekcie zaliczyć możemy do bardzo istotnego działu inteligencji emocjonalnej, do kompetencji interpersonalnych. Ważnym kryterium jest użyteczność wyżej wymienionych kompetencji, gdyż bez spełnienia ściśle określonych warunków inteligencja emocjonalna pozostałaby jedynie interesującą teorią bez możliwości wykorzystania jej w praktyce, a chodzi przecież o zdefiniowanie trwałych podstaw dla badania i rozwijania EQ. EQ w zarządzaniu organizacją Na podstawie wielu analiz i przeprowadzonych badań naukowcy zajmujący się inteligencją emocjonalną wyróżnili następujące cechy i umiejętności określające wysoki poziom EQ: • świadomość własnych potrzeb, zaangażowanie, nastawienie na realizację pozytywnych celów; • rozpoznawanie emocji, kierowanie nimi; regulowanie postępowania w różnych emocjach; • pozytywne wykorzystanie energii emocjonalnej, wyrażanie uczuć; • rozróżnianie emocji innych osób, empatia, łatwe nawiązywanie kontaktów z innymi; • optymizm, entuzjazm, kreatywność, wyobraźnia, samoobserwacja, samomotywacja; • zdrowa samoocena; umiejętność rozwiązywania problemów, ocenianie ryzyka; • umiejętność odnalezienia się w rzeczywistości, wyznaczanie sobie celów, potrzeba zmian; • intuicja, odpowiedzialność, pracowitość, kultura osobista, respektowanie uniwersalnych wartości; • dostosowanie swego wyglądu do samopoczucia, elegancja, dobry ton, dbanie o szczegóły; • wiedza o emocjach i jej poszerzanie, rozróżnianie emocji; Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją... 87 • pracowitość, staranność w działaniach, samodzielność, tolerancja; • towarzyskość, troska o innych, szacunek wobec innych, asertywność, kierowanie postępowaniem innych ludzi. Podwyższenie poziomu EQ człowiek musi zacząć od siebie. Winien zatem nauczyć się rozpoznawać i zawierzać własnym uczuciom, analizować własne postawy, zmieniać stosunek do siebie i otoczenia. Nauczyć się „godzić to, co dyktuje głowa, z tym, co podpowiada serce”, nauczyć się odpowiedzialności za swoje emocje, przypisywania określonym emocjom adekwatnych przyczyn.1 Człowiek, który rozwija w sobie inteligencję emocjonalną, może osiągnąć sukces we wszystkich możliwych płaszczyznach życia, odnajdzie bowiem harmonię pomiędzy ciałem, umysłem i duchem. Zaowocuje to rodzinnym szczęściem, miłością, pasją pracy, zdrowiem, szacunkiem, empatią, kreatywnością, poczuciem wspólnoty i spełnienia. Umiejętności określane mianem inteligencji emocjonalnej są dziś szczególnie ważne w kontekście rozwijającego się przemysłu, gospodarki. W wielu firmach kładzie się nacisk przede wszystkim na umiejętności interpersonalne, na umiejętność całkowitego poświęcenia się, na umiejętność współpracy. Są to umiejętności potrzebne na stanowiskach, które wymagają kontaktu z innymi ludźmi, a w dzisiejszym świecie gospodarki kapitalistycznej powstaje coraz więcej właśnie tego rodzaju miejsc pracy, gdzie umiejętność komunikacji międzyludzkiej jest gwarantem sukcesu. Umiejętności emocjonalne są również potrzebne na takich stanowiskach, gdzie ważne jest zaangażowanie oraz wysoka elastyczność emocjonalna. „Umiejętność systematycznego wykorzystania własnych emocji, tworzenia klimatów emocjonalnych sprzyjających określonym procesom przetwarzania informacji lub rozwiązywania problemów jest niezbędna w efektywnej pracy”.2 W dzisiejszych czasach amerykańskie firmy przy rekrutacji pracowników badają poziom EQ. Cechy wyróżniające EQ są wyko1 J. Heidtman, Czytaj napisy. Charaktery, nr 1, 2003 P. Salovey, D. J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna: problemy edukacyjne. (tłum.) M. Karpiński. „Rebis”, Poznań, 1999, s.420 2 88 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień rzystane w podnoszeniu kreatywności pracowników, ich entuzjazmu w podejściu do działań wykonywanych w pracy, w szybkości adaptacji do zmian. Dzięki temu firmy zwiększają swoją przewagę konkurencyjną. Wysoki poziom EQ warunkuje dobre funkcjonowanie intelektualne i społeczne. To on „czyni z nas dobrych współmałżonków, miłych sąsiadów, wyrozumiałych rodziców i charyzmatycznych szefów”.3 Osoby o wysokim poziomie EQ są bardziej zadowolone z życia i działają skutecznej, są bardziej operatywne4, radzą sobie w każdej sytuacji5, potrafią lepiej zrozumieć innych i stworzyć klimat do zespołowej pracy6, cechuje je innowacyjność, zdolność pozyskiwania i rozwijania talentów. Ludzie z wysokim poziomem EQ „ułatwiają sobie życie prywatne i zawodowe. Rozumiejąc własne i cudze emocje, potrafią dać sobie lepiej radę z potencjalnymi konfliktami życia codziennego”7, znają mechanizmy wyrażania i manifestowania emocji, potrafią wyczuć jak ktoś manipuluje i fałszuje emocje. Wysoki poziom EQ przyczynia się również do wyższych osiągnięć jednostki w domu, szkole, pracy oraz innych środowiskach.8 Mistrzostwem w wykorzystaniu EQ dla celów poznawczych i intelektualnych jest osiągnięcie „stanu uskrzydlenia”. Neurobiolodzy stwierdzili bowiem, iż w momencie takiego właśnie natchnienia mózg ludzki „uspokaja się”, stąd realizacja najbardziej wymagających zadań pociąga za sobą mniejsze pobudzenie kory mózgowej, niż wykonanie przyziemnych obowiązków. „Stan uskrzydlenia”9 3 S. Konrad, C. Hendl, Inteligencja emocjonalna. Podręcznik z zestawem ćwiczeń. (tłum.) M. Dos Santos. „Videograf II”, Katowice, 2000, s.10 4 P. Salovey, D. J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna: problemy edukacyjne. (tłum.) M. Karpiński. „Rebis”, Poznań, 1999 5 Z. Płużek, Rola uczuć wyższych w życiu człowieka. (w:) Świat ludzkich uczuć. (red.) W. Szewczyk. Byblos, Tarnów, 1997 6 C. Nosal, Inteligencja emocjonalna (1). Charaktery, nr 4, 1998 7 S. Konrad, C. Hendl, Inteligencja emocjonalna. Podręcznik z zestawem ćwiczeń. (tłum.) M. Dos Santos. „Videograf II”, Katowice, 2000, s.14 8 P. Salovey, D. J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna: problemy edukacyjne. (tłum.) M. Karpiński. „Rebis”, Poznań, 1999 9 D. Goleman, Inteligencja emocjonalna. (tłum.) A. Jankowski. Poznań, „Media Rodzina”, Poznań, 1997, s.153-154 Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją... 89 jest – jak się okazuje – okresem największej efektywności pracy kory, ponieważ jej funkcjonowanie pochłania minimalną ilość energii psychicznej.10 Wysoki poziom inteligencji emocjonalnej ma również ogromny wpływ na ludzkie zdrowie, zapewniając większą energię oraz witalność, gdyż wszystkie uczucia to zjawiska fizyczne „przemawiające” do człowieka poprzez jego trzewia i mięśnie.11 Scenariusze zajęć dla studentów wydziałów organizacji i zarządzania Opierając się na założeniach koncepcji D. Golemana opracowano scenariusze zajęć, kształcące i rozwijające umiejętności EQ, istotne dla pracy menedżerskiej: • samoświadomość – jest to kluczowa dla inteligencji emocjonalnej umiejętność rozpoznawania uczuć. Osoby, które zdają sobie sprawę z tego, w jakim nastroju się znajdują są bardziej pewni siebie, mają pozytywny stosunek do siebie i innych, a także potrafią trafnie podejmować różne decyzje. Aby móc wykształcić w sobie ową zdolność, trzeba nauczyć się rozpoznawać uczucia w sygnałach wysyłanych przez własne ciało; w reakcjach organizmu, mimice, gestach, ruchach itp. • nawiązywanie kontaktu, kształtowanie otwartości w stosunku do innych osób – na podstawie umiejętności nawiązania kontaktu i otwartości w stosunku do innych osób rozwija się kompetencja społeczna pozwalająca odpowiednio kształtować stosunki międzyludzkie, cieszyć się nimi, inspirować innych, wpływać na nich, właściwie odczytywać ich uczucia, interpretować reakcje i zapobiegać sporom. Osoby nią obdarzone są doskonałymi organizatorami, negocjatorami, przywódcami, potrafią bezkolizyjnie współdziałać, współpracować w zespole, cieszą się dużą 10 J. Segal, Jak pogłębić inteligencję emocjonalną: program treningu ujawniającego potęgę uczuć i intuicji. Warszawa, Jacek Santorski & Co, Warszawa, 2006, s. 37. 11 J. Heidtman, Czytaj napisy. Charaktery, nr 1, 2003, s. 34. 90 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień sympatią, popularnością, sprawiają, że inni bardzo dobrze czują się w ich towarzystwie. Umiejętność obcowania z innymi ludźmi pozwala człowiekowi wpływać na swoje życie i otoczenie, decyduje o relacjach z rodzicami, nauczycielami i rówieśnikami. Dom, szkoła, grupa koleżeńska to miejsca, w których człowiek odnosi sukcesy i niepowodzenia oraz dowiaduje się, czy jest akceptowany i lubiany, a także doświadcza, jak jego zachowania oddziałują na innych i jak jest przez nich odbierany. Ważne jest, aby człowiek był świadomy tego, że w kontaktach z innymi może wiele otrzymać, ale może także wiele dać z siebie: pomoc, życzliwość, zrozumienie, wzajemne oparcie oraz przekonanie, że w razie trudności może liczyć na innych. • rozpoznawanie emocji, empatia – empatia to umiejętność utożsamiania się z innymi osobami, spojrzenia na sytuację z ich punktu widzenia, wyczuwania i przeżywania ich uczuć oraz tworzenia i podtrzymywania więzi porozumienia z nimi. Emocje ujawniają się najczęściej w czynach a nie w słowach i dlatego konieczną dla empatycznego współodczuwania jest zdolność odczytywania sygnałów niewerbalnych: tonu głosu, mimiki twarzy, gestu. Osoby umiejętnie rozpoznające uczucia u innych osiągają sukcesy w szkole, pracy i życiu rodzinnym, są bardziej otwarte, wrażliwe i popularne. Aby komunikacja pomiędzy ludźmi była skuteczna należy przestrzegać zasady: „staraj się najpierw zrozumieć innych, potem być zrozumiany”. Wymaga ona wytworzenia umiejętności empatycznego słuchania, która inspiruje otwartość i zaufanie. Gdy ludziom tworzy się szansę prawdziwego otwarcia, niejednokrotnie sami rozwiązują swoje problemy, a dzięki temu, że się ich naprawdę słucha, uzyskuje się również możliwość poszerzenia własnego kręgu wpływów, gdyż głębokie zrozumienie stanowi podstawę do oddziaływania na innych. Im bardziej rozumie się drugiego człowieka, tym więcej będzie się go doceniało i szanowało. Aby wykształcić umiejętność empatycznego słuchania należy uwrażliwić się na znajomość „mowy ciała” w odczytywaniu uczuć innych ludzi, podkreślić znaczenie komunikacji niewerbalnej dla przekazywania informacji o emocjach, rozwinąć zdolność wczuwa- Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją... 91 nia się w przeżycia drugiej osoby oraz umiejętność interpretowania sytuacji z różnych punktów widzenia. • kierowanie emocjami – znajomość własnych emocji i panowanie nad nimi oraz zdolność dostosowania właściwego uczucia (o odpowiednim natężeniu) do każdej sytuacji ułatwia wykonanie wielu różnych zadań. Celem nie jest tłumienie emocji, ale kierowanie nimi, a taka umiejętność daje poczucie wewnętrznego spokoju, harmonii i dobrego samopoczucia. Uczucia, które wymykają się spod kontroli, przybierają często postać patologicznej depresji, złości, pobudzenia maniakalnego, natomiast gdy są zbyt tłumione wywołują apatię, dystans i separowanie się od innych. Obecnie w kontaktach międzyludzkich coraz częściej dominuje niekontrolowana złość i agresja. Złość jest emocją, która jest wpajana dzieciom jako ta, której nie należy okazywać, toteż tłumią ją w sobie, obciążając organizm ogromnym napięciem, powodującym różne dolegliwości somatyczne: ból głowy, ból brzucha, smutek, przygnębienie. Gdy człowiek nie wyraża tego uczucia, złość może urosnąć do wściekłości lub furii, co może doprowadzić do agresji. Może on zwrócić złość przeciwko sobie lub skierować ją przeciwko innym, często słabszym osobom, niszcząc ich rzeczy, bijąc ich, dokuczając i wyzywając. Przeżywanie i wyrażanie złości ma więc ogromne znaczenie, gdyż jednostka uczy się radzić sobie z tym uczuciem, może być też ono napędem do działania. Może jej użyć w negatywnym wymiarze – przekształcając ją w agresję i przemoc albo w pozytywnym – może zmienić sytuację, która go złości, co pomoże mu zmniejszyć napięcie, np. porozmawiać o problemie. • zdolność motywowania się – zdolność ta oznacza umiejętne podporządkowanie emocji celom, jakie chce się osiągnąć. Wynikiem jest efektywność i wytrwałość w pracy oraz sukces, jaki się przez to osiąga. Entuzjazm, wiara w siebie, zapał, uśmiech, dobre samopoczucie, nadzieja i optymizm mają ogromne znaczenie dla koncentracji uwagi, opanowania i twórczej pracy. Człowiek, który osiągnął zdolność motywowania się, może wprowadzić się w „stan uskrzydlenia”, kiedy to całkowicie pochłonie go to, co robi. 92 • • • • • • • • • • • ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień SCENARIUSZ I Faza ćwiczeń wstępnych Cele: samopoznanie jako warunek dobrego funkcjonowania człowieka, samoakceptacja, budowanie postawy otwartości, poznanie siebie wzajemnie, kształtowanie satysfakcjonujących stosunków międzyludzkich, pozytywne wykorzystanie energii emocjonalnej. Treść i przebieg ćwiczenia 1: każdy z uczestników zajęć pisemnie formułuje zakończenie poniższych zdań, uzupełniając je argumentami: o jestem jak kwadrat, ponieważ… , o jestem jak trójkąt, ponieważ… , o jestem jak koło, ponieważ… , o jestem jak kropka (punkt), ponieważ… ; wypowiedzi prezentowane są na forum. Treść i przebieg ćwiczenia 2: każdy z uczestników zajęć wyobraża sobie, że pod wskazanym materiałem przyrodniczym ukryte są pewne osoby (osobowości): o pożółkłe źdźbło trawy, o omszały kamień, o sękaty patyk, o grudka wilgotnego piachu; następnie, pisemnie charakteryzuje wymienione osoby, wskazując ich dyspozycje osobiste; wypowiedzi prezentowane są na forum. Faza ćwiczeń właściwych Cele I etapu: • przełamywanie barier konwencji i nawyku, • tworzenie atmosfery bezpieczeństwa, wzajemnego zaufania i nie narzucania własnej woli, tworzenie atmosfery życzliwości i sympatii, • sprzyjanie kierowanej ludyczności, Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją... 93 • zacieśnianie stosunków interpersonalnych, • budowanie zespołów, • odkrywanie mocnych i słabych stron pracy zespołu. Treść i przebieg ćwiczenia 1: • każdy z uczestników zajęć utożsamia się z jedną z najbardziej go charakteryzującą figurą geometryczną (kwadratem, trójkątem, kołem, kropką), • następnie utworzone zostają grupy z osób, które utożsamiły się z tą samą figurą geometryczną, • osoby z danej grupy odszukują wspólne cechy, umiejętności, zainteresowania, charakteryzujące wszystkich członków danej grupy, zapisując je na kartce, • wynik odnajdywania wspólnych cech, umiejętności, zainteresowań przedstawiany jest na forum. Treść i przebieg ćwiczenia 2: • dla scharakteryzowanych uprzednio przez siebie osób, ukrytych pod postacią materiału przyrodniczego (pożółkłe źdźbło trawy, omszały kamień, sękaty patyk, grudka wilgotnego piachu) każdy z uczestników zajęć odnajduje i zapisuje na kartce wspólne dla tych osób cechy, umiejętności, zainteresowania itp. • wypowiedzi prezentowane są na forum. Cele II etapu: umiejętność współpracy i synergii, sprzyjanie efektom facylitacji społecznej, kształcenie zachowań asertywnych, zdolność motywowania się, kształtowanie woli charakteru, przełamywanie bariery sztywności myślenia, rozpoznawania celów i preferencji poszczególnych członków grupy, • nastawienie na realizację pozytywnych celów, • krzewienie kultury osobistej, respektowanie uniwersalnych wartości. • • • • • • • 94 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Treść i przebieg ćwiczenia 3: • dany jest schematyczny rysunek człowieka. Rys. 1. Sylwetka człowieka Źródło: opracowanie własne • każda z utworzonych grup zaznacza na rysunku organ człowieka, który uznaje za najważniejszy, • grupa zapisuje główne funkcje wskazanego organu, • następnie zastanawia się, jaki dział przedsiębiorstwa jest analogiczny do tego organu, • czy funkcje ludzkiego organu są tożsame z funkcjami działu przedsiębiorstwa? Każda z grup pisemną wypowiedź uzupełnia komentarzem. Treść i przebieg ćwiczenia 4: • pierwszy z członków grupy modeluje z plasteliny dowolny przedmiot. Zapamiętuje co wykonał, • kolejna osoba w grupie odszyfrowuje jaki to przedmiot i dokonuje zmian ale tak, by zachować część (ok. 50%) z poprzedniego przedmiotu. Również zapamiętuje wymodelowany przedmiot, • procedura jest powtarzana do momentu aż wszyscy uczestnicy dokonają przekształceń. Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją... • • • • • • • • • 95 Faza ćwiczeń końcowych Cele: doskonalenie umiejętności czytelnego i jasnego precyzowania myśli, zdolność rozpoznawania uczuć i emocji, nazywania ich stosownie do sytuacji, rozróżnianie emocji, kształcenie zdolności empatii, krzewienie tolerancji, kształcenie intuicji i wyczucia. Treść i przebieg ćwiczenia 1: uczestnicy zajęć na kartkach wypisują cechy idealnego współpracownika (jaki, według nich, powinien być), cechy odczytywane są na głos, a te z nich, na które wszyscy uczestnicy się zgadzają, zapisywane są na tablicy, zadanie kończy refleksja (porównanie siebie i opisanego cechami współpracownika): o czy ja mógłbym być idealnym współpracownikiem?, o jakich cech, umiejętności mi brakuje?, o w jaki sposób wykształcę w sobie pożądaną przeze mnie cechę, umiejętność?; uczestnicy zajęć na forum grupy dodają możliwe sposoby pozyskania przez daną osobę pożądanych przez nią cech, umiejętności. Treść i przebieg ćwiczenia 2: • każdy z uczestników zajęć szkicuje na kartkach dwie jednakowej wielkości płaszczyzny. Na każdej z nich zaznacza dowolnie 10 punktów, • następnie łączy ze sobą dowolną linią punkty tak, aby można było nadać im kolejno tytuły: a) teraźniejszość – ja jako student, b) przyszłość – ja jako menedżer; • po przyjrzeniu się kompozycjom a i b, należy znaleźć różnice i w oparciu o nie powiedzieć, jakie działania należy podjąć, aby przejść od a do b. 96 • • • • • • ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień SCENARIUSZ II Faza ćwiczeń wstępnych Cele: samopoznanie jako warunek dobrego funkcjonowania człowieka, samoakceptacja, budowanie postawy otwartości, poznanie siebie wzajemnie, kształtowanie satysfakcjonujących stosunków międzyludzkich, pozytywne wykorzystanie energii emocjonalnej. Treść i przebieg ćwiczenia 1: • Jak postrzegasz dany kolor? Każdy z uczestników zajęć uzupełnia tabelkę zgodnie ze swoim odczuwaniem i własnymi skojarzeniami. Tabela 1. Postrzeganie kolorów SMAK DOTYK SŁUCH WĘCH Żółty Czarny Zielony Fioletowy Szary Biały Czerwony Źródło: opracowanie własne • Wypowiedzi prezentowane i porównywane są na forum. Treść i przebieg ćwiczenia 2: • po przypomnieniu nazw głównych żywiołów (woda, ogień, ziemia, powietrze) każdy z uczestników zajęć utożsamia się z jednym z nich, formułując odpowiednie zakończenie zdania: o jestem jak żywioł wody, ponieważ…, o jestem jak żywioł ognia, ponieważ…, Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją... 97 o jestem jak żywioł ziemi, ponieważ…, o jestem jak żywioł powietrza, ponieważ…; • wypowiedzi prezentowane są na forum. • • • • • • Faza ćwiczeń właściwych Cele I etapu: przełamywanie barier konwencji i nawyku, tworzenie atmosfery bezpieczeństwa, wzajemnego zaufania i nie narzucania własnej woli, tworzenie atmosfery życzliwości i sympatii, sprzyjanie kierowanej ludyczności, zacieśnianie stosunków interpersonalnych, budowanie zespołów, odkrywanie mocnych i słabych stron pracy zespołu. Treść i przebieg ćwiczenia 1: • uczestnicy zajęć tworzą grupy z osób, które utożsamiły się z tym samym żywiołem (grupa: woda, grupa: ogień, grupa: ziemia, grupa: powietrze), • osoby z danej grupy odszukują wspólne cechy, umiejętności, zainteresowania, charakteryzujące wszystkich członków grupy, zapisując je na kartce, • wynik odnajdywania wspólnych cech, umiejętności, zainteresowań przedstawiany jest na forum. Treść i przebieg ćwiczenia 2: • każda z osób z zespołu (grupa: woda, grupa: ogień, grupa: ziemia, grupa: powietrze) otrzymuje kartkę i kredkę w dowolnym kolorze, • każda z osób z zespołu kreśli na kartce jedną kreskę z wyobrażonego przez siebie rysunku i podaje ją partnerowi siedzącemu po swojej lewej stronie, • ćwiczenie kończy się w momencie, gdy kartka autora pierwszej kreski „obejdzie” wszystkich członków zespołu i powróci do niego, • następuje refleksja: 98 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień o jak zmienił się rysunek względem mojej pierwotnej wizji szkicu?, o czy celnie i właściwie zostały odczytane moje intencje przez członków mojego zespołu?, o czy trudno było mi odczytać intencje rysunków moich kole gów z zespołu?, o czy sprawiło mi trudność dostosowanie się do tworzącego się rysunku, gdy otrzymywałem go od kolejnych autorów? Cele II etapu: umiejętność współpracy i synergii, sprzyjanie efektom facylitacji społecznej, kształcenie zachowań asertywnych, zdolność motywowania się, kształtowanie woli charakteru, przełamywanie bariery sztywności myślenia, rozpoznawania celów i preferencji poszczególnych członków grupy, • nastawienie na realizację pozytywnych celów, • krzewienie kultury osobistej, respektowanie uniwersalnych wartości. • • • • • • • Treść i przebieg ćwiczenia 3: • wykorzystując dowolne środki plastyczne, członkowie grup projektują biurko dla: o charyzmatycznego szefa produkcji, o szalonego menedżera, o pracownicy działu kadr; • prace wraz z komentarzem prezentowane są na forum. Treść i przebieg ćwiczenia 4: • członkowie grup wypisują cechy organizacji, posługując się kolejnymi literami alfabetu: o a – np. ambitni pracownicy, o b – …, Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją... 99 o c – …, o itd; • wypowiedzi prezentowane są na forum. • • • • • • • Faza ćwiczeń końcowych Cele: doskonalenie umiejętności czytelnego i jasnego precyzowania myśli, zdolność rozpoznawania uczuć i emocji, nazywania ich stosownie do sytuacji, rozróżnianie emocji, kształcenie zdolności empatii, krzewienie tolerancji, kształcenie intuicji i wyczucia. Treść i przebieg ćwiczenia 1: członkowie grup przydzielają pozostałym grupom zwierzęta, stosownie argumentując swój wybór, np. grupa – ogień przydziela: o grupie – woda (zwierzę), ponieważ…, o grupie – ziemia (zwierzę), ponieważ…, o grupie – powietrze (zwierzę), ponieważ…; wypowiedzi prezentowane są na forum. Treść i przebieg ćwiczenia 2: • każdy z uczestników zajęć otrzymuje odbitkę ksero z wydrukowanymi na niej zdjęciami 10 przedmiotów: korek od butelki, długopis, nożyczki, kubek jednorazowy, zegarek, znak drogowy „Niebezpieczeństwo”, linijka, lampka nocna, ramka do zdjęć, kompas; • dobierając i wycinając odpowiednie zdjęcia przedmiotów, buduje symboliczną kompozycję: „Lider zespołu – jaki powinien być”; • każdemu użytemu do kompozycji przedmiotowi dopisuje znaczenie symboliczne, np. kubek jednorazowy – lider pełen pomysłów; 100 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień • kompozycja plastyczna wraz z komentarzem prezentowana jest na forum. • • • • • • SCENARIUSZ III Faza ćwiczeń wstępnych Cele: samopoznanie jako warunek dobrego funkcjonowania człowieka, samoakceptacja, budowanie postawy otwartości, poznanie siebie wzajemnie, kształtowanie satysfakcjonujących stosunków międzyludzkich, pozytywne wykorzystanie energii emocjonalnej. Treść i przebieg ćwiczenia 1: • każdy z uczestników zajęć zapisuje na kartce od 3 do 5 charakterystycznych dla siebie elementów osobowości (np.: cechy charakteru, ulubione zajęcia, hobby); • następnie kartki gromadzone są w woreczku (pudełku); • każdy z uczestników zajęć wyciąga dowolną kartkę i próbuje odgadnąć, kim jest ta osoba, czyja to charakterystyka. Treść i przebieg ćwiczenia 2: „Ja – poszukiwanie” • każdy uczestnik zajęć dobiera jednorodny materiał przyrodniczy z podanych: kamień, patyk, źdźbło trawy, liść, piasek, ale taki, z jakim się identyfikuje; • z wybranego materiału tworzy kompozycję odzwierciedlającą jego osobowość, • prezentuje swoją pracę opatrując ją komentarzem (np. wybrałem kamienie, ponieważ jestem twardy i nieustępliwy, ułożyłem z kamieni kwadrat, gdyż mam swoje nienaruszalne zasady). „Ja i TY – porozumienie” • po zapoznaniu się z pracą i omówieniem wszystkich uczestników zajęć, następuje łączenie się osób w pary, Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją... 101 • warunkiem łączenia się osób w pary jest odmienny materiał, ale zbliżone cechy i preferencje osób dobierających się, • w parach tworzone są kompozycje dwu-materiałowe, które będą odzwierciedlać cechy, preferencje, postawy wspólne dla osób w parze, • następuje prezentacja kompozycji uzupełniona komentarzem uwzględniającym wspólne cechy, preferencje, postawy osób w parze (np. wyznajemy proste reguły i zasady – dla kompozycji: kamień i patyk). • • • • • • Faza ćwiczeń właściwych Cele I etapu: przełamywanie barier konwencji i nawyku, tworzenie atmosfery bezpieczeństwa, wzajemnego zaufania i nie narzucania własnej woli, tworzenie atmosfery życzliwości i sympatii, sprzyjanie kierowanej ludyczności, zacieśnianie stosunków interpersonalnych, budowanie zespołów, odkrywanie mocnych i słabych stron pracy zespołu. Treść i przebieg ćwiczenia 1: • uczestnicy zajęć dobrani w pary pisemnie opracowują uzasadnienie, dlaczego na emblemacie (logo) firmy: o KOMFORT widnieje jeż, o ATLAS – bocian, o DOMAR – nosorożec, o PITARELLO – słoń, o ERA GSM (karta tak-tak) – pingwin; • następnie decydują i zapisują na kartce, jakie zwierzę umieściliby w logo firmy produkującej: o dzianinę, włóczki, o sprzęt sportowy, o urządzenia oświetleniowe, o materiały opatrunkowe, o blachę nierdzewną; • wypowiedzi prezentowane są na forum. 102 • • • • ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Treść i przebieg ćwiczenia 2: Wersja A: uczestnicy zajęć zostają podzieleni na 6-8 osobowe zespoły, każda z osób w zespole losuje karteczkę z nazwą przedmiotu, np. papier śniadaniowy, grzebień, cukierek itp.; osoba, która jako pierwsza losowała karteczkę z nazwą przedmiotu, rozpoczyna opowiadanie, tworząc zdanie z nazwą wylosowanego przedmiotu; kolejno, pozostali członkowie zespołu, tworzą zdania z nazwami przedmiotów przez siebie wylosowanymi tak, by powstało sensowne opowiadanie. Wersja B: • osoba wytypowana jako pierwsza losuje karteczkę z nazwą przedmiotu, np. papier śniadaniowy, grzebień, cukierek itp., i rozpoczyna opowiadanie, tworząc zdanie z nazwą wylosowanego przedmiotu; • kolejno, pozostali członkowie zajęć losując karteczkę z nazwą przedmiotu, a po usłyszeniu zdania osoby uprzedniej, tworzą zdania z nazwami przedmiotów przez siebie wylosowanymi tak, by powstało sensowne opowiadanie. Cele II etapu: umiejętność współpracy i synergii, sprzyjanie efektom facylitacji społecznej, kształcenie zachowań asertywnych, zdolność motywowania się, kształtowanie woli charakteru, przełamywanie bariery sztywności myślenia, rozpoznawania celów i preferencji poszczególnych członków grupy, • nastawienie na realizację pozytywnych celów, • krzewienie kultury osobistej, respektowanie uniwersalnych wartości. • • • • • • • Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją... 103 Treść i przebieg ćwiczenia 3: • uczestnicy zajęć, podzieleni uprzednio na 6-8 osobowe zespoły, wykonują prace plastyczne o charakterze symbolicznym z materiału gazetowego pt. „Organizacja”, na kolejno wskazanych formatach: o 50 × 50 cm., o 10 × 10 cm., o 1 × 1 cm.; • zespoły prezentują prace na forum, uzupełniając je komentarzem. • • • • • • • Treść i przebieg ćwiczenia 4: utworzone uprzednio 6-8 osobowe zespoły, dobierają prezenty z gazet reklamowych hipermarketów dla: o prezesa banku, o kolegi/koleżanki z pracy, o menedżera szczebla średniego, o handlowca, o sekretarki, o brygadzisty, o sprzątaczki; zespoły prezentują prace na forum, uzupełniając je komentarzem. Faza ćwiczeń końcowych Cele: doskonalenie umiejętności czytelnego i jasnego precyzowania myśli, zdolność rozpoznawania uczuć i emocji, nazywania ich stosownie do sytuacji, rozróżnianie emocji, kształcenie zdolności empatii, krzewienie tolerancji, kształcenie intuicji i wyczucia. Treść i przebieg ćwiczenia 1: • każdy z uczestników zajęć wyobraża sobie, że okrąg to organizacja (zakład, instytucja, macierzysta placówka), a punkty w nim to pracownicy; 104 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Rys. 2. Okrąg jako symboliczna reprezentacja organizacji Źródło: opracowanie własne • zaznacza siebie „Ja – teraz” w okręgu, przyjmując, że celem jest środek okręgu; • następnie, zapisuje co zrobi, jakie działania zamierza podjąć, aby osiągnąć punkt docelowy? Treść i przebieg ćwiczenia 2: • każdy z uczestników zajęć ma przygotowane trzy kwadraty: dwa białe, jeden czarny (wszystkie o jednakowych wymiarach); • należy dokonać podziału czarnego kwadratu tnąc go na takie elementy, aby posługując się nimi utworzyć na dwu pozostałych białych kwadratach maksymalnie różne układy plastyczne. Należy wykorzystać cały czarny kwadrat; • następnie, należy odnieść obie kompozycje do sytuacji zawodowej (jedna) i domowej (druga); • prace uzupełnić komentarzem, odpowiadając na pytanie: jakie podejmiesz działania, aby każda z tych sytuacji mogła zaistnieć wymiennie, tzn. kompozycja uznana przez ciebie za przedstawiającą sytuację domową, mogła stać się sytuacją zawodową i odwrotnie. Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją... 105 Podsumowanie Kwalifikacje zawodowe obejmują umiejętności, wiadomości i cechy psychofizyczne niezbędne do wykonywania danego zawodu.12 Kwalifikacje zawodowe są zawsze potwierdzane określonym certyfikatem. Można przyjąć za T. Oleksynem, że kwalifikacje zawodowe obejmują wykształcenie, wiedzę zawodową, umiejętności zawodowe i cechy psychofizyczne.13 Kompetencje zawodowe to zdolność wykonywania czynności w zawodzie dobrze lub skutecznie, zgodnie ze standardami wymaganymi na stanowisku pracy, wspierana określonymi zakresami umiejętności, wiadomości i cechami psychofizycznymi, jakie powinien posiadać pracownik.14 Przywołując definicję T. Oleksyna możemy powiedzieć, iż kompetencje to czynniki leżące po stronie pracownika, które zapewniają zdolność do skutecznego działania.15 Kompetencje zawodowe to pojęcie szersze, obejmujące zarówno potrzebne do wykonywania zawodu kwalifikacje, jak i zdolność przystosowania się do nowych sytuacji, wymagająca wiele własnej inicjatywy i zaangażowania, prowadząca do skutecznego działania. „Skuteczność” to domena kompetencji odróżniająca je od kwalifikacji.16 Zatem kompetencje to zdolność skutecznej realizacji określonych zadań związanych z pracą lub osiągania pożądanych wyników. Prowadzone badania naukowe nad kompetencjami menedżerów wykazały, że źródłem sukcesów zawodowych były w dużym stop12 S.M. Kwiatkowski, Z. Sepkowska, Budowa standardów kwalifikacji zawodowych w Polsce. Biblioteka Pedagogiki Pracy, Warszawa-Radom, 2000, s. 9. 13 T. Oleksyn, Zarządzanie kompetencjami w organizacji. (w:) Szkolenie i rozwój pracowników a sukces firmy. (red.) A. Ludwiczyński. Polska Fundacja Promocji Kadr, Warszawa, 2000, s. 61. 14 S.M. Kwiatkowski, Z. Sepkowska, Budowa standardów kwalifikacji zawodowych w Polsce. Biblioteka Pedagogiki Pracy, Warszawa-Radom, 2000, s. 13. 15 T. Oleksyn, Zarządzanie kompetencjami w organizacji. (w:) Szkolenie i rozwój pracowników a sukces firmy. (red.) A. Ludwiczyński. Polska Fundacja Promocji Kadr, Warszawa, 2000, s. 61-62. 16 K. Konecki, Pozyskiwanie pracowników o strategicznych kompetencjach. (w:) Szkice z zarządzania zasobami ludzkimi. (red.) H. Król. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa, 2002 . 106 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień niu kompetencje społeczno-psychologiczne oraz cechy osobowości kadry zarządzającej. Wśród kluczowych umiejętności określających menedżera skutecznego wyróżniono: • umiejętność komunikowania się, w tym: uważnego słuchania werbalnego i niewerbalnego, współdziałania w komunikacji; • umiejętność przywództwa (analiza relacji pomiędzy osobą kierującą a zespołem); • kompetencję emocjonalna, w tym: sposób radzenia sobie ze sobą i z innymi ludźmi; • umiejętność rozpoznawania emocji, w tym: rozpoznawanie schematów, czyli myślenie „całościowe”, co pozwala na selekcję informacji strategicznych; • skuteczne radzenie sobie ze stresem; • poczucie koherencji (bodźce ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego są wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania); • innowacyjność i umiejętność przystosowania się; • otwartość na nowe metody i formy pracy; • motywacja, w tym dążenie do osiągnięć, zaangażowanie, inicjatywa i optymizm; • empatia. Badania dowiodły jednocześnie, że im wyższe stanowisko, tym mniejszego znaczenia nabierają kwalifikacje, a ważniejsze stają się kompetencje. Kształcenie wyższe zmierza do uformowania kwalifikacji zawodowych, stara się również ukształtować kompetencje społeczne. Dbając o kształcenie kompetencji społecznych, w tym jednej z ważniejszych – umiejętności EQ, w ramach przedmiotu: Psychologia zarządzania, zaproponowano studentom Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Łódzkiej warsztaty stymulujące umiejętności inteligencji emocjonalnej. Uzupełnienie wykładów warsztatami zdaje się być zgodne z ogólną tendencją dydaktyczną, preferującą przede wszystkim takie czynności dydaktyczne nauczyciela-wykładowcy, które ukierunkowane są na pomoc uczniomstudentom w kształtowaniu umiejętności produktywnego myślenia oraz takie jego działania, dzięki którym uczniowie-studenci stają się „konstruktorami” własnej wiedzy. Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją... 107 Wśród strategii postępowania dydaktycznego (modeli kształcenia) za najważniejsze można uznać17: • nauczanie poszukujące, • uczenie się we współpracy, • uczenie się przez doświadczenie. Osnową nauczania poszukującego, zwanego niekiedy „poszukującym uczeniem się” lub „metodą dociekań” są koncepcje myślenia i rozwiązywania problemów. Strategia nauczania poszukującego sprzyja myśleniu dywergencyjnemu i twórczemu rozwiązywaniu problemów za sprawą stosowania zasad twórczego myślenia, ograniczania barier myślenia, stawiania problemów, wykorzystania metod i technik heurystycznych do ich rozwiązywania. Warsztaty EQ dla przyszłych menedżerów wplatają się w ideę nauczania poszukującego. Ich wartość upatruje się w wykorzystaniu przez studentów myślenia dywergencyjnego nie tylko podczas procesu poszukiwania rozwiązań, ale i w trakcie dostrzegania problemów. Cenną strategią współczesnego postępowania dydaktycznego jest „uczenie się przez doświadczenie”. Uczenie się przez doświadczenie jest procesem ciągłym, składającym się z czterech etapów18: • konsekwentnego doświadczania (samodzielne działanie zaplanowane lub przypadkowe), • refleksyjnej obserwacji (aktywne myślenie o zdobytym doświadczeniu i jego znaczeniu dla podejmowanych działań), • abstrakcyjnej konceptualizacji (uogólnianie zdobytych uprzednio doświadczeń w celu stworzenia różnych koncepcji i pomysłów, mogących znaleźć zastosowanie w podobnych sytuacjach), • aktywnego eksperymentowania (wdrażanie koncepcji i pomysłów do nowych sytuacji). Istota uczenia się przez doświadczenie ukryta jest w cykliczności tego procesu – nowe konkretne doświadczenie daje początek nowe17 R.A. Arends, Uczymy się nauczać. WSiP, Warszawa, 1994 M. Amstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Dom Wydawniczy ABC, Kraków, 2000, s. 436. 18 108 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień mu cyklowi. Uproszczona wersja cyklu uczenia się przez doświadczenie najlepiej ten fakt podkreśla19: • doświadczenie, • ewaluacja (ocena) doświadczenia, refleksja, • wnioski wynikające z doświadczenia – teoria, • planowanie następnego doświadczenia. Wydaje się, że warsztaty stymulujące umiejętności inteligencji emocjonalnej dla „uczenia się przez doświadczenie” mogą okazać się wielce użyteczne na każdym etapie uczenia się. Ludzie pracujący razem jako jedna grupa potrafią dokonać rzeczy, których osiągnięcie nie zawsze jest możliwe z osobna – stwierdzeniu temu trudno zaprzeczyć w obliczu literatury przedmiotu. Model „uczenia się we współpracy” wyrasta na gruncie tego stwierdzenia, jednocześnie odwołując się do psychologii społecznej i teorii małych grup.20 Uczenie się we współpracy sprzyja osiągnięciu trzech podstawowych celów21: • podwyższeniu efektów kształcenia – „uczenie się we współpracy zmienia często normy związane z osiągnięciami dydaktycznymi, podwyższa poziom wiedzy i umiejętności uczniów o niskim i wysokim poziomie percepcji. Uczniowie dobrzy pomagają słabym w nauce, a przez to uczniowie słabi otrzymują indywidualną porcję wiedzy, a uczniowie dobrzy rozpoznają strukturę i związki pomiędzy poszczególnymi partiami kształcenia”; • zapewnieniu większej akceptacji dla innych osób, „np. sprawnych inaczej, czy osób innego pochodzenia. Uczenie się we współpracy powoduje wzajemne zależności pomiędzy członkami grupy i wspólną pracę nad stawianymi zadaniami, co w efekcie powoduje tolerancję i wzajemny wobec siebie szacunek”; 19 G. Uhman, Uczenie się przez doświadczenie. Vademecum nauczyciela szkoły zawodowej. KOWEZ, Warszawa, 2000 20 R.A. Arends, Uczymy się nauczać. WSiP, Warszawa, 1994 21 A. Mikina, B. Zając, Jak wdrażać metodę projektów. Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków, 2004, s.33-34 Małgorzata Olczak – EQ w zarządzaniu organizacją... 109 • ukształtowaniu u uczących się umiejętności zespołowego działania. „Umiejętności te odgrywają coraz większą rolę w społeczeństwie, gdzie większość ludzi pracuje w instytucjach, oczekujących od pracowników tych umiejętności”. Warsztaty EQ dla przyszłych menedżerów z powodzeniem uczestniczą w strategii dydaktycznej: „uczenia się we współpracy”. Bibliografia Amstrong M. (2000), Zarządzanie zasobami ludzkimi. Kraków, Dom Wydawniczy ABC. Arends R. A. (1994), Uczymy się nauczać. Warszawa, WSiP. Goleman D. (1997), Inteligencja emocjonalna. (tłum.) A. Jankowski. Poznań, „Media Rodzina”. Goleman D. (1999), Inteligencja emocjonalna w praktyce. (tłum.) A. Jankowski, Poznań, „Media Rodzina”. Heidtman J. (2003), Czytaj napisy. Charaktery, nr 1. Konecki K. (2002), Pozyskiwanie pracowników o strategicznych kompetencjach. (w:) Szkice z zarządzania zasobami ludzkimi. (red.) H. Król. Warszawa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego. Konrad S., Hendl C., (2000), Inteligencja emocjonalna. Podręcznik z zestawem ćwiczeń. (tłum.) M. Dos Santos. Katowice, „Videograf II”. Kwiatkowski S. M., Sepkowska Z. (2000), Budowa standardów kwalifikacji zawodowych w Polsce. Warszawa-Radom, Biblioteka Pedagogiki Pracy. Mikina A., Zając B. (2004), Jak wdrażać metodę projektów. Kraków, Oficyna Wydawnicza IMPULS. Nosal C. (1998), Inteligencja emocjonalna (1). Charaktery, nr 4. Oleksyn T. (2000), Zarządzanie kompetencjami w organizacji. (w:) Szkolenie i rozwój pracowników a sukces firmy. (red.) A. Ludwiczyński. Warszawa, Polska Fundacja Promocji Kadr. Płużek Z. (1997), Rola uczuć wyższych w życiu człowieka. (w:) Świat ludzkich uczuć. (red.) W. Szewczyk. Tarnów, Byblos. 110 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Salovey P., Sluyter D. J. (1999) (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna: problemy edukacyjne. (tłum.) M. Karpiński. Poznań, „Rebis”. Santorski J. (1998), Sukces emocjonalny. Inteligencja emocjonalna w miłości i pracy. Warszawa, Jacek Santorski & Co. Segal J. (2006), Jak pogłębić inteligencję emocjonalną: program treningu ujawniającego potęgę uczuć i intuicji. Warszawa, Jacek Santorski & Co. Uhman G. (2000), Uczenie się przez doświadczenie. Vademecum nauczyciela szkoły zawodowej. Warszawa, KOWEZ. R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Katarzyna Lechowicz funkcjonalny charakter przywilejów i immunitetów honorowych urzędników konsularnych functional nature of the privileges and immunities of honorary consular officers Streszczenie W artykule przedstawione zostały podobieństwa i rozbieżności w zakresie przywilejów oraz immunitetów jakie posiadają honorowi i zawodowi urzędnicy konsularni. Przywileje oraz immunitety konsulów honorowych są kształtowane odmiennie przez poszczególne państwa. Taki stan nie sprzyja ujednoliceniu statusu prawnego konsula honorowego oraz zawodowego. Trudności praktyczne mogą powstać między innymi przy próbie rozszerzenia funkcji honorowego urzędnika konsularnego o funkcje przewidziane w Konwencji. W konsekwencji może okazać się, że zakres przywilejów i immunitetów honorowego urzędnika konsularnego nie jest wystarczający i adekwatny w do zadań, jakie są przed nim stawiane. Ponadto niesienie efektywnej pomocy obywatelom wymaga ściślejszej współpracy zawodowych i honorowych urzędników konsularnych. summary The article presents the similarities and differences in the privileges and immunities as are honorary and professional consular of- 112 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień ficers. Privileges and immunities of honorary consuls are shaped differently by each state. Such a situation is not conducive to the unification of the legal status and the Honorary Consul of training. Practical difficulties may arise, inter alia, when you try to extend the functions of honorary consular officer of the functions provided for in the Convention. As a result, it may be that the scope of the privileges and immunities of honorary consular officer is not sufficient and adequate for the tasks that are placed in front of him. In addition, bringing effective assistance to citizens requires closer collaboration of professional and honorary consular officers. Słowa klucze: honorowy urzędnik konsularny, zawodowy urzędnik konsularny, honorowy urząd konsularny, przywileje, immunitety, stosunki konsularne, prawo międzynarodowe, archiwum konsularne, służba konsularna państwa. Keywords: honorary consular officers, career consular officer, honorary consular, privileges, immunities, consular relations, international law, consular archives, state consular service. uwagi wstępne Zgodnie z zasadami prawa konsulatu każdemu państwu przysługuje prawo wysyłania przedstawicieli konsularnych do innych państw oraz przyjmowania przedstawicieli konsularnych z innych państw1. W XIX wieku, kiedy wyraźnie wzrosła liczba koniecznych interwencji w zakresie opieki obywateli, wyodrębnił się podział konsulów na dwie różne, z punktu widzenia położenia prawnego w państwie przyjmującym, kategorie: konsulów zawodowych (łac. consules missi)2 i konsulów honorowych (łac. con1 A. Łazowski, A. Zawidzka, Prawo międzynarodowe publiczne, C.H. Beck, Warszawa 2001, s. 131. 2 Konsul zawodowy zwany także etatowym to: „urzędnik wykonujący funkcje konsularne w państwie przyjmującym.”, P. Czubik, Definicje konsula w prawie polskim i międzynarodowym, „Jurysta” 2004, nr 4, s. 34. Katarzyna Lechowicz – funkcjonalny charakter przywilejów... 113 sules electi)3. Mimo dwóch wieków funkcjonowania odrębnych kategorii urzędników konsularnych zakres terytorialny, rzeczowy i osobowy immunitetu honorowego urzędnika konsularnego wciąż budzi liczne kontrowersje, a instytucja honorowego urzędnika konsularnego zachowuje nadal fakultatywny charakter4. Praktyka wskazuje, że dotychczasowy zakres przywilejów i immunitetów honorowego urzędnika konsularnego jest węższy od zawodowego urzędnika konsularnego5 i personelu dyplomatycznego6, skutkiem czego efektywność pracy konsulów honorowych nierzadko może być niższa niż oczekiwana. Założeniem przedmiotowego opracowania jest przedstawienie przywilejów i immunitetów honorowego urzędnika konsularnego oraz próba wskazania niezbędnych zmian w organizacji służby konsularnej. instytucja konsula honorowego w praktyce Rozwój stosunków międzynarodowych oraz ruchu osobowego na świecie w drugiej połowie XIX wieku wpłynął na rozbudowę służby konsularnej. Możliwość utrzymania dotychczasowego modelu zawodowej służby konsularnej była jednak ograniczona z powodu narastających barier ekonomicznych, kadrowych i politycznych. Odpowiedzią na wspomniane trudności była instytucja honorowego urzędnika konsularnego, którego działalność szybko znalazła szerokie zastosowanie. Niektóre państwa oparły nawet organizację swojej służby konsularnej na konsulach honorowych. Praktyka ta przynosiła najczęściej pomyślne rezultaty. Pod koniec XX wieku proporcje pomiędzy zawodową, a honorową służbą konsularną na świecie wskazywały wyraźnie na oparcie 3 K. Libera, Instytucja konsula honorowego i jej wykorzystanie w polskiej służbie zagranicznej, „Zeszyty Naukowe SGPiS” 1958, nr 6, s. 16. 4 J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, LexisNexis, Warszawa 2008, s. 574. 5 S. Sawicki, Konsul honorowy, „Sprawy Międzynarodowe” 1987, nr 6, s. 121. 6 J. Osiecki, Służba dyplomatyczna i konsularna w świetle kodyfikacji prawa konsularnego, „Państwo i Prawo” 1964, z. 5-6, s. 797. 114 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień zagranicznej służby konsularnej na instytucji konsula honorowego. Obecnie trend ten można zauważyć także w Polsce7. Działania podejmowane przez honorowych urzędników konsularnych korespondują z potrzebami zawodowej służby konsularnej oraz istotnie ją uzupełniają w zakresie promocji współpracy kulturalnej, turystycznej, gospodarczej lub naukowej. Zaangażowanie konsulów honorowych przynosi wymierne efekty8. 7 Wzrost liczby urzędów konsularnych kierowanych przez honorowych urzędników konsularnych przypada w Polsce na lata dwudzieste XX wieku. Jeszcze w 1929 roku Polska posiadała 140 urzędy konsularne, z czego 104 urzędy konsularne kierowane były przez zawodowych, a 36 przez honorowych urzędników konsularnych. Już w 1938 roku liczba urzędów konsularnych kierowanych przez honorowych urzędników konsularnych wynosiła 79, a tylko 28 urzędów konsularnych kierowanych było przez zawodowych urzędników konsularnych. W czasie II wojny światowej liczba konsulów honorowych zaczęła się zmniejszać. W 1940 roku Polska posiadała 192, w 1941 roku 135, natomiast w 1945 roku tylko 78 placówki konsularne kierowane były przez honorowych urzędników konsularnych. (por. E. Pałyga, Stosunki konsularne Drugiej Rzeczypospolitej, PWN, Warszawa 1970, s. 154-155). Od 1945 roku Polska odstąpiła od praktyki ustanawiania konsulatów kierowanych przez honorowych urzędników konsularnych. Dopiero w latach osiemdziesiątych powrócono do praktyki ustanawiania konsulów honorowych. W 1990 roku Polska posiadała ogółem 125 urzędów konsularnych, w tym 13 kierowanych było przez honorowych urzędników konsularnych (por. T. Joniec, Polska służba konsularna 1918-1995, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1996, s. 69). W 1995 roku było 55 polskich konsulatów kierowanych przez konsulów honorowych, w 1996 roku – 70, a w 2000 roku aż 117. (por. B. Wierzbicki, Prawo międzynarodowe publiczne, Temida 2, Białystok 2001, s. 82). W ostatniej dekadzie zauważyć należy dynamiczny wzrost liczby konsulatów kierowanych przez honorowych urzędników konsularnych. O ile w 2006 roku odnotowano 175 honorowych urzędów konsularnych (przy ogólnej liczbie 313 urzędów konsularnych), o tyle w 2011 roku liczba ta zwiększyła się i wyniosła 177 honorowych urzędów konsularnych przy ogólnej liczbie 285 urzędów konsularnych (por. Raport o pracy polskiej służby konsularnej w 2011 roku, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Konsularny, Warszawa 2012, s. 4). 8 W 2005 roku konsul honorowy w Brnie udzielał pomocy prawnej oraz popularyzował studia w języku polskim na Uniwersytecie w Ostrawie, a konsul honorowy w Sheffield (Anglia) wspierał akcję zakupu sprzętu medycznego dla polskich szpitali. W tym samym roku konsul honorowy w Bari (Włochy) odegrał istotną rolę w działaniach na rzecz zwalczania procederu nielegalnego zatrudniania obywateli polskich na plantacjach oraz udzielał aktywnej pomocy finansowej i organizacyjnej pokrzywdzonym (por. Raport o pracy polskiej służby konsularnej w 2005 roku, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Konsularny, Warszawa 2006, Katarzyna Lechowicz – funkcjonalny charakter przywilejów... 115 honorowy, a zawodowy urzędnik konsularny Pozycja prawno międzynarodowa konsula honorowego uregulowana została w rozdziale III Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych podpisanej 24 kwietnia 1963 roku. W jedenastu artykułach tego rozdziału (58-58) zawarte zostały regulacje bezpośrednio odnoszące się do konsulów honorowych i kierowanych przez nich urzędów konsularnych. Nie istnieje legalna definicja „konsula honorowego”9. Konwencja wiedeńska w art. 1 ust. 2 ogranicza się jedynie do podziału konsulów na dwie kategorie: zawodowych oraz honorowych urzędników konsularnych10. Część przedstawicieli doktryny stoi na stanowisku, s. 34). W 2006 roku z inicjatywy konsula honorowego w Hull (Wielka Brytania) doszło do intensyfikacji wymiany kulturalno-naukowej z polskimi uczelniami, natomiast honorowy w Anchorage (USA) wsparł finansowo polską szkołę (por. Raport o pracy polskiej służby konsularnej w 2006 roku, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Konsularny, Warszawa 2007, s. 35). W 2007 roku konsul honorowy w RP w Antananarivo (Madagaskar) przyczynił się do zrealizowania dwóch projektów rozwojowych polegających na hodowli ryb i uprawie ziemniaków, natomiast konsul honorowy RP w Quito (Ekwador) z zaangażowaniem świadczył pomoc polskim więźniom, co skutkowało przeniesieniem ich do polskich zakładów karnych. W tym samym roku konsul honorowy w Bostonie (USA) aktywnie wspierał program wymiany studentów pomiędzy Boston University, a polskimi uczelniami (por. Raport o pracy polskiej służby konsularnej w 2007 roku, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Konsularny, Warszawa 2008, s. 35-36). W 2010 roku konsul honorowy RP na Haiti aktywnie uczestniczył w poszukiwaniach poszkodowanych w wyniku trzęsienia ziemi Polaków oraz udzielił pomocy polskim ratownikom podczas ich pobytu z misji humanitarnej. W tym samym roku konsul honorowy w Concepcion (Chile) po trzęsieniu ziemi wspomagał finansowo, dostarczał żywność i lekarstwa poszkodowanym oraz pomógł w ich transporcie w bezpieczne rejony. Z kolei konsul honorowy w Antalyi (Turcja) pomógł 400 Polakom, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji z powodu bankructw biur podróży Selectours i Orbis (por. Raport o pracy polskiej służby konsularnej w 2010 roku, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Konsularny, Warszawa 2011, s. 29). 9 L. T. Lee, Consular Law and Practice, Clarendon Press, Oxford 1991, s. 58. 10 Tekst Konwencji [w:] A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Prawo dyplomatyczne i konsularne, Wybór dokumentów, Lubelskie Wydawnictwo Prawnicze, Lublin 2001, s. 30. 116 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień że brak legalnej definicji jest poważną wadą Konwencji11. Przykłady definicji legalnych instytucji konsula honorowego można jednak wskazać w dwustronnych konwencjach konsularnych12. Konsulem honorowym może być osoba, która posiada obywatelstwo państwa przyjmującego, może być także obywatelem państwa wysyłającego, lub państwa trzeciego, a nawet bezpaństwowcem zamieszkującym stale w państwie przyjmującym13. Zakres przywilejów i immunitetów konsula honorowego, posiadającego obywatelstwo państwa przyjmującego lub stałe w nim zamieszkanie, jest węższy niż pozostałych konsulów honorowych. Wynika to z powszechnie przyjętej przez państwa zasady równości wobec prawa wszystkich obywateli. Zakres przyznawanych funkcji honorowym urzędnikom konsularnym, w praktyce państw jest różny i zmienia się w zależności od potrzeb. Konsul honorowy wykonuje swe funkcje z upoważnienia państwa wysyłającego. Katalog funkcji honorowego urzędnika konsularnego może podlegać ograniczeniu lub rozszerzeniu14. Zakres przyznanych funkcji, podobnie jak w przypadku konsula zawodowego, jest zależny od charakteru stosunków z państwem przyjmującym15. Zwykle zadania konsulów honorowych wykonywane są jednak w ograniczonym zakresie w porównaniu z zadaniami wykonywanymi przez konsulów zawodowych, którzy funkcjonując w obcym systemie prawnym, dokonują czynności, które wynikają 11 Z. Czubiński, Instytucja konsula honorowego w polskim prawie konsularnym i w polskiej praktyce, „Zeszyty Naukowe UJ, Prace z zakresu nauk politycznych” 1987, z. 31, s. 8. 12 W Konwencji zawartej w 1972r. pomiędzy Francją i Tunezją znajduje się stwierdzenie, iż honorowym urzędnikiem konsularnym jest każda osoba niezależnie od wykonywania funkcji konsularnych, która oprócz wykonywania funkcji konsularnych może zajmować się inną działalnością zawodową mająca na celu osiągnięcie zysku. S. Sawicki, Konsul… op. cit., s. 121. 13 W. S. Staszewski, Instytucja konsula honorowego we współczesnym prawie i praktyce polskiej, „Prawo –Administracja – Kościół” 2000, nr 4, s. 123. 14 P. Czubik, Zmiana ustawy o funkcjach konsulów RP, „Państwo i Prawo” 2004, z. 1, s. 77. 15 J. Sutor, Funkcje konsularne w zakresie obrotu prawnego zagranicą, „Palestra” 1978, nr 9, s. 43. Katarzyna Lechowicz – funkcjonalny charakter przywilejów... 117 z przestrzeni prawnej państwa wysyłającego16. Nie wszystkie działania podjęte przez konsula honorowego mogą być wykonywane samodzielnie17. Często funkcje przyznane konsulowi honorowemu ograniczają się do wykonywania najprostszych czynności o charakterze symbolicznym18. Niekiedy funkcje sprowadzają się do reprezentacji państwa wysyłającego w państwie przyjmującym19. Profesjonalne przygotowanie do służby konsularnej jest elementarną różnicą, jaka występuje pomiędzy zawodowym i honorowym urzędnikiem konsularnym. Ponadto zawodowy urzędnik konsularny jest organem monokratycznym, ponieważ wykonuje funkcje konsularne osobiście, bądź upoważnia do ich wykonywania pracowników posiadających stopnie służbowe20. Zawodowy urzędnik konsularny posiada charakter publicznoprawny, natomiast honorowy urzędnik konsularny ma charakter prywatnoprawny. Wśród kryteriów odróżniających instytucję honorowego urzędnika konsularnego od zawodowego urzędnika konsularnego, wskazuje się także: wynagrodzenie, umowę o pracę, obywatelstwo, wykonywanie innego zawodu21. Chociaż konsul honorowy nie pobiera żadnego wynagrodzenia, to może zajmować się równocześnie działalnością mającą na celu osiągniecie zysku. Honorowy urzędnik konsularny zajmuje zazwyczaj liczącą się pozycję w środowisku miejscowym, przeważnie zna dobrze stosunki miejscowe, szczególnie handlowo-gospodarcze i żeglugowe. Może przynieść państwu wysyłającemu korzyści większe 16 s. 98. P. Czubik, Prawo dostępu do konsula, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2011, 17 P. Czubik, M. Kowalski, Konsul honorowy – studium prawno międzynarodowe, Zakamycze, Kraków 1999, s. 93. 18 J. Sutor, Przywrócenie instytucji konsula honorowego do praktyki konsularnej PRL, „Nowe Prawo” 1989, Nr 5-6, s. 132. 19 P. Czubik, Granice opieki konsularnej w prawie wspólnotowym (wybrane problemy dotyczące interpretacji i możliwości zastosowania decyzji 95/553/WE), „Kwartalnik Prawa Publicznego” 2003, nr 4, s. 101. 20 A. Suławko-Karetko, Status konsula w prawie polskim, Wydawnictwo Zrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa 2008, s. 39. 21 S. Sawicki, Przywileje i immunitety konsularne, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1989, s. 195. 118 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień niż konsul zawodowy, przyczyniać się do szerszej współpracy i większej efektywności konsulatów zawodowych oraz urzędów konsularnych. funkcjonalny charakter przywilejów i immunitetów honorowego urzędnika konsularnego Najpełniejszą regulację przywilejów i immunitetów konsularnych zawiera Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych z 1963 roku. Regulacje odnoszące się do przywilejów i immunitetów honorowych urzędników konsularnych znajdują się w art. 42, 43, 44 ust. 3, 45, 53, 55 ust. 1, 58 ust. 2. Problematykę przywilejów i immunitetów konsularnych regulują również dwustronne konwencje konsularne. Procedura mianowania oraz odwoływania konsula honorowego jest analogiczna, jak w przypadku konsula zawodowego22. Do wykonywania funkcji honorowego urzędnika konsularnego, konieczna jest akceptacja (exequatur) władz państwa przyjmującego23. Przez przedstawione listy komisyjne państwa wysyłającego, państwo przeznaczenia zostaje powiadomione, że określonej osobie nadano charakter oficjalny i ma pełnić funkcję konsula w określonym okręgu24. Udzielenie exequatur przez państwo pobytu należy uznać za jednoznaczne ze zobowiązaniem przyznania konsulowi honorowemu przywilejów i immunitetów, chroniących go bezpośrednio i wyłącznie, ale w mierze wystarczającej dla jego czynności oficjalnych25. Zgodnie z art. 40 Konwencji wiedeńskiej obowiązkiem państwa przyjmujące jest traktowanie urzędników konsularnych z należy22 B. Dobrzańska, M. Sitek, Mini leksykon dyplomatyczny, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi, Józefów 2011, s. 34. 23 J. Sutor, Leksykon dyplomatyczny, LexisNexis, Warszawa 2005, s. 131. 24 A. Całus, Istota listów komisyjnych i ich znaczenie w procesie ustanawiania konsula, „Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Planowania i Statystyki”, Warszawa 1958, z. VI, s. 8. 25 K. Libera, Zasady … op. cit., s. 383. Katarzyna Lechowicz – funkcjonalny charakter przywilejów... 119 tym im szacunkiem oraz podjęcie stosownych środków dla zapobiegania zamachom na ich wolność, godność lub cześć26. Art. 53 ust. 1 Konwencji wiedeńskiej stanowi, że: „Każdy członek urzędu konsularnego korzysta z przywilejów i immunitetów przewidzianych w Konwencji z chwilą przybycia na terytorium państwa przyjmującego w celu objęcia swego stanowiska lub jeżeli znajdzie się już na tym terytorium, z chwilą przystąpienia do wykonywania swych funkcji w urzędzie konsularnym”27. Jeśli konsul honorowy zamieszkuje na obszarze danego państwa w chwili powołania go do pełnienia funkcji w urzędzie konsularnym, to ochrona powstaje z chwilą otrzymania przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych lub inną upoważnioną władzę państwa przyjmującego oficjalnej informacji o jego przystąpieniu do wykonywania obowiązków konsularnych. Powyższy artykuł wprowadza zmiany w prawie zwyczajowym, które do czasu kodyfikacji wiedeńskiej stanowiło mechanizm wyraźnie widoczny w praktyce państw28. Granicą przyznania przywilejów i immunitetów był według międzynarodowego prawa zwyczajowego termin przyznania exequatur29. Konsulowie (zarówno honorowi jak i zawodowi) zwolnieni są od obowiązków dotyczących rejestracji cudzoziemców i zezwolenia na pobyt. Wyjątkiem są honorowi urzędnicy konsularni, którzy w państwie przyjmującym wykonują działalność zawodową lub handlową w celu osiągnięcia zysku30. Honorowi urzędnicy konsularni korzystają ponadto z nietykalności osobistej, ale tylko w zakresie czynności wykonywanych przy pełnieniu swych funkcji urzędowych31. Mocą postanowień Konwencji wiedeńskiej, honorowi urzędnicy konsularni korzystają z przywileju odmowy składania zeznań doty26 Por. A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Prawo… op. cit., s. 46. Ibidem, s. 51. 28 P. Czubik, K. Żółkiewicz, Metematyczne ustalenie zakresu obowiązywania prawa międzynarodowego umownego i zwyczajowego, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego Europejskiego i Porównawczego”, Kraków 2011, vol. IX, s. 216. 29 M. Muszyński, Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych. Komentarz, Wydawnictwo STO, Bielsko-Biała 2003, s. 123. 30 Por. A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Prawo… op. cit., s. 55. 31 Ibidem, s. 57. 27 120 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień czących wykonywanej funkcji oraz nie są obowiązani do przedkładania urzędowej korespondencji lub dokumentów odnoszących się do funkcji. Zgodnie z art. 63 Konwencji wiedeńskiej postępowanie powinno być wszczęte w możliwie krótkim terminie. Konsul honorowy ma prawo odmowy zeznań jako ekspert w zakresie prawa państwa wysyłającego32. Artykuł 71 ust. 1 in fine stanowi ponadto, że jeżeli przeciw honorowemu urzędnikowi konsularnemu wszczęto postępowanie karne, to powinno być ono prowadzone, o ile to możliwe, w sposób nie utrudniający wykonywania funkcji konsularnych33. W sytuacji wszczęcia postępowania karnego konsul honorowy musi się stawić przed kompetentnymi władzami. Postępowanie karne powinno być prowadzone w sposób respektujący urzędową pozycję konsula i w sposób minimalizujący niedogodności przy wykonywaniu funkcji konsularnych, a także ze względami należnymi mu z uwagi na zajmowane stanowisko34. Zakres przywilejów i immunitetów honorowych urzędników konsularnych rozciąga się na świadczenia osobiste oraz wojskowe, a także na opłaty i podatki, jakie związane są z wykonywaniem funkcji konsularnych. Konsulowie honorowi nie pobierają wynagrodzenia za wykonywane czynności konsularne, mogą pobierać wynagrodzenie w postaci ekwiwalentu części opłat za czynności konsularne, bądź otrzymywać zwrot kosztów za wydatki związane z wykonywaniem funkcji. Konwencja wiedeńska nie reguluje zagadnienia przywilejów i immunitetów dotyczących środków transportu konsuli honorowych, pozostawiając tę kwestię regulacji wewnętrznej państw. Większość państw nie stosuje oznaczeń wyróżniających pojazd należący do konsula honorowego. Niektóre państwa zezwalają na umieszczenie na samochodzie znaczka CC obok cywilnych tablic rejestracyjnych. 32 Por. A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Prawo… op. cit., s. 47-48. P. Czubik, M. Kowalski, Konsul… op. cit. , s. 111. 34 M. N. Shaw, Prawo międzynarodowe, Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 2006, s. 447. 33 Katarzyna Lechowicz – funkcjonalny charakter przywilejów... 121 Zgodnie z art. 34 Konwencji wiedeńskiej, honorowy urzędnik konsularny może poruszać się po całym terytorium państwa przyjmującego. Natomiast art. 35 precyzuje art. 34 Konwencji wiedeńskiej, dodając swobodę poruszania się urzędnika konsularnego we wszystkich celach urzędowych. Wymiana poczty konsularnej, która zgodnie z art. 58 ust. 4 Konwencji wiedeńskiej jest nietykalna, dopuszczalna jest za zgodą państw przyjmujących. Państwa trzecie zobowiązane są przyznać korespondencji urzędowej i innym środkom urzędowego porozumiewania się znajdującym się w tranzycie, łącznie z korespondencją sporządzoną kodem lub szyfrem, taką samą swobodę i ochronę, jaką zobowiązane jest przyznawać państwo przyjmujące. Zgodnie z art. 54 ust. 3 Konwencji wiedeńskiej państwo trzecie zobowiązane jest także przyznać kurierom konsularnym oraz bagażowi konsularnemu znajdującemu się w tranzycie taką samą nietykalność i ochronę, jaką przyznaje państwo przyjmujące kurierom i poczcie zawodowej służby konsularnej35. Honorowi urzędnicy konsularni, podobnie jak konsulowie zawodowi, posiadają ułatwienie w związku z porozumiewaniem się z rządem, misjami dyplomatycznymi, innymi urzędami konsularnymi oraz obywatelami. W tym celu mogą wykorzystać wszystkie publiczne środki łączności, pocztę dyplomatyczną lub konsularną, posługiwać się kurierami dyplomatycznymi lub konsularnymi swego państwa oraz wysyłać i otrzymywać korespondencję zaszyfrowaną36. Praktyka nieskrępowanego porozumiewania się przy pomocy kuriera dyplomatycznego oraz poczty przesyłanej przez kuriera dyplomatycznego łączy się z zasadą swobody komunikowania się państwa wysyłającego, z jego misjami dyplomatycznymi lub urzędami konsularnymi37. Zgodnie z art. 36 Konwencji wiedeńskiej konsul honorowy, podobnie jak zawodowy może porozumiewać się z obywatelami pań35 J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, LexisNexis, Warszawa 2008, s. 579. A. Żebrowski, Przywileje i immunitety dyplomatyczne podczas konfliktu zbrojnego, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Warszawa 1999, s. 66. 37 J. Sutor, Status kuriera i poczty dyplomatycznej, „Nowe Prawo” 1987, Nr 478, s. 67. 36 122 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień stwa wysyłającego na obszarze państwa przyjmującego, odwiedzać aresztowanych lub uwięzionych obywateli państwa wysyłającego, rozmawiać i korespondować z nimi, a także zapewniać im zastępstwo prawne38. Prawo konsula do porozumiewania się z obywatelami pozbawionymi wolności, w okresie poprzedzającym przyjęcie Konwencji wiedeńskiej z 1963 roku, było uznawane za normę międzynarodowego prawa zwyczajowego39. Konsul honorowy ma obowiązek poinformowania o przypadkach: zgonu obywatela państwa wysyłającego, o ustanowieniu opieki lub kurateli40, o przypadkach otwarcia spadku na skutek zgonu, a także o przypadkach utknięcia na mieliźnie lub rozbicia się statku – jeśli statek ma przynależność państwa wysyłającego. W przeciwieństwie do zawodowego urzędnika konsularnego, konsul honorowy nie dokonuje czynności notarialnych41 oraz nie poświadcza podpisów42, nie pełni funkcji urzędnika administracji, nie dokonuje rekwizycji, nie reprezentuje obywateli przed organa38 A. Żebrowski, Przywileje … op. cit., s. 67. Zasadę tę respektowały nawet faszystowskie Niemcy. Świadczy o tym skuteczna interwencja w 1935r. konsula generalnego Stanów Zjednoczonych w Hamburgu w sprawie marynarza Lawrence’a Simpsona zatrzymanego za przemyt do Niemiec materiałów propagandowych. Więziono go piętnaście miesięcy bez sądu. Jednakże nawet Niemcy uznały prawo konsula do odwiedzin oraz wymiany korespondencji, co skutkowało uwolnieniem więźnia. J. Sandorski, Opieka dyplomatyczna a międzynarodowa ochrona praw człowieka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2006, s. 293. 40 S. Sawicki, Uprawnienia konsula w zakresie opieki i kurateli, „Przegląd Sądowy” 1993, Nr 1, s. 47-48. 41 Konsul honorowy nie wykonuje czynności notarialnych, gdyż tylko urzędnicy zawodowi, mogą dać gwarancję należytego wykonania tego rodzaju czynności. P. Czubik, Ograniczenie funkcji i czynności notarialnych konsula RP w świetle polskiego prawa konsularnego na tle uregulowań prawa publicznego międzynarodowego,” Rejent” 1997, nr 10 (8), s. 74; A. Oleszko, Funkcje konsularne w sprawach notarialnych według konwencji zawartych przez Polskę w latach 1991-1995, „Rejent” Nr 3 (59), s. 28-29; R. Wrzecionek, Konsul wykonujący czynności notarialne, „Europejski Przegląd Sądowy” 2008, Nr 1, s. 29-30. 42 P. Czubik, Konsularne poświadczanie podpisów na pełnomocnictwach do przeniesienia własności nieruchomości sporządzonych zagranicą w zwykłej formie pisemnej, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego Europejskiego i Porównawczego” 2009, Vol. VII, z. 2, s. 176. 39 Katarzyna Lechowicz – funkcjonalny charakter przywilejów... 123 mi państwa przyjmującego43. Należy odnotować, że zakres przywilejów i immunitetów konsularnych, przyznanych honorowemu urzędnikowi konsularnemu może zostać rozszerzony w drodze umowy pomiędzy poszczególnymi państwami lub przez państwo przyjmujące. wnioski Przytoczone przykłady uregulowań prawnych statusu konsula honorowego wskazują, że we współczesnych stosunkach międzynarodowych nie jest on jeszcze ujednolicony. W efekcie przywileje oraz immunitety konsula honorowego są różnie kształtowane w praktykach państw, a część ułatwień może posiadać charakter zmienny lub indywidualny. Może to prowadzić do sytuacji, w których wykonywane przez konsula honorowego zadania nie są w pełni adekwatne do bieżących potrzeb i efektywne. Korzystniej byłoby zapewnić szerszy zakres uprawnień i ewentualnie ograniczyć je w praktyce, aniżeli ustalić węższe uprawnienia i rozszerzać je unormowaniami prawno międzynarodowymi. W pierwszym przypadku zawężenie zakresu funkcji wymusi na konsulu obowiązek zapewnienia zgodności jego zadań z prawem międzynarodowym, a jednocześnie nie dojdzie do sprzeczności z prawem państwa przyjmującego. W drugim przypadku, rozszerzenie czynności ponad literę ustawy zawsze postrzegane będzie jako działanie sprzeczne z ustawą, niezależnie od ustawowego dozwolenia w tej materii. 43 J. Białocerkiewicz, Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys wykładu, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2005, s. 358. 124 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień bibliografia Wydawnictwa zwarte: 1. Białocerkiewicz J., Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys wykładu, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2005. 2. Dobrzańska B., Sitek M., Mini leksykon dyplomatyczny, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi, Józefów 2011. 3. Czubik P., Kowalski M., Konsul honorowy – studium prawno międzynarodowe, Zakamycze, Kraków 1999. 4. Czubik P., Prawo dostępu do konsula, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2011. 5. Joniec T., Polska służba konsularna 1918-1995, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1996. 6. Lee L. T., Consular Law and Practice, Clarendon Press, Oxford 1991. 7. Łazowski A., Zawidzka A., Prawo międzynarodowe publiczne, C. H. BECK, Warszawa 2001. 8. Muszyński M., Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych. Komentarz, Wydawnictwo STO, Bielsko-Biała 2003. 9. Pałyga E., Stosunki konsularne Drugiej Rzeczypospolitej, PWN, Warszawa 1970. 10. Przyborowska-Klimczak A., Staszewski W., Prawo dyplomatyczne i konsularne, Wybór dokumentów, Lubelskie Wydawnictwo Prawnicze, Lublin 2001. 11. Raport o pracy polskiej służby konsularnej w 2005 roku, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Konsularny, Warszawa 2006. 12. Raport o pracy polskiej służby konsularnej w 2006 roku, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Konsularny, Warszawa 2007. 13. Raport o pracy polskiej służby konsularnej w 2007 roku, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Konsularny, Warszawa 2008. Katarzyna Lechowicz – funkcjonalny charakter przywilejów... 125 14. Raport o pracy polskiej służby konsularnej w 2010 roku, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Konsularny, Warszawa 2011. 15. Raport o pracy polskiej służby konsularnej w 2011 roku, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Departament Konsularny, Warszawa 2012. 16. Sandorski J., Opieka dyplomatyczna a międzynarodowa ochrona praw człowieka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2006. 17. Sawicki S., Przywileje i immunitety konsularne, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1989. 18. Shaw M. N., Prawo międzynarodowe, Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 2006. 19. Suławko-Karetko A., Status konsula w prawie polskim, Wydawnictwo Zrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa 2008. 20. Sutor J., Leksykon dyplomatyczny, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2005. 21. Sutor J., Prawo dyplomatyczne i konsularne, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2008. 22. Wierzbicki B., Prawo międzynarodowe publiczne, Temida 2, Białystok 2001. 23. Żebrowski A., Przywileje i immunitety dyplomatyczne podczas konfliktu zbrojnego, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Warszawa 1999. Artykuły prasowe i okolicznościowe: 1. Całus A., Istota listów komisyjnych i ich znaczenie w procesie ustanawiania konsula, „Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Planowania i Statystyki” 1958, z. VI. 2. Czubik P., Definicje konsula w prawie polskim i międzynarodowym, „Jurysta” 2004, nr 4. 3. Czubik P., Granice opieki konsularnej w prawie wspólnotowym (wybrane problemy dotyczące interpretacji i możliwości zastosowania decyzji 95/553/WE), „Kwartalnik Prawa Publicznego” 2003, nr 4. 126 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień 4. Czubik P., Konsularne poświadczanie podpisów na pełnomocnictwach do przeniesienia własności nieruchomości sporządzonych zagranicą w zwykłej formie pisemnej, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego Europejskiego i Porównawczego” 2009, Vol. VII, z. 2. 5. Czubik P., Ograniczenie funkcji i czynności notarialnych konsula RP w świetle polskiego prawa konsularnego na tle uregulowań prawa publicznego międzynarodowego, „Rejent” 1997, nr 10 (8). 6. Czubik P., Zmiana ustawy o funkcjach konsulów RP, „Państwo i Prawo” 2004, z. 1. 7. Czubik P., Żółkiewicz K., Metematyczne ustalenie zakresu obowiązywania prawa międzynarodowego umownego i zwyczajowego, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego Europejskiego i Porównawczego” 2011, vol. IX. 8. Czubiński Z., Instytucja konsula honorowego w polskim prawie konsularnym i w polskiej praktyce, „Zeszyty Naukowe UJ” 1987, z. 31. 9. Libera K., Instytucja konsula honorowego i jej wykorzystanie w polskiej służbie zagranicznej, „Zeszyty Naukowe SGPiS” 1958, nr 6. 10. Oleszko A., Funkcje konsularne w sprawach notarialnych według konwencji zawartych przez Polskę w latach 1991-1995, „Rejent” Nr 3 (59). 11. Osiecki J., Służba dyplomatyczna i konsularna w świetle kodyfikacji prawa konsularnego, „Państwo i Prawo” 1964, z. 5-6. 12. Sawicki S., Konsul honorowy, „Sprawy Międzynarodowe” 1987, nr 6. 13. Sawicki S., Uprawnienia konsula w zakresie opieki i kurateli, „Przegląd Sądowy” 1993, Nr 1. 14. Staszewski W. S., Instytucja konsula honorowego we współczesnym prawie i praktyce polskiej, „Prawo –Administracja – Kościół” 2000, nr 4. 15. Sutor J., Funkcje konsularne w zakresie obrotu prawnego zagranicą, „Palestra” 1978, nr 9. Katarzyna Lechowicz – funkcjonalny charakter przywilejów... 127 16. Sutor J., Przywrócenie instytucji konsula honorowego do praktyki konsularnej PRL, „Nowe Prawo” 1989, Nr 5-6. 17. Sutor J., Status kuriera i poczty dyplomatycznej, „Nowe Prawo” 1987, Nr 478. 18. Wrzecionek R., Konsul wykonujący czynności notarialne, „Europejski Przegląd Sądowy” 2008, Nr 1. 128 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Zygmunt Mietlewski Budżetowanie działalności gospodarczej w sektorze MŚP w województwie warmińsko-mazurskim. Sposób identyfikacji i propozycja rozwiązania problemu The budgeting of economic activity in micro, small and medium enterprises in warmińsko-mazurskie Voivodeship. Way of identification and proposition of solving the problem Streszczenie W poprzednim artykule, zatytułowanym: Budżetowanie działalności gospodarczej w sektorze MMŚP w województwie warmińsko-mazurskim. Wprowadzenie w problematykę badań, dokonaliśmy refleksji epistemologicznej na temat budżetowania. Wyeksponowaliśmy problem badawczy, który sformułowaliśmy w formie pytania: Dlaczego przedsiębiorcy są negatywnie nastawieni do budżetów i budżetowania? Uzasadniliśmy, dlaczego budżetowanie jest w centrum naszej uwagi. Zaproponowaliśmy metody, za pomocą których rozwiążemy problem badawczy. W tym artykule identyfikujemy problem badawczy i dokonujemy wyboru strategii rozwiązania problemu. Formułujemy również kolejne pytanie badawcze, 130 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień na potrzeby nowego, bardziej przyjaznego, paradygmatu budżetowania: Czy jest możliwe konstytuowanie budżetów za pomocą mniejszej, niż ma to miejsce obecnie, ilości danych – liczby kategorii ekonomicznych? Summary In the previous article titled: The budgeting of economic activity in micro, small and medium enterprises in warmińsko-mazurskie Voivodeship. The introduction into problems of research we made epistemological reflection about the budgeting. We exhibited research problem, which we formulated as the question: Why are businessmen set to budgets and budgeting negatively? We substantiated why the budgeting is in the limelight of our consideration. We proposed methods whereby we will solve the research problem. In this article we are identifying the research problem and we are making the choice of research problem strategy. We are formulating another research question needed to new and more friendly paradigm of budgeting: Is it possible to make the budgets with using smaller quantity of data – the number of economic categories, as it take place today? Słowa klucze: Budżet, budżetowanie, działalność gospodarcza. Keywords: budget, budgeting, economic activity. Wprowadzenie Budżetowanie, jako ostatni etap planowania – jednej z funkcji zarządzania – jest częścią nauki organizacji i zarządzania – tą częścią nauki o przedsiębiorstwie, która będąc częścią ekonomii (mikroekonomii) jest też nauką społeczną. W odróżnieniu od nauk przyrodniczych, ekonomia nie ma prawd absolutnych i wiecznych. W naukach przyrodniczych często musi upłynąć bardzo wiele czasu, zanim zrozumie się odkryte i sformułowane prawa. Przywile- Zygmunt Mietlewski – budżetowanie działalności... 131 ju takiego dziś nie ma ta część ekonomii, która zajmuje się teorią przedsiębiorstwa, tj. mikroekonomia. W praktyce oznacza to, że spory prowadzone przez ekonomistów o mechanizm procesów zachodzących w przedsiębiorstwie, podobnie jak w całej gospodarce, nigdy się nie skończą1. Jako nauka deskryptywna, ekonomia osądza fakty, a jako nauka normatywna, osądza wartości. W przypadku przedsiębiorstwa opisuje je takim, jakim ono jest, a przynajmniej być powinno. Formułuje programy i strategie ich realizacji, podpowiadając, jakim przedsiębiorstwo być powinno, aby pracownikom żyło się lepiej i bezpieczniej, zaś zatrudnienie było normą, a nie przywilejem nielicznych2. Testem dla dobrej teorii przedsiębiorstwa jest to, jak wiele wyjaśnia zjawisk gospodarczych. Im więcej, tym większa popularność i częstsze stosowanie jej przez innych badaczy zajmujących się nauką organizacji i zarządzania, analizujących zgodność istniejącej teorii przedsiębiorstwa z rzeczywistością. Z uwagi na złożoność badanej rzeczywistości, w której operuje przedsiębiorstwo, badacze wprowadzają konieczne uproszczenia, stąd z natury rzeczy teorie są redukcyjne, a ich poprawność ocenia się według rozmaitych kryteriów3. Dotyczy to także budżetowania. Jednak zawsze podstawą tego typu działań jest refleksja epistemologiczna, dla której pożywką są wszelkie dysfunkcje w istniejących teoriach, a ujawniające się w tym, że nie dają sobie rady z objaśnianiem coraz to nowych faktów, bądź stają się zapomniane, bo okazały się nieskuteczne. 1 Grzegorz W. Kołotko, Wędrujący świat, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2008, s. 23. 2 Czarny Bogusław., Pozytywizm i falsyfikacjonizm a sądy wartościujące w ekonomii, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2004, s. 117-142. 3 „(1) zrozumienie zagadnienia lub procesu; (2) siła wyjaśniająca; (3) zdolność przewidywania; (4) spójność intelektualna; (5) zasięg; (6) zdolność do krytycznej samo refleksji i intelektualnej polemiki z innymi teoriami”. [z:] Burchill Scott. Introduction, [w:] Theories of International Relations, Scott Burchill, Andrew Linklater {red.}, London 1996, Macmillan, s. 23-24. 132 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Identyfikacja problemu i propozycja jego rozwiązania Jak wspomnieliśmy w pierwszej części artykułu, identyfikacji problemu badawczego podjęto się za pomocą dwóch metod, metody Dziewięciostopniowego modelu rozwiązywania problemów i metody projektowej – Zarządzanie cyklem projektu4, by upewnić się, że problem badawczy zidentyfikowano poprawnie. Takie podejście umożliwiło bieżącą kontrolę prowadzonych badań i chroniło przed zbaczaniem z wytyczonej wcześniej drogi. Poza tym oszczędziło czas i amortyzowało niecierpliwość przedsiębiorców, biorących udział w badaniach i oczekujących na praktyczne rezultaty prowadzonej pracy badawczej. Identyfikacji problemu badawczego oraz sposobu jego rozwiązania, w pierwszej kolejności podjęto się korzystając z metody projektowej: Zarządzanie cyklem projektu. W ramach tej metody skupiono uwagę na trzech rodzajach analiz: analizie problemu, analizie celu i analizie strategii jego rozwiązania – rysunek 1. Rys. 1. Schemat rozwiązania problemu badawczego ⇒ Problem (1) Cel (2) Rezultaty (3) Działania (4) ⇒ Problem (1) Cel (2 Rezultaty (3) Działania (4) Źródło: Opracowanie własne. 4 „Od roku 1992 Dyrektoriaty Generalne I oraz VIII (obecnie EuropeAid) Komisji Europejskiej stosują metodę PCM we wszystkich programach pomocy zewnętrznej. Od początku lat osiemdziesiątych korzystają z niej oraz rozwijają m.in. Bank Światowy, niektóre agendy ONZ, a także pokaźna liczba agend bilateralnych, np. Departament Rozwoju Międzynarodowego (DIFD) w Wielkiej Brytanii czy Agencja Rozwoju Międzynarodowego (USAID) w Stanach Zjednoczonych.” [w:] Podręcznik zarządzania projektami miękkimi w kontekście Europejskiego Funduszu Społecznego, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006, s. 8. Zygmunt Mietlewski – budżetowanie działalności... 133 Jak wynika z rysunku 1, cel badań (2) uznać za zrealizowany można tylko wtedy, a tym samym problem badawczy (1) za rozwiązany, gdy podejmując działania (4) osiągnięty zostanie rezultat (3). Postępując, jak pokazano to na rysunku 1, przeprowadzono kolejno: – analizę problemu, identyfikując jego przyczyny i skutki – rysunki: 2a i 2b, – analizę celu, przeformułowując (przekształcając) problem w cel, przyczyny w środki, i skutki w cele – rysunki: 3a i 3b, – wymieniono środki na rezultaty i dokonano wyboru strategii osiągnięcia celu, tym samym rozwiązania problemu – rysunki: 4a i 4, a następnie opracowano (sporządzono) matrycę logiczną badań, aby nadać badaniom właściwy kierunek. Analiza problemu (przyczyny – skutki) Problemem w badanych firmach jest budżetowanie działalności gospodarczej z użyciem ułomnych danych – rysunek: 2a i 2b. Wiele jest tego powodów. Za najważniejsze, w świetle przeprowadzonych badań, uznano: – celowe działanie przedsiębiorcy, – ambiwalentny stosunek przedsiębiorcy do działalności gospodarczej, – budżetowanie działalności gospodarczej (samo w sobie trudne), – nieprecyzyjne przepisy. Przedsiębiorcy podejmują decyzje, dotyczące prowadzonej działalności gospodarczej, w oparciu o niewłaściwe informacje m.in. dlatego, że budżetują działalność gospodarczą za pomocą ułomnych danych. Uważają, że nie ma potrzeby zachowywać należytej staranności przy budżetowaniu działalności gospodarczej, gdyż teoria budżetowania rozmija się z praktyką gospodarczą. W ich opinii, budżetowanie jest absorbujące i asymetryczne wobec czasu, którego ciągle im brakuje. Niemałą rolę odgrywa też permanentny niedobór środków finansowych na szkolenia. Stąd m.in. zarówno przedsiębiorcy, jak i ich pracownicy, nie uczestniczą we właściwych szkoleniach. Nie mają więc gruntownej wiedzy teoretycznej na temat budżetowania działalności gospodarczej, ani roli, jaką ono odgrywa w zarządzaniu przedsiębiorstwem. 134 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień W opinii badanych przedsiębiorców, do budżetowania działalności gospodarczej zniechęca ich to, że jest ono trudne samo w sobie. Również fakt, że dostęp do źródeł wielu ważnych danych jest skomplikowany i czasochłonny, a jeśli się do niektórych danych dotrze, to trudno zweryfikować ich nieułomność. Powodem awersji do budżetowania są także nieprecyzyjne przepisy. One również determinują jakość budżetów. Zdaniem badanych, nieprecyzyjne przepisy niewłaściwie realizują potrzebę bezpieczeństwa przedsiębiorcy. Przedsiębiorcy uważają, że jest to jawne okazywanie im braku zaufania ze strony Państwa. Stąd, ich zdaniem, taka ich mnogość, w tym tak wiele niestarannie opracowanych. Poza tym Państwo jest zbyt pazerne, a przejawem tego są wysokie koszty prowadzenia działalności gospodarczej. Dlaczego często zmuszeni są działać w szarej strefie, żeby ukryć rzeczywiste dochody po to, aby przetrwać! Wymienione przyczyny (problemy cząstkowe) problemu głównego: budżetowanie działalności gospodarczej z użyciem danych ułomnych, skutkują na ogół tym, iż przedsiębiorcy podejmując decyzje w oparciu o niewłaściwe informacje, niepoprawnie realizują budżet. Narażają przedsiębiorstwo na utratę płynności finansowej, destabilizację, upadłość, a nawet bankructwo. Podejmowanie decyzji w oparciu o niewłaściwe informacje często osadza przedsiębiorcę i jego przedsiębiorstwo w szarej strefie, co powoduje uszczuplenie wpływów do budżetu Państwa. To zaś rodzi spadek zaufania Państwa do przedsiębiorcy i zmusza Państwo do mnożenia przepisów, często pospiesznie, a te na ogół utrudniają przedsiębiorcy prowadzenie działalności gospodarczej. W sumie, przedsiębiorcy zarządzają działalnością gospodarczą za pomocą niedostatecznych środków finansowych. W praktyce oznacza to zajmowanie się „gaszeniem pożarów”, a nie realizacją misji przedsiębiorstwa i wizji przedsiębiorcy. Analiza celu (środki – cele) Zidentyfikowany problem badawczy: budżetowanie działalności gospodarczej z użyciem danych nieprawdziwych (asymetrycznych) przekształcono w cel: budżetowanie działalności gospodarczej za pomocą da- Zygmunt Mietlewski – budżetowanie działalności... 135 nych prawdziwych (symetrycznych) – rysunek: 3a i 3b., co spowoduje, że działanie przedsiębiorcy, jako podmiotu sprawczego zidentyfikowanego problemu, będzie celowe oraz odpowiedzialne. Służyć będą temu następujące środki. Budżetowanie działalności gospodarczej łatwe, a przepisy, które należy uwzględnić w trakcie budżetowania kategorii ekonomicznych przejrzyste. Celowe działanie przedsiębiorcy wynika z faktu, ze nie funkcjonuje on w szarej strefie, gdyż nie ma powodów do ukrywania rzeczywistych dochodów. Działalność gospodarczą przedsiębiorca prowadzi zgodnie z prawem. Docenia teorię w praktyce zarządzania i chętnie z niej korzysta. Właściwie zarządza czasem i dysponuje wystarczającą ilością środków finansowych, aby uczestniczyć we właściwych szkoleniach. Dzięki temu ma dużą wiedzę na temat organizacji i zarządzania przedsiębiorstwem. Jest odpowiedzialny, przykłada należytą staranność w pozyskiwaniu danych na potrzeby budżetowania działalności gospodarczej. Do budżetowanie działalności gospodarczej przedsiębiorcę zachęca to, że jest ono łatwe, a dostęp do wielu ważnych źródeł z danymi jest nieskomplikowany i nie jest czasochłonny, a do tego nieułomność (wiarygodność) danych można zweryfikować. Przepisy prowadzenia działalności gospodarczej są przyjazne i precyzyjne. Zapewniają bezpieczne prowadzenie działalności gospodarczej. Przedsiębiorca ma zaufanie do Państwa, a Państwo do przedsiębiorcy. Wyspecyfikowane środki służą następującym celom. Przedsiębiorcy podejmują decyzje w oparciu o właściwe informacje. To skutkuje właściwym sposobem realizacji budżetów, tym samym przedsiębiorstwo nie jest narażone na utratę płynności finansowej i nie grozi jemu destabilizacja. Poza tym nie działa w szarej strefie i nie uszczupla wpływów do budżetu Państwa. Państwo ma duże zaufanie do przedsiębiorcy i nie mnoży pospiesznie przepisów, przez co tworzy dobry klimat dla prowadzenia działalności gospodarczej. Korzyści odnoszą tak przedsiębiorcy, jak i Państwo. Przede wszystkim z uwagi na dostateczne środki finansowe, będące w dyspozycji obu Stron. Analiza celów i wybór strategii (rezultaty – cele) Przeprowadzona analiza problemu (rysunek: 4a i 4b) i kolumn z celami (rysunek: 4a i 4b), odzwierciedla punkt widzenia przed- 136 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień siębiorcy na temat rozwiązywanego problemu i obszaru wiedzy z tym problemem związanego. Kolumny na rysunku: 4a i 4b przedstawiają różne części oraz strategie (sposoby) rozwiązania tego samego problemu. Każda z kolumn z celami stanowi autonomiczny problem badawczy lub jego całość. Dokonując strategicznej oceny celów, wybrano ten spośród nich, który można osiągnąć dzięki posiadanej wiedzy, a tym samym rozwiązać problem badawczy. W znalezieniu strategii umożliwiającej cel ten osiągnąć i rozwiązać problem badawczy przydatna posłużono się metodą Model dziewięciostopniowy model rozwiązywania problemu i podejmowania decyzji (podpunkt 3). Wyspecyfikowane na rysunku: 4a i 4b cele podzielono na: „Cele nadrzędne badań”, „Cel główny badań” oraz „Rezultaty”. Za pomocą metody Dziewięciostopniowy model rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji zidentyfikowano następujące strategie: – strategię szkoleń przedsiębiorców, – strategię restrukturyzacji paradygmatu budżetowania, – strategię lobbingu. Cel główny badań, budżetowanie działalności gospodarczej za pomocą danych prawdziwych (symetrycznych, nieułomnych), pozwoli osiągnąć następujące rezultaty. Przedsiębiorcy podejmują decyzje w oparciu o prawdziwe informacje, tym samym nie narażają przedsiębiorstwa na utratę płynności finansowej i chronią je przed destabilizacją. A także, nie ulegają pokusie działania w szarej strefie i uszczuplania, z tego powodu, wpływów do budżetu Państwa. Państwo nie traci zaufania do przedsiębiorcy i tworzy dobry klimat do prowadzenia działalności gospodarczej. Budżetowanie działalności Paradygmat gospodarczej za pomocą danych nieliniowy SKS. nieułomnych. Cele główny Weryfikacji danych (źródła) Analiza CVP. Rachunek wyników, rachunek przepływów pieniężnych, bilans, informacje dodatkowe. Laboratorium Budżety. diagnostyczne: Klinika biznesu – Analiza skuteczności menedżera. 1. Właściwy sposób realizacji budżetu przez przedsiębiorcę. 2. Przedsiębiorca podejmuje decyzje w oparciu o właściwe informacje. 3. Przedsiębiorstwo zachowuje płynność finansową. 4. Przedsiębiorstwo ma ustabilizowaną sytuację. 5. Przedsiębiorstwo nie działa w „szarej strefie”. 6. Przedsiębiorstwo nie uszczupla wpływów do budżetu „państwa”. Cel Nadrzędne Wskaźniki Cele Kryteria Tabela 1. Matryca logiczna Liczba przedsiębiorstw, które wytrwały w badaniach do samego końca. Założenia (ryzyka) Zygmunt Mietlewski – budżetowanie działalności... 137 Działania Rezultaty Przedsiębiorstwa uczestniczą w badaniach. Rozdział 2. Rozdział 4. Warunek konieczny Hipoteza Wniosek Opracowanie własne. Artykuły, referaty, książka. Budżety. Zrestrukturyzowany Paradygmat liniowy SKS. Restrukturyzacja paradygmatu liniowego SKS. Sformułowanie hipotezy. Zweryfikowanie hipotezy. Udostępnienie sprawozdań finansowych. Rejestr zgłoszeń i umów. Liczba zgłoszonych firm. Podpisanie umów. Liczba przedsiębiorstw, które zrezygnowały z uczestniczenia w badaniach. Przedsiębiorstwa deklarują udział w badaniach. Równanie Zredukowanie przestrzeni do przechowywania charakteβ − biznes . rystyk operatywności przedsiębiorstwa, oraz ułatwienie do nich dostępu. Rachunek wyników. Liczba kolejnych Liczba korzystających rejestracji na stronie z portalu w Internecie. internetowej. Zysk operacyjny, ryzyko operacyjne. Rentowność sprzedaży. Implementacja metody Analiza kanoniczna w diagnozowaniu działalności gospodarczej. Laboratorium diagnostyczne pn. Klinika biznesu. Budżetowanie działalności gospodarczej za pomocą co najwyżej dwóch kategorii ekonomicznych. 138 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Zygmunt Mietlewski – budżetowanie działalności... 139 Korzyści finansowe z takiej postawy Stron wobec działalności gospodarczej odnoszą obie strony. Przedsiębiorca, podobnie Państwo, ma dostateczne środki finansowe na osiąganie swoich celów. Za najodpowiedniejsze strategie, dla rozwiązania głównego problemu badawczego, wybrano strategię szkoleń przedsiębiorców oraz strategię restrukturyzacji paradygmatu budżetowania – rysunek (4a) i (4b). W przypadku drugiej strategii, aby uczynić budżetowanie przyjaznym przedsiębiorcy i nieskomplikowanym, uwagę skupiono na ograniczeniu liczby danych niezbędnych do opracowania budżetów oraz zwiększeniu liczby źródeł ich pozyskiwania. Zebrany w trakcie analiz materiał: analiza problemu, analiza celu oraz analiza celu i wybór strategii, wyspecyfikowano w matrycy logicznej – tabela 1. Matryca logiczna ma charakter sformalizowanego zestawienia przyjętej przez autora metodologii badań nad konstytuowaniem budżetów i samym procesem budżetowania działalności gospodarczej przedsiębiorstw operujących w sektorze MŚP. Za zaletę matrycy logicznej uznać należy to, że zapewnia przejrzystość badaniom i jest pomocna przy omawianiu wszystkich możliwych koncepcji ich przeprowadzenia. Wspomaga w działaniach planistycznych oraz podejmowaniu decyzji, kiedy badany problem omawiany jest w grupie przez wielu Interesariuszy. Wymusza na autorach prowadzących badania metodą Zarządzanie projektami zidentyfikowania założeń (ryzyka krytycznego) oraz określenia wskaźników i udokumentowanych źródeł ich weryfikacji (dowodów), które należy bezwzględnie wykorzystać w planowaniu szczegółów badań, aby w ten sposób usprawnić monitorowanie realizacji prowadzonych badań. Do identyfikacji i wyboru strategii, za pomocą której ostatecznie rozwiązano problem badawczy, posłużono się metodą Dziewięciostopniowy model rozwiązywania problemu i podejmowania decyzji. 140 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Identyfikacja i wybór strategii dla rozwiązanego problemu Przy pomocy metody Dziewięciostopniowy model rozwiązywania problemu i podejmowania decyzji ustalono fakty na podstawie charakterystyk sytuacji problemowej, dostarczonej przez uczestniczące w badaniach przedsiębiorstwa. Przeprowadzono analizę tych faktów, aby następnie zdefiniować problem oraz cele badawcze (krótko-, średnio- i długoterminowe). Następnie pozyskano brakujące informacje z otoczenia biznesu, we wszystkich tych przypadkach, gdzie było to wskazane. Sformułowano uzasadnione hipotezy, opracowano listy strategii (cele – strategie) i przeprowadzono ich analizę. Na końcu, podjęto decyzję dotyczącą sposobu rozwiązania problemu badawczego, starając się w trakcie jej podejmowania, przewidzieć tego skutki. Zaproponowano też kontrolę wykonania decyzji. Poniżej przedstawiono scenariusz tej części badań, który został zrealizowany w wyżej opisany sposób. Fakty Przedsiębiorcy budżetują działalność gospodarczą z użyciem ułomnych danych. Często są to celowe działania przedsiębiorcy, albo ambiwalentny stosunek przedsiębiorcy do działalności gospodarczej. W opinii badanych przedsiębiorców budżetowanie działalności gospodarczej jest trudne samo w sobie. Podobnie, jak dotarcie do źródeł wielu ważnych danych, jest skomplikowane i czasochłonne, a jeśli się do niektórych danych dotrze, to trudność sprowadza się do tego, aby zweryfikować ich prawdziwość. Przedsiębiorcy są przeświadczeni, że teoria kierowania (zarządzania) przedsiębiorstwem ma się nijak do praktyki gospodarczej. Przedsiębiorcy osiągają swoje cele pod presją czasu i deficytu środków finansowych. Czym m.in. tłumaczą nie uczestniczenie w właściwych szkoleniach, które podnosiłyby ich kompetencje z zakresu organizacji zarządzania przedsiębiorstwem? Przedsiębiorca, z własnej, nieprzymuszonej woli, budżet dla działalności gospodarczej opracowuje wówczas, kiedy stara się o zewnętrzne wsparcie finansowe, a przedstawienie budżetu jest jednym z wymogów, aby przystąpić do negocjacji z właścicielem kapitału, o wsparcie finansowe dla działalności. Takiej postawie przedsiębiorcy wobec budżetowania działalności gospodarczej sprzyjają nieprecyzyjne przepisy, które niewłaściwie Zygmunt Mietlewski – budżetowanie działalności... 141 realizują potrzebę bezpieczeństwa przedsiębiorcy. W opinii badanych, Państwo ma małe zaufanie do przedsiębiorcy. Stąd taka wielość i mała staranność tworzonych przepisów. Przedsiębiorcy budżetujący działalność gospodarczą za pomocą ułomnych danych na ogół działają w szarej strefie i ukrywają rzeczywiste dochody. Działalność taka nie jest zgodna z prawem. Wszystko to przyczynia się do tego, iż często przedsiębiorcy podejmują decyzje związane z prowadzona działalnością gospodarczą w oparciu o niewłaściwe informacje. To skutkuje niewłaściwym sposobem tak konstytuowania, jak i realizacji budżetów, tym samym naraża firmę na utratę płynności finansowej, to zaś grozi destabilizacją przedsiębiorstwa, a ta, upadłością, bądź nawet jego bankructwem. Synteza faktów 1. Przedsiębiorca budżetuje działalność gospodarczą z użyciem danych ułomnych, gdyż dotarcie do wielu źródeł z danymi, których wiarygodność sprawdzić nie sposób, jest skomplikowane i czasochłonne. 2. Przedsiębiorca opracowuje budżet dla działalności gospodarczej, kiedy stara się o zewnętrzne wsparcie finansowe, a jednym z warunków uzyskania wsparcia finansowego jest przedłożenie budżetu pro forma. 3. Budżetowaniu działalności gospodarczej za pomocą danych ułomnych sprzyjają tworzone w przez Państwo – często w pośpiechu - nieprecyzyjne przepisy prawa. Często wręcz zachęcają one przedsiębiorcę do działania w szarej strefie i ukrywania rzeczywistych dochodów. 4. Przedsiębiorca nie ma ani czasu, ani środków finansowych, żeby uczestniczyć w szkoleniach. Definicja problemu oraz cele do osiągnięcia Problem: 1. Podejmowanie przez przedsiębiorcę decyzji w oparciu o nieprawdziwe informacje. Cele: Krótkoterminowy: Szkolenie przedsiębiorców MŚP z zakresu wiedzy na temat roli i zasad budżetowania działalności gospodarczej oraz jej wpływu na zachowanie płynności finansowej przez przedsiębiorstwo. 142 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Średnioterminowe: Utworzenie KLINIKI BIZNESU - laboratorium diagnostycznego do bieżącego diagnozowania działalności gospodarczej prowadzonej przez MŚP, a także, dla podejmujących działalność gospodarczą na własny rachunek, do jej zaprojektowania, w postaci interaktywnego narzędzia umieszczonego na stronie internetowej. Długoterminowy: 1. Lobowanie na rzecz tworzenia przez Państwo warunków do bezpiecznego prowadzenia działalności gospodarczej po przez staranne tworzenie przepisów i ograniczenia ich do niezbędnego minimum. 2. Opracowanie paradygmatu budżetowania działalności gospodarczej, który umożliwi ukonstytuowanie budżetu za pomocą, co najwyżej dwóch wielkości ekonomicznych, poddanie go publicznej ocenie, oraz zarekomendowanie go praktyce gospodarczej. Brakujące informacje – Czy są przepisy obligujące MŚP do opracowania budżetów? – Czy przedsiębiorcy MŚP są skłonni uczestniczyć w szkoleniach na temat roli i zasad budżetowania działalności gospodarczej? – Czy w otoczeniu biznesu znajdą się partnerzy chcący wesprzeć badania wiarygodności budżetów? Sformułowanie uzasadnionych hipotez – Nie ma obowiązku budżetowania działalności gospodarczej prowadzonej przez MŚP. – Awersja przedsiębiorcy do budżetowania wynika z nie znajomości zasad budżetowania oraz z niewiedzy na temat korzyści, jakie daje przedsiębiorcy budżetowanie. – Przedsiębiorca preferuje marną, ale pewną przyszłość, od zdecydowanie lepszej, ale niepewnej. Nie budżetowanie działalności gospodarczej temu sprzyja. – Zawsze można uprościć reguły i zasady budżetowania, czyniące je przyjaznym przedsiębiorcy i partnerom biznesowym przedsiębiorstwa. Zygmunt Mietlewski – budżetowanie działalności... 143 Lista celów i strategii Cele: – Indywidualne podejście do MŚP, ułatwiające wprowadzenie koniecznych zmian, sprzyjających budżetowaniu działalności gospodarczej. – Opracowanie narzędzia diagnostycznego pod nazwą Klinika biznesu i umieszczenie go na stronie internetowej. – Restrukturyzacja paradygmatu budżetowania. Strategie: a. Strategia szkoleń przedsiębiorców MŚP. b. Strategia wsparcia MŚP po przez uruchomienia strony internetowej z narzędziem diagnostycznym pod nazwą e-laboratorium diagnostyczne. c. Strategia restrukturyzacji paradygmatu budżetowania. d. Strategia lobbingu ustawodawczego. Analiza strategii ad. a – Wskazana, ze względu na brak wiedzy przez przedsiębiorcę z zakresu zasad budżetowania oraz roli budżetowania w działalności przedsiębiorstwa. ad. b – Najbardziej właściwa strategia na zrealizowanie celu krótkoterminowego. ad. c – Może wywołać nieprzychylne reakcje w środowisku naukowym, ale motywująca. ad. e – Dobra strategia na realizowanie celu długoterminowego. Podjęcie decyzji oraz przewidywane ich skutki – Decyzje realizujące cel krótkoterminowy: opracowanie i utworzenie portalu KLINIKA BIZNESU – laboratorium diagnostycznego, wspomagającego przedsiębiorcę w procesie budżetowania działalności gospodarczej. – Decyzje realizujące cel średnioterminowy: restrukturyzacja paradygmatu budżetowania (konstytuowania struktury kosztów sprzedaży). – Decyzje realizujące cel długoterminowy: Popularyzowanie budżetowania działalności gospodarczej wśród przedsiębiorców oraz szeroko rozumianego otoczenia biznesowego. 144 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Przewidywane skutki5 Przedsiębiorcy podejmują decyzje w oparciu o nieułomne informacje, tym samym nie narażają przedsiębiorstwa na utratę płynności finansowej i chronią ją przed destabilizacją. A także nie ulegają pokusie działania w szarej strefie i uszczuplania, z tego powodu, wpływów do budżetu Państwa. Państwo nie traci zaufania do przedsiębiorcy i tworzy dobry klimat do prowadzenia działalności gospodarczej. Korzyści finansowe z takiej postawy Stron wobec działalności gospodarczej odnoszą obie strony. Przedsiębiorca, podobnie Państwo, ma dostateczne środki finansowe na osiąganie swoich celów. Kontrola wykonania decyzji – Po ośmiu miesiącach, od opracowania narzędzia „e-Laboratorium diagnostyczne” skontrolować czy został uruchomiany portal. – Na bieżąco śledzić postęp prac nad restrukturyzacją paradygmatu budżetowania działalności gospodarczej. – Raz w roku sprawdzić, jak realizowane jest popularyzowanie budżetowania działalności gospodarczej przez otoczenie biznesowe, które wspierało idee promowania budżetowania działalności gospodarczej w oparciu o dane nieułomne wśród przedsiębiorców MŚP biorących udział w badaniach. W przypadku nieskuteczności wykryć tego przyczynę i kontynuować działania, które zapewnią realizację celów. Przyjmując definicję problemu badawczego, jako różnicę pomiędzy stanem zastanym, a pożądanym (oczekiwanym), główny problem badań na podstawie dwóch wyżej metod, ostatecznie zidentyfikowano w sposób następujący. Stan zastany. Rozmiar działalności gospodarczej (sprzedaż) determinują: dochody, zysk i koszty, w tym koszty zmienne i koszty stałe. Aby ukonstytuować budżety dla działalności gospodarczej należy odwołać się do tych czterech kategorii ekonomicznych. Podobnie, chcąc ocenić ryzyko, Np. za pomocą metody punktów krytycznych CVP (Cost-Volume-Profit). Wówczas wyniki obliczeń, 5 Przewidywane skutki, to rezultaty zdiagnozowane za pomocą metody projektowej Zarządzanie cyklem projektu, w dalszej części opracowania. Zygmunt Mietlewski – budżetowanie działalności... 145 dokonane w oparciu o reguły i zasady paradygmatu liniowego konstytuującego budżety – struktury kosztów sprzedaży (SKS) mają rzetelne odniesienie do praktyki, o ile mieszczą się w przedziale określającym rozmiar produkcji i sprzedaży, co, do którego założenie liniowości zostało zachowane (spełnione)6. Stan oczekiwany. Rozmiar działalności gospodarczej determinują: zysk i ryzyko operacyjne7. Te dwie charakterystyki są wystarczające, tak, do ukonstytuowania budżetów działalności gospodarczej, jak i do przeprowadzenia analizy punktów krytycznych. Wyniki obliczeń, dokonane w oparciu o ten paradygmat, mają rzetelne odniesienie do praktyki wówczas, gdy dla kryterium ekonomicznego sprzedaż spełnione jest założenie nieliniowości. Różnica. Zaprojektowanie budżetów oraz analiza punktów krytycznych wymaga czterech kategorii ekonomicznych w przypadku posłużenia się paradygmatem liniowym ukonstytuowania budżetów. Natomiast, co najwyżej dwóch, w przypadku paradygmatu nieliniowego. Im z większa liczba danych bierze udział w konstytuowaniu budżetów, tym większe prawdopodobieństwo, że wśród nich znajdą się dane ułomne, a tym samym mniejsza wartość budżetów dla przedsiębiorstwa. Stąd ostatecznie problem badawczy sformułowaliśmy następująco: Budżetowanie działalności gospodarczej z użyciem danych ułomnych. Wyniki badań W badanych firmach nie funkcjonował zestandaryzowany system budżetowania. Właściciele tych przedsiębiorstw nie widzieli potrzeby formalizowania, w postaci budżetów, prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej. Twierdzili, że budżety „mają w głowie”. Tylko sytuacje takie, jak ubieganie się o kredyty 6 Dobija M., Rachunkowość zarządcza i controling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. … . 7 Bądź, zysk i koszty stałe lub koszty stałe i ryzyko operacyjne, z których to zależności daje się wyprowadzić zysk lub miara ryzyka operacyjnego. 146 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień w banku, wymuszały na badanych przedsiębiorstwach opracowanie biznesplanu; wówczas jego elementem był budżet – część ekonomiczno-finansowa. Budżety konstytuowali w oparciu o dane asymetryczne, gdyż, w opinii badanych, tylko w ten sposób mogli przekonać banki do udzielenia wsparcia finansowego. (Banki zawsze interesowały się przede wszystkim możliwością zabezpieczenia kredytu przez przedsiębiorców posiadanym przez nich majątkiem, nie zaś tym, czy wynikający z biznesplanu biznes to dobry biznes. Gdy mieli wątpliwość do wartości zabezpieczenia, żądali dodatkowego, w postaci żyrantów instytucjonalnych, bądź indywidualnych). Nigdy, w żadnym z badanych przedsiębiorstw, finansowo-ekonomiczna część biznesplanu nie stanowiła narzędzia, które przedsiębiorca traktował by „serio”, jako narzędzie wspomagające zarządzanie, prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. W takich sytuacjach, kiedy przedsiębiorcy ubiegali się o kredyty z źródeł zewnętrznych, priorytetem zawsze był cel – pozyskanie pieniędzy za wszelką cenę. Dane asymetryczne stanowiły do tego celu strategię. Asymetria danych w budżetach była normą! Fakt, iż przedsiębiorcy namiastkę budżetowania „uprawiali” tylko wtedy, kiedy potrzebowali pieniędzy, był działaniem celowym. W ten sposób przedsiębiorcy ukrywali rzeczywiste dochody i uciekali, nie tyle od płacenia podatków, ile, przed ujawnienie prawdy o bardzo trudnej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. Często wręcz już dawno powinni byli ogłosić upadłość. Nie robili tego, przede wszystkim dlatego, iż obawiali się utraty szacunku w środowisku, utraty władzy w przedsiębiorstwie, oraz utraty własnego majątku, w tym ,często rozpadu rodziny. Trudne sytuacje w badanych przedsiębiorstwach powodowane były głównie brakiem płynności finansowej. Ta zaś, nie umiejętnością zarządzania! A te, brakiem wiedzy przedsiębiorcy na temat organizacji i zarządzania przedsiębiorstwem w gospodarce rynkowej, w tym z zakresu budżetowania działalności gospodarczej. Także nie ogarnianiem przez przedsiębiorców przepisów prawa, zwłaszcza podatkowego, często nieprecyzyjnego. Nierzadko, taką trudna sytuacje powodował ambiwalentny stosunek przedsiębiorcy do prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej. Bywały, sytuacje Zygmunt Mietlewski – budżetowanie działalności... 147 „pozornie trudne”, których źródłem była niechęć przedsiębiorców do rzetelnego rozliczania się z budżetem państwa. Dane asymetryczne przesądzają (determinują) o skuteczności strategii pozyskania środków finansowych w otoczeniu przedsiębiorstwa, na kontynuowanie działalności gospodarczej przez przedsiębiorstwa, gdy borykają się one z płynnością finansową. (Podobnie, mało staranne opracowywanie budżetów, bo o te dane). Stąd, asymetryczne dane u tych przedsiębiorców w sprawozdaniach finansowych. Poszukiwanie, w trakcie badań, odpowiedzi na pytanie: Dlaczego podejmujący oraz prowadzący działalność gospodarczą tak niechętnie konstytuują budżety, a jeśli już to robią, to mało starannie( bo z danymi asymetrycznymi – ułomnymi) nie tylko pozwoliło znaleźć nam odpowiedź na pytani, ale również, na wytworzenie nowej wiedzy teoretycznej oraz wiedzy praktyczne z zakresu konstytuowania budżetów – rysunki: 2, 2a, 3, 3a i4, 4a. Wiedza ta posłużyła m.in. do opracowania narzędzia diagnostycznego w technologii IT, nazwanego laboratorium diagnostycznym8, umieszczonego w Internecie pod adresem: www. wmklinkabiznesu.pl. W trakcie badań przedsiębiorcy wielokrotnie zwracali uwagę na mnogość danych niezbędnych do ukonstytuowania budżetów, jako powód, dla którego w ogóle, albo niechętnie, podejmują się budżetowania działalności gospodarczej. Problemowi mnogości, wielości danych, w trakcie badań, przyjrzeliśmy się w szczególny sposób. Stąd kluczowe pytanie, na które poszukujemy odpowiedzi w dalszej części opracowania brzmi: Czy jest możliwe konstytuowanie budżetów za pomocą mniejszej, niż ma to miejsce obecnie, ilości danych – liczby kategorii ekonomicznych? Zaś cel, to daleko posunię8 Laboratorium diagnostyczne Klinika biznesu – interaktywne narzędzie diagnostyczne, które wspomaga przedsiębiorcę w podejmowaniu decyzji biznesowych. (Przedsiębiorca otrzymuje informacje pochodzące z budżetów ukonstytuowanych o wiarygodne dane, co ogranicza ryzyko utraty płynności finansowej przez przedsiębiorstwo i poprawia stabilność ekonomiczno-finansową przedsiębiorstwa. I co również ważne, przedsiębiorstwo nie ma potrzeby operowania w „szarej strefie”, a więc i uszczuplania podatków należnych Państwu. Opracowane laboratorium to jeden ze wskaźników mierzących skuteczność rozwiązanego problemu i realizacji podjętego w badaniach celu: budżetowanie działalności gospodarczej za pomocą danych nieułomnych. 148 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień ta redukcja aktorów – kategorii ekonomicznych – uczestniczących bezpośrednio w konstytuowaniu budżetów. Mnogość aktorów (ilości danych), nie tylko w opinii badanych przedsiębiorstw sektora MŚP, nadmiernie komplikuje obraz działalności gospodarczej i ułatwia oraz prowokuje do różnego rodzaju patologii, ale i zniechęca przedsiębiorców do zachowania daleko idącej rozwagi w trakcie konstytuowani budżetów i spycha ich do szarej strefy. Poszukiwanie odpowiedzi na sformułowane wyżej pytanie rozpoczynamy w kolejnym artykule od retrospekcji projektowania budżetów działalności gospodarczej metodą tradycyjną. Następnie zaproponujemy nową metodę alternatywną budżetowania, a następnie dokonamy analizy porównawczej obu metod, specyfikując ich zalety i wady. Literatura Czaputowicz J., Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Czarny B., Pozytywizm i falsyfikacjonizm a sądy wartościujące w ekonomii, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2004. Dobija M., Rachunkowość zarządcza i controling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. Drury C., Management and cost accounting, Chapman & Hall, London 1992. Drury C., Rachunek kosztów, PWN, Warszawa 1995. Encyklopedia Britannica. London, Toronto, Geneva, Sydney 1964, t. 21. Hope J., Fraser R., Metody. Precz z budżetowaniem, Harvard Business Review Polska, Grudzień 2003. Kołotko G., Wędrujący świat, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2008. Krawczyk W., Bek-Galik, M. Budżetowanie działalności przedsiębiorstw, Agencja Wydawniczo-Poligraficzna ART.-TEKST, Kraków 2001, Łada-Cieślak Metodyka analizy i oceny danych w budżetach przed- Zygmunt Mietlewski – budżetowanie działalności... 149 sięwzięć gospodarczych podejmowanych przez bezrobotnych, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ” w Warszawie, Warszawa 2003. Mietlewski Z., Budżetowanie działalności gospodarczej, Prace naukowe Akademii Morskiej w Gdyni, Gdynia 2005. Mietlewski Z., Metodyka analizy i oceny danych w budżetach przedsięwzięć gospodarczych podejmowanych przez bezrobotnych, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ” Warszawa 2003. Mietlewski Z., Metodyka analizy i oceny danych w budżetach przedsięwzięć gospodarczych…, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, Warszawa 2003. Podręcznik zarządzania projektami miękkimi w kontekście Europejskiego Funduszu Społecznego, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006. PRZEDSIĘBIORSTWO PRZYSZŁOŚCI fikcja i rzeczywistość, Praca zbiorowa pod redakcją Hejduk K.I, Instytut Organizacji i zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, Warszawa 2002. Sasin W., Poradnik analityka czyli analiza ekonomiczno-finansowa w praktyce, Agencja Wydawnicza INTERFART, Łódź 1992. Schlesinger F.P., Sathe V., Schlesinger A.L., Kotter J., Projektowanie organizacyjne, Wydawnictwo Naukowe PWN. Steimann H., Schreyogg G., Zarządzanie. Podstawy kierowania przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1992. Theories of International Relations, Scott Burchill, Andrew Linklater {red.}, London 1996, Macmillan. Sułkowski Ł., O potrzebie rozwoju epistemologii w zarządzaniu, Master of Business Administration, Nr 4(96) lipiec – sierpień 2009. 150 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Julianna Bartosewicz PROFESSIONAL AIR PROTECTION MANAGEMENT ONE OF PREVENTIVE METHODS FOR THE GALLOPPING GLOBAL WARMING PROCESS AND IMPROVEMENT IN THE INCREASINGLY THREATENED ECODEVELOPMENT PROFESJONALNE ZARZĄDZANIE OCHRONĄ POWIETRZA JEDNYM ZE SPOSOBÓW ZAPOBIEGANIA GALOPUJĄCEMU PROCESOWI GLOBALNEGO OCIEPLENIA ORAZ POPRAWY CORAZ BARDZIEJ ZAGROŻONEGO EKOROZWOJU SUMMARY The article treats on the necessity for the proper air protection management, in the aim such as slowdown in pace of the global warming progressive process and improvement in the increasingly threatened ecodevelopment that have an influence on human’s life conditions of the present and future generations as well as other living organisms. The essentials of notions in the presented problems among other things, are air, ecodevelopment, greenhouse effect; global warming, the air protection, the air protection management are crucial. The conception of improvement in the air quality by tools and equipment, mentioned in the study, that is devices to air pollutants removal also its purifica- 152 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień tion. They can be helpful to users in the air protection, for improvement in quality of the air by usage various equipment to support the air quality and its protection. It is also worth to direct readers’ attention to the proposal of improvement and strengthen the professional air protection management in order to achieve the above mentioned aims. STRESZCZENIE Artykuł traktuje o konieczności prawidłowego zarządzania ochroną powietrza w celu spowolnienia tempa postępującego procesu globalnego ocieplenia oraz poprawy zagrożonego ekorozwoju, wywierających wpływ na warunki życia człowieka obecnych i przyszłych pokoleń oraz innych żyjących organizmów. Istotne jest zrozumienie podstawowych pojęć dotyczących prezentowanej problematyki, takich jak: powietrze, ekorozwój, efekt cieplarniany; globalne ocieplenie, ochrona powietrza, zarządzanie ochroną powietrza. Godna uwagi jest propozycja poprawy jakości powietrza za pomocą narzędzi i wyposażenia, wymienionego w opracowaniu, czyli urządzeń do usuwania zanieczyszczeń powietrza jak również do jego oczyszczania. Mogą one być pomocne dla użytkowników różnych rodzajów wyposażenia i urządzeń w celu ochrony i poprawy jakości powietrza. Warto również zwrócić uwagę na propozycję poprawy i wzmocnienia profesjonalnego zarządzania ochroną powietrza, w kierunku osiągnięcia wytyczonych wyżej zamierzeń. Keywords: air, ecodevelopment, greenhouse effect; global warming,, the air protection, the air protection management. Słowa klucze: powietrze, ekorozwój, efekt cieplarniany, globalne ocieplenie, ochrona powietrza, zarządzanie ochroną powietrza. INTRODUCTION The study is addressed to everyone, especially students, pupils, teachers and society. Its main aim is presentation of basic views Julianna Bartosewicz – proffessional air protection... 153 connected with the air protection management such as the air, the air protection, global warming, ecodevelopment, greenhouse effect. Besides, a present situation in the subject also gases emission or total emission of sulphur dioxide, nitrogen oxides, airborne particulate atmospheric dust. Total emission of greenhouse gases like carbon dioxide, methane, nitrous oxide were taken into consideration. Total emission of gases can be expressed as carbon dioxide equivalent (carbon dioxide, methane, nitrous oxide, hydrocarbon halides). Total pollutants retained and neutralized in cleaning them especially in Poland. Other, also essential issues, such as the process of global warming and ecodevelopment were considered in the study. ELEMENTARY NOTIONS ON THE AIR PROTECTION MANAGEMENT, GLOBAL WARMING AND ECODEVELOPMENT The air, the basic and indispensable element of the human’s life and living organisms also the world plant, should have high quality. This component of environment, similarly as water, the Earth’s surface and the necessity for noise protection require scientific together with practical approach that should be respected by the all world societies. Air pollutants follow as a result of solid, liquid or gaseous substances released in quantities that can cause human health impact, climate, living nature, water, soil, or also cause other damaging effect in environment. Substances that cause atmospheric pollutants on account of their character and pollutant dissemination easiness, impact on all environmental components, on living resources of nature also on human health as well as their activities products. The atmospheric air is polluted the most often through: • natural pollution – formed as a result of volcanic eruption, forests fires, dust storms, hurricanes, processes of organic matter decomposition, e.g. on marshlands. 154 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień • anthropogenic pollutants (connected with the man activity) – dusts and gases1. Essential notions were explained for the better understanding of the study, among other things, air, the air protection, the air protection management, global warming, greenhouse gases, ecodevelopment2. The air is mixture of gases that creates the terrestrial atmosphere. It contains mainly: nitrogen N2 (78,08% cubic), oxygen O2 (20,95% cubic), the Macaws argon (approx. 1% cubic) and other noble gases, water vapour H2O (0–4% cubic), carbon dioxide CO2 (0,02–0,04% cubic); condensed the air, is helpful in order to receive oxygen and nitrogen. The detailed composition of the dry air were presented in table 1. Table 1. Composition of the dry air Component Kind of component Nitrogen – N2 Stable Oxygen – O2 Stable Argon – Ar Stable Noble gases: He, Ne, Kr, Xe Carbon dioxide – CO2 Stable Methane – CH4 Slow-changeable Slow-changeable Average existing time Concentrationa in the atmosphere Tens of millions 78,09% years Tens of millions 20,95% years Tens of millions 0,93% years 24 ppm Tens of millions years 0,033% 5–10 years 1,5 ppm approx. 3 years 1 http://naszaekologia.pl/ochrona_powietrza_atmosferycznego.php, the state on the day: 4th December 2012. 2 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3961248/powietrze.html, the state on the day: 30th August 2012. 155 Julianna Bartosewicz – proffessional air protection... Hydrogen – H2 Dinitrogen monoxide – N2O Slow-changeable Slow-changeable Ozone – O3 Changeable Oxides of nitrogen – NOx Changeable Ammonia – NH3 Sulphur compounds (H2S, SO, SO2) Changeable Changeable 0,5 ppm 0,25 ppm from 10 ppm, 5–50 ppm, to 500 ppmb from 0 to 100 ppb in the polluted air 6 ppb above the land from a few ppb in the polluted air Over 200 years A few days 1–4 days A few days a ppm - the number of a given substance molecules on million molecules of mixture, ppb – means the number of substance molecules on milliard molecules of mixture. b to 10 ppm in stratosphere, 5–50 ppb in the chemically clean air. Source: http://encyklopedia.pwn.pl/hasło/3961248/powietrze.html, the state on the day: 30th August 2012. The table 1. shows that to stable components of the dry air belong: nitrogen (N2), oxygen (O2), argon (Ar) on the total concentration equals 99,97% and noble gases (He, Ne, Kr, Xe) which concentration equals 2 ppm. The average existing time of stable gases in the atmosphere was qualified on tens of millions years, while the existing time of changeable gases in the atmosphere equals oxides of nitrogen (NOx) a few days, ammonia (NH3) (1–4 days), sulphur compounds (H2S, SO, SO2) also a few days. Slow-changeable gases that are environmental arduous such as carbon dioxide (CO2) on approx. 0,033% concentration (the existing time in the atmosphere equals 5=10 years), and methane (CH4 – 3 years in the atmosphere), dinitrogen monoxide (N2O – 200 years in the atmosphere), which the total concentration equals 2,25 ppm. 156 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień The scoresheet leads readers to the conclusion, that the air protection requires a special care, attention, professionalism and involvement in societies from individual countries in the immediate working, in order to improve the air quality situation. The air components together with their proportional volume were presented in table 2. Table 2. Components of the air Nitrogen N2 Volumetric content (%) 78,09 Oxygen O2 20,95 Argon Ar Carbon dioxide CO2 0,93 0,033 Component Water H2O Neon Ne Helium He Krypton Kr Xenon Xe Methane CH4 Hydrogen H2 Dinitrogen monoxide N2O Ozone O3 0–4 18,18 · 10–4 5,24 · 10–4 1,14 · 10–4 0,09 · 10–4 1,5 · 10–4 0,5 · 10–4 Comments Absorbs distant ultraviolet rays radiation in the upper atmosphere layers Greenhouse gas Changeable component that exists in all states of aggregation, greenhouse gas Greenhouse gas 0,25 · 10–4 10–6 (0–7) · at land (1–3) · 10–4 in 25–40 km high Greenhouse gas, the component of photochemical smog, in stratosphere absorbs close ultraviolet rays Julianna Bartosewicz – proffessional air protection... Oxides of nitrogen NOX Ammonia NH3 Sulphur compounds (H2S, SO, SO2) 157 0–10–4 6 · 10–6 (0–9) · 10–6 Source: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3961248/powietrze.html, the state on the day: 30th August 2012. The data, contained in the table 2., suggest that it is worth to pay attention on greenhouse gases or gaseous components of the atmosphere which create the greenhouse effect. Greenhouse gases prevent getting out infrared radiation from the Earth that result in enlargement the Earth’s surface temperature3. The following gases are included in greenhouse gases: carbon dioxide (CO2), methane (CH4), ozone (O3), freons, Dinitrogen monoxide (N2O), halons, water vapour that degrade the environment. Nitrogen (78,09%) reveals the largest volumetric content and oxygen (20,95%) that function fundamental part in the man’s also living organisms and plants existence. Carbon dioxide is responsible for the greenhouse effect development in 60%. Man enlarges the carbon dioxide quantity in the atmosphere by burning organic fuels (among other things, carbon, oil or natural gas) and by deforestation – plants absorb CO2. Statistical molecule of CO2 persists in the atmosphere by more or less a hundred years. Methane is the anaerobic fermentation product of cellulose under methane bacteria influence, which living environment determine boggy soils, silted bottoms of water reservoirs, swamps, municipal sewage and ruminants also termites alimentary canals. The part of methane is icebouned in polar regions in permafrost (constantly frozen the soil layer). 3 http://naszaekologia.pl/gazy_cieplarniane.php, the state on the day: 4th December 2012. 158 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień As the global climate is warming, and ice cover, as well as permafrost are melting, methane is released to the atmosphere. An essential methane source in the atmosphere is also process that occur in home animals alimentary canals. It is estimated that quantity of methane in the atmosphere was doubled during last hundred years4. Methane (CH4) provides heat 21 times more efficiently than CO2, but it also stays in the atmosphere considerably at a shorter time, because it is decomposited approx. 10 years. Methane is also responsible for 20% of warming as a result of man’s activity. The main methane sources are underground leaks from coal-mines, gas pipelines and oil wells, also sewage treatment plants and farm animals, mainly sheep, as well as goats that liberate methane on both sides of alimentary canal. Methane stays in the atmosphere longer than CO2. Fossil fuels utilization, cattle breeding, arable crops (especially that require abundant irrigation of rice crops), wastes utilization - these forms of man’s activity are sources beyond half of methane emission at the same time5. Dinitrogen monoxide N2O is about 6% responsible for the greenhouse effect. It absorbs heat 310 times more efficiently than CO2, and is persisted in the atmosphere by approx. 120 years. Its quantity in the atmosphere increases mainly due to taking fertilizers that include nitrogen in its composition6. Cars engines produce nitrogen oxide in huge quantities on the world scale, also harmful to the air7. Greenhouse gases 4 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the December 2012. 5 http://naszaekologia.pl/gazy_cieplarniane.php, the state on the December 2012. 6 http://naszaekologia.pl/gazy_cieplarniane.php, the state on the December 2012. 7 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the December 2012. day: 4th day: 4th day: 4th day: 4th Julianna Bartosewicz – proffessional air protection... 159 One of the most important greenhouse gases is CO2 or natural component of the atmosphere that rises in respiration processes, rotting process or even combustion process. At present using fossil fuels (among other things, carbon, oil and gas) causes about 80 per cents of the man’s activity part in the emission CO2, that is the aboveaverage growth of this gas concentration in the atmosphere. This gas is absorbed through plants in the assimilation process in which rises organic matter, as a result of reaction with water and CO2 under the sunlight influence. Supplement of this process is transpiration in which from organic matter and oxygen rises energy, water and CO2 that are released to the atmosphere. Plants regulate in this way CO2 quantities in the atmosphere. Oscillations of carbon dioxide (CO2) concentration in the ground layer are caused, quite often, by metabolism of plants smaller in day than in night, because of intensive assimilation, more in a cloudy winter day, when light reaches to the ground less, and the assimilation process slows down. Large quantity of CO2 are storage through marine and oceanic waters, where this gas exchange occurs between the atmosphere and oceans, as a result of this gas ratio in the air, that is permanent. Seas and oceans are the environment of phytoplancton life that has the same ability to CO2 assimilation as land plants. Excess of phytoplancton can be dangerous, due to its harmful and toxic blooms on inshore waters, formed, as a result of a higher temperature of sea waters and the excessive concentration of pollutants. They effect on plant plankton as fertilizers on cultivated plants. Atmospheric carbon dioxide concentration also grows due to the man’s activity. Quantity CO2 equals even to 0,05-0,07% in large industrial cities (average pollutants of CO2 in the atmosphere equals 0,03%), particularly in cloudy weather winter. Carbon dioxide is a side product of burning wood and fossil fuels. Civilization dependency on fuels (among other things, coal, oil or natural gas), as the basic energy source, in the connection with a demographic explosion, caused CO2 quantity growth emitted to the atmosphere. Huge quantities of this gas also occur as a result 160 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień of forest burning, particularly in order to land release for new fields and pasture. Natural processes, such as breathing and decomposition of living organisms are the source of CO2 majority emission to the atmosphere. Emissions, caused by man, upset disturbances of nature. Statistical CO2 molecule exists in the atmosphere by about hundred years8. Over half of the world CO2 emission comes from industrialized countries, due to using fossil fuel as the main this gas source emission. Industrialized countries also take part in CO2 emission to the atmosphere, through e.g. fall forests also existence place almost a half of the world animal and vegetable species. Forest is also a source of priceless natural materials used, among other things in part of medicines production. Slush-and-burn farming stimulate climatic changes that cause increased the emission level of greenhouse gases. Apart from CO2 forests also absorb solar energy. Forests liquidation therefore causes among other things, change of the earth’s surface albedo (quantity ratio of radiation, reflected through the planet, to the radiation quantity, penetrated to earth which value depends on the surface character). The upper surface and cloud cover characterizes a high albedo. Temperature growth on the earth, as a result of radiation reflection, is proportional to areas surface covered permanent snow. Temperatures growth and effected droughts cause the more frequent forests fire. Deforestation cause CO2 growth in the atmosphere and progressive at more and more large pace dangerous climate changes, exertion of negative influence on forests (e.g. invasion of parasites attacking trees)9. Prevention excessive emission of greenhouse gases is also essential. One of effective methods is possibility of minimizing residential heating results that causes harmful gases emission to the air, through applying filters to cleaning gases released through chimneys to the air. 8 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day: 4th December 2012. 9 http://naszaekologia.pl/gazy_cieplarniane.php, the state on the day: 4th December 2012. Julianna Bartosewicz – proffessional air protection... 161 Insulating materials can also be applied in order to protect buildings from excessive energy loss, also coal burning limitation, and simultaneously receiving identical warmth quantity which was planned earlier. It is worth to consider an applying heating variant by other substances, e.g. oils, natural gas that will not be able to release huge pollutants quantities together with harmful substances. Suitable waste disposal and storage belong to other ways of harmful substances limitation emission to the air, and then wastes burning on dumping ground. Suitable location of new industrial firms can also influence on negative element of dangerous substances limitation (as well as industrial effluents on the environment). Near industrial factories, together with other cities parts can be used vegetation strips which will help to eliminate or limit harmfulness of dangerous substances from the atmosphere, and even additionally can decrease noise about twenty decibels10. An effective coal desulphurization was introduced to the atmospheric air, during which chemical reaction occur among sulphur compounds, and iron oxide added to this reaction ferric oxide (Fe2O3), in order to limit sulphur dioxide (SO2) emission11. Global warming or phenomenon of the earth’s average temperatures growth occur comprehensively in atmosphere and waters surface. It is connected with one of the main reasons for progressive climatic changes. Gradual climate warming, observed from XIX century end, but at the beginning of XXI century the average year earth’s temperature grew up about 0,7°C. According to estimation of the International Team for Climate, the warming growth will equal from 1,4°C to 5,8°C in next century. Temperatures changes and other climatic changes (e.g. warming resulting from moving of climatic zones) inclined the international community to systematic measurements also observations. It resulted in assessment, that one of the main reasons for the global warming is human activity 10 http://naszaekologia.pl/gazy_cieplarniane.php, the state on the day: 4th December 2012. 11 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day: 4th December 2012. 162 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień (e.g. emission of greenhouse gases as well as progressive forest decline). It was a base of undertaking activities, so that to limit man’s influence on pace of these processes progress through intensifying greenhouse effect limitation, caused by increased greenhouse gases concentration. The progressive global warming can have catastrophic effect for life on the Earth. Professional air protection management creates chance to contribute towards dangerous gases reduction. The International Team estimated people’s negative influence on the global warming12. Industry and motorization development determine the main reasons for the global warming. Temperature growth is almost imperceptible by the man, but influence of this phenomena on the planet can have disastrous consequences. Droughts, catastrophic floods, hurricane-force winds and fires can also caused the global warming of the Earth. Perceptible changes are also connected with the plants and animals world. Essential are both the cause of getting climate warm and ways of prevention this process and its results13. One of reasons for growth of the Earth’s temperature is excessive accumulation of steam vapour and CO2, NO, SO2, CH4. Considerable these gases quantities also get to the atmosphere as a result of natural processes, but man is the most responsible for these gases concentration growth in the atmosphere in the last century. A way of gases accumulation in the atmosphere interact with the Earth heat balance, that can be compared to processes which occur in a glasshouse. The earth atmosphere, similarly as glasshouse walls, leaks short-wave radiation of the Sun (sunlight and ultra-violet radiation), owing to the fact that a considerable solar energy part reaches to the earth’s surface, where is exchanged for heat (longwave radiation). The Earth would emit back thermal energy in the cosmic space due to the atmosphere, strictly speaking water vapour and other gases, that are the same “trap” for heat like glasshouse 12 http://mojaekologia.pl/globalne_ocieplenie.html, the state on the day: 4th December 2012. 13 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day: 4th December 2012. Julianna Bartosewicz – proffessional air protection... 163 walls. Only just a part of solar radiation that comes to the earth’s surface does not absorb and exchange for heat, but it undergoes reflection also turns back in the cosmic space14. Ice cover melting can also be caused by the global warming. Hypothesis that ice cover crack of Western Antarctica is a result of the global warming, in the last years, that is worth to consider in depth and to submit this issue\for farther investigations. Ice cover melting can cause sea level rise and danger to millions people living on lowsituated sea coasts, as well as in the vicinity of the river-mouth. It was estimated that rise in the sea level equals about 6 cm during the last decade. If the earth’s temperature still rises, cities like Rotterdam, London, New Orlèan or Venice will be able to be under water. An increase in the temperature of water and its volume can enhance effect caused by ice melting15. Catastrophic droughts occur due to getting climate warming in many regions, resulted in a larger threat of fires and frequency of their occurrence16. Combustion more and more quantity of fuels, forests cutting and establish cities, industrial plants and fields under cultivation on their place, contributes to the global warming and climatic changes indirectly. Lack of water in some world fertile regions causes crops lowering. At present climatic changes also bring about more frequent that appear catastrophic hurricanes in many world areas. The temperature growth also causes water liberalization that occurs in mountain snow-covers, glaciers and lakes surrounded by ice barriers that can intensify flood phenomena. Catastrophic floods are also connected with mountain forests cutting. Vegetation-free slopes, that do not cause water retention, are more susceptible to erosion and pose a threat to residents of moun14 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day: 4th December 2012. 15 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day: 4th December 2012. 16 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day: 4th December 2012. 164 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień tain towns and villages. The scale of this threat is testified the best that mountains make 40% land surface17. Little temperatures changes also influence seriously on the world human beings, that causes animals migration and displacement of plants areas towards cooler regions so far, that is north on the northern hemisphere, as well as south on the south hemisphere18. The largest part in the global warming, through greenhouse gases emission, should attribute to high industrialized countries. Example of this issue is a fact that during coal and petroleum also natural gas burning, comes into being above 90% CO2. It is worth to consider possibility of nuclear energy use that can be applied as alternative energy source such as cleaner energy, from point of view harmfulness to air, however also noxious to the environment. Location conditions for such investments should be taken into account. The need for increase in the earth’s temperature prevention should mobilize all countries immediately, to become involved in the minimization process of greenhouse gases emission to the air19. Ecodevelopment denotes the process of long-lasting economic growth that occur together with protection of the environment, caused particularly with attention to intergeneration justice for future generations of a suitable environment quality, also its resources and extraeconomic20. Ecodevelopment should be taken into consideration parallel with the economic development, which means that everyone should take care about both economic as well as the natural environment in larger concentration context on all environment components protection (air, waters, the earth’s surface and noise protection). 17 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day: December 2012. 18 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day: December 2012. 19 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day: December 2012. 20 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3897021/ekorozwój.html, the state the day: 30th August 2012. 4th 4th 4th on Julianna Bartosewicz – proffessional air protection... 165 The concept of ecodevelopment was developed in the early 1970s as a visionary alternative to modernization and the sustainable development genesis to promote a sustainable use of local resources in locally needs context. Important are the following events: the Stockholm 1972 world conference on the environment and development from 1970-1972 and the Earth Summit (1992) (United Nations Conference on the Environment and Development) or Rio Conference. Thanks to am. occurrence ecology and economics were taken into consideration comprehensively. In ecodevelopment issue important is approach to the following aspects: development, sustainable development or even a real sustainable development that also could be examined. Furthermore, important are ecoregions scale like homogeneous ecosystem areas with self-contained human populations. Natural resources should be managed, developed and distributed socially also ecologically efficiently, as well as equitably on account of present and future generations. Local authorities should establish the population’s of ecoregions effective participation. Human settlements with natural resources can also be contemplated. Ecodevelopment conceptions and projects can cause improvement in the ecological situation. This kind of development should parallel mainly with sustainable development and even a real sustainable development. The notion the greenhouse effect can also be interpreted as a physical phenomenon, based on the earth’s surface temperatures growth, as a result of atmosphere occurrence around the earthly globe. If, for instance, the earth’s surface temperature equals 14–15°C, then it would be approx. 44°C lower in case of the atmosphere lack. The atmosphere lets into the earth’s surface a considerable part of solar radiation (short-wave radiation from 0,1 to 4 µm), but it arrests a substantial part of radiation emitted through this planet surface (long-wave radiation from 4 to 80 µm). The greenhouse effect occurs according to scheme: solar radiation reaches the earth’s surface, through which this kind of radiation is absorbed (a little part is reflected off) also exchanged for heat, but the warmed earth’s surface emits radiation, that is absorbed in a large degree by the atmosphere (mainly through water va- 166 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień pours particles, carbon dioxide and water drops in clouds). Energy is transferred to the atmosphere radiated through itself (in the form of long-wave radiation as turning) mainly in the earth’s side return, partly in the cosmic space. Turning radiation is a basic cause of the greenhouse effect occurrence. Substances absorbing long-wave radiation concentration (socalled greenhouse gases, mainly carbon dioxide, methane, nitrogen oxides, ozone, freons) increases in the earthly atmosphere gradually, as a result of the man’s economic activity, that can cause deepening the greenhouse effect, temperatures growth and climate changes on the earthly globe21. The greenhouse effect, as the natural phenomenon, is more and more dangerous as a result of incessant also indispensable man’s activity. The greenhouse effect working was above compared to the glasshouse functioning, during which greenhouse gases let a part of solar radiation in one side higher. Emitted greenhouse gases quantity, by the man, began violently to grow from industrial revolution, in half XVIII century, together with the huge demand for mineral energy coming from fuels22. It is worth to take into consideration all possibilities of solution to this immense problem, and make every effort even the smallest, that is individual ones in order to this phenomenon decrease. Gases contribution in temperatures changes caused through the greenhouse effect was presented in table 3. 21 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3896611/efekt-cieplarniany.html, the state on the day: 30th August 2012. 22 http://naszaekologia.pl/gazy_cieplarniane.php, the state on the day: 4th December 2012. Julianna Bartosewicz – proffessional air protection... 167 Table 3. The greenhouse effect. Contribution of trace gases in temperature changes Contribution of trace gases in temperature changes caused by the greenhouse effect Trace gases Increase in temperature [°C] Water vapour (and clouds) + 20,6 Carbon dioxide CO2 + 7,2 Dinitrogen monoxide N2O + 1,4 Ozone O3 + 2,4 Methan CH4 + 0,8 Freons < 0,08 Total 32,2 Source: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/492486/efekt-cieplarniany-wklad-gazowsladowych-w-zmiany-temperatury.html, the state on the day: 30th August 2012. The table 3. shows that the largest contribution in temperature changes, resulted in the greenhouse effect, is attributed to carbon dioxide CO2 (7,2°C) and ozone O3 (2,4°C). Therefore, it is worth to act maximum in order to their elimination. Freons, fluorochloric derivative of methane and ethane are incombustible liquids of low boiling temperatures and durable particles. Their use (cold factors in refrigerating machines, buoyant gases in aerosol packagings, foaming means) is very limited, due to they contribute to enlargement the ozone hole after getting through ozonosphere (liberate atomic chlorine, which takes part in reactions that lead to ozone dissociation under ultraviolet radiation working23. After wear out packaging very durable freons penetrate to the atmosphere and accumulate in the stratosphere on 20-25 km height, that cause ozone particles breaking. The ozone layer, destroyed, 23 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3902739/freony.html, the state on the day: 30th August 2012. 168 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień in this way, lets to the earth’s surface more ultraviolet radiation contributes to the global warming24. According to principles, connected with the atmospheric air protection, in factories, foundries or other industrial centres should be installed appropriate chimneys, in order to combustion gas release to suitable chimney filters. They reduce harmful substances quantity through devices for gases deodorization, situated by emitters. Dangerous gases reduction emission to the atmosphere should continue improvement in production airtightening, in order to maximum isolation from environment. Air pollution by transport, that is automobile components and car exhausts determines a serious threat to environment. At the moment the best method, applied the most often are various kinds of catalysts that should influence on burning petrol quality. At present unleaded petrol is used for lead oxide emission limitation. Models of old damaged cars in a bad technical condition, also old types cars that do not burn fuels entirely should be eliminated, in order to avoid excessive carbon monoxide (CO) pollutants. Another way of dangerous gases emission reduction is using private transport limitation as much as possible, and to aim for use transport centres (municipal transport, cars, motorbikes, pedestrian walking)25. Everyone should follow regulations in the environment scope, especially the environmental law from the day 20th November 2009 (enter in life 1st January 2010) that is in the range of environmental (natural) resources, part II, the air protection, in order to the air protection professional management so that to prevent the global warming process as well as improvement in ecodevelopment. It is worth to pay attention on: Art. 85. § 3. reduction and maintenance of substances levels in the air below target levels or levels of long-term aims or at least on these levels. 24 http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day: 4th December 2012. 25 http://naszaekologia.pl/gazy_cieplarniane.php, the state on the day: 4th December 2012. Julianna Bartosewicz – proffessional air protection... 169 Art. 86. § 1. Environment minister in agreement with health minister, acting the necessity for principles unification of the air assessment quality, that can determine by directive: 1) permissible levels for some substances in the air, 2) target levels for some substances in the air, 3) long-term aims levels for some substances in the air, 4) alarming levels for some substances in the air, even which shortterm exceeding can cause threat for people health, 4a)informative levels for some substances in the air, 4b)upper limit of pollutants concentration. 5) Conditions in which the level of substances such as temperature and pressure is established, 6) numerical sign of substances, that let on their unequivocal identification, 7) periods for which instrumental results are averaged. In the directive, mentioned in art. 1. can be established: 1) permissible frequency of exceeding emission limits, mentioned in art. 1. p. 1. and 2., 2) time limit of emission levels achievement, mentioned in art. 1. p. 1-3 and 4b., for some substances in the air, 3) diverse levels, mentioned in art. 1. p. 1-3 and 4a. on account of people health and plants protection, 4) tolerance margins for some permissible levels, expressed as diminishing proportional value in relation with the permissible level of substances in the air in next years. Executive deeds Art. 86a. § 1. Environment minister with health minister approval, consider the need for compliance with pollutants limits concentration and define, as well as compliance the national reduction aim of exposure to health loss, can determine by directive: 1) calculation way of the average pollution exposure indicator for city, that is larger number of inhabitants than 100 thousands and agglomeration, 2) the way of the national average pollution exposure calculation, 3) the way of compliance with concentration on pollutants limits assessment. 170 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Art. 86c. Environment minister can determine, by directive, the national exposure reduction aim to people health as a result of protection people against pollutants. Art. 86d. Environment minister, considering the need for unification of making the air quality principles assessment, and regard in its results participation of pollutants, coming from natural sources or salt-spring also put sand on roads in winter, can determine by directive the defining pollutants participation way, coming from the am. sources in concentrations of the air pollutants. Art. § 1. The air quality assessment should be made in zones. 2. Zone makes 1) agglomeration on larger number of inhabitants than 250 thousands, 2) city on larger number of inhabitants than 100 thousands, 3) remaining area of voivodeship, not entering in cities composition on larger number of inhabitants than 100 thousands and agglomeration. Executive deeds Art. 88. 1. The air quality assessment and changes observation are made by environment monitoring. 2. Regional environment protection inspector makes at least every 5 years zones classification with restriction of § 4. for determination needs of a suitable air quality assessment way in individual zones, separately as each substance level, and isolates zones, in which: 1) permissible levels are exceeded, 1a)target levels are exceeded, 1b)long-term levels are exceeded, 2) level of substances does not exceed a permissible level and is higher than upper threshold of estimation, 2a)level of substances does not exceed a target level and is higher than upper threshold of estimation, 3) level of substances does not exceed the upper threshold of estimation and is higher than lower threshold of estimation, 4) level of substances does not exceed lower threshold of estimation. Julianna Bartosewicz – proffessional air protection... 171 Art. 89. 1. Regional environment protection inspector, on time of 30th April every year, makes the air levels substances assessment in an individual zone in the previous year, and makes individually classification of zones for each substance, in which the level appropriately: 1) exceed permissible level enlarged for about margin of tolerance, 2) it is within among permissible level and permissible level enlarged about the tolerance margin, 3) it does not exceed permissible level, 4) it exceeds target level, 5) it does not exceed target level, 6) it exceeds a long-term aim level, 7) it does not exceed a long-term aim level. Art. 90. 1. Regional inspector of environment protection with health minister approval, based on principles need for making the air quality assessment in zones,, can determine by enactment. 3. Environment minister with health minister approval, considering need for principles unification of making the air quality in zones assessment, can determine by enactment: 1) methods and range of making substances in the air levels assessment, 2) upper and lower thresholds of estimation for some substances in the air. 5. In the enactment, mentioned in § 3, can be established: 1) permissible frequency of exceeding thresholds estimation; 2) determination way of exceeding thresholds estimation frequency; 3) range of aid measurements for the air quality assessment, particularly in the range of chemical dust composition analyses. 10. Environment minister can determine by enactment, detailed requirements related to the air protection programmes and plans of short-term activities, compilation forms, also indispensable elements of the above-mentioned programmes. Important also is the range of activities that should be determined and qualified, as well as estimated in these programmes and plans, with regard of programmes aims and plans, also the necessity for assurance of peoples health protection with environment protection. 172 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Art. 91a. One of regional environment protection programmes purposes, is the aims long-term levels achievement, in case of occurrence zones on voivodeship area, mentioned in art. 89. § 1. p. 6. Art. 91b. In case of occurrence zones on voivodeship area, mentioned in art. 89 § 1. p.1. possible is information transfer on intention of stay terms of permissible nitrogen dioxide, and benzene levels achievement to the day 1st January 2015, under condition that the air protection programme was enacted with regard to detailed definite requirements, based on art. 91. § 10. 2. Board of directors should transmit notification to environment minister, together with the air protection programme for the given zone. Environment minister should transmit am. notification for the European Commission through the Permanent Representatives of the Republic of Poland at the European Union. 4. Stay of terms of permissible nitrogen dioxide and benzene levels achievement, mentioned in § 1. is possible after issuing decision through the European Commission. Art. 91c. 1. In case of exceedance of permissible or target levels of substances in the air, that occur on a considerable country area, and resources undertaken through local authority do not influence on limitation of pollutants emission to the air, environment minister can prepare national the air protection programme. This strategic document can determine aims and activities directions, which should be considered in the air protections programmes. 2. Environment minister after preparation of the national air protection programme, announces, in Gazette of the Republic of Poland “Polish Monitor”, the communiqué about the web page address, on which this programme was put, as well as the term from which this programme should be applied. Art. 91d. In case of exceedance of permissible substances concentration levels, achievement in the national aim of exposure to health loss reduction should be the main aim of regional environmental protection programmes. Additional action, connected with improvement in the air protection, should be considered in the nearest programme revision. Julianna Bartosewicz – proffessional air protection... 173 Art. 92. 1. In case of the risk of occur exceedance of permissible or target substances in the air alarm level in the given zone, board of directors on time 15 months, since the day of taking information about this risk from regional environmental inspector, prepares and represents for village heads, mayors or starosts for giving opinion on resolution project to do a plan of short-term activities in which action is established in order to: 1) decrease in the risk of this kind of exceedances occur, 2) results limitation and time of ensuing exceedances duration. 1d. In case of occur the risk exceedance alarm level of permissible or target substances in the air in zone, regional critical management team, mentioned in art. 14. § 7. of the law from the day 26 April 2007 about critical management (law gazette No. 89, p. 590. with later changes) who informs proper organs on the necessity for undertaking actions, determined a plan of short-term activities. 2. A short-term plan workings should particularly contain: 1) the list of economic units using environment, obliged to limitation or discontinuance of gases entry or dusts from installation to the air; 2) the way of organization and limitation or prohibition of vehicles traffic and other motor-driven devices; 3) the way of organs proceedings, institution and economic units taking advantage of environment, as well as citizens behaviour in case of exceedances appearance; 4) procedure determination and the way of announcement about exceedances appearance. 5. Environment minister can undertake cooperation with other membership states of European Union and European Commission, in the range of coordination on the Republic of Poland territory, common air protection programmes or short-term actions plans, when he recognizes these enterprises as purposeful, because of weight or the issue complexity in the range, mentioned in § 6. 6. Environment minister undertakes cooperation, through the board of directors, competent for the area on which the risk of exceedances was affirmed, with other membership states of European Union and European Commission in the range of coordination 174 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień on the Republic of Poland territory. Helpful can also be common the air protection programmes or short-term actions plans, also exchange of information on possible sources of substances levels exceedances in the air and, as an example workings in order to these exceedances limitation. 7. The main environment protection inspector undertakes cooperation through regional inspector mediation, competent for the area on which affirm the exceedances risk, with specific organ in other membership state of European Union and European Commission, in the range of assessment and assurance on the air quality measurements. 8. The main environmental protection inspector can undertake cooperation with other membership states of EU and European Commission, in the range of information exchange about assessment and assurance of the air quality measurements, if he recognizes these enterprises as purposeful because of weight or the issue complexity. Art. 92b. 2. Environment minister transmit information to the main environment protection inspector about decisions on adjournment of the air protection programmes, and short-term actions plans, mentioned in § 1., in order to make them available to everybody on the web page. Art. 93. 1. Regional critical management team, mentioned in art. 14. § 7. law from the day 26 April 2007 on critical management, informs immediately society and economic units, referenced of this issue, in art. 92. § 2. p. 1. in the way received, according to custom, on particular terrain, on exceedance risk appearance of permissible or target substances in the air, as well as appearance of permissible or target substances in the air exceedance. 2. Notification should particularly contain: 1) date, hour and area on which the risk of exceedance occurred or even the very exceedance, as well as reason for this state; 2) prognoses on levels changes of substances in the air, together with reasons for these changes, area that it concerned, and the time of exceedance duration or the risk of its occurrence; Julianna Bartosewicz – proffessional air protection... 175 3) indication of population groups sensitive to exceedance, including particularly older persons and children also precautions that have to be undertaken by them; 4) information on binding limitations and other preventive means. 3. Environment minister considering the necessity for data gather and information on the national needs and international obligations, can determine, as directive on the range and the way of information transmission, mentioned in § 1. 2. and 2a. 4. In directive mentioned in § 3. will be established: 1) time limit for transmission information, 2) transmitted information form, 3) transmitted information system, 4) transmission information technique requirement 26. The air protection, that is protection of the atmosphere, quantity limitation or removing substances introduced to the atmospheric air through industrial and service plants, mechanical vehicles, wastes heaps, dumping grounds and other pollutants sources, as well as prevention of concentration substances exceedance that cause the air pollution27. The air protection is the process resulted in not to let pollution the air, or with as minimize degree of the air pollution as possible, especially through industrial and service enterprises during the production and service processes. The air protection management is possible by using four classic management functions: planning, organizing, leadership/motivation, control. It is connected with strictly obey Polish legal articles and union (EU) also the world with regard to international conventions and preparing programmes, plan, diagram and organizational structure. Supplementary to am. elements is a suitable leading/motivation of organization members or others from internal and external environment, as well as the whole society. 26 http://www.arslege.pl/prawo-ochrony-srodowiska/k67/s1294, the state on the day: 10th December 2012. 27 http://encyklopedia.pwn.pl/hasło/3949657/ochrona_atmosfery.html, the state on the day: 19th November 2012. 176 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Analogous to the air protection management can manage ecodevelopment applying management functions, that is according to order also present norms. Helpful tools for improvement in the air quality Additional tools supported the air protection are devices to pollutant removal and cleaning. To the most popular belong devices: Cyclone - technical device (kind of cyclone separator) to separation dust particles or liquid drops from gas, thanks to exploitation of centrifugal force working28. Dust collector, apparatus for dust collection; dry dust collector – dust chamber, cyclone, electrofilter, filter dust collector (filter to gas); wet dust collector (dedusted particles are water-wetted before release) – scrubber, hydrocyclone29. Sccruber, wet dust collector as high line column, in which sprayed water wets gases particles of solid body and causes their deposition or scavenging30. Filter, device to separation of particles from liquid or gases by the filtration; kinds of filters: rotational, belt, squeezing, dynamic, strainer, filter press31. Electrofilter, electrostatic precipitator, electrostatic filter, Cottrell’s dust collector, electrostatic precipitator, cleaning gases and smokes apparatus (e.g. in power stations). Gas flows between electrodes powered by one-way electric current, and ionizates; negative ions send electric charge to dust particles suspended in gas, and particles deposit on the positive electrode32. 28 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3888687/cyklon.html, the state on the day: 30th August 2012. 29 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3949988/odpylacz.html, the state on the day: 30th August 2012. 30 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3976184/skruber.html, the state on the day: 30st August 2012. 31 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3901039/filtr.html, the state on the day: 30th August 2012. 32 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3897331/elektrofiltr.html, the state on the day: 30th August 2012. Julianna Bartosewicz – proffessional air protection... 177 THE PROPOSAL OF THE AIR PROTECTION MANAGEMENT STRENGTHENING AND SLOWING DOWN IN THE GLOBAL WARMING PROCESS TOGETHER WITH ECODEVELOPMENT IMPROVEMENT Precise acquaintance educational organizations with environmental issues is recommended in schools, universities, clubs, local, national, international society with environment protection like its components, also the air. Their meaning is exceptionally essential of the present and future generations with about resource depletion possibility, as well as renewable resources impossibility, also their limitation. It is also worth taking into consideration scientists’ prognoses on the results of the air pollutants and the climate warming. Helpful can also be integrated conferences with experts participation in this field, particularly professionals, also with people from behind trade, volunteers, students and pupils’ involvement in application of European Union and different funds resources. Competent using EU funds, together with consistent checking and accounting for results of undertaken decisions on the air protection from kindergarten through schools, universities to industrialists, ałso the world society can be an additional tool solution of am. issues. Establishment of numerous, more and more modern foundations, associations or other organizations (apart from existing ones) for the air protection and the global climate warming can be next preventive method for the galloping global warming process, and improvement in endangered ecodevelopment. Presentation, as an example, training programmes with data about degree of the air pollution, and consequences like the data on the air pollution results, also the necessity for prevention pollution (forests fires, municipal and other wastes fire-raising, particularly on illegal dumpings, supervision children also irresponsible adults conduct can be additional educational material, handy for the whole society. It’s also worth to liquidate reason for ecopathological phenomenon and its results, in order to restraint on unthinking, in many cases, exploitation of environmental components (air, water, the earth’s 178 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień surface) and their pollution, also to increase a degree of the noise protection. CONCLUSION Correct and effective, also professional management of the air protection on the international level, is now one of major global activities, and focus of the rapidly growing academic discipline of modern studies. Scientists, teachers, students or even people from outside trade have to discuss on key concepts in order to solve this issue, and to improve the present situation. A helpful instrument that determines definitive guides to international development, described in the study, could be useful for not only above mentioned people but also for everyone to develop their level of ecological conscious. Helpful can be set and comprehensive system, also easier access to different kinds of scientific sources such as publications, articles, e-books that can associate with international development, as well as motivate to common activities. Above mentioned elements can prevent the galloping global warming process or even to improve more and more threatened ecodevelopment. Presented approach to the air protection management, and the proposal of improvement in the situation can cause slowing down the global warming process, together with decrease in dangerous gases emission, also in greenhouse gases, as a result of applying the proposed devices in order to remove, decrease, arrest or neutralize the air pollutants. The present Earth’s ecological condition, slowing down the warming climate process, and improvement in ecodevelopment depend on all over the world people for the present and future generations. REFERNCES Cyklon, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3888687/cyklon.html, the state on the day: 30th August 2012. Julianna Bartosewicz – proffessional air protection... 179 Efekt cieplarniany, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/38966 11/efekt-cieplarniany.html, the state on the day: 30th August 2012. Efekt cieplarniany, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/492486/ efekt-cieplarniany-wklad-gazow-sladowych-w-zmiany-temperatury.html, the state on the day: 30th August 2012. Ekorozwój, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3897021/ekorozwój.html, the state on the day: 30th August 2012. Elektrofiltr, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3897331/ elektrofiltr.html, the state on the day: 30th August 2012. Filtr, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3901039/filtr.html, the state on the day: 30th August 2012. Freony, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3902739/freony. html, the state on the day: 30th August 2012. Gazy cieplarniane, http://naszaekologia.pl/gazy_cieplarniane. php, the state on the day: 4th December 2012. Globalne ocieplenie, http://naszaekologia.pl/globalne_ocieplenie.php, the state on the day: 4th December 2012. Globalne ocieplenie, http://mojaekologia.pl/globalne_ocieplenie.html, the state on the day: 4th December 2012. Ochrona atmosfery, http://encyklopedia.pwn.pl/hasło/39496 57/ochrona_atmosfery.html, the state on the day: 19th November 2012. Ochrona powietrza, http://naszaekologia.pl/ochrona_powietrza_atmosferycznego.php, the state on the day: 4th December 2012. Odpylacz, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3949988/odpylacz.html, the state on the day: 30th August 2012. Powietrze, http://encyklopedia.pwn.pl/hasło/3961248/powietrze.html, the state on the day: 30th August 2012. Prawo ochrony środowiska, http://www.arslege.pl/prawoochrony srodowiska/ k67/s1294, the state on the day: 10th December 2012. Skruber, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/3976184/skruber. html, the state on the day: 30st August 2012. 180 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Tomasz Kochański Współczesne tendencje rozwoju gospodarki opakowaniami w aspekcie ekologii – gospodarka zużytymi opakowaniami w Polsce, w świetle wymogów Unii Europejskiej Modern trends of economic development in terms of environmental – use of used packaging in Poland, according to the requirements of the European Union Streszczenie Gospodarka zużytymi opakowaniami jest przedmiotem szczególnego zainteresowania przedsiębiorstw, które realizują swój biznes na współczesnym rynku. Gospodarka tymi opakowaniami winna w szczególności obejmować poddawanie ich procesowi recyklingu oraz przemysłowego wykorzystania energii z ich przerobu przy zachowaniu stosownych przepisów prawa w tym zakresie. Wielkość i skala procesu przerobu zużytych opakowań przyniesie przedsiębiorstwu relatywnie wysokie korzyści ekonomiczne i społeczne. Określone i przyjęte do realizacji w biznesie wymagania w zakresie zarządzania środowiskiem, dużą uwagę przykładają do gospodarki opakowaniami. Przedsiębiorstwa w tym zakresie poszukują innowacyjnych rozwiązań w odniesieniu do opakowań, 182 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień które będą spełniać kreślone wymagania w aspekcie ekologii. Nowoczesne technologie wytwarzania opakowań są ukierunkowane na możliwość przedłużenia ich trwałości, ekologiczną modyfikacje a zarazem ograniczenia negatywnego wpływu na środowisko. Summary The issue of packaging waste economy is especially interesting for enterprises that carry out their business on the market. The economy of these packaging should cover particularly its recycling process and industrial utilization energy from its processing while maintaining the applicable law in this area. The size and scale of packaging waste processing will bring relatively high economic and social benefits for enterprise. Requirements defined and approved to implementation in business in scope of environmental management attach great importance to the packaging economy. Enterprises in this area look out for innovative solution for packaging what will fulfil particular requirements in terms of ecology. Modern technologies used during production of packaging make possible to: extend their durability, ecological modification and reduce negative impact on the environment. Słowa klucze: ekologia, gospodarka odpadami, zużyte opakowania, recykling, projektowanie opakowań. Keywords: ecology, waste management, waste packaging, recycling, packaging design. Istota opakowań i odpadów opakowaniowych w aspekcie gospodarki odpadami Każda rzecz, każdy przedmiot posiada dziś swoje własne opakowanie, stało się to nieodłączną częścią samego produktu, często nawet ważniejszą od zawartości samego opakowania. Nie wolno Tomasz Kochański – współczesne tendencje rozwoju... 183 jednak zapominać, że wszystkie te opakowania są to prawdopodobne odpady. Dlatego bardzo ważne jest aby w jakimś stopniu kontrolować ten proces. W związku z rozwojem gospodarczym i społecznym, a także ciągle rosnącą konsumpcją, pojawiła się potrzeba wyodrębnienia zużytych opakowań jako grupy wymagającej prowadzenia odrębnej gospodarki. Ciągły wzrost ilościowy opakowań, a także rosnąca różnorodność materiałów, z których zostały wykonane, spowodowały stworzenie oddzielnych norm prawnych regulujących zasady postępowania ze zużytymi opakowaniami. System racjonalnej gospodarki odpadami jest swoistym narzędziem pomocniczym w podejmowaniu decyzji w zakresie gromadzenia i redukcji masy odpadów, ich recyklingu oraz najmniej pożądanego unieszkodliwiania1. Unia Europejska stworzyła kolejność działań w procesie gospodarki odpadami. Działania te zostały uporządkowane ze względu na stopień ich ekologiczności. Wspólnotową hierarchię postępowania z odpadami w sposób graficzny przedstawia rys. 1. Rys. 1. Kolejność działań w procesie racjonalnej gospodarki odpadami Źródło: Z. Korzeń, Ekologistyka, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2001, s. 189. 1 Z. Korzeń, Ekologistyka, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2001, s. 188. 184 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Analizując powyższy rysunek w aspekcie gospodarki zużytymi opakowaniami racjonalne postępowanie z nimi rozpoczyna się od redukcji czyli unikania ich powstawania. Faktem jest bezspornym, że całkowite wyeliminowanie opakowań jest niemożliwe, dlatego też w zakres pierwszego etapu wchodzą dodatkowe działania. Najbardziej pożądanymi działaniami z punktu widzenia środowiska jest zmniejszenie toksyczności opakowań czyli dobór odpowiednich materiałów opakowaniowych, a także redukcja ich masy czyli zmniejszenie opakowania i tym samym zużycia materiałów opakowaniowych. Pożądanymi działania są również ponowne wykorzystanie czyli projektowanie opakowań wielokrotnego użytku, a także projektowanie trwalszych opakowań, tak by cykl ich życia był dłuższy tzn., dobór trwalszych materiałów opakowaniowych, by opakowania dłużej mogły pełnić swoje funkcje. Do pierwszego etapu również zalicza się kompostowanie zużytych opakowań w miejscu powstawania odpadów. Wszystkie powyższe działania realizowane są na etapie projektowania opakowań. Kolejne działania związane są z opakowaniami, które już powstały i zakończyły swój cykl życia. Jednak nie są zbędnymi śmieciami, z którymi nic nie możemy już zrobić. Działania te związane są z recyklingiem czyli z odzyskiwaniem surowców wtórnych ze zużytych opakowań. Recykling jest procesem, którym może obejmować kilka etapów np. zbiórka a najlepiej selektywna zbiórka zużytych opakowań. Istotne dla rzeczywistego działania recyklingu jest stworzenie efektywnego systemu selektywnej zbiórki, gdyż sprzyja on redukcji masy zużytych opakowań kierowanych na składowiska jak również przyczynia się do pozyskiwania coraz większej ilości surowców wtórnych i zmniejszenia zużycia surowców pierwotnych. Do działań związanych z recyklingiem zalicza się również przeróbkę czyli przetwarzanie zużytych opakowań i wykorzystanie odzyskiwanych surowców do produkcji wyrobów finalnych, a także kompostowanie centralne zużytych opakowań. Recykling to procesy zwracania materiałów pochodzących np. ze zużytych opakowań do fazy produkcji w związku z tym ma ogromne znaczenie dla ochrony środowiska naturalnego i jest coraz sze- Tomasz Kochański – współczesne tendencje rozwoju... 185 rzej stosowany2. Najmniej pożądanymi działaniami w systemie gospodarki odpadami jest ostateczne unieszkodliwianie pozostałości z recyklingu poprzez kierowanie na składowisko, spalanie bez odzysku energii lub z jej odzyskiem pozostałości z odpadów opakowaniowych, których nie udało się poddać recyklingowi. Przez „odzysk” w odniesieniu do zużytych opakowań należy rozumieć działania mające na celu redukcję ilości odpadów składowanych na składowiskach przez przemysłowe wykorzystanie z zużytych opakowań energii3. W trakcie negocjacji akcesyjnych Polska zobowiązała się do przyjęcia unijnego porządku prawnego m.in. również w zakresie poziomów recyklingu i odzysku zużytych opakowań. Od 1 maja 2004 roku w naszym kraju obowiązują analogiczne przepisy jak w innych krajach członkowskich Unii Europejskiej. Z tym, że obowiązek, który został nałożony przez dyrektywy jest realizowany w sposób uzależniony od szczegółowych rozwiązań przyjętych przez państwa członkowskie. W rezultacie zobowiązań wobec Unii Europejskiej, Polska w 2002 roku wprowadziła w życie dwie nowe ustawy, które z ostatecznymi zmianami weszły w życie 2005 roku jako transpozycja wyżej wspomnianych dwóch nowych dyrektyw o opakowaniach i odpadach opakowaniowych. Mowa o ustawie z dnia 11 maja 2001 roku o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i depozytowej4 oraz ustawie z dnia 11 maja 2001 roku o opakowaniach i odpadach opakowaniowych5. Polska starając się osiągnąć do 2014 roku docelowe poziom recyklingu, ogłosiła Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 2 Z. Dudziński, Opakowania w gospodarce magazynowej z dokumentacją i wzorcową instrukcją gospodarowania opakowaniami, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 2007, s. 86. 3 Z. Dudziński, Opakowania w gospodarce magazynowej z dokumentacją i wzorcową instrukcją gospodarowania opakowaniami, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 2007, s. 87-88. 4 Dz. U. z 2001 r., Nr 63, poz. 639. 5 Dz. U. z 2001r., Nr 63, poz. 638. 186 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień 14 czerwca 2007 roku w sprawie rocznych poziomów recyklingu i odzysku odpadów opakowaniowych i poużytkowych6. Na mocy tego rozporządzenia wprowadzono wymagane poziomy recyklingu poszczególnych materiałów opakowaniowych, które są sukcesywnie podwyższane od 2008 roku do 2014 roku, tak by w 2014 roku poziomy recyklingu wymagane w Polsce zrównały się z wymaganymi w Unii Europejskiej na mocy dyrektywy 2004/12/WE. Wymagane w poszczególnych latach poziomy recyklingu w Polsce w sposób graficzny przedstawia tabela 1. Tabela 1. Roczne poziomy recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych poszczególnych latach do dnia 31 grudnia 2014 roku Źródło: Załącznik do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 roku w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych. 6 Dz. U. z 2007 r., Nr. 109, poz. 752. Tomasz Kochański – współczesne tendencje rozwoju... 187 Polska sukcesywnie zwiększa poziomy recyklingu poszczególnych materiałów opakowań, by osiągnąć docelowe poziomy recyklingu ustanowione przez Unię Europejską. W taki sposób unikniemy ewentualnych kar, które nakładane są na państwa wspólnoty w przypadku nieosiągnięcia określonych poziomów recyklingu. Oczywiste jest to, że diametralne wprowadzenie wysokich poziomów recyklingu byłoby nie osiągalne, z uwagi na kulejący w momencie wejścia do Unii Europejskiej system gospodarki odpadami. Gospodarka ta powinna z jednej strony uwzględniać wymagania ekologiczne, zaś z drugiej strony być przystępna, we wzajemnych układach między producentem, sprzedawcą i użytkownikiem oraz unikać stwarzania przeszkód dla wymiany handlowej. Spowodowało to podjęcie w krajach Unii Europejskiej, dużych wysiłków w celu znalezienia efektywnych systemowych rozwiązań problemu gospodarowania opakowaniami. Mimo wielu inicjatyw występują problemy na wielu płaszczyznach: • ekologicznych – preferowanie minimalizacji masy i wymiarów opakowań, wytwarzanie opakowań z tworzyw łatwo poddających się recyklingowi i charakteryzujących się mała szkodliwością dla środowiska naturalnego, • logistycznych – na wkomponowaniu opakowań wielokrotnego użytku w łańcuch dostaw w takich obszarach jak: transport, magazynowanie, przemieszczanie, identyfikacja, • marketingowych – stosowania atrakcyjnych wizualnie tworzyw opakowaniowych i form konstrukcyjnych do prowadzenia skutecznej promocji i reklamy firm oraz towarów7. Przedsiębiorcy jaki i konsumenci oczekują wprowadzania na rynek opakowań: bezpieczniejszych, wygodniejszych, bardziej ekonomicznych, bardziej ekologicznych oraz bardziej zróżnicowanych. By sprostać tym problemom wprowadzane są różne systemy zarządzania gospodarką opakowaniami, które w największym stopniu mają wpływać na działania dotyczące zapobiegania i minimalizacji wytwarzania odpadów opakowaniowych. 7 J. Szymczak, Gospodarka opakowaniami, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1970, s. 64. 188 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Przedsiębiorstwa tworzący łańcuch opakowaniowy wdrażają systemy zarządzania zgodne z międzynarodową normą ISO 14001. Przykładem tego jest otwarty system EMAS (Eco Management and Audit Scheme). Jest to wspólnotowy system ekozarządzania i audytu. Przedsiębiorstwa uczestniczące w EMAS mają prawo w gospodarowaniu opakowaniami do używania logo na: • zatwierdzonych informacjach, • zatwierdzonych deklaracjach środowiskowych, • papierze firmowym, • opakowaniach, • reklamach wyrobów8. Logo nie może być stosowane na wyrobach lub ich opakowaniach oraz łącznie z porównawczymi twierdzeniami dotyczącymi innych wyrobów, działań i usług Rozporządzenie Komisji (WE) nr 196/2006. Logo sytemu EMAS ukazuje poniższy rysunek. Rys. 2. Logo sytemu EMAS Źródło: http://www.emas.mos.gov.pl. 8 Z. Korzeń, Ekologistka, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań, 2001, s. 168. Tomasz Kochański – współczesne tendencje rozwoju... 189 Wprowadzając system EMAS w gospodarce opakowaniami można dostrzec następujące korzyści: • uporządkowanie działalności środowiskowej, • gwarancja pełnej zgodności z prawem dotyczącym aspektów środowiskowych, • redukcja kosztów opłat środowiskowych i zmniejszenie ryzyka kar wynikających z prawodawstwa środowiskowego, • poprawa wizerunku firmy9. System EMAS jest swego rodzaju elitarną grupą organizacji szczególnie angażujących się w działalność pro-środowiskową. Wykaz organizacji w nim zarejestrowanych jest prowadzony przez Komisję Europejską i ministerstwa środowiska poszczególnych państw członkowskich UE. Istotnym atutem rejestracji w EMAS są różnego rodzaju regulacje prawne, stosowane przez rządy poszczególnych państw członkowskich Wspólnoty. Dodatkowo istnieją możliwości pozyskiwania środków z unijnych funduszy na wdrażanie, doskonalenie i certyfikowanie systemów zarządzania środowiskowego10. Posługiwanie się logo systemu EMAS uznawane jest za dowód wiarygodności organizacji dla kontrahentów, jednostek administracji publicznej oraz opinii publicznej i konsumentów. Systemy zarządzania środowiskowego są skutecznym sposobem wdrażania idei ciągłej minimalizacji negatywnego oddziaływania na środowisko. Można je traktować jako narzędzie służące realizacji zrównoważonego rozwoju w praktyce gospodarczej11. Regulacje prawne państw Unii Europejskiej dotyczące gospodarki opakowaniami, zmierzają do maksymalizacji stosowania opakowań zwrotnych. Obligujące producentów towarów do zwrotnego odbioru wykorzystanych opakowań jednostkowych, zbiorczych 9 M. Lisińka-Kuśnierz, Społeczne aspekty w opakowalnictwie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków, 2010 s. 155. 10 M. Lisińka-Kuśnierz, Społeczne aspekty w opakowalnictwie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków, 2010 s. 156. 11 M. Lisińka-Kuśnierz, Społeczne aspekty w opakowalnictwie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków, 2010 s.157. 190 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień i transportowych oraz ich ponownego użycia albo przekazania do recyklingu materiałowego z wykluczeniem włączenia ich do publicznego systemu usuwania odpadów. Nałożono również obowiązek kaucjonowania i zwrotnego odbioru opakowań na napoje, środki piorące, czyszczące itp., ze zwolnieniem z tego obowiązku opakowań wielokrotnego użytku. Dyrektywy unijne nakładają obowiązki na państwa członkowskie. Jednocześnie sposób realizacji tych obowiązków, zależy od indywidualnych rozwiązań przyjmowanych przez poszczególne państwa w zakresie budowy systemu oraz podejścia do realizacji obowiązków. Państwa członkowskie przerzucają te obowiązki wynikające z dyrektywy na przedsiębiorców w taki sposób, aby zapewnić realizację obowiązków na poziomie krajowym, a informacje przekazać do Komisji Europejskiej. Do obowiązków przedsiębiorców w zakresie gospodarki opakowaniami w aspekcie EMAS należy: zapewnienie zgodności opakowań z wymaganiami zasadniczymi dyrektywy, realizacja odzysku i recyklingu. Zapewnienie zgodności opakowań z wymaganiami zasadniczymi dyrektywy polega na: • zrównoważonym wykorzystaniu surowców do produkcji opakowań, • ograniczaniu negatywnego działania opakowań na środowisko, • zapewnieniu przydatności odpakowania do odzysku, • ograniczanie zawartości metali ciężkich w opakowaniach, W realizacji odzysku i recyklingu należy mieć na uwadze to, że odzysk może być prowadzony przez spalenie z wykorzystaniem energii a recykling przez kompostowanie lub biodegradacje. Ponadto przedsiębiorcy zobligowani są do składania sprawozdań z ilości wprowadzonych na rynek opakowań oraz zrealizowanych poziomów odzysku i recyklingu. Aby zrealizować obowiązki, przedsiębiorcy mogą podpisać umowę z organizacją odzysku, która w imieniu firmy organizuje realizacje obowiązków w zakresie odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych lub, w przypadku braku osiągnięcia odpowiednich poziomów wnosi Tomasz Kochański – współczesne tendencje rozwoju... 191 stosowną karę, czyli opłatę produktową ustaloną oddzielnie dla każdego z materiałów podlegających obowiązkom odzysku i recyklingu12. Europaleta jako ekologiczne opakowanie wielokrotnego użytku Rosnąca ilość opakowań sprawia, że coraz powszechniej poszukuje się rozwiązań racjonalizujących gospodarkę opakowaniami. Jedną z takich propozycji są opakowania zwrotne. W celu wyjaśnienia pojęcia „opakowanie zwrotne”, można posłużyć się definicją zgodnie z którą, opakowaniem zwrotnym jest każde opakowanie, które po sprzedaży towaru jest zwracane jego dostawcy, nawet takie, które przeznaczone jest do jednokrotnego użytku13. W związku z tym ustawodawca stosuje także pojęcie „opakowań wielokrotnego użytku”, do których zalicza się każde opakowanie przeznaczone i zaprojektowane do co najmniej dwukrotnego wykorzystania do tego samego celu, do którego było i pierwotnie przeznaczone. Przedmiotowa ustawa zobowiązuje również producentów i importerów do oznakowania opakowań wielokrotnego użytku. Oznakowanie to powinno określać: • rodzaj materiałów wykorzystanych do produkcji opakowania, • możliwość wielokrotnego użytku opakowania, • przydatność opakowania do recyklingu14. Najbardziej rozpowszechnionymi opakowaniami transportowymi wielokrotnego użytku są palety ładunkowe płaskie. Sto12 Korzeniowski A., Skrzypek M., Szyszka G., Opakowania w systemach logistycznych, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2010, s. 127. 13 Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych Dz. U. Nr 63 poz. 638. 14 A. Korzeniowski, M. Skrzypek, G. Szyszka, Opakowania w systemach logistycznych, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2010, s. 51. 192 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień suje się je powszechnie podczas dostaw produktów, surowców do produkcji oraz w czasie magazynowania i przemieszczania gotowych wyrobów. Zaprojektowane są, by można było łatwo manipulować nimi za pomocą wózków widłowych. Powszechność ich wykorzystywania spowodowała, że środki transportu oraz urządzenia magazynowe w większości dostosowane są do umieszczania w nich określonych typów palet. Wymiary palet zostały ustandaryzowane. Najbardziej rozpowszechnionym typem w Europie jest tak zwana „europaleta”, oznaczana z boku napisem EUR. Europaleta została stworzona po raz pierwszy w 1950 roku przez szwedzki koncern BT Industries, jako uniwersalna paleta pasująca do wszystkich rodzajów wózków widłowych. Obecnie znormalizowane palety EUR produkowane są w 4 wymiarach nominalnych 800 × 600 mm, 800 × 1200, 1200 × 1000, 1000 × 1200, w oparciu o kartę Międzynarodowego Związku Kolei – w skrócie UIC15. Karta ta szczegółowo określa właściwości palety oraz wymagania wykonawcze, jak również zasady ich jakościowego odbioru. W celu uporządkowania obrotu i użytkowania palet płaskich drewnianych Międzynarodowy Związek Kolejowy UIC zawiązał Europejskie Porozumienie Paletowe EPAL16. UIC przekazał EPAL-owi uprawnienia do udzielania producentom licencji na produkcję i naprawę palet. System EPAL jest ponadbranżowym otwartym poolem17 wymiany palet, opartym na znormalizowanych paletach EUR o zapewnionej jakości. Na podstawie kryteriów wymiany palet opracowanych przez EPAL i UIC18 przykład oznakowania palet EUR-o pokazuje poniższy rysunek: 15 International Union of Railways UIC 435-2:2005. ang. European Pallet Association. 17 Pool – wspólne korzystanie z urządzeń przez pewną liczbę użytkowników. 18 A. Korzeniowski, M. Skrzypek, G. Szyszka, Opakowania w systemach logistycznych, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2010, s. 57. 16 Tomasz Kochański – współczesne tendencje rozwoju... 193 Rys. 3. Sposób oznakowania Europalet Źródło: www. epal.org.pl. Wszystkie Europalety posiadają znak EUR wypalony na skrajnych wspornikach palety, który jest prawnie zastrzeżony oraz palety płaskie są oznakowane klamrą kontroli jakości ze znakiem jakości EPAL. Natomiast wszystkie naprawione palety płaskie są certyfikowane gwoździem do oznaczania naprawy EPAL. W Polsce działa kilka rodzajów systemów obrotu paletami (pooli paletowych), które zajmują się obrotem paletami ładunkowymi płaskimi. Zaliczyć do nich można: • system wymiany palet EPAL; • system obrotu paletami własnymi CHEP; • system obrotu paletami powierzonymi EUROPAL; • systemy wynajmu palet UNIVERPAL, ProEkoPlast; • system paletowy NPP Raben; • system paletowy SOP Schenker19. System wymiany palet EPAL, stworzony został przez Europejskie Porozumienie Paletowe EPAL jako ponadbranżowy otwarty system wymiany palet oparty na znormalizowanych paletach EUR o zapewnionej jakości. 19 Ł. Wojciechowski, A. Wojciechowski, T. Kosmatka, Infrastruktura magazynowa i transportowa, Wyższa Szkoła Logistyczna, Poznań 2009, s. 198. 194 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień System obrotu paletami własnymi CHEP jest międzynarodowym systemem obrotu paletami zwrotnymi. Palety ładunkowe płaskie w tym systemie mają wymiar 800 mm × 1200 mm, ale nie są paletami EUR. Dla rozpoznania zabarwiane są kolorem niebieskim. Firma CHEP dostarcza zamówione palety do najemcy i odbiera ze wskazanego miejsca. Dokonując zarazem własnej weryfikacji do dalszej ich eksploatacji. System obrotu paletami powierzonymi EUROPAL jest bardzo podobny do sytemu CHEP, oferuje usługę „Transfer palet”, która polega na zarządzaniu obrotem przekazanych do sytemu przez klientów drewnianych palet płaskich typu EUR. System wynajmu palet UNIVERPAL, ProEkoPlast to usługa na niżej wymienionych zasadach: • wypożyczenie palet odbywa się na podstawie umowy najmu na okres od 6 do 12 miesięcy; • opłata za wynajem palet jest wnoszoną w okresach co miesięcznych; • uszkodzone drewniane palety naprawia UNIVERPAL; • uszkodzone lub zniszczone palety z tworzywa sztucznego są wymieniane w relacji 1:1, pod warunkiem dostarczenia uszkodzonych palet do punktu wymiany ProEkoPlast. System obrotu palet NPP Raben jest wymiana pustych palet na palety z towarem podczas odbioru przesyłki u dostawcy. System paletowy SOP Schenker opiera się na rejestracji ruchu palet pomiędzy uczestnikami sytemu za pomocą ewidencji komputerowej. Uczestnictwo w tym systemie zwalnia firmę od konieczności zorganizowania odbioru palet od klienta i zmniejsza ryzyko „podrzucenia” fałszywych palet oraz zmniejsza liczbę palet w obrocie. Kierunki innowacyjnych rozwiązań w opakowaniach w aspekcie ekologii Potrzeba ochrony środowiska naturalnego skłania do wdrażania innowacji prowadzących do rozwoju materiałów opakowaniowych i opakowań przyjaznych środowisku. Rosnąca świadomość ekologiczna społeczeństwa powoduje, że zwiększa się zapotrzebowanie Tomasz Kochański – współczesne tendencje rozwoju... 195 na materiały biodegradowalne i bazujące na substancjach organicznych o dobrych właściwościach mechanicznych i barierowych. Wymagania stawiane opakowaniom z punku widzenia ochrony środowiska sprowadzają się zatem do konieczności realizacji zasady 4R czyli: • reduction • re – use • recover • recykling20. Wpływ na środowisko w większości jest zdeterminowana przez wejścia materiałów i energii oraz wyjścia występujące na wszystkich etapach życia opakowania. Może być także wywołany działaniami organizacji tworzących łańcuch opakowaniowy oraz efektami ich działalności gospodarczej w postaci opakowań i odpadów. Przedsiębiorstwa branży opakowaniowej, chcąc sprostać potrzebom oraz oczekiwaniom użytkowników opakowań i konsumentów zapakowanych produktów, muszą być zainteresowane wprowadzaniem innowacji by wykazywać zdolność do ich realizacji. Zdolność przedsiębiorstwa do wprowadzania innowacji produktowych, procesowych i organizacyjnych, określa jego innowacyjność. Co za tym idzie projektowania innowacyjnych opakowań, które kreują nowe trendy i technologie w opakowalnictwie a zarazem spełniają potrzeby podmiotów tworzących łańcuch dostaw oraz konsumentów. Realizacja tych potrzeb skłania do wdrażania technologii, prowadzących do rozwoju materiałów opakowaniowych, wprowadzających na rynek opakowania, spełniające wymagania: • jakości i trwałości opakowania podczas użytkowania, • informacyjności, • różnorodności dla danego produktu, • przyjazności dla środowiska, • bezpieczeństwa zapewniające: przedłużony okres trwałości produktu, przedostaniu się zanieczyszczeń, zafałszowaniu, zabezpieczenie przed niepożądanym otwarciem, identyfikację po20 M. Lisińka-Kuśnierz, Społeczne aspekty w opakowalnictwie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków, 2010 s. 54. 196 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień przez technologię kodów kreskowych, śledzenie w łańcuchach dostaw, poprzez technologię RFID21. Aktywność innowacyjna przedsiębiorstw działających w branży opakowań oceniana jest jako znacząca. Badania przeprowadzone w 2007 r. wśród przedsiębiorstw produkujących opakowania pokazały, że spośród przedsiębiorstw wprowadzających innowacje produktowe na rynek prawie 70% w okresie ostatnich 5 lat wprowadzało 1-5 nowych opakowań rocznie, niecałe 10% 6-10 opakowań, natomiast 22% ponad 10 opakowań. W ocenie przedsiębiorstw wprowadzających nowe opakowania, większość opakowań odnosi sukces na rynku - aż 46% przedsiębiorstw oceniło, że wskaźnik powodzenia wynosi 76%, a 15% wskazało, iż liczba ta waha się między 51% a 75%. Tylko 19% przedsiębiorstw oceniło, że zdecydowana większość opakowań ponosi porażkę na rynku. Uzyskane wyniki świadczą o akceptacji oferty produktowej w branży opakowaniowej w zakresie potrzeb i oczekiwań producentów pakowanych produktów22. Powyższe innowacje w zakresie opakowań mają często negatywny wpływ na środowisko naturalne co ilustruje tabela nr 2. Tabela 2. Tendencje rozwoju opakowań i ich wpływ na środowisko Trendy w rozwoju opakowań Sprzedaż produktów w mniejszych porcjach Przyczyny i potrzeby wzrost liczy gospodarstw jednoosobowych; popularność małych porcji dla dzieci w pudełkach; Wpływ na środowisko Więcej materiału na jednostkę produktu 21 M. Lisińka-Kuśnierz, Społeczne aspekty w opakowalnictwie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków, 2010 s. 55. 22 M. Lisińka-Kuśnierz, Społeczne aspekty w opakowalnictwie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków, 2010 s. 159. Tomasz Kochański – współczesne tendencje rozwoju... Zwiększenie zakresu kompletacji posiłków w postaci zestawów w pojemnikach Pakowanie (mięsa i warzyw) w modyfikowanej atmosferze MAP Produkty o przedłużonej trwałości Zabezpieczenie opakowań większa liczba kobiet pracujących; dłuższy czas pracy; rosnąca popularność żywności wygodnej; zmiana priorytetów w stylu życia; mniejsze zainteresowanie i umiejętności przygotowania posiłku rosnąca popularność żywności wygodnej; wzrost ilości świeżych produktów dostarczanych do supermarketów w porcjach dostosowanych do sprzedaży detalicznej; wzrost zapotrzebowania na świeżą i zdrową żywność tendencja do zwiększania wygody konsumentów; zakupy rzadsze, w większych opakowaniach zafałszowania zapakowanego produktu; przypadki zanieczyszczania produktów farmaceutycznych 197 Wiele opakowań nie jest przydatnych do recyklingu Brak przydatności do recyklingi. Więcej materiału na jednostkę produktu. Brak przydatności do recyklingu laminatów i butelek wielowarstwowych Dodatkowe opakowania, wiele materiałów nie nadaje się do recyklingu 198 Oferowanie zapakowanych produktów „premium” (bardziej zaawansowanych) w przeciwieństwie do tradycyjnie zapakowanych produktów ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień poprawa stylu życia Więcej różnych opakowań tego samego produktu Źródło: K.L. James, Out of the Box. How LCA Will Create Opportunities for Packing Industry, Centre for Desing RMIT University, Melbourne 2004, s. 6. Dlatego też Unia Europejska dla ujednolicenia głównych założeń polityki ekologicznej w odniesieniu do opakowań i odpadów opakowaniowych ustanowiła i wprowadziła Dyrektywę Nr 94/62/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 20 grudnia 1994 r. Wytyczne Dyrektywy ukierunkowane zostały na: przeciwdziałanie powstawaniu odpadów opakowaniowych, stosowanie w możliwie szerokim zakresie opakowań wielokrotnego użytku, odzyskiwanie z odpadów użytecznych surowców oraz energii23. Dyrektywa ta zobowiązuje kraje członkowskie do zapewnienia odpowiedniego poziomu odzysku materiałów opakowaniowych zawartych w odpadach z opakowań w granicach 50%-65% oraz poziomu recyklingu materiałów opakowaniowych zawartych w odpadach z opakowań w granicach 25%-45% z zastrzeżeniem, iż dla poszczególnych grup materiałów poziom ten nie może być niższy niż 15%. W ostatnich latach weszły w życie dwie nowelizacje dyrektywy opakowaniowej: 2004/12/EC z lutego 2004 roku oraz 2005/20/EC z marca 2005 roku. Najważniejsza zmiana to wprowadzenie nowych, wyższych poziomów odzysku do 60%, natomiast recyklingu minimalnie 55%, a maksymalnie 80%. W Unii Europejskie w skali roku, odpady opakowaniowe stanowią 17-18% (w ujęciu wagowym) i w granicach 20-30% (w ujęciu objętościowym). Masa wytworzonych odpadów opakowaniowych w całej Unii Europejskiej w 2006 r. wyniosła 81 mln Mg, przy odzy23 A. Korzeniowski, M. Skrzypek, G. Szyszka, Opakowania w systemach logistycznych, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2010, s. 196. Tomasz Kochański – współczesne tendencje rozwoju... 199 sku wy noszącym 56,8%. W związku z tym, ważne jest by podmioty gospodarcze, w tym również związane z branżą opakowaniową, były świadome odpowiedzialności oraz prawnie i etycznie zobligowane do uczestnictwa w ochronie środowiska. Polska w systemie EMAS Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej spowodowało, że w kraju zaczęło obowiązywać rozporządzenie dotyczące EMAS. Poza rozporządzeniem EMAS w prawie polskim obowiązuje również ustawa, na której opiera się funkcjonowanie systemu EMAS. W Polsce system EMAS opiera się (poza samym rozporządzeniem EMAS) na ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS)24 oraz trzech aktach wykonawczych: • rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 grudnia 2007 r., w sprawie wzoru wniosku o wpis podmiotu do rejestru weryfikatorów środowiskowych25, • rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r., w sprawie współczynników różnicujących wysokość opłaty rejestracyjnej w krajowym systemie ekozarządzania i audytu (EMAS)26, • rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r., w sprawie zakresu danych, które zawiera rejestr wojewódzki oraz wzoru wniosku o rejestrację organizacji w rejestrze wojewódzkim27. Jeśli chodzi o strukturę organizacyjną systemu EMAS w Polsce tworzą ją niżej wymienione organy: • minister właściwy do spraw środowiska, • generalny Dyrektor Ochrony Środowiska, • regionalni dyrektorzy ochrony środowiska, 24 Dz. U. z 2004 r., nr 70, poz. 631 z późn. zm. Dz. U. z 2007 r., nr 247, poz. 1842. 26 Dz. U. z 2004 r., nr 94, poz. 932. 27 Dz. U. z 2004 r., nr 94, poz. 931. 25 200 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień • Polskie Centrum Akredytacji, • Krajowa Rada Ekozarządzania28. Elementy polskiego systemu EMAS w sposób graficzny przedstawia rysunek 4. Rys. 4. Struktura EMAS w Polsce Źródło: R. Nowosielski, M. Spilka, A. Kania, Zarządzanie środowiskowe i systemy zarządzania środowiskowego, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Gliwice 2010, s. 150. Z powyższego rysunku wynika, że Minister Środowiska zobowiązany jest do współpracy z Polskim Centrum Akredytacji w zakresie spraw związanych z weryfikatorami środowiskowymi. Ponadto, Minister środowiska prowadzi politykę dotycząca rozwoju systemu EMAS i współpracuje w tym zakresie z odpowiednimi organami Unii Europejskiej. 28 R. Nowosielski, M. Spilka, A. Kania, Zarządzanie środowiskowe i systemy zarządzania środowiskowego, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2010, s. 148. Tomasz Kochański – współczesne tendencje rozwoju... 201 Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska prowadzi krajowy rejestr organizacji uczestniczących w programie EMAS oraz sporządza rejestr weryfikatorów środowiskowych. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska zapewnia harmonijną postawę dotyczącą procedur rejestracji organizacji a także utrzymywanie ich w rejestrze. Odpowiada za sprawny przepływ informacji, ważnych dla prawidłowego działania systemu ekozarządzania i audytu. Zadaniami regionalnych dyrekcji ochrony środowiska jest współpraca z Generalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska oraz przyjmowanie, analizowanie i ocenianie wniosków, które wpływają od organizacji zainteresowanych uczestnictwem w EMAS. Unia Europejska nakłada na kraje członkowskie obowiązek wyznaczenia krajowej jednostki, która będzie odpowiedzialna za prawidłowe funkcjonowanie systemu EMAS w danym kraju. W Polsce organem centralnym jest Minister właściwy do spraw środowiska. Akredytowani weryfikatorzy zajmują się okresowym sprawdzaniem organizacji uczestniczących w systemie. Akredytowani weryfikatorzy powinni być specjalistami w dziedzinie zarządzania środowiskowego, posiadając przy tym wiedzę i doświadczenie. Ich ocena ma być niezależna i jak najbardziej obiektywna, dlatego nie mogą być oni powiązania z organizacją drogą komercyjną, finansową czy rodzinną. Polskie Centrum Akredytacji zajmuje się zatwierdzaniem weryfikatorów środowiskowych systemu ekozarządzania i audytu (EMAS), zgodnie z wytyczonym programem akredytacji. Polskie Centrum Akredytacji kontroluje pracę akredytowanych weryfikatorów a konkretnie nadzoruje jakość ich pracy. Krajowa Rada Ekozarządzania wydaje opinie, a także doradza Ministrowi Środowiska. Zajmuje się promowaniem systemu EMAS, rozpoczyna działania dotyczące promowania systemu EMAS w organizacjach, a także wydaje opinie związane z aktami prawnymi systemu ekozarządzania i audytu (EMAS). System EMAS przyczynia się do poprawy efektywności ekologicznej w przedsiębiorstwach różnego rodzaju a także kreuje świadomość ekologiczną podmiotów mających wpływ na jakość środowiska. Zainicjowanie systemu EMAS jest kolejnym dowodem na ogromne zainteresowanie Unii Europejskiej sprawami dotyczą- 202 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień cymi ekologii, a także sposobem na ekologizację wszystkich procesów logistycznych już od momentu projektowania wyrobu poprzez ciągłe monitorowanie wyników środowiskowych, aż do osiągnięcia minimalnego oddziaływania na środowisko naturalne. EMAS działa na rzecz zrównoważonej konsumpcji i produkcji poprzez ciągłe doskonalenie procedur i systemów w przedsiębiorstwach. Realizacja ustawowo wymaganych poziomów recyklingu zużytych opakowań w Polsce za lata 2007-2010 Polska jako kraj należący do Wspólnoty Europejskiej zobowiązała się do realizacji wymaganych poziomów recyklingu do roku 2014. Uzyskanie docelowych poziomów recyklingu wymaga stałego doskonalenia systemu gospodarki odpadami pod względem prawnym, gospodarczym i społecznym. Realizacja celów recyklingowych wymaga wzrostu liczby instalacji do recyklingu zużytych opakowań. Według Krajowego planu gospodarki odpadami na rok 2010 największymi problemami dotyczącymi zużytych opakowań są: niewystarczający system selektywnej zbiórki tych odpadów, zbyt mała liczba instalacji do recyklingu i brak wiarygodnego rejestru przedsiębiorców prowadzących działalność w zakresie przetwarzania i recyklingu. Podjęto próby walki z powyższymi problemami, tak by ogółem dla opakowań uzyskać co najmniej w: • 2007 roku – 25% recyklingu, • 2010 roku – 38% recyklingu, • 2014 roku – 60 % recyklingu29. Okazuje się, że najniższy cel od roku 2007 w roku 2007 i 2008 został zrealizowany. Osiągnięte poziomy nie były zbliżone do minimalnych 25% recyklingu, nadwyżki były znaczne. Dane dotyczące osiągniętych poziomów recyklingu zostały zawarte w tabeli 3. 29 Sprawozdanie z realizacji Krajowego planu gospodarki odpadami 2010 za okres od dnia 1 stycznia 2007 roku do dnia 31 grudnia 2008 roku, http://www.mos. gov.pl, (stan na 24.05.2012 r.). Tomasz Kochański – współczesne tendencje rozwoju... 203 Tabela 3. Opakowania wprowadzone na rynek oraz osiągnięte poziomy recyklingu w latach 2007-2008 Źródło: Opracowano na podstawie sprawozdania Ministerstwa Środowiska z realizacji Krajowego planu gospodarki odpadami 2010 za okres od dnia 1 stycznia 2007roku do dnia 31 grudnia 2008 roku zawartych na stronie – http://www.mos.gov.pl, (stan na dzień 24.05.2012 r.). Z danych zawartych w tabeli 3 wynika, że z roku na rok wzrasta liczba ogólna opakowań wprowadzanych na rynek, ale również wzrasta liczba opakowań nadających się do recyklingu. Osiągnięte poziomy recyklingu w latach 2007–2008 znacznie przekroczyły minimalne cele zawarte w Krajowym planie gospodarki odpadami. W 2007 roku cel został przekroczony o 23,2%, natomiast w 2008 roku o 18%. Z roku na rok wzrasta liczba zużytych opakowań poddawanych recyklingowi, ale osiągnięty poziom recyklingu w 2008 roku jest niższy niż w roku 2007. Zadowalający jest fakt, iż osiągnięte poziomy recyklingu nie tylko przekroczyły cel z roku 2007, ale również cel na rok 2010, czyli 38%. Z informacji zawartych w sprawozdaniu Ministerstwa Środowiska, poziomy recyklingu zostały osiągnięte dzięki zużytym opakowaniom pochodzącym z działalności gospodarczej, co nie ma wpływu na poprawę stanu gospodarki odpadami komunalnymi. Dlatego ważna jest edukacja społeczeństwa i umożliwianie prowadzenia aktywnej, selektywnej zbiórki wszystkim gospodarstwom domowym. 204 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień W kolejnych latach, czyli w latach 2009–2010 osiągnięte poziomy recyklingu były niższe niż w latach 2007–2008, natomiast wzrosła liczba opakowań nadających się do recyklingu w stosunku do ogółu wprowadzanych opakowań. Dane dotyczące osiągniętych poziomów recyklingu w sposób graficzny przedstawia tabela 4. Tabela 4. Opakowania wprowadzone na rynek oraz osiągnięte poziomy recyklingu w latach 2009 - 2010 Źródło: Opracowano na podstawie sprawozdania Ministerstwa Środowiska z realizacji Krajowego planu gospodarki odpadami 2010 za okres od dnia 1 stycznia 2009 roku do dnia 31 grudnia 2010 roku zawartych na stronie – http://www.eko-pak.com.pl (stan na dzień 24.05.2012r.). Dane zamieszczone w tabeli wyraźnie wskazują na spadek osiągniętych poziomów recyklingu w stosunku do lat 2007–2008, chociaż porównując rok 2009 i 2010 obserwujemy niewielki wzrost osiągniętego poziomu recyklingu w 2010 roku. Cele minimalne za rok 2007 i 2010 zostały spełnione z niewielką nadwyżką w przypadku roku 2010, gdyż minimalny założony poziom do osiągnięcia wynosi już 38%, a nie 25% tak jak dla roku 2009. Z roku 2009 na rok 2010 zwiększyła się ilość opakowań wprowadzanych na rynek , jak również ilość opakowań poddawanych recyklingowi. Porównując lata 2009–2010 do roku 2008 pod względem zużytych opakowań poddanych recyklingowi okazuje się, że odnotowany został spadek. Tomasz Kochański – współczesne tendencje rozwoju... 205 Zagrożenie niezrealizowania wymaganych poziomów recyklingu zużytych opakowań do 2014, to ewentualna groźba wnoszenia wysokich sankcji finansowych, dlatego konieczny jest rozwój systemów selektywnej zbiórki zużytych opakowań w gminach, co ułatwiłoby realizację recyklingu, wzrost opłaty za składowanie, gdyż nielegalne tzw. „dzikie wysypiska” powinny być bardziej kosztowne niż, proces, które pozwalają realizować wytyczne dyrektyw. Niezbędna jest również regulacja opłat produktowych tak by opłaty recyklingowe były wyraźnie niższe, a także edukacja społeczeństwa i promowanie ekologicznych postaw dotyczących gospodarki zużytymi opakowaniami30. Realizacja zobowiązań Polski wobec Unii w zakresie recyklingu zużytych opakowań to sprawa ogólnokrajowa i ogólnospołeczna. Efektywna realizacja zobowiązań dotyczących recyklingu pozwoli uniknąć kar finansowych, mniej wykorzystywanych będzie surowców pierwotnych, gdy zwiększy się odzyskiwanie wtórnych i ponowne ich wykorzystanie, to także dodatkowe miejsca pracy w sektorze przetwórstwa zużytych opakowań. W naszym wspólnym interesie leży dołożenie wszelkich starań do spełnienia naszych deklaracji wobec Unii Europejskiej, zarówno ze strony władz, przedsiębiorców, a także gospodarstw domowych. Deklaracji wobec Unii, ale również wobec środowiska naturalnego. BIBLIOGRAFIA 1. Dudziński Z., Opakowania w gospodarce magazynowej z dokumentacją i wzorcową instrukcją gospodarowania opakowaniami, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 2007. 2. James K. L., Out of the Box. How LCA Will Create Opportunities for Packing Industry, Centre for Desing RMIT University, Melbourne 2004. 30 A. Jaworska, Zarządzanie gospodarką odpadami- gospodarowanie odpadami w świetle obowiązującego prawa, Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski w Poznaniu, Poznań 2006, s. 133. 206 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień 3. Jaworska A., Zarządzanie gospodarką odpadami – gospodarowanie odpadami w świetle obowiązującego prawa, Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski w Poznaniu, Poznań 2006. 4. Korzeniowski A., Skrzypek M., Szyszka G., Opakowania w systemach logistycznych, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2010. 5. Korzeń Z., Ekologistyka, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2001. 6. Lisińka-Kuśnierz M., Społeczne aspekty w opakowalnictwie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków, 2010. 7. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 roku w sprawie rocznych poziomów recyklingu i odzysku odpadów opakowaniowych i poużytkowych. Dz. U. z 2007 r., Nr 109, poz. 752. 8. Sprawozdanie Ministerstwa Środowiska z realizacji Krajowego planu gospodarki odpadami 2010 za okres od dnia 1 stycznia 2007roku do dnia 31 grudnia 2008 roku zawartych na stronie http://www.mos.gov.pl, (stan na dzień 24.05.2012 r.). 9. Sprawozdanie Ministerstwa Środowiska z realizacji Krajowego planu gospodarki odpadami 2010 za okres od dnia 1 stycznia 2009 roku do dnia 31 grudnia 2010 roku zawartych na stronie http://www.eko-pak.com.pl, (stan na dzień 24.05.2012 r.). 10. Sprawozdanie z realizacji Krajowego planu gospodarki odpadami 2010 za okres od dnia 1 stycznia 2007 roku do dnia 31 grudnia 2008 roku, http://www.mos.gov.pl, (stan na 24.05.2012 r.). 11. Szymczak J., Gospodarka opakowaniami, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1970. 12. Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych/ Dz. U. Nr 63 poz. 638. 13. Ustawa z dnia 11 maja 2001 roku o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i depozytowej. Dz. U. z 2001r., Nr 63, poz. 639. 14. Wojciechowski Ł., Wojciechowski A., Kosmatka T., Infrastruktura magazynowa i transportowa, Wyższa Szkoła Logistyczna, Poznań 2009. R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Stanisław Chrobak sdb Wychowanie w perspektywie nadziei. Jan Paweł II do młodzieży w pielgrzymkach do Polski Education in the perspective of hope. Pope John Paul II to the youth during the pilgrimage to Poland Streszczenie Nadzieja motywuje każde działanie, sprawia, że trudne do osiągnięcia dobra stają się osiągalne. Konieczność nadziei wynika z samej natury człowieka. Nadzieja, motywując i dynamizując podejmowane przez człowieka działania, przyczynia się do jego wszechstronnego i pełnego rozwoju. Doświadczenie rozczarowań, poczucie bezsensu, a także rozpaczy rodzi konieczność poszukiwania prawdziwego źródła nadziei. Próbując rozwikłać kwestię ludzkiej nadziei należy pamiętać, że stawiane pytania muszą służyć wyzwalaniu w człowieku nadziei prawdziwie ludzkiej, nieokrojonej, służącej pełnemu jego rozwojowi i pełnej jego aktualizacji. Człowiek nie tyle „jest”, co permanentnie „staje się” podczas swego istnienia. Dlatego – jak podkreśla Jan Paweł II – dzisiejsze „więcej być” młodego człowieka to odwaga trwania pełnego inicjatywy, trwania pulsującego świadectwa wiary i nadziei. Miejsce wiary i nadziei nie znajduje się gdzieś poza człowiekiem, w innym świecie, w odległym punkcie kosmosu, ale w samym człowieku. 208 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Summary Hope motivates every action and it makes difficult things possible to be achieved. The necessity to hope results from the human nature itself. Hope, motivating and dynamising all the actions taken by people, supports their broad and full development. Experiences of disappointment, sense of nonsense and also despair result in the necessity to look for a real source of hope. Trying to determine the issue of human hope, one should remember that the questions that are asked must support releasing hope which is authentically human, full and which helps a man’s full development and their full actualisation. A man not only “is”, but he/she permanently “becomes” during his/her existence. That is why – as John Paul II emphasises – today “more to be” of a young person means the courage to last with the testimony of faith and hope which are still alive. The place of faith and hope is not located somewhere far from a man, in a different world, in a distant place in the outer space, but it can be found in a person. Słowa klucze: człowiek, wiara, nadzieja, prawda. Keywords: man, faith, hope, truth. Nadzieja realizuje się w konkretnej egzystencji podmiotu. Można dodać, że „człowiek jest istotą, która ma nadzieję” lub „która żyje nadzieją”. „Człowiek żyje różnymi nadziejami. Jedne nadzieje kierują go ku Bogu, inne ku drugiemu człowiekowi, jeszcze inne pojawiają się na linii jego stosunku do świata przedmiotów, rzeczy, materii”1. Nadzieja zatem jest darem, który człowiek otrzymuje, ale też i darem, który mu się powierza. Jest to odwołanie się do pewne1 J. Tischner, Dialog z filozofią marksistowską, w: Filozofia chrześcijańska w dialogu, red. K. Bukowski, Wydawnictwo SMCDA, Kraków 1981, s. 23. „Trzeba nadzieję umieścić w kontekście poważnego myślenia o człowieku. (…) Człowiek rozpięty jest w czasie – między przeszłością a przyszłością. Jestem wędrowcem, w drodze, jestem homo viator – nie tyle jestem, co staję się”. J. Kłoczowski, Rekolekcje o nadziei, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005, s. 16. Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 209 go doświadczenia, które wyraża się w stwierdzeniu „mam nadzieję”. W tym sensie owa nadzieja ludzka opiera się o doświadczenie „wczoraj” ludzkości, ale kieruje się całkowicie ku jutru. W istocie, człowiek powołany jest do nadziei w świadomości swojego indywidualnego bytu, jak też swego bytu w związku ze światem, innymi ludźmi, historią. Dla chrześcijanina nadzieja ma swój historyczny logos, Boski sens świata zmierzającego do ostatecznego spełnienia swoich dziejów. W swej najgłębszej treści jest ona zaufaniem wobec Boga, który jest wierny swoim obietnicom. Refleksja zatem nad istotą chrześcijańskiej nadziei nie może być oderwana od opisu kondycji współczesnego człowieka i kontekstu jego życia. „Nadzieja zawsze zmierza w kierunku jakiejś osoby. A nadzieja religijna, ta, która ożywia wszelką cząstkową nadzieję – dokąd zmierza ta nadzieja? Gdy zrodzi się w człowieku świadomość, że jest w sytuacji próby i że w tej sytuacji jest w końcu bezradny, bo nie wszystko od niego zależy, wtedy też rodzi się w nim nadzieja boska: «W Tobie Boże pokładam swą nadzieję…» (…) Zatem tę nadzieję egzaminu, miłości, nadzieję tego, że ma sens każde moje spotkanie z ludźmi, mój dzień i moja noc, mój uśmiech i mój płacz. Nadzieja swym naturalnym ciężarem zmierza w stronę Boga”2. Wypowiedziane przez Jana Pawła II – nie tylko w imieniu ludzi wierzących – nadzieje i lęki współczesnego człowieka trzeba odczytywać w świetle jego wezwania z dnia inauguracji pontyfikatu. „Wezwanie «Nie lękajcie się!» musimy odczytywać w bardzo szerokim wymiarze. W pewnym sensie było to wezwanie pod adresem wszystkich ludzi, wezwanie do przezwyciężania lęku w globalnej sytuacji współczesnego świata (…). Nie lękajcie się tego, coście sami stworzyli, nie lękajcie się świata tych wszystkich ludzkich wytworów, które coraz bardziej stają się dla człowieka zagrożeniem! Nie lękajcie się wreszcie siebie samych!”3. Nadzieja w obliczu tych wszystkich trudnych sytuacji i zagrożeń nie sprowadza się do zwy2 J. Tischner, Jak żyć?, Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1997, s. 66. 3 Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1994, s. 160. 210 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień kłej kalkulacji możliwości, lecz jest odpowiedzią człowieka na tę sytuację. Konieczność nadziei wynika z samej natury człowieka. Doświadczenie rozczarowań, poczucie bezsensu, a także rozpaczy rodzi konieczność poszukiwania prawdziwego źródła nadziei. Im groźniejsze pojawiają się oznaki beznadziejności, mocniejszych fundamentów winien poszukiwać człowiek, by móc pomimo wszystko żyć nadzieją. 1. Źródła nadziei chrześcijańskiej Chrześcijańska specyfika życia ludzkiego uwyraźnia się w ramach historii, która jest nie tylko historią ludzi, ale nade wszystko wypełnieniem się Bożego planu zbawienia. Podstawą nadziei w tradycji biblijnej jest Bóg, który jest obecny i działa we wszechświecie, otaczając opieką ziemię i człowieka. Bóg objawia się jako stwórca całej rzeczywistości i jako Ten, który nią kieruje, podtrzymuje jej istnienie oraz ciągle działa na rzecz zbawienia człowieka. Objawienie Boże jest nie tylko komunikacją określonych prawd, ale nade wszystko jest samoudzieleniem się Boga, jest wejściem Boga we wspólnotę z ludźmi. Człowiek przyjmując Boże objawienie, poprzez wiarę, nadzieję i miłość wchodzi we wspólnotę z Bogiem, a zarazem przyjmuje Jego wolę, cały Jego plan zbawienia. Objawienie Boże dokonuje się zawsze ze względu na człowieka, który jest jego odbiorcą i partnerem dialogu. Człowiek uświadamia sobie, że jest zawsze w drodze ku pełni życia, a więc ostatecznie ku Bogu. Spotyka się z nadzieją i zaczyna żyć nadzieją wówczas, gdy spotyka Boga, a ostatecznym akcentem tego spotkania nadziei jest Chrystus z całym swym posłannictwem, a więc także ze swoim Kościołem. Kościół zaś wskazuje na Chrystusa jako ostateczny fundament wszelkich nadziei. Akt nadziei jako pełna ufność człowieka w miłość Boga przybiera absolutne znaczenie zbawczego czynu Boga poprzez Chrystusa, gdyż łączy się z aktem łaski dokonanym przez Boga w śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa. To otwarcie się na Boga i żywa nadzieja w Jego pomoc w życiu człowieka prowadzi do dialogu człowieka z Bogiem. Chrześcijańska nadzieja opiera się na Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 211 Bożym działaniu w historii4. Bóg obecny w dziejach świata i nimi kierujący powołał człowieka do współpracy. „Człowiek – podkreśla Jan Paweł II – który czuwa i wyczekuje spełnienia się obietnic Chrystusa, potrafi natchnąć nadzieją także swoich braci i siostry, często zniechęconych i pesymistycznie patrzących w przyszłość. Jego nadzieja opiera się na Bożej obietnicy, zawartej w objawionym Słowie: historia ludzi zmierza ku «nowemu niebu i ziemi nowej» (por. Ap 21,1), gdzie Bóg «otrze z ich oczu wszelką łzę, a śmierci już odtąd nie będzie. Ani żałoby, ni krzyku, ni trudu już [odtąd] nie będzie, bo pierwsze rzeczy przeminęły» (Ap 21,4)”5. Źródłem chrześcijańskiej nadziei jest wiara w Chrystusa Zbawiciela, który jest „naszą nadzieją” (1 Tm 1,1). „Skoro zaś Chrystus – podkreśla Jan Paweł II – zjednoczył się jakoś z każdym człowiekiem (…) w Jezusie Chrystusie ukrzyżowanym, złożonym do grobu, a z kolei zmartwychwstałym, zabłysła człowiekowi raz na zawsze nadzieja życia wiecznego, nadzieja zmartwychwstania w Bogu, ku któremu człowiek idzie poprzez śmierć ciała, dzieląc wraz z całym stworzeniem widzialnym tę konieczność, jakiej poddana jest materia”6. Tylko w świetle Chrystusa człowiek może poznać siebie i się urzeczywistnić. Nowe Przymierze zawarte we Krwi Jezusa Chrystusa, w którym spełniły się oczekiwania wieków, jednocześnie ujawnia to, co pozostawało ukrytą tajemnicą wieków, a co z Jezusem Chrystusem i w Jezusie Chrystusie zostało objawione, i co wytycza nowe drogi nadziei wierzących w Chrystusa. Drogi te wiążą pojęcie nadziei z wyzwoleniem z grzechów i królestwem Ojca niebieskiego. Ta nadzieja odnosi się do czasów ostatecznych, ale przeżywana jest ze świadomością pielgrzymowania przez całe życie doczesne. 4 Por. R. Fabris, Attualità della speranza, Paideia Editrice, Brescia 1984, s. 11-14; Jan Paweł II, Wierzę w Boga Ojca Stworzyciela, red. S. Dziwisz, J. Kowalczyk, T. Rakoczy, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 1987, s. 47-67. 5 Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Vita consecrata, (Rzym 25.03.1996), n. 27. 6 Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis, (Rzym 04. 03. 1979), n. 18. W innym miejscu czytamy: „Prawdziwa chrześcijańska nadzieja jest bowiem teologalna i eschatologiczna; jej źródłem jest Zmartwychwstały, który przyjdzie znowu jako Odkupiciel oraz Sędzia i który powołuje nas do zmartwychwstania i do wiecznej nagrody”. Tenże, Adhortacja apostolska Ecclesia in Europa, (Rzym 28. 06. 2003), n. 21. 212 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Nadzieja chrześcijańska nie usuwa w cień tych wartości, których człowiek oczekuje w życiu doczesnym7. „Fundamentalna postawa nadziei z jednej strony nie pozwala chrześcijaninowi stracić z oczu ostatecznego celu, który nadaje sens i wartość całej jego egzystencji, z drugiej zaś dostarcza mu trwałych głębokich uzasadnień dla codziennego wysiłku przekształcania rzeczywistości zgodnie z Bożym zamysłem”8. W kategoriach wiary chrześcijanin zaangażowany w dobro człowieka i społeczeństwa jest przekonany, że „sytuacja nigdy nie jest beznadziejna. Chrześcijanin jest człowiekiem nadziei”9. Realizm nadziei chrześcijańskiej odpowiada realizmowi chrześcijańskiej wiary. W analizie teologicznej – zdaniem Jana Pawła II – nadzieja jest cnotą, „zawsze związaną z przyszłością, jest oczekiwaniem «dóbr przyszłych». Jako cnota «chrześcijańska» jest ona związana z oczekiwaniem tych dóbr wiecznych, które Bóg przyobiecał człowiekowi w Jezusie Chrystusie. Równocześnie zaś ta nadzieja, jako cnota «chrześcijańska» i «ludzka» zarazem, jest oczekiwaniem dóbr, które człowiek wypracuje, korzystając z talentów danych mu przez Opatrzność”10. Tym samym Papież podkreśla, że to „dzięki pomocy łaski Bożej i przy współpracy ludzkiej wolności zawsze pozostaje dla człowieka otwarta duchowa przestrzeń nadziei”11. Cnota nadziei odpowiada dążeniu do szczęścia, złożonemu przez Boga w sercu każdego człowieka. Tę moc Bóg daje człowiekowi w Chrystusie. Bóg, który stwarzając widzi, że to, co stwarza jest dobre (por. Rdz 1, 1-25) jest źródłem radości wszystkich stworzeń, 7 Por. Jan Paweł II, Wierzę w Jezusa Chrystusa Odkupiciela, red. S. Dziwisz, J. Kowalczyk, T. Rakoczy, Libreria Editrice Vaticana, Citta’ del Vaticano 1989, s. 449-485. 8 Jan Paweł II, List apostolski Tertio millenio adveniente, (Rzym 10. 11. 1994), n. 46. 9 Jan Paweł II, Mocą Chrystusa dążcie do świata bardziej ludzkiego. Przemówienie do młodzieży na Westerplatte, Gdańsk 12 czerwca 1987, w: Jan Paweł II, Odwagi! Ja jestem, nie bójcie się. III podróż apostolska do Polski (8-14 VI 1987), Wydawnictwo „W drodze”, Poznań 1987, s. 114. 10 Jan Paweł II, List apostolski do młodych całego świata „Parati semper”, (Rzym 31. 03. 1985), n. 1. Papież odwołując się do nauczania św. Tomasza zauważa, że „cnotą (czyli sprawnością moralną) nazywamy to, przez co człowiek staje się dobry jako człowiek”. Tenże, Encyklika Laborem exercens, (Rzym 14. 09. 1986), n. 9. 11 Jan Paweł II, Encyklika Veritatis splendor, (Rzym 06. 08. 1993), n. 103. Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 213 a przede wszystkim człowieka. Wszystko, co zostało stworzone, zostaje objęte odkupieńczym uświęceniem, wciągnięte w orbitę Boskości i życia Boga. Zbawiciel człowieka jest również jego Odkupicielem. Zatem radość zwycięstwa nad złem nie przesłania realistycznej świadomości zła, które istnieje w świecie i w każdym człowieku. Źródłem nadziei pozostaje wiara w zbawcze udzielanie się Boga w Chrystusie. Kiedy więc człowiek potrafi nazwać zło po imieniu i od niego się zdystansować, wówczas rodzi się nadzieja na zwycięstwo nad grzechem. Wejście na drogę nawrócenia i przemiany moralnej w sposób istotny wiąże się z pobudzeniem nadziei. W tym świetle trzeba również rozpatrywać ścisłe powiązanie nadziei z wiarą w Boże miłosierdzie. Radość z dobra i nadzieja na jego zwycięstwo w człowieku i w świecie nie odsuwa na margines lęku o to dobro, o zniweczenie nadziei. Świadomość tych zagrożeń nie rodzi pesymizmu, tylko mobilizuje do zmagania się o zwycięstwo dobra w każdym wymiarze. Kto przyjmuje Objawienie, a w szczególności Ewangelię jest wezwany do doskonalenia tego wszystkiego, co stworzone – i siebie i świata12. „Dla wierzących Jezus Chrystus jest nadzieją każdej osoby ludzkiej (…) ukazuje On nam, że prawdziwy sens życia człowieka nie zamyka się w horyzoncie doczesności, ale otwiera się na wieczność”13. Tylko w świetle Chrystusa człowiek może poznać siebie i się urzeczywistnić. 12 Por. Jan Paweł II, Przekroczyć próg…, dz. cyt., s. 36-40. „Nie ma dla człowieka innego źródła nadziei, jak miłosierdzie Boga. Pragniemy z wiarą powtarzać: Jezu, ufam Tobie! To wyznanie, w którym wyraża się ufność we wszechmocną miłość Boga, jest szczególnie potrzebne w naszych czasach, w których człowiek doznaje zagubienia w obliczu wielorakich przejawów zła. Trzeba, aby wołanie o Boże miłosierdzie płynęło z głębi ludzkich serc, pełnych cierpienia, niepokoju i zwątpienia, poszukujących niezawodnego źródła nadziei”. Jan Paweł II, Bóg bogaty w miłosierdzie. Jan Paweł II w Ojczyźnie 16-19 sierpnia 2002, Wydawnictwo „M”, Kraków 2002, s. 71-72. 13 Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Ecclesia in Europa, dz. cyt., n. 21. 214 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień 2. Młodość to pewien wymiar człowieczeństwa Człowiek nie jest kimś statycznym, raz na zawsze danym i niezmiennym. Młodość to czas odkrywania swojego „ja”, swojego człowieczeństwa. „Człowiek musi – jak stwierdza Jacques Maritain – korzystając ze swojej wolnej woli, uzupełniać to, co zostało w ogólnych zarysach wyryte w jego naturze. Według popularnego określenia, bardzo zresztą głębokiego, człowiek musi stać się człowiekiem. W porządku moralnym musi sam zdobyć swoją wolność i swoją osobowość”14. Człowiek stawiał i stawia sobie pytanie o to, kim jest i jaki jest? Chce znać prawdę o sobie i szuka jej korzystając z pomocy różnych nauk filozoficznych, teologicznych i społecznych, czy też w teoriach psychologicznych. Poznanie to ma charakter wielowymiarowy i wieloaspektowy i powinno zwracać uwagę na sytuację kulturową i egzystencjalną, w której zanurzony jest dzisiejszy człowiek. Pozwala to uchwycić istotne właściwości osoby, jak rozumność i wolność, stanowiące o jej godności. Osoba to nie tylko „jednostkowe człowieczeństwo”, ale właściwy człowiekowi sposób jednostkowego bytowania i działania kogoś a nie czegoś. „Okres młodości jest bowiem czasem – pisał Jan Paweł II – szczególnie intensywnego odkrywania ludzkiego «ja» i związanych z nim właściwości oraz uzdolnień. Stopniowo i sukcesywnie odsłania się przed wewnętrznym widzeniem rozwijającej się osobowości młodzieńczej lub dziewczęcej owa specyficzna, poniekąd jedyna i niepowtarzalna – potencjalność konkretnego człowieczeństwa, w którą wpisany jest jakby cały projekt przyszłego życia. Życie rysuje się jako realizacja owego projektu: jako «samourzeczywistnienie»”15. W każdym młodym człowieku istnieją twórcze i nowatorskie zarodki, zdolność poszukiwania nowych wartości, dążenie do samorealizacji. Rezultatem całożyciowego procesu rozwoju człowieka, jego ustawicznej autoformacji, powinna być pełna aktualizacja 14 J. Maritain, Pisma filozoficzne, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 1988, s. 335. 15 Jan Paweł II, List apostolski do młodych…, dz. cyt., n. 3. Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 215 jego możliwości. Młodość jest czasem odkrywania świata i siebie. Silnie odczuwana potrzeba znalezienia swojego miejsca w społeczeństwie zmusza młodych do określenia własnej hierarchii wartości, do wyrobienia własnych poglądów i przekonań, do głębokiego zastanowienia się nad sobą. Jest to okres szukania sensu, celu i wartości życia. Od stopnia poznania i zrozumienia siebie samego: kim jestem, jaki jestem, jaki chcę być, co pragnę w życiu osiągnąć? zależą możliwości poprawnego wyznaczania celów samodoskonalenia. „Osoba – jak stwierdza M.A. Krąpiec – może wchłonąć cały świat «w siebie», może się dynamicznie rozwijać «downętrznie» dobierając sobie w sposób wolny te akty poznania i miłości, które z własnego wyboru doskonalą byt osobowy, nadając mu niepowtarzalną «osobistą twarz»”16. A zatem człowiek, który poszukuje prawdy o sobie i o otaczającej go rzeczywistości, który uczy się kochać innych ludzi i ćwiczy się w dokonywaniu samodzielnych wyborów wartości oraz podejmuje odpowiedzialność za dobro wspólne jest podmiotem pracującym nad sobą. „Młodość (niezależnie od jakichkolwiek dóbr materialnych) – podkreśla Jan Paweł II – jest szczególnym bogactwem człowieka. (…) Jest to bogactwo odkrywania a zarazem planowania, wybierania, przewidywania i podejmowania pierwszych własnych decyzji, które mają znaczenie dla przyszłości w wymiarze ściśle osobowym ludzkiej egzystencji. Równocześnie są one społecznie ważne”17. Wiek młodzieńczy jest zawsze związany z dążeniem do wzniosłych ideałów, takich jak prawda, dobro i piękno, sprawiedliwość i solidarność. Dzisiejsza młodzież chce samodzielnie odkrywać, przeżywać i aktualizować to, co autentyczne. „W takim odniesieniu «projekt życia» nabiera znaczenia «życiowego powołania» (…). Przekonuje się wówczas, że zadanie, jakie Bóg mu stawia, jest całkowicie pozostawione jego wolności, a równocześnie określone szeregiem okoliczności natury wewnętrznej i zewnętrznej. Wnikając w nie, młody człowiek, chłopiec czy dziewczyna, równocześnie 16 M.A. Krąpiec, Metafizyka. Zarys teorii bytu, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1984, s. 328. 17 Jan Paweł II, List apostolski do młodych…, dz. cyt., n. 1. 216 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień buduje swój projekt życia i rozpoznaje ten projekt jako powołanie, do którego wzywa go Bóg”.18 Odkrywanie swojego „ja” w całej jego wielorakiej potencjalności, swojego człowieczeństwa jest jednym z najistotniejszych elementów koncepcji życia, szczególnie w okresie młodości. Tak więc młodość jest wzrastaniem, w którym trzeba podjąć trud rozwoju rozeznanych talentów i predyspozycji, aby kiedyś móc służyć budowaniu dobra wspólnego. Każdy, korzystając z tego, co jest mu dane, musi sam nauczyć się żyć w wolności i prawdzie. Wzrastanie oznacza więc umiejętność rozpoznawania prawdy i umiejętność odczytywania, co jest dobrem, a co złem. Wzrastanie to także poznanie świata, które umożliwia spotkanie z dziełami człowieka, które są wyrazem zawartej w nich na przestrzeni wieków prawdy, dobra i piękna. Bogactwo i różnorodność tych dzieł tworzy księgę objawiającą prawdę o ludziach, prawdę zdolną ukształtować i pogłębić człowieczeństwo. „Chodzi tu zarazem o pełną i dogłębną autentyczność człowieczeństwa, o takąż autentyczność rozwoju ludzkiej osobowości, kobiecej czy męskiej, z wszystkimi właściwościami, jakie stanowią niepowtarzalny rys tej właśnie osobowości, a równocześnie wywołują wieloraki rezonans w życiu środowisk i wspólnot”19. Młody człowiek zatem jest zdolny do aktów doświadczania samego siebie, poznania, kierowania i pracy nad sobą, a więc urzeczywistniania swojego człowieczeństwa. 3. Horyzonty nadziei – „więcej być” Wchodzenie w kolejne etapy życia można rozważać jako sekwencję zmieniających się warunków, podejmowanych zadań, pełnionych ról, a także zmian zachodzących w mechanizmach funkcjonowania procesów poznawczych, emocjonalnych i motywacyjnych. Punktem wyjścia jest „fakt ludzki” – zarówno oglądany „z zewnątrz”, jak i ten sam fakt oglądany „od wewnątrz”, w do18 19 Tamże, n. 9. Jan Paweł II, List apostolski do młodych…, dz. cyt., n. 7. Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 217 świadczeniu ludzkiego działania. Proces ten urzeczywistnia się na wielu różnych, wzajemnie dopełniających się płaszczyznach, tak więc można powiedzieć, że człowiek nie tyle „jest”, co „staje się” podczas swego istnienia. W tym stawaniu się, szczególne znaczenie ma podmiotowo-osobowe bycie i aktywność. Człowiek na sobie właściwy sposób jest otwarty i kreatywny – stający się i spełniający siebie. Wielowymiarowość bycia, stawania się i spełniania siebie, wskazuje na możliwości tych procesów, które w swej podstawowej funkcji są rozwojowe, ale mogą również podlegać destrukcji i degradacji. Każdy więc człowiek stawia sobie – wcześniej czy później – pytania o sens życia, o stosunek do siebie, świata i społeczeństwa. Te fundamentalne pytania (jako niezbywalne i nie do ominięcia) pojawiają się nieustannie w życiu ludzkim i odkrywają bogate pokłady ludzkich doświadczeń. Zdarzenia, które stają się udziałem człowieka – niezależnie od wieku, wykształcenia, poziomu intelektualnego, zajmowanego stanowiska – wpisują się w historię jego życia, wyznaczają ważne obszary jego aktywności i zaangażowania. W tym świetle codzienność nadziei jawi się jako głębokie, płynące z wiary przeświadczenie, że umocnieniem nadziei w życiu codziennym jest doświadczenie obfitości darów Bożych. Człowiek zdolny do kształtowania swojego własnego losu i własnych dziejów nie jest przypadkiem w stwórczych zamiarach Boga. Przyjmuje od Boga ostateczny sens swojego istnienia – dar wiary i nadziei20. Konieczność nadziei wynika z samej natury człowieka. „To prawda, że niejednokrotnie człowiek uważa, iż jest w stanie budować swą nadzieje na pewnikach naukowych, na materializmie dialektycznym lub praktycznym, na pieniądzu i na przychylności mocniejszych, względnie na wsparciu przyjaciół i bliskich. W końcu jednak uświadamia sobie, że taka nadzieja jest fałszywa i nierealna. Według Jana Pawła II, człowiek dzisiejszy potrzebuje «prawdziwej i realnej nadziei»; potrzebuje «nadziei konkretnej». Czym jednak 20 Por. K. Popielski, Pytanie o człowieka, w: Człowiek – wartości – sens. Studia z psychologii egzystencji, red. K. Popielski, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996, s. 1517; J. Mariański, W poszukiwaniu sensu życia. Szkice socjologiczno-pastoralne, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1990, s. 9-15. 218 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień jest ta nadzieja? (…) tą «konkretną», «prawdziwą i realistyczną» nadzieją jest sama osoba Jezusa Chrystusa”21. Świadectwo nadziei wiąże się z odmiennością powołania chrześcijańskiego i różnych sytuacji życiowych. Papieskie wezwanie «Nie lękajcie się!», stało się zawołaniem pokolenia młodych. Refleksja nad świadectwem nadziei w życiu młodego człowieka prowadzi do ukazania konkretnych cnót i postaw, poprzez które to świadectwo się konkretyzuje. Jest to między innymi wezwanie o nadzieję: a) pełną męstwa i męstwo wyrastające z nadziei. Męstwo jest wezwaniem do życia zgodnego z odkrywaną w sumieniu prawdą oraz do obrony tejże prawdy dla siebie i dla innych. Męstwo na płaszczyźnie życia moralnego, to świadectwo, które przybiera charakter męczeństwa. Chodzi o świadectwo ładowi moralnemu, będącemu obowiązkiem chrześcijan nawet za cenę cierpień i wielkich ofiar. Męstwo nie jest wyłącznie cnotą naturalną, nabytą przez ludzki wysiłek formowania siebie, ale jest przede wszystkim darem Ducha Świętego. Papież wskazuje na Ducha Świętego jako źródło mocy potrzebnej do realizacji powołania. Męstwo jest nie tylko tematem papieskiego nauczania, ale także świadectwem jego życia22. „Jest to zaś szczególnie ważne dla was, młodych – podkreślał Jan Paweł II. W was bowiem rozstrzyga się ów kształt miłości, jaką będzie miało całe wasze życie. A przez was – życie ludzkie na ziemi polskiej. Życie małżeńskie, rodzinne, społeczne, patriotyczne – ale także: życie kapłańskie, zakonne, misyjne. Każde życie określa się i wartościuje poprzez wewnętrzny kształt miłości. (…) Musicie od siebie wymagać nawet gdyby inni od was nie wymagali. Doświadczenia historyczne mówią nam o tym, ile kosztowała cały naród okresowa demoralizacja. Dzisiaj, kiedy zmagamy 21 D. Xerri, Jezus Chrystus jedyną nadzieją człowieka w nauczaniu Jana Pawła II, tłum. L. Balter, w: Młodzież nadzieją Kościoła i świata, red. L. Balter, Kolekcja Communio, t. 18, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 2008, s. 445. 22 Por. M. Pokrywka, J. Nagórny, Męstwo, w: Jan Paweł II. Encyklopedia Nauczania Moralnego, red. J. Nagórny, K. Jeżyna, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2005, s. 314-317. Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 219 się o przyszły kształt naszego życia społecznego, pamiętajcie, że ten kształt zależy od tego, jaki będzie człowiek”23. b) wierności i zaufania. Wierność manifestuje się na wielu płaszczyznach ludzkiego życia, służy kształtowaniu własnego „ja”, ma wymiar społeczny, a ostatecznie wyraża postawę wobec Stwórcy. Wierność nie krępuje wolności osoby, ale zabezpiecza ją od wszelkiego subiektywizmu i relatywizmu, dając jej uczestnictwo w stwórczej Mądrości. Uzdalnia człowieka do złożenia siebie w darze. Jan Paweł II ukazuje także negatywne konsekwencje wszelkich niewierności, zarówno względem Boga, jak i względem człowieka. Poddaje krytyce takie formy wynaturzonej wierności jak: konformizm, fanatyzm, nieprzejednanie, upór, łatwowierność. Wierność jako znak nadziei jest jednym z najważniejszych wyznaczników miłości24. „Ta moc ducha – mówił Papież – moc sumień i serc, moc łaski i charakterów, jest nieodzowna szczególnie w tym waszym pokoleniu. Ta moc jest potrzebna, aby nie ulec pokusie rezygnacji, obojętności, zwątpienia czy wewnętrznej, jak to się mówi, emigracji; pokusie wielorakiej ucieczki od świata, od społeczeństwa, od życia, także ucieczki w znaczeniu dosłownym – opuszczania Ojczyzny; pokusie beznadziejności, która prowadzi do samozniszczenia własnej osobowości, własnego człowieczeństwa poprzez alkoholizm, narkomanię, nadużycia seksualne, szukanie doznań, wyżywanie się w sektach czy innych związkach, które są tak obce kulturze, tradycji i duchowi naszego narodu”25. c) przyjęcia odpowiedzialności za świat doczesny. Odpowiedzialność za świat jest konsekwencją nadziei. Jan Paweł II przypomina o odpowiedzialności wszystkich wobec wszystkich; wzywa do zaangażowania się w rozwój ludów, eliminację niesprawiedliwości i nierówności ekonomiczno-społecznych. Jednocześnie 23 Jan Paweł II, Rozważanie w czasie Apelu Jasnogórskiego. Częstochowa – Jasna Góra, 18 czerwca 1983, w: Jan Paweł II do młodzieży (1978-2005). Listy, orędzia, przemówienia, homilie, red. M. Dąbrowska, Poznań, Wydawnictwo Pallottinum 2005, s. 399-400. 24 Por. T. Zadykowicz, Wierność, w: Jan Paweł II. Encyklopedia…, dz. cyt., s. 573-575. 25 Jan Paweł II, Przemówienie do młodzieży. Gdańsk – Westerplatte, 12 czerwca 1987, w: Jan Paweł II do młodzieży…, dz. cyt., s. 411. 220 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień to świadectwo nadziei oznacza, że chrześcijanie odważnie ujawniają swoje przekonania religijne w środowiskach, w których wypełniają swoje powołanie26. „Ogromnie wiele zależy od tego – podkreślał Papież – jaką każdy z was przyjmie miarę swojego życia, swojego człowieczeństwa. (…) Bowiem «stworzenie z upragnieniem oczekuje objawienia się synów Bożych» (Rz 8, 9). A więc oczekuje nie tylko na to, że uniwersytety i różnego typu wyższe uczelnie, a przedtem średnie, a przedtem szkoły podstawowe przygotują inżynierów, lekarzy, prawników, filologów, historyków, humanistów, matematyków i techników, ale oczekuje na objawienie się synów Bożych! Oczekuje od was tego objawienia – od was, którzy w przyszłości będziecie lekarzami, technikami, prawnikami, profesorami…”27. d) wspólnoty i solidarności. Jednym ze znaków nadziei w wymiarze społecznym jest rosnąca świadomość współzależności ludzi i całych narodów. Kształtowanie i przekazywanie motywów życia i nadziei obejmuje zatem bardzo wiele konkretnych nadziei ludzkich związanych z codzienną egzystencją, z konkretnymi planami rozwoju życia społeczno-gospodarczego, a także z duchowym wymiarem tego życia. Z podstawowym wymiarem ludzkiej egzystencji związane są zarówno nowe nadzieje, jak i różnego rodzaju obawy i zagrożenia, w obrębie narodów i w skali globalnej28. „Dzisiejsze «więcej być» młodego człowieka to odwaga trwania pełnego inicjatywy – nie możecie z tego zrezygnować, od tego zależy przyszłość każdego i wszystkich – trwania pulsującego świadectwa wiary i nadziei. «Więcej być» to na pewno nie ucieczka od trudnej sytuacji. (…) Ta moc potrzebna jest, by apostołować w swoim otoczeniu radością i nadzieją 26 Por. J. Nagórny, Nadzieja chrześcijańska wobec wyzwań współczesności, w: Nadzieja chrześcijańska a nadzieje ludzkie, red. J. Nagórny, M. Pokrywka, Wydawnictwo KUL, Lublin 2003, s. 92-96; J. Koral, Dobro wspólne, w: Encyklopedia nauczania społecznego Jana Pawła II, red. A. Zwoliński, Radom, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne 2003, s. 115-119. 27 Jan Paweł II, Przemówienie do młodzieży akademickiej, Warszawa – przed kościołem św. Anny, 3 czerwca 1979, w: Jan Paweł II do młodzieży…, dz. cyt., s. 384. 28 Por. Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens, n. 1. Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 221 mimo wszystko, by dawać siebie innym w pracy, w rodzinie, w szkole czy na uczelni, we wspólnocie parafialnej, w środowisku i wszędzie – na miarę swoich możliwości”29. Nadzieja jest zatem swego rodzaju gotowością miłości i motywującą siłą całego stworzenia. Nadzieja motywuje każde działanie, sprawia, że trudne do osiągnięcia dobra stają się osiągalne. Konieczność nadziei wynika z samej natury człowieka. Nadzieja, motywując i dynamizując podejmowane przez człowieka działania, przyczynia się do jego wszechstronnego i pełnego rozwoju. Doświadczenie rozczarowań, poczucie bezsensu, a także rozpaczy rodzi konieczność poszukiwania prawdziwego źródła nadziei. Próbując rozwikłać kwestię ludzkiej nadziei należy pamiętać, że stawiane pytania muszą służyć wyzwalaniu w człowieku nadziei prawdziwie ludzkiej, nieokrojonej, służącej pełnemu jego rozwojowi i pełnej jego aktualizacji. Człowiek nie tyle „jest”, co permanentnie „staje się” podczas swego istnienia. Dlatego – jak podkreśla Jan Paweł II – „nie lękajcie się iść w przyszłość przez Bramę, którą jest Chrystus. Wierzcie Jego słowom, wierzcie Jego miłości. W Nim jest nasze zbawienie. Zanieście przyszłym pokoleniom świadectwo wiary, nadziei i miłości. Bądźcie wytrwali. Nie wystarczy przekroczyć próg, trzeba iść w głąb!”30. Dzisiejsze „więcej być” młodego człowieka to odwaga trwania pełnego inicjatywy, trwania pulsującego świadectwa wiary i nadziei. Miejsce wiary i nadziei nie znajduje się gdzieś poza człowiekiem, w innym świecie, w odległym punkcie kosmosu, ale w samym człowieku. 29 Jan Paweł II, Przemówienie do młodzieży. Gdańsk – Westerplatte, 12 czerwca 1987, w: Jan Paweł II do młodzieży…, dz. cyt., s. 412. 30 Jan Paweł II, Przesłanie na Lednicę, 2 czerwca 1997, w: Jan Paweł II do młodzieży…, dz. cyt., s. 427. 222 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień BIBLIOGRAFIA Fabris R., Attualità della speranza, Paideia Editrice, Brescia 1984. Jan Paweł II do młodzieży (1978-2005). Listy, orędzia, przemówienia, homilie, red. M. Dąbrowska, Poznań, Wydawnictwo Pallottinum 2005. Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Ecclesia in Europa, (Rzym 28.06.2003). Jan Paweł II, Bóg bogaty w miłosierdzie. Jan Paweł II w Ojczyźnie 16-19 sierpnia 2002, Wydawnictwo „M”, Kraków 2002. Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens, (Rzym 14.09.1986). Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis, (Rzym 04.03.1979). Jan Paweł II, Encyklika Veritatis splendor, (Rzym 06.08.1993). Jan Paweł II, List apostolski do młodych całego świata „Parati semper”, (Rzym 31.03.1985). Jan Paweł II, List apostolski Tertio millenio adveniente, (Rzym 10.11.1994). Jan Paweł II, Odwagi! Ja jestem, nie bójcie się. III podróż apostolska do Polski (8-14 VI 1987), Wydawnictwo „W drodze”, Poznań 1987. Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Vita consecrata, (Rzym 25.03.1996). Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1994. Jan Paweł II, Wierzę w Boga Ojca Stworzyciela, red. S. Dziwisz, J. Kowalczyk, T. Rakoczy, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 1987. Jan Paweł II, Wierzę w Jezusa Chrystusa Odkupiciela, red. S. Dziwisz, J. Kowalczyk, T. Rakoczy, Libreria Editrice Vaticana, Citta’ del Vaticano 1989. Kłoczowski J., Rekolekcje o nadziei, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005. Koral J., Dobro wspólne, w: Encyklopedia nauczania społecznego Jana Pawła II, red. A. Zwoliński, Radom, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne 2003, s. 115-119. Krąpiec M. A., Metafizyka. Zarys teorii bytu, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1984. Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 223 Mariański J., W poszukiwaniu sensu życia. Szkice socjologiczno-pastoralne, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1990. Maritain J., Pisma filozoficzne, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 1988. Nadzieja chrześcijańska a nadzieje ludzkie, red. J. Nagórny, M. Pokrywka, Wydawnictwo KUL, Lublin 2003. Pokrywka M., Nagórny J., Męstwo, w: Jan Paweł II. Encyklopedia Nauczania Moralnego, red. J. Nagórny, K. Jeżyna, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2005, s. 314-317. Popielski K., Pytanie o człowieka, w: Człowiek – wartości – sens. Studia z psychologii egzystencji, red. K. Popielski, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996. Tischner J., Dialog z filozofią marksistowską, w: Filozofia chrześcijańska w dialogu, red. K. Bukowski, Wydawnictwo SMCDA, Kraków 1981. Tischner J., Jak żyć?, Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej, Wrocław 1997. Xerri D., Jezus Chrystus jedyną nadzieją człowieka w nauczaniu Jana Pawła II, tłum. L. Balter, w: Młodzież nadzieją Kościoła i świata, red. L. Balter, Kolekcja Communio, t. 18, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 2008, s. 443-463. Zadykowicz T., Wierność, w: Jan Paweł II. Encyklopedia Nauczania Moralnego, red. J. Nagórny, K. Jeżyna, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2005, s. 573-575. 224 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Józef Placha Pedagogika Janusza Tarnowskiego i Janusza Korczaka w dialogu z dzieckiem Pedagogy of Janusz Korczak and Janusz Tarnowski in dialogue with your child Streszczenie Pedagogika personalno-egzystencjalna, której twórcą jest Janusz Tarnowski, wydaje się być jedną z najważniejszych koncepcji wychowania minionego wieku. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że również jest czołową propozycją wychowania na miarę współczesnych poszukiwań pedagogicznych. W swoich głównych założeniach Janusz Tarnowski podkreśla podmiotowość dziecka i pomocniczą rolę wychowawcy w procesie rozwoju człowieka. Wyróżnia cztery podstawowe kategorie: autentyzm, dialog, zaangażowanie i spotkanie. Mimo iż najważniejsza jest kategoria spotkania, to z uwagi na zestawienie pedagogiki Janusza Tarnowskiego z koncepcją pedagogiki Janusza Korczaka, na plan pierwszy wysuwany jest dialog, jaki po mistrzowsku zastosował Stary Doktor – szczególnie w relacji do dziecka opuszczonego przez najbliższych. Naukowo uporządkowana w kontekście założeń pedagogiki Janusza Tarnowskiego strategia wychowania Janusza Korczaka nabiera dodatkowego waloru i może stanowić model dla optymalnego budowania przez współczesnych najbardziej pożądanych relacji z dzieckiem. W świetle powyższego J. Tarnowski i J. Korczak stanowią swoistego rodzaju „tandem pedagogiczny” zasługujący na szczególną uwagę. 226 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień SUMMARY Personal and existential pedagogy which was created by Janusz Tarnowski, seems to be one of the most important concepts of education of the past century. You can even venture to say that is the most important proposal which offering contemporary pedagogical research. In its main assumptions Janusz Tarnowski emphasizes the subjectivity of the child and the role of teachers in supporting the process of human development. There are four basic categories: authenticity, dialogue, engagement and encounter. Although the meeting is the most important in the category, due to the juxtaposition of pedagogy Tarnowski with Janusz Korczak concept of education, becomes more important dialogue that was applied masterfully by the Old Doctor – particularly in relation to the child abandoned by loved ones. Education strategy science organized in the context of the assumptions of pedagogy by janusz Tarnowski with Janusz Korczak is gaining value and could be a model for the optimal most desirable relation relationship with the child In light of this, Janusz Korczak and Janusz Tarnowski and represent a kind of “the tandem of pedagogy“ that deserves special attention. Słowa klucze: pedagogika personalno-egzystencjalna, pedagogika Janusza Tarnowskiego, strategia wychowania Janusza Korczaka, personalizm, kategorie pedagogiczne, strategie wychowania. Keywords: the pedagogy of personal and existential, the pedagogy of Janusz Tarnowski, strategy education by Janusz Korczak, personalism, the categories of teaching, education strategies. Janusz Tarnowski, jako twórca pedagogiki personalno-egzystencjalnej, przyjmuje, że w jej centrum jest OSOBA, która jawi się nam jako oryginalna i niepowtarzalna rzeczywistość, realizująca się w kontekście konkretnej, egzystencjalnej sytuacji życiowej. Zresztą i ci, którzy ograniczają się jedynie do terminu: pedagogika persona- Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 227 listyczna, mówią podobnie: „Podmiotem i przedmiotem wysiłków pedagogicznych w pedagogii personalistycznej jest osoba ludzka usytuowana w rzeczywistości współczesnych dziejów i konkretnej egzystencji ludzkiej, społecznej i politycznej”1. Choć często traktuje się te dwa – personalne i egzystencjalne – aspekty oddziaływania pedagogicznego rozdzielnie, sam twórca koncepcji – Janusz Tarnowski – bardzo chętnie łączy obydwa nurty poszukiwań. Połączenie tego, co niezmienne w naturze ludzkiej – jak np. klasyczna już definicja osoby według Boecjusza („individua substantia, pełny i jednolity byt jednostkowy”)2 – z tym, co zmienne w egzystencji człowieka, (jak np. zaskakujące często sytuacje losowe), w pełni uzasadnia proponowaną „zbitkę” pojęciową, wyrażoną w terminie: pedagogika personalno-egzystencjalna. Zatrzymajmy się nad tym, co sam twórca pedagogiki personalno-egzystencjalnej mówi na temat połączenia tych dwóch kierunków filozoficznych. Przedstawiając rodowód swoich założeń, mówi: „Jak łatwo się domyśleć, początkiem jej są dwa kierunki filozoficzne: personalizm i egzystencjalizm. Rozwinięcia pierwszego z nich w kierunku pedagogicznym dokonał Jacques Maritain (1882-1973). Według niego, centrum oddziaływania wychowawczego stanowi osoba ludzka. Podobnie widział problem Jan Paweł II. Jego zdaniem, nie można człowieka traktować przedmiotowo, a jedynym właściwym odniesieniem się do osoby ludzkiej jest miłość. Drugim natomiast tworzywem proponowanej tu pedagogiki jest filozofia egzystencjalna. Z niej wynikają cztery kategorie, które stosujemy w procesie wychowawczym: spotkanie, dialog, autentyczność i zaangażowanie”3. 1 S. Chrobak, Koncepcja wychowania personalistycznego w nauczaniu Karola Wojtyły, Warszawa 1999, s. 135 2 S. Swieżawski, Byt. Zagadnienia metafizyki tomistycznej, Lublin 1948, s. 373; Za: J. Tarnowski, Pedagogika egzystencjalna, w: Pedagogika, Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Warszawa 2003, Tom I, s. 256. 3 J. Tarnowski, Paradoks chrześcijańskiej pedagogiki, w: Wychowanie chrześcijańskie, A. Rynio (red.), Lublin 2007, s. 71; tenże, Paradoks chrześcijańskiej pedagogiki, w: Środowisko Lasek w perspektywie historii i chrześcijańskiej myśli pedagogicznej, J. Placha (red.), Warszawa 2011, s. 176. 228 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Dalej Janusz Tarnowski kolejno rozpatruje cztery kategorie pedagogiczne pod kątem ich paradoksalności, oraz nachyla je ku konkretnym, egzystencjalnym sytuacjom z życia. Na razie nie będziemy ich dokładniej analizować, a jedynie poprzestaniemy na krótkich i uproszczonych definicjach. Zacznijmy od głównej kategorii, jaką jest spotkanie: „Spotkanie w najszerszym znaczeniu rozumiemy jako zetknięcie się z jakąś rzeczywistością, w nieco natomiast węższym, gdy wpływa ono w pewnym stopniu na nasze postępowanie. Natomiast w ujęciu egzystencjalnym, kiedy taka rzeczywistość dotyka jakby <<rdzenia>> osoby i zmienia nasze życie. /…/ Czy można spotkanie z Bogiem (ale również z człowiekiem i jakąś inną rzeczywistością) wymusić, spowodować? Jest ono raczej darem, łaską, a więc czymś nieprzewidywalnym”4. O drugiej kategorii – a więc dialogu – Janusz Tarnowski mówi, że jest on przygotowaniem do spotkania: „Wielokrotnie określałem rozumienie tego terminu. Tutaj ograniczę się do wyliczenia trzech jego typów. Dialog rzeczowy ma miejsce wtedy, kiedy zmierza się do wzajemnego poznawania prawdy; personalny, jeśli odsłania się partnerowi własną osobę i egzystencjalny, kiedy następuje oddanie swego <<ja>> drugiej osobie przez miłość”5. Trzecią kategorię – autentyczność – „rozumie się potocznie jako identyfikację z samym sobą. Młodzi ludzie mają wtedy na myśli raczej poddawanie się nastrojom, uczuciu lub panującej modzie. Natomiast autentyzm pojęty egzystencjalnie polega na wierności naszemu najgłębszemu <<ja>>, co wyraża się przylgnięciem do Wartości Najwyższych”6. I wreszcie ostatnia kategoria: zaangażowanie. J. Tarnowski wyjaśnia, że jest ono „terminem pochodzącym od francuskiego słowa engage, które pierwotnie oznaczało żołnierza podejmującego się służby wojskowej nie z poboru, lecz na ochotnika. Dzisiaj rozumiemy ten termin, jako dobrowolne i całkowite oddanie się jakiejś osobie lub sprawie”7. 4 Tamże, s. 71-72. Tamże, s. 72. 6 Tamże, s. 73. 7 Tamże, s. 74. 5 Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 229 S. Chrobak wskazuje na uniwersalność personalizmu i jego przydatność w opisie sytuacji człowieka w jego perspektywie chrześcijańskiej i zobligowaniu go do nieustannego wysiłku w zakresie życia wewnętrzno-duchowego8. Taki permanentny wysiłek wpisany jest także w koncepcję wychowania w ujęciu Janusza Tarnowskiego, który uważa, że „wychowanie to całokształt sposobów i procesów pomagających istocie ludzkiej – zwłaszcza przez interakcję – urzeczywistniać swoje człowieczeństwo”9. W nawiązaniu do tej definicji wychowania S. Chrobak porusza wiele istotnych wątków, przybliżających całą złożoność i bogactwo tego podstawowego terminu pedagogicznego. Jednym z elementów tego bogactwa jest z pewnością odwołanie się do kategorii uczestnictwa, której odkrywcą jest późniejszy papież: Karol Wojtyła10. Z kolei T. Gadacz postrzega wychowanie jako „bycie osobowe” i nazywa je swoistego rodzaju „spotkaniem osób”11. Przy czym – jak zauważa ów autor – nie należy „tego rozumieć w ten sposób, iżby osoba miała być czymś pośrednim między całkowitym zamknięciem a otwarciem. Bycie osobowe pochodzi z innego wymiaru, z uczestnictwa w wartościach – od najniższych do miłości Bożej. To relacja do Boga, jak pisze Mounier, jest gwarancją równowagi osoby w jej relacji do świata.”12. T. Kukołowicz zwraca uwagę na fakt, że człowiek ze swej natury jest istotą in statu nascendi, czyli kimś, kto nieustannie się rozwija, w związku z czym potrzebuje wychowania, które jest swoistego rodzaju „wsłuchiwaniem się”13. 8 S. Chrobak, Podstawy pedagogiki nadziei, Warszawa 2009, s. 331-332. J. Tarnowski, Człowiek – dialog – wychowanie. Zarys chrześcijańskiej pedagogiki personalno-egzystencjalnej, „Znak”(1991), nr 9 (436), s. 69. 10 S. Chrobak, Podstawy pedagogiki…, dz. cyt., s. 513. 11 T. Gadacz, O ulotności życia, Warszawa 2008, s. 50-62. 12 Tamże, s. 54. 13 Por. T. Kukołowicz, A. Hamerlska, Przyczyny podejmowania działalności wychowawczej, w: Teoria wychowania. Wybrane zagadnienia, T. Kukołowicz (red.), Stalowa Wola 1996, s 16. 9 230 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Prowadzi to do wychowania w kierunku „budowania autentycznej egzystencji, polegającej na b y c i u s o b ą ”14. Wśród różnych określeń przybliżających nam rzeczywistość wychowania, a także korespondujących z założeniami pedagogiki personalno-egzystencjalnej Janusza Tarnowskiego, na uwagę zasługuje definicja wychowania w ujęciu A. Przecławskiej, która podkreśla szczególną rolę kategorii spotkania15. Jednocześnie ustosunkowując się do jej stanowiska, B. Adamczyk wyjaśnia, że „A. Przecławska rozumie wychowanie nie tylko jako spotkanie z innymi ludźmi, ale w sposób szczególny akcentuje wychowanie także jako spotkanie z samym sobą, spotkanie ze światem wartości zawartym w tradycji, a także jako spotkanie z wyobrażeniami i marzeniami o przyszłości”16. Biorąc pod uwagę aplikację pedagogiki personalno-egzystencjalnej do kultury społecznej, przypomnijmy raz jeszcze jej podstawową konstrukcję. Janusz Tarnowski za podstawę przyjął trzy kategorie pedagogiczne: autentyzm, dialog i zaangażowanie, które podporządkował czwartej, stanowiącej centralne zagadnienie w wychowaniu chrześcijańskim, jakim jest spotkanie człowieka z Bogiem oraz innymi ludźmi – w tym również odnalezienie samego siebie. Uobecnia się w tych założeniach niewątpliwie integralna koncepcja człowieka. O najważniejszej kategorii tej koncepcji pedagogicznej – SPOTKANIU – napisałem szerzej w pozycji: „Pedagogika – wczoraj, dziś i jutro”17. Podkreślę tylko, że zarówno w spotkaniu człowieka z człowiekiem, jak i człowieka z Bogiem, chodzi o spotkanie osób; w jednym i drugim przypadku może dojść wówczas do prawdziwej, wewnętrznej przemiany i przyjęcia zupełnie nowego sposobu bycia. 14 s. 43. Za: B. Adamczyk, Model pedagogii Jezusa w przekazie biblijnym, Kraków 2008, 15 A. Przecławska, Personalistyczne odniesienie pedagogiki społecznej (propozycje i pytania), w: Poza kryzysem tożsamości. W kierunku pedagogiki personalistycznej, F. Adamski (red.), Kraków 1993, s. 128. 16 B. Adamczyk, Model pedagogii Jezusa w przekładzie biblijnym, Kraków 2008, s. 46. 17 J. Placha, J.K. Zabłocki (red.), Pedagogika – wczoraj, dziś i jutro, Olecko 2003. Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 231 Łączy się to z wielką pracą nad sobą, pogłębionym życiem wewnętrznym, co w naturalny sposób – również przy pomocy wychowania – stwarza warunki do pełniejszego rozwoju. Stopień tego rozwoju uzależniony będzie również od miary autentyzmu, zdolności do dialogu i jakości zaangażowania. Pedagogika personalno-egzystencjalna w sposób szczególny respektuje zasadę podmiotowości i pomocniczości. Wychowanek, jako wolna i rozumna osoba – nawet już częściowo w przypadku małego dziecka – w miarę swojego rozwoju zmierza do coraz bardziej odpowiedzialnego działania, aż do osiągnięcia pełnej samodzielności życiowej. Naturalną konsekwencją takiej strategii wychowawczej jest samowychowanie. Niektórzy nazywają to stanięciem na własnych nogach. Dalszą konsekwencją strategii takiego wychowania jest konieczność uświadomienia sobie roli samego procesu wychowania, jak i roli pedagoga; jest nią funkcja pomocnicza w osiąganiu życiowej samodzielności wychowanka18. Do takiego rozumienia wychowania skłania się również Papież Jan Paweł II, którego poglądy na ten temat streszcza Stanisław Dziekoński: „U papieża autorem swego życia jest sam człowiek, który powinien kierować sobą w sposób świadomy i celowy. Ojciec Święty traktuje młodych ludzi bardzo podmiotowo, czemu daje wyraz podczas spotkań z nimi. Traktuje każdego z nich jako partnera, a nie tylko chwilowego słuchacza”19. Mówiąc o wychowaniu, Papież w wielu dokumentach podkreśla ową potrzebę upodmiotowienia i samowychowania. „Wychowanie – jak to zaznacza Jan Paweł II w „Liście do Rodzin” – jest przede wszystkim obdarzaniem człowieczeństwem – obdarzaniem dwustronnym” (LR, 16), a więc jest procesem, w którym wzajemna komunia osób dochodzi do głosu w sposób szczególny” (LR, 16). W innym z kolei dokumencie Papież zaznacza, że nawet tak 18 1992. J. Placha (red.), Wychowanie jako pomoc. Dialogi Pedagogiczne, t. 2, Warszawa 19 S. Dziekoński, Rozwój wychowawczej myśli Kościoła na przestrzeni ostatnich wieków, Warszawa 2004, s. 64-65. 232 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień podstawowe komórki społeczne jak rodzina i szkoła powinny uświadamiać sobie swoją pomocniczą rolę: „Jeśli bowiem nie ulega wątpliwości, że rodzina wychowuje, że szkoła kształci i wychowuje, to równocześnie tak działanie rodziny, jak i szkoły pozostanie niekompletne (a może nawet zostać wręcz zniweczone) – jeżeli każdy i każda z Was, Młodych – jak zwraca się Papież do młodzieży z okazji Międzynarodowego Roku Młodzieży [przyp. J.P.] – sam nie podejmie dzieła swojego wychowania. Wychowanie rodzinne i szkolne może tylko dostarczyć Wam elementów do dzieła samowychowania”20. Personalno-egzystencjalna koncepcja wychowania akcentuje rolę prawdy. Czyni to również Papież w wyżej wymienionym dokumencie, zwracając uwagę na to, że prawda jest podstawowym warunkiem autentycznego i wolnego życia: „poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli”21. Takie wychowanie „winno pomagać wychowankowi uczenia się prawdy o sobie i o świecie”22. Można by dodać, że chodzi o swoistego rodzaju triadę w aplikacji prawdy: zarówno wobec siebie, bliźnich i Boga samego. W personalno-egzystencjalnej koncepcji człowieka istota ludzka z natury niejako jest otwarta na te trzy płaszczyzny realizacji swojego człowieczeństwa23. * * * O księdzu Januszu Tarnowskim mówią niektórzy, że był „Korczakiem w sutannie”. Bo rzeczywiście, tworząc swoją koncepcję pedagogiki personalno-egzystencjalnej, w dużej mierz był kontynuatorem myśli Starego Doktora, przy jednoczesnym i mocnym zakorzenieniu jej na fundamentach pedagogiki chrześcijańskiej. 20 Jan Paweł II, List Apostolski „Parati semper” Ojca Świętego Jana Pawia II do młodych całego świata z okazji Międzynarodowego Roku Młodzieży, w: Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II, S. Urbański (red., Warszawa 2000, s. 47. 21 Tamże. 22 Za: Stanisław Dziekoński, dz. cyt., s. 56. 23 J. Tarnowski, Wychowanie do autentyczności, „Chrześcijanin w świecie”, nr 29/3, 1974, s. 70-71. Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 233 Podobieństwo jednego i drugiego pedagoga bardzo wyraźnie zarysowuje się na płaszczyźnie praktycznego zastosowania dialogu pedagogicznego z dzieckiem Mając na uwadze współczesne rozumienie dialogu, odwołam się do już znanej definicji, jakiej użył Janusz Tarnowski w swojej koncepcji pedagogiki personalno-egzystencjalnej. Mianowicie – idąc za skróconą wersją tej definicji – jest to proces, w którym dwa podmioty używają słowa, w wyniku czego dochodzi do porozumienia i wzajemnego zbliżenia oraz zmiany sposobu bycia. Nie wnikając w szczegóły, spróbujmy zestawić tę koncepcję dialogu z założeniami pedagogiki Janusza Korczaka, kierując się w dużej mierze inspiracją pedagogiczną Janusza Tarnowskiego. Przede wszystkim wyjaśnijmy, że dialog w ujęciu zarówno J. Tarnowskiego, jak i J. Korczaka, głównie jest nastawiony na dialog z dzieckiem – w kontekście metody, procesu i postawy dialogowej. Wszystkie te elementy są obecne w koncepcji pedagogiki jednego i drugiego pedagoga. Również obecne są takie rodzaje dialogu, jak: dialog rzeczowy, personalny i egzystencjalny; o tych rodzajach dialogu wspominaliśmy już wcześniej, prezentując koncepcję pedagogiki personalno-egzystencjalnej w ujęciu Janusza Tarnowskiego, która jest w pewnym sensie próbą naukowego uporządkowania strategii pedagogicznej Janusza Korczaka. Ta ostatnia odmiana dialogu – egzystencjalna – wydaje się szczytem porozumienia i jest ściśle powiązana z pozostałymi rodzajami dialogu. W dialogu rzeczowym dochodzi do sytuacji, gdy nie tylko nauczyciel-wychowawca przekazuje dziecku wiedzę, ale także dziecko sprawia, że osoba dorosła uczy się czegoś od dziecka. Idąc śladem analizy koncepcji pedagogicznej J. Korczaka w ujęciu ks. Janusza Tarnowskiego, można mówić o modelu relacji dialogowej z dzieckiem w kategoriach: „na górze” dziecko a „na dole” dorosły, oraz dziecko „obok” dorosłego. W pierwszym przypadku relacji dialogowej można nawiązać do słów J. Korczaka z „Pedagogiki żartobliwej”: „Nie zawiedliście mnie (zwraca się J. Korczak do dzieci, z którymi wspólnie spędzał wakacje – przyp. J.P.) – Pragnę podziękować. – Nie przeszkadza- 234 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień liście mi wcale. Wiele nowych myśli i wspomnień zawdzięczam wam, wiele nauczyłem się”24. Natomiast w drugim przypadku, mamy do czynienia z procesem wzajemnego uczenia się. Widać to podczas opisywanych obrad Sądu Koleżeńskiego lub wspólnego redagowania z dziećmi „Małego Przeglądu”, gdzie J. Korczak mocno stawia na inwencję dziecka, a w końcowym efekcie, także na wzajemne oddziaływanie na siebie dorosłych i dzieci: „Redaktorów będzie trzech – pisze J. Korczak (przyp. J.P.). Jeden stary (łysy, w okularach), żeby nie było bałaganu. Drugi młody redaktor dla chłopców i jedna dziewczynka – redaktorka dla dziewczynek. Żeby się nikt nie wstydził a każdy mówił szczerze i głośno, czego mu potrzeba, jak mu się krzywda dzieje, jakie ma zmartwienia i troski. Kto chce, może powiedzieć, kto chce, może przyjść i napisać nas miejscu, w samej redakcji… Temu, kto się krępuje, że brzydko pisze albo z błędami, redaktor powie: – Nie szkodzi. W korekcie się poprawi. Albo jeżeli zupełnie nie zechce napisać, więc redaktor zadzwoni na stenografa i powie: Proszę. Wejdą do osobnego pokoju i tam podyktuje… Prosimy bardzo, żeby nasi Czytelnicy przysyłali opisy przygód i wypadków… Pismo będzie rozważało wszystkie sprawy uczniów i szkół”25. Ciekawostką może być fakt, że przywołane powyżej dwa modele relacji dialogowej z dzieckiem poprzedzone były porażką pedagogiczną J. Korczaka, do której uczciwie przyznał się. Mianowicie pewnego razu, gdy po kilku dniach pracy z grupą niesfornych dzieci został zmuszony do fizycznej przemocy. Swoje brutalne zachowanie słusznie uznał za porażkę, która stała się dla niego punktem zwrotnym w budowaniu zupełnie innej relacji z dzieckiem. Pisze: „Zrozumiałem, że dzieci są siłą, którą można zachęcić do współdziałania, zrazić lekceważeniem, z którą trzeba się liczyć. Tych prawd, dziwną rzeczy koleją, nauczył mnie kij. Nazajutrz podczas pogadanki w lesie, po raz pierwszy mówiłem nie do dzieci, a z dziećmi, mówiłem nie o tym, czym chcę, aby były, ale czym one chcą i mogą 24 J. Korczak Pisma wybrane, t. 2, Warszawa 1978, s. 208., Za: J. Tarnowski, Janusz Korczak dzisiaj, Warszawa 1990, s. 69. 25 J. Korczak, Myśl pedagogiczna J. Korczaka, Warszawa 1983, s. 135-137; 141. Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 235 być. Może wówczas po raz pierwszy przekonałem się, że od dzieci można wiele się nauczyć, że i one stawiają i mają prawo stawiać swe żądania, warunki, czynić zastrzeżenia”26. Co do najbardziej odpowiedniego czasu rozpoczęcia dialogu z dzieckiem Janusz Korczak uważa, że należy wykorzystać do tego każdą okazję, szczególnie pytania, jakie dzieci chętnie stawiają dorosłym. Nie można ich lekceważyć; również ze swej strony trzeba się uczyć stawiać pytania dzieciom, oczekując od nich odpowiedzi: „Rozumny wychowawca – stwierdza J. Korczak w Jak kochać dziecko – nie dąsa się, że nie rozumie dziecka, ale rozmyśla,, poszukuje, wypytuje dzieci. One go pouczą, by ich nie urażał zbyt dotkliwie, - byle chciał się uczyć”27. Można wykorzystać również lekturę książki do wspólnych przemyśleń z dzieckiem. Znany jest również pomysł uruchomienia „skrzynki zapytań”, z której dzieci chętnie korzystały, a J. Korczak miał więcej czasu, aby kompetentnie przygotować się do odpowiedzi. Podsumowując refleksję nad dialogiem rzeczowym między dorosłym i dzieckiem oraz fenomenem ich wzajemnego oddziaływania, J. Korczak konkluduje: „Albo życie dorosłych – na marginesie życia dziecięcego. Albo życie dzieci – na marginesie życia dorosłych.” I pyta: – Kiedy nadejdzie owa szczera chwila, gdy życie dorosłych i dzieci stanowić będzie równoważny tekst?”28 – (układ – przyp.. J.P.). A jak przedstawia się kwestia dialogu personalnego między dorosłymi a dziećmi, gdzie elementy zrozumienia, wzajemnego zbliżenia i współdziałania osób zderzają się często z naturalną dysproporcją życiowego doświadczenia? J. Korczak radzi w takim układzie, aby na samym początku kontaktu tych dwóch światów zapoznać się z dziećmi poprzez nauczenie się ich imion, co niektórym sprawia czasem niemałe trudności. Również warto notować zachowania dziecka w różnych sytuacjach. 26 J. Korczak, Pisma wybrane, t. 1, Warszawa 1978, s. 267. Tamże, s. 217. 28 J. Korczak, Pisma wybrane, t. 2, dz. cyt., s. 269. 27 236 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Wszystko po to, aby – jak mówi J. Korczak – lepiej poznać dziecko, zbliżyć się do niego, bardziej zrozumieć i mądrze kochać. W strategii dialogowego kontaktu z dzieckiem J. Korczak podkreśla także element identyfikacji z dzieckiem na zasadzie ewangelicznego postulatu. J. Korczak mówi: „najcięższą moją winą jest, że przestałem być dzieckiem”29. Efektem tego rodzaju wyrzutu sumienia jest opowiadanie pt. „Kiedy znów będę mały”. Ten swoisty zabieg identyfikacyjny nie ma nic wspólnego z infantylizmem lub oderwaniem od życia. Jest bliski temu, co kiedyś przeżył Jan Paweł II, gdy nie mógł zrozumieć słów małego dziecka. Zirytowany malec zwrócił się więc do Papieża: „Jak nie słyszysz, to się zniż”. Papież wówczas pokornie przykucnął i kontynuował rozmowę z rezolutnym malcem. J. Korczak mówi o nieco innym kierunku, ale prowadzącym do tego samego, czego doświadczył Jan Paweł II. Mianowicie, ten jedyny w swoim rodzaju proces porozumienia, J. Korczak nazywa nie zniżaniem się do poziomu dziecka, lecz wspinaniem się. We wspomnianym wyżej opowiadaniu „Kiedy znów będę mały” pisze: „Powiadacie: – Nuży nas obcowanie z dziećmi. Macie słuszność. Mówicie: – Bo musimy się zniżać do ich pojęć… Mylicie się. Nie to nas męczy. Ale – że musimy wspinać się do ich uczuć. Wspinać się, wyciągać, na palcach stawać, sięgać. Żeby nie urazić”30. I wreszcie trzecia odmiana współczesnego rozumienia dialogu: dialog egzystencjalny. Przestają w nim odgrywać istotna rolę różnice między partnerami dialogu. A dochodzi między nimi do doświadczenia najgłębszego „ja”. Prowadzi to do przezwyciężenia wszelkich niepotrzebnych barier, dotykając samej istoty człowieczeństwa, co J. Korczak zaświadczył najbardziej przekonująco, idąc razem z dziećmi na pewną śmierć do komory gazowej. By jeszcze bardziej uwyraźnić ów dialog egzystencjalny, warto w tym miejscu wesprzeć się terminologią księdza Janusza Tarnow29 30 J. Korczak, Pisma wybrane, t. 1, dz. cyt., s. 236. J. Korczak, Pisma wybrane, t. 3., dz. cyt., s. 271. Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 237 skiego, który wyróżnia dialog współwiny, dialog współcierpienia i dialog współ-radości. Pierwszy objawia się dopuszczeniem grzechu w życiu dziecka, z nadzieją na jego przezwyciężenie, ale także przyznanie się do własnych słabości. To sprawiało, że pojawiała się w relacji J. Korczaka z dzieckiem przedziwna tajemnica zbliżenia. Oto przykład: „Zbiłem chłopca – zrobiłem źle. Zagroziłem, że go wyrzucę na werandę, gdzie go pies ugryzie; to było bardzo brzydkie. Ale kto jest winien, że popełniłem brzydkie czyny? Winne są te dzieci, które umyślnie hałasowały, żeby mnie rozgniewać. Może być, że ukarałem niewinnego. Ale kto jest winien? Winne są te dzieci, które korzystały z ciemności, żeby się ukryć… To wasza wina, że byłem niesprawiedliwy. Ja się bardzo wstydzę, ale i wy się powstydźcie. Ja się przyznałem, a teraz wy się przyznajcie”31. Druga odmiana dialogu, to nic innego jak umiejętność współcierpienia z osobami dotkniętymi jakimkolwiek nieszczęściem. Stała obecność J. Korczaka w dziecięcych bólach fizycznych i duchowych jest tego ewidentnym wyrazem. Natomiast dialog współ-radości, to umiejętność zauważenia radości dziecka, jak również sztuka generowania radości w dziecku i wokół dziecka: „dziecku potrzebna jest jasność szczęścia i ciepło miłości. Zapewnijcie mu jasne dzieciństwo, a dacie mu zapas uśmiechów na całe długie życie cierniowe. Niech dzieci się śmieją”32. Nawet w najsmutniejszym epilogu życia w przypadku dzieci zgromadzonych wokół Janusza Korczaka, nie zabrakło oznak zdrowej pogody ducha, która była z pewnością rezultatem nieustającej pracy nad wdrożeniem do codziennej praktyki wychowawczej autentycznego dialogu pedagogicznego, opartego na bezgranicznym zaufaniu i najgłębszym poczuciu bezpieczeństwa dzieci. Reasumując, możemy powiedzieć, że zarówno Janusza Tarnowskiego, jak i Janusza Korczaka, z całą pewnością trzeba uznać za prekursorów współczesnego rozumienia dialogu pedagogicznego, którego wciąż jest – jak się wydaje – za mało w codziennej praktyce pedagogicznej. 31 32 J. Korczak, Pisma wybrane, t. 1, dz. cyt., s. 270-271. J. Korczak, Myśl pedagogiczna…, dz. cyt., s. 35. 238 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Bibliografia 1. Adamczyk B., Model pedagogii Jezusa w przekazie biblijnym, Kraków 2008. 2. Adamczyk B., Model pedagogii Jezusa w przekładzie biblijnym, Kraków 2008. 3. Chrobak S., Koncepcja wychowania personalistycznego w nauczaniu Karola Wojtyły, Warszawa 1999. 4. Chrobak S., Podstawy pedagogiki nadziei, Warszawa 2009. 5. Dziekoński S., Rozwój wychowawczej myśli Kościoła na przestrzeni ostatnich wieków, Warszawa 2004. 6. Gadacz T., O ulotności życia, Warszawa 2008. 7. Jan Paweł II, List Apostolski „Parati semper” Ojca Świętego Jana Pawia II do młodych całego świata z okazji Międzynarodowego Roku Młodzieży, [w:] Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II, S. Urbański (red.), Warszawa 2000. 8. Korczak J., Myśl pedagogiczna J. Korczaka, Warszawa 1983. 9. Korczak J., Pisma wybrane, t. 2, Warszawa 1978. 10. Kukołowicz T., Hamerlska A., Przyczyny podejmowania działalności wychowawczej, [w:] Teoria wychowania. Wybrane zagadnienia, T. Kukołowicz (red.), Stalowa Wola 1996. 11. Placha J. (red.), Wychowanie jako pomoc. Dialogi Pedagogiczne, t. 2, Warszawa 1992. 12. Placha J., J.K. Zabłocki (red.), Pedagogika – wczoraj, dziś i jutro, Olecko 2003. 13. Przecławska A., Personalistyczne odniesienie pedagogiki społecznej (propozycje i pytania), w: Poza kryzysem tożsamości. W kierunku pedagogiki personalistycznej, F. Adamski (red.), Kraków 1993. 14. Swieżawski S., Byt. Zagadnienia metafizyki tomistycznej, Lublin 1948. 15. Tarnowski J., Człowiek – dialog – wychowanie. Zarys chrześcijańskiej pedagogiki personalno-egzystencjalnej, Znak (1991), nr 9 (436). 16. Tarnowski J., Janusz Korczak dzisiaj, Warszawa 1990. 17. Tarnowski J., Paradoks chrześcijańskiej pedagogiki, [w: ] Środowisko Lasek w perspektywie historii i chrześcijańskiej myśli pedagogicznej, J. Placha (red.), Warszawa 2011 Stanisław Chrobak SDB – Wychowanie w perspektywie nadziei... 239 18. Tarnowski J., Paradoks chrześcijańskiej pedagogiki, [w:] Wychowanie chrześcijańskie, A. Rynio (red.) Lublin 2007. 19. Tarnowski J., Pedagogika egzystencjalna, [w:] Pedagogika, Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Warszawa 2003. 20. Tarnowski J., Wychowanie do autentyczności, „Chrześcijanin w świecie”, nr 29/3, 1974. 240 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Aleksander Gwiazda Wyzwania XXI wieku wobec procesowego zarządzania uczelnią wyższą Challenges of the XXI Century against the Process Management in Universities Streszczenie W niniejszym opracowaniu przedstawiono analizę wyzwań stojących przed zarządzaniem procesowym uczelnią wyższą. Wskazano na główne i poboczne procesy działania uczelni. Procesy te przeanalizowano w zakresie funkcji regulacyjnych wchodzących do schematu AGIL Parsonsa. Określono także odpowiadające im struktury organizacyjne zgodne z typologią Mintzberga. Pozwoliło to na wskazanie problemów, z jakimi należy się zmierzyć wprowadzając nowoczesne metody zarządzania w uczelniach wyższych. Summary This paper presents an analysis of the challenges facing the process management of universities. It have been indicated the major and accessory work processes of the university. These processes were analyzed in relation to the regulatory functions according to the Parsons’s AGIL scheme. Also it have been identified the corresponding to these processes organizational structures according to the Mintzberg typology. This allowed identifying the problems to be tackled by introducing modern methods of management in universities. 242 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Słowa klucze: zarządzanie procesowe, schemat AGIL, struktury Mintzberga, uczelnia wyższa Keywords: process management, AGIL scheme, Mintzberg structures, university Wstęp Klasyczne funkcjonalne podejście do problematyki zarządzania jest obecnie zastępowane przez zarządzanie procesowe. W podejściu klasycznym poszczególne komórki funkcjonalne traktowane są jako osobne formacje mające swoje obowiązki i potrzeby. Patrząc z perspektywy funkcjonalistycznej proces zarządzania skupia się głównie na harmonizacji pracy jednostek funkcjonalnych a nie realizacji głównego celu każdej organizacji to znaczy zaspokojeniu potrzeb jej klientów. Odmiennie problem zarządzania rozpatruje podejście procesowe. Skupia się ono nie na komórkach funkcjonalnych, lecz na procesach, na końcu których zawsze znajduje się klient i jego potrzeby. Tym samym można stwierdzić, że w zarządzaniu procesowym najważniejszym priorytetem działania jest klient.1 Pod pojęciem tym kryje się zarówno klient wewnętrzny jak i klient zewnętrzny. Samo zarządzanie procesowe to cykl działań związany z nadzorem, oceną i doskonaleniem realizowanych w danej organizacji procesów. Aby realizować je skutecznie należy spełnić dwa warunki. Po pierwsze należy opracować układ kryteriów oceny procesu zarządzania na bazie głównych wyróżników zarządzanych procesów.2 Po drugie należy dokonać reorganizacji tak, aby struktura organizacji odpowiadała realizowanym procesom.3 1 J. Brilman, Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 293. 2 M.J. Harry, R. Schroeder, Six Sigma. Wykorzystanie programu jakości do poprawy wyników finansowych, Oficyna Ekonomiczna, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001, s. 43. 3 J. Brilman, Nowoczesne koncepcje … op. cit. , s.289. Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 243 Z powyższej perspektywy należałoby także spojrzeć na problematykę zarządzania uczelnią wyższą, co jest celem niniejszego opracowania. Konieczność nowego podejścia do zarządzania uczelnią wyższą związana jest z faktem, iż uczelnie te, tak jak i inne organizacje, przeszły i ciągle przechodzą ogromną transformację wraz ze zmieniającymi się wymogami odnośnie ich funkcjonowania. Wynika ona także z szerszego rozumienia pojęcia klienta (interesariusza) w kontekście uczelni wyższej. Tym samym dotychczasowa formuła uczelni wydaje się już być anachroniczna wobec wyzwań, jakie niesie XXI wiek. Należy wyraźnie zaznaczyć, iż pod pojęciem uczelni wyższej rozumie się ośrodek akademicki, który prowadzi bardzo szerokie spektrum działań nie zawężając się jedynie do edukacji na poziomie wyższym. W tym drugim przypadku winno się raczej operować terminem szkoła wyższa. W celu realizacji wskazanego celu wybrano do realizacji kilka kroków, które konstytuują układ niniejszego opracowania. Po pierwsze, podjęto próbę określenia typologii procesów działania uczelni wyższej. Podzielono je na dwie grupy: procesy główne i procesy poboczne. Po drugie, podjęto próbę przypisania im funkcji regulacyjnych według typologii Parsonsa. Pozwoliło to na wskazanie kryteriów działania odnośnie wyróżnionych uprzednio procesów. Wreszcie po trzecie, wskazano na odpowiadające procesom działania struktury organizacyjne według typologii Mintzberga. Działania te pozwoliły na ocenę sytuacji uczelni wyższych w zakresie zarządzania i wskazanie proponowanych kierunków zmian. 1. Procesy zarządzane w uczelniach wyższych Analizę funkcjonowania uczelni wyższej w kontekście realizowanych przez nią procesów prowadzić można rozpatrując proces zarządzania w niej zasobami. Wynika to z faktu, iż procesy realizowane są właśnie na bazie zasobów każdej z organizacji, w tym i uczelni wyższej. W klasycznym ujęciu wyróżnić można cztery podstawowe zasoby organizacji: zasoby ludzkie, zasoby finansowe, 244 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień zasoby informacyjne i zasoby fizyczne.4 Odnosząc ten układ zasobów do przypadku uczelni wyższej należy wskazać, iż najważniejszym z nich jest informacja. Tym samym zarządzanie uczelnią, w jej głównym zarysie, sprowadzić można do procesu zarządzania wiedzą.5 Należy zaznaczyć, iż określenie to nie stoi w sprzeczności ze stwierdzeniem, że najważniejszym zasobem organizacji są ludzie, bowiem to oni są nośnikiem wspomnianej wiedzy. Traktując zarządzanie wiedzą jako proces podstawowy a zarządzanie pozostałymi zasobami jako procesy pomocnicze wskazać można na następującą typologię procesów działania uczelni wyższej: Procesy główne (zarządzanie wiedzą/informacją) proces dydaktyczny proces badawczy (naukowy) proces komercyjny współpraca z otoczeniem Procesy pomocnicze (administracyjne) proces zarządzania zasobami ludzkimi proces zarządzania finansami proces zarządzania zasobami fizycznymi nadzór na procesami Wskazane procesy, w obrębie każdej z grup, biegną równolegle względem siebie. Natomiast procesy główne i pomocnicze wzajemnie się przenikają. Niektóre z tych procesów obejmują swoim zasięgiem większe i mniejsze obszary działalności uczelni. W kontekście funkcjonalistycznego systemu Parsonsa rozpatrzeć należałoby każdą z grup osobno. 4 R. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 37. 5 K. Pawłowski, Menedżerskie zarządzanie uczelniami, „Nowe Życie Gospodarcze” 2004, Nr 18, s.15. (Profesjonalne zarządzanie szkołą wyższą to nie tylko efektywne zarządzanie finansami, zasobami materialnymi i ludźmi, ale także zarządzanie „produkowaną” w niej, przetwarzaną i przekazywaną wiedzą.) Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 245 2. Procesy działania w kontekście schematu AGIL 2.1. Typologia funkcjonalistyczna Parsonsa Rozpatrując przedstawioną typologię procesów działania uczelni wyższej można wskazać na ich korelację z procesami regulacyjnymi Parsonsa. Pod tym pojęciem Parsons rozumiał specyficzne funkcje społeczne. Można je zdefiniować jako zespół czynności nastawionych na zaspokojenie potrzeb systemu.6 Parsons wskazał na cztery funkcje o charakterze regulacyjnym: adaptację (ang. adaptation), osiąganie celów (ang. goal attainment), integrację (ang. integration) oraz utrwalanie/utrzymanie wzorców działania (ang. latency). Układ tych funkcji określił on jako schemat AGIL,7 który przedstawiono symbolicznie na rys. 1. W układzie tym funkcja adaptacji (A) odpowiedzialna jest za dostosowaniem systemu do bodźców zewnętrznych lub dostosowanie otoczenia do wymogów systemu. Funkcja osiągania celów (G) odpowiada za proces definiowania celów systemu i podtrzymywania aktywności skierowanej do ich realizacji. Trzecia z funkcji, integrowanie (I), odnosi się do wewnętrznej aktywności systemu. Jej zadaniem jest regulacja wzajemnych relacji między elementami systemu w celu utrzymania go w równowadze. Wreszcie ostatnia z funkcji, utrwalanie/utrzymanie wzorców działania (L), odpowiada za motywację jednostek będących członkami danego systemu społecznego do jego utrzymania. Analizując schemat przedstawiony na rys. 1 można zauważyć, że funkcje dotyczą interakcji systemu społecznego (A, I) tworzą oś pionową a funkcje dotyczące ogólnie rozumianej motywacji (G, L) systemu tworzą oś poziomą diagramu. W przypadku funkcji adaptacji zachodzą interakcje z otoczeniem danego systemu społecznego natomiast w przypadku funkcji integracji interakcje mają charakter wewnętrzny. 6 G. Ritzer, Klasyczna teoria socjologiczna, Wydawnictwo Zysk I S-ka, Poznań 2004, s. 301. 7 Ibidem, s. 301. 246 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Rys. 1. Schemat AGIL jako narzędzie funkcjonalnej klasyfikacji proces Źródło: opracowanie własne Podobne rozróżnienie zachodzi w przypadku funkcji motywacji ogólnej. Funkcję osiągania celów rozumieć można jako proces wewnętrznej motywacji jednostki. Z drugiej strony funkcja latencji to kulturotwórcza zewnętrzna w stosunku do jednostek danego systemu funkcja społecznej motywacji. Tym samym funkcje adaptacji i latencji określić można jako funkcje zewnętrzne a funkcje osiągania celów i integracji jako funkcje wewnętrzne danego systemu społecznego. 2.2. Schemat AGIL a kryteria zarządzania uczelnią wyższą Schemat AGIL nie jest jedynie teoretyczną typologią procesów, lecz także podstawą bazy kryteriów odnoszących się do działania danego systemu społecznego. W węższym kontekście mogą one oznaczać także kryteria zarządzania danym procesem w organizacji. Hoy i Miskel wskazali między innymi na kryteria działania Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 247 instytucji edukacyjnych w kontekście schematu AGIL.8 Z każdą z czterech parsonowskich funkcji regulacyjnych powiązali oni grupę specyficznych dla niej kryteriów. W tym ujęciu kojarzą oni zatem z poszczególnymi procesami regulacji społecznej kryteria sprawnego/efektywnego (ang. effectiveness) działania instytucji edukacyjnej, a więc instytucji realizującej jako podstawowy proces dydaktyczny. Z funkcją adaptacji (A) połączyli oni takie kryteria jak: zdolność do adaptacji, elastyczność działania, innowacyjność, wzrost i rozwój. Kryteria te, jak widać, mają zdecydowanie jakościowy i dość rozmyty charakter. Tym samym, zgodnie z ujęciem Hoya i Miskela dobrze zarządzaną instytucją edukacyjną jest ta, która wykazuje wspomniane w opisie tej funkcji cechy. Warto zwrócić uwagę, iż Drucker widział między innymi istotę zarządzania w dążeniu do przetrwania i rozwoju organizacji.9 Tym samym wskazywał on także na kryteria wyróżnione w ramach tej funkcji regulacyjnej. Za formułowanie i osiąganie celów (G) odpowiadają kryteria bardziej sprecyzowane i odnoszące się do klasycznych zasobów miar kontrolingowych. Do kryteriów tych Hoy i Miskel zaliczyli: osiągnięcia (ich wielkość i liczba), jakość (procesów i artefaktów), pozyskiwanie zasobów i skuteczność/wydajność (ang. efficiency) realizowanych procesów. Kryteria te zatem winny dotyczyć nie wszystkich procesów w systemie społecznym ale jedynie tych, które mają charakter procesu osiągania celów. Bywa jednak często, że traktowane są one jako uniwersalna baza dla wszystkich procesów zarządzanych w organizacji. Wynika to z łatwości ich oceny i analizy. Kryteria integracyjne (I) w instytucji edukacyjnej winny natomiast obejmować: satysfakcję interesariuszy, klimat społeczny, 8 W.K. Hoy, G.G. Miskel, Educational Administration: Theory, Research and Practice, McGraw-Hill, New York 1991, s. 382-383. 9 P.F. Drucker, Praktyka zarządzania, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1998, s. 26-27. 248 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień komunikację oraz zarządzanie konfliktami. Pierwszy element, satysfakcja interesariuszy wymaga precyzyjnego zdefiniowania samej grupy interesariuszy. Jest to podstawą poprawności pomiaru satysfakcji tej grupy. Zaliczyć do tej grupy można: studentów, pracodawców, instytucje państwowe, przemysł, instytucje współpracujące oraz samych pracowników. Pod pojęciem klimatu Hoy i Miskel rozumieją relatywnie długo utrzymujący się dany poziom jakości otoczenia szkoły, który jest doświadczany przez jej uczestników, wpływa na ich zachowanie i jest podstawą ich kolektywnej percepcji zachowań w szkole.10 Natomiast właściwa komunikacja winna obejmować takie elementy jak powszechność wiedzy o kanałach komunikacji w szkole czy też dostępność kanałów komunikacji dla wszystkich członków społeczności szkoły. Postulowali oni, iż należy rozwijać bezpośrednie i krótkie kanały komunikacji. Kanały te winny być autentyczne. Wskazywali też, że społeczna baza informacji (osoba lub osoby odpowiedzialne za gromadzenie informacji w kanałach komunikowania szkoły) winna mieć reputację i winien istnieć zorganizowany system wykorzystywania pozyskanych informacji.11 Wreszcie w zakresie utrwalanie/utrzymanie wzorców działania (L) proponują oni takie kryteria jak: lojalność, motywowanie do działania, tożsamość szkoły oraz preferowane obszary działania jednostek (ang. central life interest). Kryteria te pozwalają ocenić czy można mówić o powstawaniu właściwej kultury organizacji rozumianej antropologicznie jako wspólna orientacja, która utrzymuje jedność zbiorowości i daje jej odrębną tożsamość.12 10 W.K. Hoy, G.G. Miskel, Educational Administration … op. cit., s.221. Ibidem, s.357. 12 Ibidem, s.212. 11 Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 249 Rys. 2. Schemat AGIL a kryteria realizacji poszczególnych funkcji regulacyjnych satysfakcja interesariuszy, klimat społeczny, komunikacja, zarządzanie konfliktami osiągnięcia, jakość, pozyskiwanie zasobów, efektywność adaptacyjność, innowacyjność, wzrost, rozwój lojalność, motywacja, tożsamość organizacji, preferowany obszar działania Źródło: opracowanie własne Ostatnie z kryteriów, preferowane obszary działania jednostek, wymaga głębszego omówienia. Preferowany obszar działania oznacza wyrażoną przez jednostkę jej preferencję odnośnie danej sceny lub sytuacji dla doświadczania jej aktywności.13 Innymi słowy jest to prawie niezmienny wybór osobisty. Jest to określenie, kim każda jednostka chce być, ponieważ „to jest tym, kim ja jestem”.14 Tym samym Dubin precyzuje pojęcie preferowanego obszaru działania do trwałej formy zaangażowania ego, w której (obraz własny) wyobrażenie siebie przez podmiot pozostaje niezmienne odnośnie odgrywanej przez niego roli lub zbioru ról oraz związanych z nią zachowań.15 Wreszcie w kategoriach społecznych Dubin definiuje pojęcie obszaru działania jednostki jako tą część całego życia danej osoby, w której energia jest 13 R. Dubin, Industrial workers’ worlds: A study of the “Central Life Interests” of industrial workers, Social Problems 1956, Vol. 2, No. 3, s. 134. 14 R. Dubin, Central Life Interests: Creative Individualism in a Complex World, Transactions Publishers, New Jersey 1992, s. 12. 15 Ibidem, s. 39. 250 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień inwestowana zarówno w fizyczną/intelektualną działalność jak i w stany emocjonalne.16 Wskazane funkcje regulacyjne wraz z kryteriami przedstawiono na rys. 2. Analiza tego rysunku i jego porównanie ze schematem AGIL (rys. 1) pozwala na wskazanie kryteriów, z perspektywy których oceniać należy realizację poszczególnych funkcji regulacyjnych. Ponadto uzmysławia, iż zarządzanie uczelnią wyższą, która jako system społeczny realizuje wszystkie podstawowe funkcje regulacyjne w formie jej procesów działania jest równie złożonym i bardzo zróżnicowanym zagadnieniem. Powyższy schemat może stać się podstawą analizy procesów zarządzania uczelnią wyższą w kontekście ich kryteriów i celów. Poniżej przedstawione zostaną wyniki analiz struktur i procesów działania uczelni wyższym w tym zakresie. 2.3. Główne procesy zarządzane uczelni wyższej a typologia Parsonsa Porównując cztery główne procesy działania uczelni wyższej z funkcjami regulacyjnymi można pokusić się o ich wzajemne przypisanie. Analiza cech poszczególnych procesów wskazuje, iż charakter adaptacyjny dominować powinien w przypadku procesu badawczego. Natomiast charakter osiągania celów i motywacji systemu społecznego do zmian wyznacza rdzeń procesu komercyjnego. Wreszcie działania integracji społecznej upatrywane być mogą w cechach procesu dydaktycznego. Tym samym proces latencji, będący mechanizmem tworzenia pewnej kultury społecznej może zostać wskazany dla procesu współpracy z otoczeniem. Układ tych procesów wskazano na rys. 3. Zgodnie z przedstawioną typologią proces badawczy uznano za funkcję o charakterze adaptacyjnym. W trakcie realizacji tego procesu uczelnia adaptuje się do zmieniających się trendów w zakresie prac badawczych, zmieniających się paradygmatów naukowych 16 Ibidem, s. 37. Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 251 czy też oczekiwań otoczenia odnośnie konkretnych wyników naukowych (np. w przypadku nauk medycznych poszukiwanie leku na AIDS). Proces ten wspomagany jest poprzez system dotacji projektów badawczych i unijne programy o tym charakterze. Innym narzędziem wspomagającym ten proces jest sponsoring prowadzony przez instytucje prywatne. Funkcja definiowania i osiągania celów realizowana jest przez proces komercyjny. Pozwala on na reagowanie wydziału na bodźce zewnętrzne w postaci konkretnych zapotrzebowań na rozwiązania, które wymagane są przez państwo bądź rynek. W tym zakresie coraz większego znaczenia nabiera proces komercjalizacji osiągnięć nauki. W wielu uczelniach powstają zatem, jako ich integralne części, inkubatory przedsiębiorczości czy też centra innowacji i transferu technologii. Rys. 3. Schemat AGIL dla procesów głównych uczelni wyższej Źródło: opracowanie własne Trzeci elementem w schemacie AGIL stanowi proces integracji. Odpowiada mu, jak wskazano, proces dydaktyczny. Jego integracyjny charakter wyraża się między innymi: w możliwości wykorzystania wyników badań jako elementów treści pedagogicznych, włą- 252 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień czania studentów do procesu badawczego i komercyjnego w formie praktyki zawodowej czy też wykorzystanie doświadczeń dydaktycznych dla celów komercyjnych programów szkoleń. Elementy te potwierdzają, iż proces dydaktyczny ma rzeczywiście charakter integracyjny zarówno w kontekście schematu AGIL jak i w szerszym łącząc pracowników różnych jednostek we wspólnym wysiłku pedagogicznym w ramach działalności dydaktycznej uczelni. Wreszcie proces współpracy z otoczeniem uznać należy za proces o charakterze utrwalającym. Jego cel leży w utrzymaniu jedności uczelni jako zbiorowości osób i pewnych tradycji, które powstały w trakcie jej istnienia. W kontekście współpracy z otoczeniem przytoczyć można opracowanie Lomnitz odnośnie roli uczelni w życiu społecznym. Wskazała ona na funkcje społeczne i polityczne uczelni wyższej.17 Do głównych funkcji społecznych uniwersytetu zaliczyła ona: dostarczanie kwalifikacji dla następców przedstawicieli klasy średniej oraz pełnienie roli bufora dla rynku pracy w zakresie biurokracji i wolnych zawodów. W zakresie funkcji politycznych zwróciła uwagę na funkcję kreowanie (szkolenia) liderów politycznych dla systemu państwowego oraz funkcje bycia polem walki politycznej i miejscem schronienia dla dysydentów. Zwróciła ona także uwagę, że uniwersytet jest miejscem konfliktów, które odzwierciedlają układ konfliktów społecznych w ogóle. Można zatem powiedzieć, iż uczelnia wyższa jest także strukturą polityczną koordynowaną poprzez władzę formalną w organizacji. Jej podstawowym elementem jest proces wewnętrznej konkurencji,18 który prowadzi do działań o charakterze odśrodkowym (np. wydzielanie się samodzielnych katedr z instytutów, tworzenie się nowych wydziałów na bazie kadry już istniejących). 17 L. Lomnitz, Hierarchy and Peripherality: The Organisation of a Mexican Research Institute, „Journal Minerva” 1979, Vol. 17, No 4, s. 527. 18 H. Mintzberg H. et al., The Strategy Process: Concepts, Contexts, Cases, Pearson Education Ltd., Harlow 2003, s. 463. Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 253 2.4. Pomocnicze procesy zarządzane uczelni wyższej a typologia Parsonsa W zakresie procesów pomocniczych również można dokonać także ich przypisania do poszczególnych funkcji regulacyjnych Parsonsa (rys. 4). Charakter adaptacyjny wykazuje w tym ujęciu proces zarządzania zasobami ludzkimi. Uczelnia może dostosować się w zakresie swoich procesów głównych do zmieniającego się otoczenia tylko poprzez właściwe zarządzanie zasobami ludzkimi (profesjonalizmem). Dotyczy to zarówno aspektów wewnętrznych (odpowiednie programy rozwoju pracowników, szkolenia) czy też zewnętrznych (poszukiwanie osób wykazujących się właściwymi umiejętnościami, pozyskiwanie pracowników z przemysłu, współpraca z innymi ośrodkami badawczymi). W tym kontekście można zwrócić uwagę, iż stanowisko docenta, istniejące w poprzedniej Ustawie o szkolnictwie wyższym miało właśnie służyć tym celom. Drugą funkcję regulacyjną, osiąganie celów, powiązać należy z zarządzaniem zasobami fizycznymi. Podobnie jak w przypadku funkcji adaptacji, zarządzanie zasobami fizycznymi ma charakter parsonowskiej funkcji osiągania celów w odniesieniu do wszystkich procesów głównych uczelni. Wskazać w tym przypadku można na odpowiednią jakość zasobów fizycznych (pomocy dydaktycznych) w kontekście współczesnych wyzwań stawianych edukacji wyższej, ich rolę w procesie badawczym czy też wpływ efektywności na realizację prac komercyjnych. W dzisiejszym świece w zasadzie zasoby fizyczne warunkują każdą z możliwych form ludzkiej aktywności. Trzecią analizowaną funkcją regulacyjną jest integracja. Powiązano z nią proces zarządzania zasobami finansowymi. Proces ten, w przypadku uczelni wyższej, jest bardzo zdywersyfikowany. Środki finansowe mają bowiem formę zarówno funduszy własnych jak i środków pozyskiwanych indywidualnie przez każdą z jednostek organizacyjnych uczelni: (granty, zlecenia, dotacje). Rzadkość zasobów finansowych powoduje, iż wokół nich może dochodzić do integrowania się innych zasobów organizacji (np. pracowników naukowych przy realizacji projektów, na które pozyskano środki finansowe). 254 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Rys. 4. Schemat AGIL dla procesów pomocniczych uczelni wyższej Źródło: opracowanie własne Wreszcie nadzór nad procesami określić należy jako utrwalanie/ utrzymanie wzorców działania. Poprzez audyty i kontrole system społeczny po pierwsze utrzymywany jest we spójności, bowiem działania te prowadzą do podtrzymywania i wspierania zachowań zgodnych z modelowymi. Tym samym utrzymywana jest spójna kultura organizacyjna. Po drugie system ten ciągle się doskonali, przy czym doskonalenie to ma charakter ewolucyjny. Tym samym w zmieniającym się otoczeniu utrzymywana jest jednolita forma zachowań. 2.5. Kryteria działania w poszczególnych procesach Odnosząc przedstawioną analizę do układy kryteriów zarządzania należałoby powtórnie zwrócić uwagę, iż każdy z procesów działania winien być oceniany korzystając z innego zbioru kryteriów. W zakresie procesu badawczego i procesu zarządzania zasobami ludzkimi winny obowiązywać kryteria przypisane funkcji adaptacji. Zatem za dobrze zarządzane uznać należy procesy w danej Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 255 organizacji, jeżeli w tym zakresie będzie ona innowacyjna, będzie dopasowywać się do zmieniającego, dynamicznego otoczenia a rezultatem wymiernym tych działań będzie rozwój i doskonalenie. W zakresie procesów: komercyjnego (komercjalizacji wyników nauki) i zarządzania zasobami fizycznymi obowiązywać powinny kryteria odnoszące się do takich aspektów jak: efektywność działania, jakość procesów lub artefaktów, konkretne osiągnięcia w ich zakresie (np.: zawarte kontrakty z przemysłem, uzyskane prawa ochronne) czy też samo pozyskanie zasobów, szczególnie tych najrzadszych (np.: urządzenia do rezonansu magnetycznego czy też mikroskopu skaningowego). Trzecią grupę obejmują procesy o charakterze integracyjnym. Nalezą do nich: proces dydaktyczny oraz proces zarządzania zasobami finansowymi. Procesy te oceniać należy ze względu na satysfakcję interesariuszy (np. zadowolenie absolwentów i pracodawców) czy też klimat społeczny wokół uczelni (np.: czy stanowią one centra kulturowe danej społeczności czy zamknięte enklawy oraz społeczny odbiór roli pracowników uczelni wyższej). Elementami tworzenia takiej więzi społecznej uczelni jest umiejętność radzenia sobie z konfliktami zarówno wewnętrznymi jak i zewnętrznymi. Ponadto nie można zapomnieć o właściwej formie promocji opartej szczególnie o społeczną funkcję komunikacji. Odnosząc się do zarządzania zasobami finansowymi należy zwrócić uwagę na istotność, w tym zakresie, zarządzania konfliktami. Wreszcie ostatnią grupę procesów tworzą proces współpracy z otoczeniem i proces nadzoru nad procesami. W zakresie tych procesów obowiązują takie kryteria jak: motywacja oraz lojalność członków organizacji, tworzenie tożsamości organizacji i dążenie do utożsamiania się z nią jej członków i interesariuszy (np. studentów). W tym zakresie uczelnie polskie zaczynają powoli odrabiać wieloletnie zaniedbania, chociaż europejska tradycja uniwersytecka sięga średniowiecza. Jako przykłady podać można powrót do tradycji akademickich (uroczysta przyjmowanie kandydatów, uroczyste wręczanie dyplomów). Jednakże jeśliby przeprowadzić sondę wśród studentów (nawet doktoranckich) odnośnie kolorystyki strojów ich wydziałów to większość stwierdziłaby, iż w ogóle nie wie by wydziały miały własną kolorysty- 256 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień kę. W ten negatywny nurt zrywania z tożsamością wpisują się także zmiany nazw uczelni (np.: akademii na uniwersytety). Jako przykład współczesnego tworzenia tożsamości uczelni można podać uczelnie amerykańskie. Naśladując kluby sportowe tworzą one współczesne kolekcje własnych strojów (strojów z logo uczelni). Tym samym pozwalają studentom wyrażać w codziennym życiu dumę z bycia członkiem społeczności danej uczelni. Dodatkowo studenci ci poprzez własną postawę reklamują swoją uczelnię (na podobieństwo pozytywnej reklamy klubów sportowych przez ich kibiców). W zakresie nadzoru nad procesami istotne jest by krzewić etyczne normy społeczności akademickiej. Szczególnie ważnym w tym zakresie jawi się bezstronność w osądzie naukowym. Dodatkowo, jak wspomniano uprzednio, procesy nadzoru pozwalają kształtować kulturę organizacji a tym samym formować zręby jej tożsamości a przez to lojalność jej członków. Trzeba zwrócić uwagę, iż proces kreowania tożsamości organizacji musi być procesem ciągłym. Rezygnacja z ciągłości działania w tym zakresie w momencie wykreowania tożsamości powoduje zawsze jej erozję. Nie można zatem polegać jedynie na micie uniwersytetu europejskiego. Nadmienić należy, iż niektóre procesy nadzoru mają charakter obligatoryjny. W zakresie procesu dydaktycznego Ustawa o szkolnictwie wyższym narzuciła obowiązek wdrożenia i utrzymywania systemu zarządzania jakością kształcenia. Natomiast w zakresie zarządzania zasobami finansowymi Ustawa o finansach publicznych narzuciła obowiązek wdrożenia i utrzymania systemu kontroli zarządczej. 3. Procesy działania uczelni w kontekście typologii struktur Mintzberga 3.1. Struktury organizacyjne według Mintzberga Typologia struktur organizacyjnych Mintzberga ma charakter uniwersalistyczny. Obejmuje ona, według Mintzberga, wszystkie opcje struktur organizacyjnych. Typologia ta bazuje na pięciu ele- Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 257 mentach podstawowych, w skład których wchodzą: jądro strategiczne (ang. strategic apex), zarząd poziomu średniego (ang. middle line), rdzeń operacyjny (ang. operational core) oraz technostruktura (ang. technostructure) a także pracownicy pomocniczy (ang. support staff).19 Elementy te tworzą spójną strukturę charakteryzującą daną organizację, co pokazano na rys. 5. Pierwsze trzy elementy odnoszą się do klasycznych trzech poziomów zarządzania, które można wyróżnić w każdej organizacji, a mianowicie zarządu organizacji (jądro strategiczne) odpowiedzialnego za decyzje strategiczne, zarządu poziomu pośredniego odpowiedzialnego za decyzje taktyczne oraz zarządu poziomu operacyjnego (rdzeń operacyjny) odpowiedzialnego za decyzje operacyjne. Należy zaznaczyć, że jednostki Mintzberga obejmują też pracowników danego poziomu. W odniesieniu do uczelni wyższej struktury te utożsamić należy z: rektorem i jego biurem (jądro strategiczne), wydziałami i innymi jednostkami podstawowymi uczelni oraz ich zarządzającymi, czyli dziekanami i dyrektorami (poziom pośredni) oraz wreszcie instytutami i katedrami oraz ich dyrektorami i kierownikami a także kadrą podstawową (rdzeń operacyjny). Do innych jednostek podstawowych uczelni zaliczyć można między innymi inkubatory przedsiębiorczości czy też centra edukacyjno-kongresowe. Rys. 5. Koncepcja struktury organizacji według Mintzberga Rektor Senat uczelni jądro strategiczne technostruktura Wydziały Administracja Działy pomocnicze pracownicy pomocniczy poziom pośredni Pracownicy naukowo-dydaktyczni rdzeń operacyjny Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Mintzberg, Structure In 5’s: … op. cit. s. 324 19 H. Mintzberg, Structure In 5’s: A Synthesis of the Research on Organization Design, „Management Science” 1980, Vol. 26, No. 3, s. 323. 258 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Te podstawowe elementy strukturalne uzupełniają w działaniu struktury pomocnicze, nieuczestniczące w głównych procesach działania, lecz wspomagające ich realizację oraz realizujące procesy pomocnicze w zgodzie z filozofią realizacji procesów głównych. Pierwszym z elementów pomocniczych jest technostruktura. Obejmuje ona pracowników, których zadaniem jest przygotowanie standardów procesów działania uczelni oraz jej jednostek strukturalnych. W tym zakresie wskazać należy na senat uczelni oraz komisje rektorskie. Jako przykład wypracowanych przez te ciała standardów działania można przytoczyć: zarządzenia odnośnie obiegu dokumentacji, księgę systemu zapewnienia jakości kształcenia lub dokumenty odnoszące się do systemu kontroli zarządczej. Drugim elementem pomocniczym są pracownicy pomocniczy. Realizują oni, jak już wspomniano, procesy poboczne uczelni i wspomagają realizację procesów głównych. Do grupy tej zaliczyć należy ogólnie rozumianą administrację uczelni (np.: kwestura, dział BHP, dział prawny) oraz jej pion techniczny (np.: baza transportowa, dział remontowy). Na bazie wspomnianej koncepcji struktury organizacji Mintzberg wyróżnił pięć typowych struktur organizacyjnych: strukturę prostą, biurokrację maszynową, biurokrację profesjonalną, strukturę dywizjonalną oraz adhokrację.20. 3.2. Struktury organizacyjne Minzberga Struktura prosta to struktura, której osią jest jądro strategiczne, czyli najczęściej osoba kierownika (założyciela). Jej kapitałem jest jego wiedza i doświadczenie. Bazuje ona na mechanizmie koordynacji, którym jest bezpośredni nadzór kierownika. Celem takiej struktury jest przetrwanie i rozwój. Strukturę tą cechuje brak technosfery i pracowników pomocniczych. Z drugiej strony jest ona z jednej strony scentralizowana (poprzez jeden ośrodek decyzyjny), ale też z tego powodu mało sformalizowana. Struktura ta jest właściwa 20 Ibidem, s. 329. Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 259 w przypadku małych i młodych organizacji oraz w przypadku dynamicznego a nawet wrogiego, lecz raczej niezłożonego otoczenia. Siłą tej organizacji jest jej szybkość reakcji na bodźce zewnętrzne oraz poczucie misji.21 Biurokracja maszynowa to druga z propozycji idealnych struktur organizacyjnych Mintzberga. Jej osią jest technostruktura, a mechanizmem koordynacji standaryzacja procesów działania, które to standardy opracowują właśnie pracownicy technostruktury, co wiąże się z posiadaniem realnej władzy. Celem tej struktury jest zapewnienie organizacji wydajności i efektywności. W strukturze tej zarówno technostruktura jak i liczba pracowników pomocniczych są duże. Struktura ta jest bardzo sformalizowana i nastawiona na specjalizację działania. Specjalizacja ta ma charakter funkcjonalny. Biurokracja maszynowa to struktura starych i dużych organizacji. Funkcjonuje ona efektywnie w przypadku prostego i stabilnego otoczenia. Cechą procesu działania tego typu organizacji jest jego sztywność.22 Następną czystą strukturą jest biurokracja profesjonalna. Jej osią jest rdzeń operacyjny organizacji grupujący specjalistów. Struktura ta koordynowana jest poprzez standaryzację umiejętności. Oznacza to, że w procesie szkoleń dąży się do zbliżenia cech i umiejętności każdego specjalisty. Celem tej struktury jest skuteczność działania i jego jakość. Strukturę tą cechuje zarówno decentralizacja jak i brak formalizacji (specjaliści działają w zgodzie z własnymi umiejętnościami i sumieniem). W strukturze tej technosfera jest raczej mała i ma charakter sztabowy. Natomiast liczba pracowników pomocniczych jest duża. Biurokracja profesjonalna typowa jest dla organizacji o dowolnej wielkości i wieku. Sprawdza się w przypadku złożonego aczkolwiek stabilnego otoczenia. Proces działania tego typu organizacji cechuje brak powtarzalności, przy raczej niskich wymaganiach technicznych.23 Czwartą strukturą jest struktura dywizjonalna. Można ją rozumieć jako strukturę biurokracji profesjonalnej, w której na pozio21 Ibidem, s. 331-332. Ibidem, s. 332-333. 23 Ibidem, s. 333-335. 22 260 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień mie pośrednim znajduje się zbiór struktur innego typu (dywizji). W strukturze tej realną władzę posiadają kierownicy pionu średniego (kierownicy dywizji). W celu koordynacji tych quasi-niezależnych dywizji wykorzystuje się mechanizm w postaci standaryzacji rezultatów (produktów czy też usług). Celem tej struktury jest wysoka wydajność i zysk. Strukturę tą cechuje ograniczona pionowa decentralizacja oraz formalizacja jedynie w obrębie poszczególnych dywizji. W strukturze dywizjonalnej technostruktura jest duża, ale występuje na poziomie zarządu (jądro strategiczne). Natomiast pracownicy pomocniczy są rozdzieleni pomiędzy zarząd i dywizje. Struktura ta cechuje duże i bardzo duże organizacje, tym samym i stare. Jest ona efektywna w przypadku raczej niezłożonego i stabilnego otoczenia, które charakteryzuje pewna dywersyfikacja.24 Wreszcie adhokracja to struktura bazująca na pracownikach pomocniczych (adhokracja administracyjna) lub rdzeniu operacyjnym (adhokracja operacyjna). Celem tej struktury jest innowacja i elastyczność w działaniu. Mechanizmem koordynacyjnym w tej strukturze jest wzajemne dostosowanie (formalne i nieformalne kontakty). Jednym z elementów tego mechanizmu są jednostki łącznikowe (pracownicy odpowiedzialni za kontakty między pracownikami, komitety zadaniowe, struktury macierzowe). W adhokracji występuje selektywna decentralizacja i niska formalizacja. Technostruktura jest mała i występuje w obrębie grup projektowych natomiast pracownicy pomocniczy są liczni w ich obrębie. Struktura ta cechuje zazwyczaj młode organizacje działające w kompleksowym i dynamicznym otoczeniu.25 3.3. Główne procesy zarządzane uczelni wyższej a typologia Mintzberga Poddając analizie główne procesy działania uczelni, można dokonać ich przypisania do wskazanych struktur organizacyjnych 24 25 Ibidem, s. 335-336. Ibidem, s. 336-338. Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 261 Mintzberga (rys. 6). W przypadku procesu dydaktycznego najwłaściwszą strukturą jest struktura biurokracji profesjonalnej. Struktura ta związana jest z rdzeniem operacyjnym jako jednym z ośrodków władzy w organizacji poza standardowym jej układem. Celem tej struktury jest, o czym wspomniano uprzednio, profesjonalizacja (doskonałość) zasobów ludzkich. Mierzona jest ona jakością pracy. Natomiast w strukturach zdegenerowanych przerodzić się może w ocenę profesjonalizmu jedynie na podstawie posiadanych przez pracowników certyfikatów. Przykładem może być proces przyznawania zajęć dydaktycznych poszczególnym pracownikom: albo na podstawie wiedzy i umiejętności pedagogicznych albo na podstawie stopnia naukowego. Narzędziem podnoszenia profesjonalizmu są szeroko rozumiane szkolenia, które prowadzą do internalizacji wymaganych standardów działania. Utożsamić to można z odpowiednio zarysowaną ścieżką rozwoju zawodowego. Tym samym koordynacja działań w tej strukturze bazuje na wspólnym standardzie umiejętności (pedagogicznych i zakresów tematycznych materiałów dydaktycznych). Rys. 6. Procesy główne uczelni a struktury Mintzberga Źródło: opracowanie własne 262 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Niebezpieczeństwem w przypadku biurokracji profesjonalnej jest możliwa jej degeneracja. Zgodnie z opinią Mintzberga struktura ta poddana kontroli zewnętrznej dryfuje w kierunku biurokracji maszynowej. Zamienia zatem dążenie do profesjonalizacji zasobów ludzkich na dążenie do osiągania wysokich wartości wskaźników efektywności działania. Najlepiej jeszcze gdyby te wskaźniki miały jedynie ilościowy charakter. Proces taki staje się obecnie zauważalny. Elementami wspomnianej kontroli zewnętrznej jest zarówno ocena parametryczna, jak i proces akredytacji jednostek. Dodatkowo wskazać można na systemy zapewnienia jakości kształcenia czy też kontroli zarządczej. Tym samym działalność edukacyjna tak naprawdę staje się „produkcją” absolwentów rozliczaną według wskaźników efektywności. W sprawozdaniach rządowych polska chlubi się wzrostem odsetka osób mających wyższe wykształcenie. Brak niestety jakichkolwiek opinii o jakości ich wykształcenia (znamienny w tym kontekście jest przykład posła Biedronia, absolwenta politologii). Jako przykład „mechanizacji” oceny działania uczelni wskazać można opinie z wniosków poakredydacyjnych, które zwracają uwagę na takie elementy procesu kształcenia wyższego jak: punktualność, czas trwania zajęć czy też listy obecności na zajęciach a zdecydowanie rzadziej zwracają uwagi na przykład na jakość treści edukacyjnych. Następny z analizowanych procesów głównych to proces badawczy. Biorąc pod uwagę związane z nim wymogi innowacyjności, kreatywności i nowości stwierdzić należy, że w jego przypadku najbardziej adekwatna wydaje się struktura o formie adhokracji. Mintzberg określił cel tej struktury jako organizacyjne uczenie się. Można je interpretować, w przypadku uczelni wyższej, jako zdobywanie i kumulowanie wiedzy naukowej. W odróżnieniu od dowolnej struktury biurokratycznej adhokracja jest bardzo mocno zdywersyfikowana. Dominuje w jej przypadku struktura macierzowa. Tym samym zespoły badawcze określić można mianem zespołów projektowych. Zespoły te tworzy się w oparciu o kryteria merytoryczne pomijając formalną strukturę uczelni. W przypadku uczelni polskich tego typu zespoły (ponad katedralne/instytutowe, czy też ponad wydziałowe) stanowią niestety mniejszość. Wynika to wie- Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 263 lokrotnie z chęci utrzymania formalnej kontroli nad pracownikami przez kierowników ich macierzystych jednostek. Ponadto formalizacja działań uczelni utrudnia działanie mechanizmu koordynacji tej struktury, jakim jest wzajemne dopasowanie bazujące na formalnych i nieformalnych kontaktach zawodowych członków danej organizacji. Z drugiej strony Mintzberg zwraca uwagę, że zespoły zadaniowe nie mogą być zbyt duże, bowiem staną się wtedy mało innowacyjne. Zwraca on także uwagę, by oddzielić pracowników działów innowacyjnych od pracowników rdzenia operacyjnego realizujących standardowe zadania.26 Niestety w przypadku polskiego szkolnictwa wyższego trend jest odwrotny. Pracownik bowiem realizuje zarówno zadania badawcze, dydaktyczne, komercyjne jak i administracyjne. Tym samym jakość jego pracy staje się wątpliwa. Laureat nagrody Nobla z roku 2010 w zakresie nauk chemicznych Negishi zwraca uwagę, że pomimo bycia formalnie nauczycielem akademickim na dydaktykę poświęcał maksimum 25% czasu.27 Prowadząc badania, za które uzyskał nagrodę Nobla dydaktyką nie zajmował się wcale pozostając tylko formalnym nauczycielem. Trzecim z kolei głównym procesem działania uczelni jest proces komercyjny. Najczęściej dotyczy on oferowania na rynku specyficznych usług związanych z wiedzą naukową i posiadanym instrumentarium naukowym. Należy przypomnieć, iż jeszcze niedawno niektóre uczelnie (np.: techniczne, bądź rolnicze) oferowały na rynek także produkty będące rezultatem ich pracy (poprzez komercyjne wykorzystanie posiadanych środków technicznych). Obecnie proces ten nabiera nowego wymiaru poprzez tworzenie w ramach uczelni centrów komercjalizacji wyników naukowych. Tworzone są także wspólne z biznesem projekty wdrażania wyników naukowych. Uczelnia oferuje swoją wiedzę i doświadczenie a partner biznesowy środki finansowe i zaplecze produkcyjne oraz umiejętności menedżerskie. 26 H. Mintzberg, The Structuring of Organizations. A Synthesis of the Research. on Organization Design, Prentice Hall Inc., New York, 1979, s. 436-440. 27 http://www.purdueexponent.org/campus/article_cdcdd482-f3a2-5135-9e42 -6cfee36cd1f9.html. 264 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Biorąc pod uwagę, iż proces komercyjny musi spełniać kryteria rynkowe (odnośnie ceny i jakości), aby się powiódł powiązać go należy ze strukturą biurokracji maszynowej. Jej cechą jest dążenie do sprawności obsługi rynku poprzez wysoką specjalizację, powtarzalność procesów pracy (rutynizacja), formalizację działań i komunikacji wewnątrz organizacji oraz niestety rozrost przepisów i regulacji. Jednostki organizacyjne w przypadku biurokracji maszynowej są duże. Tym różnią się od jednostek tworzonych w ramach biurokracji profesjonalnej, które w przypadku uczelni tworzone były wokół osoby profesora. Obecnie coraz częściej wymaga się już dwóch osób by można było utworzyć nową jednostkę organizacyjną. To wskazuje także na dryf struktury uczelni w kierunku biurokracji maszynowej. Duże jednostki organizacyjne są natomiast sprawne, lecz zdecydowanie mniej innowacyjne i adaptacyjne. Tym też można tłumaczyć ich dominację w zakresie pozyskiwania środków zewnętrznych. Tworzy to zamknięte koło spadającej jakości realizowanych projektów i rosnącej ich liczby dzięki sprawnemu systemowi biurokratycznemu nastawionemu na rutynowe („maszynowe”) sporządzanie wniosków o dofinansowanie działań. Do głównej wady struktury biurokracji maszynowej zaliczyć należy obsesję na punkcie działań kontrolnych a w konsekwencji na punkcie gromadzenia dokumentacji pokontrolnych. W tym zakresie w strukturze zdegenerowanej nie jest ważnym stan faktyczny a jedynie to czy zgadzają się wskaźniki wykazane w dokumentacji pokontrolnej. Prowadzi to do wyznaczania coraz mniej ambitnych wskaźników działania, aby zapewnić sobie ich realizowanie. Ponadto struktura biurokracji maszynowej jest najbardziej sformalizowaną strukturą ze wszystkich. Rodzi to frustrację pracowników kreatywnych, których działalność jest hamowana narzucanymi standardami działania. Formalizacja niszczy także indywidualność pracownika, co przecież jest jednym z wyznaczników pracowników uczelni wyższych. Wydaje się zatem, iż to wewnętrzne niedopasowanie struktury i cech osobowych pracowników uczelni wyższych stanowi sekret niskich wyników komercjalizacji wiedzy naukowej. Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 265 Ostatnim z procesów głównych jest współpraca z otoczeniem. Realizowana jest ona na wszystkich poziomach organizacyjnych uczelni (rektor, dziekani, kierownicy jednostek wydziałowych). Wskazuje to jednoznacznie na strukturę dywizjonalną. Zgodnie z charakterystyką tej struktury koordynacja procesu współpracy z otoczeniem winna odbywać się na podstawie standaryzacji wyjść. W przypadku tego procesu są to standardowe umowy o współpracy czy też uznane formy obecności uczelni w życiu regionu. Zagrożeniem występującym w przypadku struktury dywizjonalnej jest proces bałkanizacji.28 Oznacza on dążenie do skupiania nadmiernej władzy w rękach kierowników zarządu średniego szczebla. W przypadku uczelni w rękach dziekanów wydziałów, którzy prowadzą czasem swoje działania bez ubiegania się o akceptację rektora a także niekiedy w niezgodzie z celami strategicznymi uczelni. Tym samym proces ten jest silnie uwarunkowany osobowościami, jakie wykazują zarówno rektor jak i dziekani wydziałów. Z drugiej strony tradycja samodzielności pracowników naukowych może być przenoszona na dążenie do niezależności wydziałów od rektora uczelni. Rodzi to organiczny konflikt na linii rektor dziekani. Bardzo często przejawia się on w dążeniu do nie odprowadzania odpisu na fundusz ogólnouczelniany ze środków, które zostały pozyskane samodzielnie przez wydział. 3.4. Poboczne procesy zarządzane uczelni wyższej a typologia Mintzberga W przypadku procesów pobocznych również i je można powiązać z odpowiednimi strukturami organizacyjnymi według typologii Mintzberga. Proces zarządzania ludźmi, na uczelni wyższej, to proces kreowania nowych innowacyjnych kadr. Standardowa jest sama ścieżka kariery zawodowej, jednakże sposób dochodzenia do niej ma dość indywidualny charakter, chociaż w dobie powszechności studiów doktoranckich ten indywidualistyczny rys powoli 28 H. Mintzberg, The Structuring of Organization. …, op. cit., s. 302. 266 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień ulega zatarciu. Biorąc pod uwagę elementy indywidualizmu i kreatywności proces zarządzania zasobami ludzkimi powiązać należy ze strukturą adhokracji. Struktura ta, o czym już wspomniano, nastawiona jest na organizacyjne uczenie. Tym samym z tej perspektywy oceniać należy rozwój zasobów ludzkich na uczelni wyższej. Należy także unikać zbyt sztywnego przypisania organizacyjnego pracowników by nie hamować ich indywidualnego rozwoju. W tym kontekście też zwrócić należy uwagę na mechanizm wzajemnego dopasowania. To poprzez wzajemne nieformalne kontakty pomiędzy pracownikami uczelni w sposób najbardziej efektywny buduje się wiedza uczelni. Zespoły, w których pracują pracownicy uczelni powinny być raczej małe by zapewnić im odpowiedni poziom elastyczności. Należy zwrócić uwagę, iż w przypadku zarządzania zasobami ludzkimi na uczelni możliwa jest zarówno struktura adhokracji operacyjnej jak i administracyjnej. W przypadku zarządzania zasobami finansowymi, biorąc pod uwagę wymagania prawne, proces audytowania i systemy kontroli zewnętrznych (uczelnia dysponuje środkami publicznymi) należy wskazać na biurokrację profesjonalną. Tym samym zarządzanie tymi środkami na poziomie operacyjnym spoczywa w rękach profesjonalistów (w przypadku uczelni polskich głównie pracowników samodzielnych). Natomiast na poziomach wyższych jest ono przypisane do stanowisk kierowniczych. W tym kontekście zwrócić należy uwagę na konieczność przeszkolenia wspomnianych grup pracowników w zakresie procedur zarządzania środkami publicznymi (profesjonalizm w zakresie finansów). Jednym z elementów takich szkoleń są te przygotowujące do kierowania projektami naukowymi. Temu służy wprowadzenie do polskich uczelni systemu kontroli zarządczej. Tym samym mechanizmem koordynacji w zakresie zasobów finansowych winna być standaryzacja umiejętności. Z drugiej strony, w przypadku polskich uczelni, istotną rolę odgrywają standardy działania określone przez ciała sztabowe (np.: senat uczelni) oraz współpraca ze strony pracowników pomocniczych (kwestura). Tym sam sytuacja w polskich uczelniach wskazuje, iż praktycznie strukturą organizacyjną w tym zakresie jest biurokracja maszynowa, co wydaje się sytuacją niewłaściwą. Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 267 Trzeci proces poboczny to zarządzanie zasobami fizycznymi. W tym zakresie dążyć się powinno do osiągnięcia maksymalnej efektywności zaangażowanych środków. Jeżeli jedna z jednostek uczelni zakupi rzadką aparaturę to praktycznie wszystkie pozostałe, na odpowiednich zasadach, powinny mieć możliwość dostępu do tej aparatury. Zdarza się bowiem tak, że kupuje się jakąś aparaturę do projektu i po jego zakończeniu trzyma się te urządzenia bezczynnie jedynie w formie majątku trwałego. Stąd kryterium efektywności wskazuje na strukturę biurokracji maszynowej. Zgodnie z tą strukturą standardy wykorzystania zasobów fizycznych powinien określać senat uczelni (a dla wydziałów ich rady). Pracownicy pomocniczy winni wspomagać proces zarządzania tymi zasobami. Proces ten winien być w miarę scentralizowany (nadzór nad wykorzystaniem zasobów fizycznych) i sformalizowany (dokumentowanie ich wykorzystania na przykład w celach gwarancyjnych). Ostatnim procesem pobocznym jest nadzór nad procesami. Biorąc pod uwagę konieczność powiązania strukturalnego tego procesu ze strukturą uczelni wskazać należy na strukturę dywizjonalną. Należy zaznaczyć, iż rzeczywiście w zgodzie z tą strukturą tworzone są zręby organizacyjne w zakresie różnych zadań nadzoru. Na przykład w zakresie systemu zapewnienia jakości kształcenia wskazać można na pełnomocnika rektora oraz audytorów uczelnianych oraz pełnomocników dziekanów oraz audytorów wydziałowych a także odpowiedzialnych pracowników w każdej samodzielnej jednostce wydziału. 4. Kryteria działania a struktury organizacyjne Porównując analizę procesów działania uczelni wyższej ze względu na funkcje regulacyjne Parsonsa oraz struktury organizacyjne Mintzberga można zaobserwować na istnienie pomiędzy nimi pewnych analogii. Wzajemny układ tych elementów przedstawiono na rys. 7. Przedstawiony diagram pozwala powiązać elementy odnoszące się do funkcji regulacyjnych ze zidentyfikowanymi strukturami organizacyjnymi. 268 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Funkcji adaptacji przypisano strukturę adhokracji. Porównując kryteria tej funkcji: adaptację, elastyczność innowacje, rozwój i wzrost należy wskazać, że rzeczywiście w strukturze adhokracji będą one najsprawniej realizowane. Pozostałe struktury, łącznie z dywizjonalną, mają rys biurokratyczny zatem nie zapewniają ani adaptacji ani innowacji. Stąd połączenie kryteriów funkcji adaptacji ze strukturą adhokracji (między innymi podejście macierzowe) powinno stać się podstawą realizacji zarówno procesu badawczego jak i zarządzania zasobami ludzkimi. W zakresie procesu badawczego pozwoli to bowiem na uzyskanie odpowiedniego poziomu innowacji, dostosowanych do wymogów stawianych nauce w obrębie danej społeczności. To znaczy, iż wyniki naukowe są także reakcję na wyzwania otoczenie a nie jedynie rozwiązaniami teoretycznymi. Za przykład mogą służyć badania naukowe w zakresie czystych technologii energetycznych. W przypadku natomiast zarządzania zasobami ludzkimi kultura adhokracji wraz z wymogami adaptacji pozwalają na stworzenie „atmosfery” lub inaczej kultury kreatywnego działania. Pozwoli to w łatwiejszy sposób realizować właściwą dla sfery nauki ścieżkę rozwoju jednostek. Drugą grupę stanowi połączenie funkcji integracji i struktury biurokracji profesjonalnej. Odnosząc się do kryteriów integracyjnych, które obejmują: satysfakcję interesariuszy, klimat społeczny organizacji, komunikację i zarządzanie konfliktami należy potwierdzić wskazane powiązanie. Biurokracja profesjonalna opiera się bowiem na swoistej władzy rdzenia operacyjnego (profesjonalistów), którzy reprezentują dojrzały etos zawodu. W przypadku europejskich uczelni wyższych odwołujących się do dziedzictwa średniowiecznego, które obserwować można zarówno w nazewnictwie, tytulaturze jak i strojach ceremonialnych. Elementy te tworzą specyficzny klimat uczelni. Jednakże należy go pielęgnować i podsycać bowiem pozostawiony sam sobie zaniknie. Z drugiej strony należy pamiętać, iż dziedzictwo historyczne uczelni stanowi także balast w zakresie organizacji i zarządzania uczelniami, widoczny chociażby w kontekście starej Strategii lizbońskiej czy też nowej Strategii Europa 2020. Ze względu na czynnik władzy profesjonalistów w tej strukturze dobrze zorganizowana jest komunikacja wewnątrzorga- Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 269 nizacyjna, zwłaszcza pozioma. Podobnie, etos i tradycja pozwalają im w miarę sprawnie zarządzać możliwymi konfliktami. Rys. 7. Procesy działania uczelni, struktury Mintzberga i funkcje Parsonsa Źródło: opracowanie własne W tym kontekście spojrzeć należy na związane z tym układem procesy działania uczelni, a mianowicie proces dydaktyczny i proces zarządzania zasobami finansowymi. Obydwa te procesy są silnie uzależnione od profesjonalizmu realizujących je pracowników. W przypadku procesu dydaktycznego istotne są nie tylko same kwestie treści pedagogicznych nauczania lecz także i panująca atmosfera (klimat), pozwalająca na rozbudzanie zainteresowań naukowych, wyrabianie odwagi cywilnej i odpowiedzialności za własne działania. Należy pamiętać, iż jest to ostatni etap edukacji, podczas którego można oddziaływać na młodych ludzi w procesie ich socjalizacji. Ponadto istotnym jest także komunikacja i zarządzanie konfliktami. Studiująca młodzież to przecież już osoby dorosłe wraz z całym spektrum oczekiwań związanych z procesem eduka- 270 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień cji. Wiedza o ich potrzebach pomaga profesjonalnie kształtować treści wykładu. Ponadto należy pamiętać, iż z całej grupy młodzieży, ta studiująca, jest najbardziej ideologicznie nastawiona co często rodzi konflikty pokoleniowe, które ujawniają się właśnie na obszarze uniwersytetów (np.: marzec 1968). Tym samym wymóg profesjonalizmu w zakresie zarządzania konfliktami jawi się jak najbardziej znaczącym. Odnosząc się do procesu zarządzania zasobami finansowymi także należałoby wskazać na wymóg profesjonalizmu. Komórki finansowe w stosunku do innych komórek pomocniczych cieszą się zdecydowaną estymą. Z drugiej strony to one najczęściej podlegają kontroli zewnętrznej. Stąd niebezpieczeństwo do formalizowania procesów logistyki finansowej niezgodnej z regułami biurokracji profesjonalnej, w której winna ona podlegać profesjonalistom rdzenia operacyjnego (w przypadku polskich uczelni przede wszystkim pracownikom samodzielnym). Pozostałe kryteria integracyjne także należy uznać za znaczące dla tego procesu. Komunikacja może być rozumiana chociażby w kontekście obiegu dokumentów finansowych. Z drugiej strony obszar finansów to najczęstsza przyczyna konfliktów w obrębie każdej społeczności. Następna z analizowanych grup obejmuje funkcję osiągania celów i biurokrację maszynową. Również i w tym przypadku kryterium efektywności (biurokracja maszynowa) wiąże się z kryteriami osiągnięć, jakości, i pozyskiwania zasobów (osiąganie celów). Należy podkreślić jednak, że biurokracja maszynowa preferuje działania rutynowe, których warunkiem jest stabilne otoczenie organizacji. Ponadto warunkiem organizacyjnych biurokracji maszynowej są duże komórki organizacyjne oraz rozbudowana technostruktura i działy pomocnicze. Układ tych elementów powiązano z procesem komercyjnym i procesem zarządzania zasobami fizycznymi. W przypadku tego pierwszego o sukcesie komercyjnym uczelni na rynku decydować będą duże, wyspecjalizowane jednostki, których zadaniem jest komercjalizacja wiedzy naukowej. Wydaje się zatem, że centra komercjalizacji będą nabierały coraz większego znaczenia. W zakresie działów pomocniczych wskazać należy na wszelkiego rodzaju gremia doradcze i komitety programowe. Natomiast w za- Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 271 kresie pracowników pomocniczych zwrócić można uwagę na dział prawny (w zakresie umów gospodarczych), dział patentowy (w zakresie ochrony własności intelektualnej) czy też dział marketingu uczelni. Odnosząc się do procesu zarządzania zasobami fizycznymi można wskazać na podobne zależności. Komórki organizacyjne w ramach tego procesu także powinny być duże i obejmować swoim zasięgiem całą uczelnię by zwiększyć efektywności wykorzystania tych zasobów. Pozwoli to obejść niedostatki tradycyjnej, rozproszonej organizacji. Standardy wykorzystania i inwentaryzacji zasobów fizycznych określają odpowiednie komórki technostruktury. W zakresie działów pomocniczych leży między innymi nadzór organizacyjny nad tymi zasobami. Wreszcie ostatnią grupę tworzą funkcja utrzymania wzorców i struktura dywizjonalna. Zgodnie z Mintzbergiem celem tej struktury jest dążenie do maksymalnej możliwej koncentracji działań w zdywersyfikowanym otoczeniu oraz dywersyfikacja odpowiedzialności zgodnie z jego wymogami. W tym zakresie naturalnymi wydają się kryteria lojalności, motywacji i tożsamości organizacyjnej jako elementy spajające tą różnorodność w całość. W przypadku uczelni wyższej ta dywersyfikacja jest naturalna i wynika z dywersyfikacji nauki jako takiej. Elementem, który może spajać całość musi być zatem poczucie lojalności i tożsamość organizacyjna, które wpływają na motywację do działania poszczególnych jednostek. Ponadto proces pozyskiwania kadr winien prowadzić do preferowania jednostek, dla których praca na uczelni jest preferowanym obszarem działania. Nie może on być w tym zakresie „łapanką” na doktorantów. Układ tych elementów odnosi się do procesu współpracy z otoczeniem i nadzoru nad procesami. Procesy te można realizować prawidłowo jedynie wtedy, gdy w ich tle znajdować się będą wskazane kryteria działania. Z drugiej strony duża różnorodność obszarów badawczych w ramach polskich uczelni nakazuje działania o charakterze zdywersyfikowanym, jednakże w ramach struktury dyzwizjonalnej. 272 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Podsumowanie Przedstawiona analiza wyzwań wobec procesowego zarządzania uczelnią wyższą wskazuje na kilka istotnych wniosków. Po pierwsze współczesne uczelnie wyższe, w zakresie procesów głównych, realizują cztery wzajemnie niepokrywające się procesy działania, co pokazano na przykładzie analizy kryteriów zarządzania odnoszących się do poszczególnych z nich. Uczelnie zatem są jednocześnie instytucjami edukacyjnymi, naukowymi, komercyjnymi jak i centrami kulturowymi regionu. Tym samym sytuacja ta wskazuje na konieczność strukturalnego rozdzielenia realizacji tych procesów w obrębie uczelni. Możliwe jest to poprzez wydzielenie w głównej strukturze uczelni wskazanych czterech pionów organizacyjnych. Pozostaje problem określenia zakresu obowiązków poszczególnych pracowników uczelni. Kwestią do ustalenie jest czy ich zakresy pracy też mają być rozdzielone (osobna kadra naukowa, osobna dydaktyczna, osobna komercyjna i osobno przedstawiciele uczelni w regionie) czy też mają wykonywać wszystkie zadania po części. Obecnie podstawową rolę w realizacji głównych procesów działania uczelni odgrywają pracownicy naukowo-dydaktyczni. Zgodnie z określeniem ich statusu winni oni realizować prace naukowe i w równym zakresie działania dydaktyczne. Jednakże w obecnej sytuacji realizują oni także prace komercyjne oraz pełnią rolę przedstawicieli uczelni w regionie. Dodatkowo pracownicy ci realizują także zadania administracyjne. Trzeba postawić pytanie czy w tym rozdrobnieniu nie należałoby szukać przyczyn niskiej efektywności polskich uczelni wyższych. W tym kontekście pokreślić należy, iż główny element oceny pracownika naukowo-dydaktycznego stanowi jego dorobek naukowy (chociażby indeks h odnoszący się do liczby cytowań publikacji naukowych i to w zasadzie tylko w języku angielskim). Należy jednakże wspomnieć, iż w literaturze można znaleźć przykłady patologii systemu opartego na ocenie cytowań.29 Natomiast parametryzacja wydziałów uczelni odnosi się do 29 M. Gawin, Myślenie ucieka z uniwersytetu, „Wiedza i Życie” 2011, vol. 923, nr 11, s. 50. We wspomnianym kontekście można zacytować następujący fragment: Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 273 procesu komercyjnego (ostatnio nacisk położony został na wielkość zaangażowanych/pozyskanych środków finansowych, co spowodowało spadek kategorii wydziałów na rzecz OBR-ów). Po drugie zwrócić należy uwagę, iż sama struktura organizacyjna jednostek musi być dopasowana do charakterystyki realizowanych procesów działania. W tym zakresie odwołać się można do teorii struktur organizacyjnych zaproponowanych przez Mintzberga.30 Odnosząc omówione procesy główne do typologii Mintzberga proces dydaktyczny przypisać można do organizacji typu biurokracji profesjonalnej, proces badawczy do adhokracji, proces komercyjny do biurokracji maszynowej a współpracę z otoczeniem do struktury dywizjonalne.31 To odwołanie wskazuje, iż realizacji wszystkich procesów działania na bazie jednej struktury organizacyjnej jest wątpliwe pod względem menedżerskim. Ponadto zwrócić uwagę należy, iż wprowadzane obligatoryjne systemy nadzoru (system zapewnienia jakości kształcenia, system kontroli zarządczej) prowadzą do przekształcenie się uczelni w strukturę jedynie biurokracji maszynowej w zakresie wszystkich procesów działania.32 Prowadzi to do dominacji, w ocenie realizacji procesów działania, jak i kadry uczelni, wskaźników ilościowych nad jakościowymi. Te ostatnie często są w ogóle eliminowane. Jednym z przejawów tego trendu jest ocena profesjonalizmu zawodowego pracowników uczelni przez pryzmat posiadanych certyfikatów a nie rzeczywistej jakości pracy w kontekście oczekiwań otoczenia (wymagań klienta będących wytyczną zarządzania procesowego). Można stwierdzić nawet, iż w procesie oceny bardziej liczy się odchylenie od standardu niż sama wartość konkretnego wskaźnika. Ten trend ma szerszy zasięg, na co wskazują badania amerykańskie. Pokazują one, Indeks cytowań ... na Zachodzie zamiast zwalczyć patologie (do których należała produkcja prac o nikłym odbiorze) – zrodził nowe. Proceder cytowań twórczości znajomych i przyjaciół, bez względu na wartość merytoryczną dzieł przez nich stworzonych, na Zachodzie kwitnie i nie ma na niego skutecznego antidotum. Odnosząc się do tego fragmentu należy przyznać, że w tym zakresie Europa rzeczywiście jest bez granic. 30 H. Mintzberg, Structure In 5’s: A Synthesis of the Research on Organization Design, „Management Science” 1980, vol. 26, No. 3, s. 322. 31 Ibidem, s. 330. 32 Ibidem, s. 333. 274 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień że projekty najbardziej postępowe i innowacyjne (na przykład późniejszych noblistów) najczęściej nie znajdują uznania w ocenie recenzentów naukowych.33 Preferują oni projekty standardowe (bezpieczne) o dużym potencjale powodzenia (ocierające się o wtórność).34 Powoduje to, iż 40% czasu zajmuje naukowcom przygotowywanie odpowiedniej liczby wniosków i załatwianie spraw biurokratycznych z nimi związanych,35 aby móc liczyć na sukces, czyli pozyskanie środków na badania. Niektórzy badacze zwracają także uwagę na fakt, że część grantów tak naprawdę ma ujemną wartość netto.36 Oznacza to sytuację, w której koszt opracowania wniosku o grant (liczony w roboczogodzinach) jest wyższy niż uzyskane dofinansowanie. Tym samym obecny kierunek rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce (także na świecie) wydaje się być ślepą uliczką. Wreszcie po trzecie przeprowadzona analiza pokazała, że do doskonałego zarządzania uczelnią wyższą należy wykorzystać, w sposób zrównoważony, zarówno kryteria jakościowe jak i ilościowe. Obydwa typy tych kryteriów występowały w analizie przedstawionych funkcji regulacyjnych. Przeważająco ilościowy charakter mają kryteria procesów adaptacji i osiągania celów. Natomiast pozostałe procesy wykazują dominantę na jakościowym charakterze kryteriów. Ponadto, o czym wspomniano omawiając charakterystykę systemu AGIL, w zakresie czynników oddziaływań niektóre mają charakter wewnętrzny a inne zewnętrzny. To zróżnicowanie nakłada szczególne wymagania odnośnie wiedzy i umiejętności menedżerskich na zarządzających uczelniami wyższymi. W tym kontekście europejski model kreowania kadry zarządzającej wydaje się anachroniczny. W Europie zarządzający uczelnią (a także jej wydziałami), czyli rektor (dziekani) wywodzi się z kadry naukowej danej uczelni.37 Jest to wybitny specjalista w swojej dziedzinie, którą rzadko jest zarządzanie. Ponadto system pracy zarządzającego jest 33 http://www.purdueexponent.org/campus/article_cdcdd482-f3a2-5135-9e42 -6cfee36cd1f9.html. 34 Dr No Money, Świat Nauki, vol. 238, No. 6, s. 19. 35 Ibidem. 36 Ibidem. 37 K. Pawłowski, Menedżerskie zarządzanie …, op. cit., s. 15. Aleksander Gwiazda – Wyzwania xxi wieku wobec procesowego... 275 kadencyjny (ograniczony do dwóch kadencji). Oznacza to, że każdy zarządzający po swojej kadencji powróci do pracy na swoim stanowisku w ramach uczelni. Tym samym nie jest on zainteresowany w działaniach rewolucyjnych przynoszących długofalowe rezultaty, jeżeli działania te naruszyłyby istniejące status quo, ponieważ odczułby on ich skutek w przyszłości i naraził się na możliwy ostracyzm środowiska. W przypadku uczelni amerykańskich zarządzający są zazwyczaj profesjonalistami, dla których kierowanie uczelnią lub wydziałem stanowi podstawę pracy. W ich przypadku pozytywne rezultaty zarządzania uczelnią przekładają się na możliwość wygrania następnych konkursów na to stanowisko w tej czy innej uczelni. Konstatując należy stwierdzić, iż w XXI wieku przed uczelniami polskimi stoją ogromne wyzwania związane z określeniem ich kierunku rozwoju oraz sposobów jego realizacji. Powyższe opracowanie stanowi zatem głos w dyskusji nad problematyką zarządzania w uczelni wyższej. Z drugiej strony zwrócić należy uwagę, iż fiasko Strategii lizbońskiej, a także możliwe fiasko Strategii Europa 2020 znajdują swoją przyczynę właśnie pośród elementów wskazanych w tej publikacji. Bibliografia 1. Brilman J., Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002. 2. Drucker P.F., Praktyka zarządzania, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1998. 3. Dubin, R. Industrial workers’ worlds: A study of the “Central Life Interests” of industrial workers, Social Problems 1956, vol. 2, No. 3, s. 131-142. 4. Dubin R., Central Life Interests: Creative Individualism in a Complex World, Transactions Publishers, New Jersey 1992. 5. Gawin M., Myślenie ucieka z uniwersytetu, „Wiedza i Życie” 2011, vol. 923, nr 11, s. 46-51. 6. Griffin R., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. 276 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień 7. Harry M. J., Schroeder R., Six Sigma. Wykorzystanie programu jakości do poprawy wyników finansowych, Oficyna Ekonomiczna, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001. 8. Hoy W. K., Miskel G. G., Educational Administration: Theory, Research and Practice, McGraw-Hill, New York 1991. 9. Lomnitz L., Hierarchy and Peripherality: The Organisation of a Mexican Research Institute, “Journal Minerva” 1979, vol. 17, No 4, s. 527–548. 10. Mintzberg H., The Structuring of Organizations. A Synthesis of the Research. on Organization Design, Prentice Hall Inc., New York, 1979. 11. Mintzberg H., Structure In 5’s: A Synthesis of the Research on Organization Design, „Management Science” 1980, vol. 26, No. 3. 12. Mintzberg H., Lampel J., Quinn J.B., Ghoshal S., The Strategy Process: Concepts, Contexts, Cases, Pearson Education Ltd., Harlow 2003. 13. Pawłowski K., Menedżerskie zarządzanie uczelniami, „Nowe Życie Gospodarcze” 2004, Nr 18, s. 15-16. 14. Ritzer G., Klasyczna teoria socjologiczna, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2004. R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Waldemar Grzeszczuk Wartość biologicznych argumentów na istnienie Boga i ich wykorzystanie w procesie kształtowania religijnych postaw młodzieży (na podstawie filozofii Ks. Kazimierza Kłósaka The value of biological arguments for God’s existence and their usage the process of shaping the religious attitudes among young people (based on the philosophy of Kazimierz Kłósak) Streszczenie Argument „biologiczny” opiera się na założeniu, że życie na Ziemi ma swój początek1 - w dziejach Ziemi istniał więc okres, w którym nie występowała na niej żadna forma życia biologicznego. Artykuł, odnosząc się do prowokujacego pytania K. Kłósaka: ... w jaki sposób cząstki substancji meteorowej złożone z żelaza i substancji kamienistej, mogły wraz z kondensatami takich gazów jak metan, amoniak, para wodna i dwutlenk węgla, stanowić wystarczający podmiot dla egzystencji zasad nasiennych?2, poddaje krytyce wywody wysuwane 1 Por. K. Kłósak, Zagadnienie sensowności pytania o początek czasowy wszechświata, AC 5-6 (1973-1974), 291-297. 2 K. Kłósak, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, 329-330. 278 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień przez materialistów dialektycznych przeciw twierdzeniu o wieczności życia i istnieniu Boga. Wskazuje również na takie elementy filozofii Kłósaka, które mogą odegrać istotną rolę w kształtowaniu religijnych postaw młodzieży, „bombardowanej” w powszechnym trybie nauczania „tezami materialistycznymi”, skłaniającymi do zarzucenia praktyk religijnych,jako niespójnych z nowoczesnymi osiągnięciami nauki i techniki. Summary Argument „biological” is based on the idea that life on Earth has its beginning - in the Earth’s history there so the period in which it did not exist to any form of biological life. The article, referring to the provocative questions K. Kłósaka: …how the substance particles meteor made of iron and stony substances, including condensates may gases such as methane, ammonia, water vapor and carbon ferrioxide, be subject to the existence of sufficient seed rules? Criticizes the arguments put forward by dialectical materialists against the idea of the eternity of life and the existence of God. It also points to such elements Kłósaka philosophy that can play an important role in shaping the religious attitudes of young people, “bombed” in the common mode of teaching “materialist thesis” which encourage the abandonment of religious practice as incoherent with modern developments in science and technology. Słowa klucze: wychowanie, argument biologiczny, istnienie Boga, kształtowanie duchowości. Keywords: education, biological argument, the existence of God, spiritual formation. Wstęp Złożoność oraz niezwykła różnorodność fenomenu życia wymaga wielowątkowego definiowania, tak aby odnieść się do różnych Waldemar Grzeszczuk – wartość biologicznych argumentów... 279 przymiotów tego zjawiska. Istnieje wiele koncepcji filozoficznych na temat pochodzenia życia na Ziemi. Opierają się one na rozmaitych założeniach tworzących odrębne nurty myślowe. W niniejszym artykule skoncentrowano się na „argumencie biologicznym” - tezie o czasowym początku życia biologicznego na Ziemi, którego pierwszą przyczyną jest Bóg. Bywa on zaliczany do tej samej grupy argumentów do której należą argumenty: ze wzrostu entropii we Wszechświecie, oraz z ekspansji przestrzennej Wszechświata. Argument „biologiczny”, zakładając już istnienie Wszechświata, odwołuje się do tego specyficznego momentu dziejów Ziemi, jakim było pojawienie się na niej życia biologicznego. Myśl przewodnią argumentu „biologicznego” można wyrazić w następujący sposób: ponieważ życie organiczne na naszej Ziemi miało początek, a ani nie mogło się rozwinąć z zarodków drobnoustrojów które by przedostały się z przestworzy międzyplanetarnych przy pomocy meteorytów (hipoteza kosmozoidów Hermana Eberhardta Richtera), lub dzięki ciśnieniu promieni słonecznych (hipoteza panspermii Svante Arrheniusa), ani nie mogło powstać na drodze samorodztwa, dlatego też początków życia organicznego na naszym globie nie można sobie inaczej wytłumaczyć, jak tylko przez bezpośrednie, specjalne działanie istoty będącej bytem a se, lub zakładającej istnienie takiego bytu – wobec tego Bóg istnieje. Dokonanie oceny wartości argumentu „biologicznego”, wymaga krytycznego rozpatrzenia jego założeń przyrodniczych, a następnie oceny jego filozoficznych aspektów – odnajdujemy to w dorobku twórczym Księdza Kazimierza Kłósaka. Pochodzenie życia jako problem przyrodniczo-filozoficzny Ksiądz K. Kłósak, zajmując się problemami poznawalności istnienia Boga, filozofią przyrody i filozoficznych aspektów nauk przyrodniczych, naturą i pochodzeniem człowieka, analizował klasyczne dowody na istnienie Boga. Wypowiadając się przeciwko utożsamianiu filozofii przyrody z metafizyką, dokonał analizy krytycznej neo- 280 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień scholastycznych ujęć, co doprowadziło go do sprecyzowania specyficzności filozofii przyrody – nauki zrelatywizowanej do aspektu bycia czymś istniejącym realnie w obrębie przyrody. Wskazując na fakty naukowe, stwierdził, iż istnieje potrzeba ich filozoficznej interpretacji. Podkreślał silną potrzebę, utworzenia koncepcji filozofii przyrody, jako dyscypliny autonomicznej i tym samym nowej metody uprawiania tejże filozofii3. Był przekonany, że ani twierdzenia nauk o przyrodzie nie mogą wynikać bezpośrednio (dedukcyjnie) z pewnych zasad filozoficznych, ani nauki szczegółowe nie mogą bezpośrednio prowadzić do wniosków filozoficznych4. Rozpatrując zagadnienia związane z kosmologią: problemem przestrzenności i początkami czasowego i przestrzennego wszechświata, zastanawiał się nad teleologiczną interpretacją natury. Zajmował się również problematyką, związaną z teorią ewolucji – ale przede wszystkim w odniesieniu do pochodzenia człowieka. W obrębie jego zainteresowań wchodziła również problematyka, wyrastająca na bazie antropologii przyrodniczej: istota człowieka, jego miejsca w przyrodzie, zagadnienie natury i pochodzenie duszy ludzkiej. Poświęcając wiele miejsca sprawom metodologicznym – pokazywał, w jaki sposób, i czy w ogóle, można badać duszę ludzką. Zajął się problemem substancjalności duszy ludzkiej. Wywnioskował, że dusza ludzka nie wywodzi się na drodze powstania z materii, tylko jest tworem Boga. Poddając krytyce liczne badania i teorie, Kazimierz Kłósak podważył najbardziej popularne przekonania, jak np. to, że życie organiczne przedostało się na Ziemię przy pomocy meteorytów. Zakwestionował przekonania Richtera i Svante Arrheniusa, którzy przyjmują, że życie istnieje w kosmosie odwiecznie, w postaci zarodników życiowych. Natomiast przenoszenie ich realizuje się dzięki ciśnieniu wywieranemu przez światło. Zarodniki życiowe w przestrzeni kosmicznej mogą się swobodnie poruszać z planety na planetę. Arrhenius 3 Rozważania metodologiczne ksiądz Kłósak umieścił w książce: K. Kłósak, Z teorii i metodologii filozofii przyrody, Poznań 1980. 4 Tamże, s. 35. Waldemar Grzeszczuk – wartość biologicznych argumentów... 281 tak o tym pisze: „W ten sposób przez odwieczne czasy życie przenosić się mogło z jednego układu słonecznego do innego lub z jednej planety do innej w obrębie tego samego układu. Podobnie jak z biliona pyłków, jakie wiatr z dużego drzewa przeciętnie unosi, tylko jedno da początek nowemu drzewu, tak przypuszczalnie jednemu z biliona, a może tryliona zarodków, przez cisnienie światła z platety w przestrzeń wygnanych, uda się spaść na dotąd nietkniętą planetę i tam dać początek różnorodnym tworom żywym5. S. Arrhenius jako twórca teorii dysocjacji elektrolitycznej, na podstawie której wysnuł przypuszczenie, że siła zaradcza znacznie dłużej zachowuje się w niższych temperaturach niż w zwykłych temperaturach ziemskich, wykazujeno, że zamrożone bakterie mogły znosić lodowatą pustkę międzygwiezdną w ciągu niezmiernie długiego czasu, nie tracąc swej zdolności do kiełkowania. Na przeszkodzie tej teorii staje promieniowanie nadfioletowe, które wykazuje aktywność abiotyczną w stosunku do mikroorganizmów w warunkach zwykłych, jak też w wypadku usunięcia powietrza i wilgoci, oraz przy wprowadzeniu bardzo niskiej temperatury6. Na podstawie tych obserwacji i ich związku z doświadczeniami Becquerela7 – Kazimierz Kłósak wysuwa wniosek: ponieważ przestworza otaczające Ziemię są przenikniete promieniowaniem słonecznym bogatym w promieniowanie nadfioletowe, istnieje duże prawdopodobieństwo, że spory, które według hipotezy Arrheniusa mają wędrować przez te przestworza, zostały by szybko zabite8. Poddaje również krytyce niektóre wywody wysuwane przez materialistów dialektycznych przeciw twierdzeniu o wieczności życia, mówiąc, że może je jednak przyjąć i ten, kto nie podziela też materializmu dialektycznego. Na poparcie tej tezy cytuje dzieło Fryderyka Engelsa „Dialektyka przyrody”, według którego hipoteza wiecznego życia zakłada dwa fakty niemożliwe do urzeczywistnienia, a więc: wieczność białka i wieczność pierwotnych form całego swiata organicznego. 5 S. Arrhenius, Jak powstają światy, tłum. L. Brunner, Łódź – Warszawa 1910, s. 185. Sz.W. Ślaga, Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, s. 356. 7 Tamże. 8 K. Kłósak, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, s. 344. 6 282 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Kłósak akceptuje wysuwane przez autora fakty stwierdzając za nim, że: białko jest najbardziej nietrwałym ze znanych nam związków węgla. Rozpada się z chwilą, gdy traci zdolność spełniania właściwych mu funkcji, które nazywamy życiem, a leży to w jego naturze, że utrata tej zdolności musi wcześniej lub później nastąpić. I ten właśnie związek ma być wieczny, ma wytrzymać wszelkie zmiany temperatury, ciśnienia, braku pokarmu, powietrza itd., zachodzące w przestrzeni wszechświata, kiedy już jego górna granica temperatury jest tak niska – poniżej 100o C! Warunki istnienia białka są nieskończenie bardziej skomplikowane niż wszelkich innych znanych nam związków węgla, mamy tu bowiem do czynienia nie tylko z nowymi własnościami fizycznymi i chemicznymi, lecz również z funkcjami odżywiania i oddychania, które wymagają środowiska ściśle określonego pod względem fizycznym i chemicznym – i to białko miało się zachować odwiecznie mimo wszelkich możliwych zmian?9 Wysuwane w powyższej teorii założenie o istnieniu i wędrówkach zarodków w naszym układzie planetarnym nie zostało potwierdzone nawet przez bezpośrednie obserwacje i badania prowadzone ostatnio ze sputników i stacji załogowych. Wybrane aspekty teorii abiogenezy a istnienie Boga Dla istoty rozważań szczególnie należy przypomnieć, iż w biologi funkcjonuje przekonanie o pojawieniu się życia na Ziemi poprzedzonym długim okresem tzw. ewolucji chemicznej i biochemicznej, tworzeniem coraz bardziej złożonych związków organicznych, które odegrały istotna rolę w organizacji pierwszych tworów żywych, procesów bioenergetycznych, funkcji życiowych10. Obok biologii molekularnej również inne nauki wnoszą do wyjaśnienia tego procesu swój wkład.11 Jego znaczenie praktyczne 9 10 F. Engels, Dialektyka Przyrody, tłum. T. Zabłudowski, Warszawa 1952, s. 320. Sz.W. Ślaga, Problem abiogenezy w ujęciu Prof. K. Kłósaka, SPhCh 17 (1981) nr 1, s. 164. 11 Sz.W. Ślaga, Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, s. 358. Waldemar Grzeszczuk – wartość biologicznych argumentów... 283 i jest niewielkie i wyraża się związkiem z ewentualną sztuczną produkcją życia czy możliwością jego wykrycia na innych planetach.12 Pomimo wkładu wielu nauk jak: biochemii, biofizyki, biologii molekularnej czy kosmologii, pochodzenie życia nadal należy do najbardziej zawiłych zagadnień przyrodniczych. Nie jesteśmy w stanie w pełni odtworzyć procesów i zjawisk z przeszłości, dlatego też przychylamy się do zdania W. Kunickiego-Golffingera, że nie jesteśmy w stanie ani odtworzyć warunków sprzed wielu miliardów lat, ani powtórzyć procesu biogenezy (powstania życia). Możemy jednak badać przeszłość Ziemi oraz sprawdzać czy postulowane procesy są możliwe13. Pewne aspekty powyższego problemu, które nie mogą być ujęte w metody empiryczne, a które racjonalnie i dogłębnie wyjasniają genezę życia, pozwalają wkroczyć na teren filozofii, stąd wielu uczonych jest zdania, że pochodzenie życia jest problemem w równej mierze przyrodniczym co filozoficznym. Interdyscyplinarność i wielopłaszczyznowość w ujmowaniu problemu pochodzenia życia, charakterystyczna dla dociekań K. Kłósaka, wprowadza nas zarówno w obszary nauk przyrodniczych jak i filozoficznych. Poddając analizie poglądy Teilharda de Chardin K. Kłósak rozpatruje pojęcie życia występujące u podstaw przyrodniczego postulatu jedności osnowy wszechświata.14 Teilhard de Chardin pojmował życie jako specyficzny skutek wzrastajacej złożoności i organizowania się materii. Proces ten, wraz ze wzrostem uwewnętrzniania i komplikowania się materii, doprowadził do pojawienia się niedostrzegalnych form życia, tak zwanego przedżycia. Dało to początek przejściu do „życia” poprzez skok ewolucyjny – można je obserwować w różnorakich jego przejawach. Na podstawie tego prof. Kłósak dowodzi, że Teilhard de Chardin nie opowiadał się za 12 J.Z. Young, Zarys wiedzy o człowieku, Warszawa 1978, s. 398. W. Kunicki-Golffinger, Podstawy biologii. Od bakterii do człowieka, Warszawa 1878, s. 341. 14 K. Kłósak, Z zagadnień filozofii przyrody, ks. P. Teilharda de Chardin, ZNKUL 3 (1960) z. 4, s. 3-20; tenże, Zagadnienie stworzenia wszechświata w ujęciu P. Teilharda de Chardin, SPhCh 1 (1965) nr 2, s. 276-293. 13 284 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień samorodztwem w znaczeniu ścisłym15. Badania przeprowadzone nad wirusami nie dostarczają żadnego pewnego faktu samorodztwa – dowodzi K. Kłósak, hipoteza endogenicznego pochodzenia wirusów też nie rozwiązuje problemu16. Licząc się z możliwością samorodztwa – można dojść do przeświadczenia o istnieniu Boga jedynie w oparciu o argument z przygodności bytów17. Potwierdzenie przyrodniczej hipotezy abiogennych początków życia organicznego na Ziemi może być tylko pośrednie gdyż ze względu na jej złożoność treściową i fakt bardzo odległy w przeszłości niemożliwe jest potwierdzenie bezpośrednie. Kierując się sugestiami metodologicznymi możemy podać dla tej hipotezy posrednie potwierdzenie „odgórne” i „oddolne”. Potwierdzenie „odgórne” polegać będzie na wykazaniu, że hipoteza abiogennych początków życia organicznego na Ziemi stanowi konieczne założenie nad podjęciem naukowych badań w tym kierunku. Natomiast potwierdzenie „oddolne” otrzymalibyśmy poprzez zgodność implikacji testowych z danymi doświadczenia. Uzasadniając konieczność takie klasyfikacji Kazimierz Kłósak wyjaśnia: Zaczynając od odgórnego potwierdzenia pośredniego hipotezy abiogennych początków życia organicznego na Ziemi zauważymy, że bez przyjęcia tej hipotezy nic nie skłania przyrodnika do prowadzenia badań naukowych w przedmiocie pochodzenia wymienionego życia. Hipoteza samorodztwa stanowi ze strony metodologii najbardziej podstawowe założenie dla podjęcia tych badań18. Nie możemy powiedzieć, że teoria ta od strony doktrynalnej wynika z całą pewnością z teorii dotyczących ewolucji materii nieożywionej i ożywionej19, jednak – zauważa Kłósak – hipoteza ta wynika z dużym stopniem prawdopodobieństwa ze wskazanych teorii. 15 K. Kłósak, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, s. 373. K. Kłósak, Hipoteza samorodztwa wobec badań nad wirusami, Z 7 (1952) nr 31, s. 1-16. 17 Sz.W. Ślaga, Problem abiogenezy w ujęciu K. Kłósaka, SPhCh 17 (1981) nr 1, s. 166. 18 K. Kłósak, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, s. 351. 19 K. Kloskowski, Między ewolucją a kreacją, Warszawa 1994, s. 19-22. 16 Waldemar Grzeszczuk – wartość biologicznych argumentów... 285 W następstwie szeregu wnioskowań przez analogię20 typu: Do pojawienia się materii ożywionej doszło w drodze ewolucyjnego przekształcenia się materii nieożywionej21, nie dochodzimy w pełni do konkluzyjnej weryfikacji hipotezy, ale możemy stwierdzić, że wymieniona hipoteza jest zgodna w dużym stopniu z teoriami o ewolucji materii nieożywionej jak i ożywionej. Przy częściowym „oddolnym” potwierdzeniu pośrednim Kłósak proponuje ograniczyć się do konfrontacji z doświadczeniem dających się dla niej ustalić implikacji testowych. K. Kłósak proponuje przyjąć następujące implikacje:22 • materię ożywioną powinna łączyć z materią nieożywioną jedność chemiczna, • laboratoryjnie będzie można wytworzyć wszystkie, albo przynajmniej pewne związki organiczne, które dawniej uważano jedynie za wytwór komórki żyjącej, • można również dokonać w laboratorium naśladownictwa form zewnętrzych jestestw żyjących oraz ich czynności, • można będzie spotkać się choćby z jednym zupełnie pewnym przypadkiem bezpośredniego i spontanicznego powstawania życia organicznego z materii nieożywionej. Potwierdzeniem dla pierwszej implikacji testowej jest fakt, że w żywej materii nie możemy spotkać takiego pierwiastka chemicznego, który jednocześnie nie występowałby w materii nieożywionej. Głównie należą do nich wodór, azot i węgiel.23 Badając protoplazmę stwierdzamy istnienie większości pierwiastków w różnorodnych połączeniach w związkach chemicznych, tak organicznych jak i nieorganicznych. Wobec tego „abiogenne pochodzenie materii 20 Zob. o wnioskowaniu przez analogię u Izydory Dąmbskiej, Dwa studia z teorii naukowego poznania, Toruń 1962, s. 35-44. Dla Dąmbskiej analogia szerzej rozumiana jest „podobieństwem strukturalnym zbiorów, a więc przede wszystkim podobieństwem relacji, w jakich pozostają elementy tych zbiorów”. To pojmowanie analogii okazuje się odpowiednie przy badaniach dotyczących wartości przyrodniczej hipotezy samorodztwa. 21 K. Kłósak, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, s. 353. 22 Tamże, s. 353. 23 A.R. Peacocke, Teologia i nauki przyrodnicze, tłum. L.M. Sokołowski, Kraków 1991, s. 55. 286 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień ożywionej jest tylko czymś wysoce prawdopodobnym przy stwierdzeniu jedności chemicznej materii ożywionej i nieożywionej w zakresie składu pierwiastków”.24 W odniesieniu do drugiej implikacji testowej, jej potwierdzenie empiryczne możemy przyjąć jako wysoce prawdopodobne. Wykazuje ono, że w ramach chemicznej ewolucji prebiotycznej tworzyły się na Ziemi coraz to bardziej złożone związki organiczne.25 K. Kłósak dając przegląd osiągnięć w zakresie laboratoryjnego wytwarzania związków organicznych, uwzględnia szczególnie to co zdołano uzyskać w ostatnich 25 latach, biorąc pod uwagę całokształt warunków fizycznych i chemicznych, które z dużym prawdopodobieństwem występowały na pierwotnej Ziemi. Dużo miejsca zajmują analizy etapów ewolucji związków węgla przeprowadzone przez K. Kłósaka za J. de Rosnay. Podzielić je można zasadniczo na dwie grupy: • syntezy prostych związków organicznych takich jak cyjanki, • syntezy polimerów. Duży wkład pracy nad pierwszą grupą wniósł Stanley L. Miller, który sprawdzał hipotezę Oparina głoszącą, że związki organiczne występujące u podstaw życia wytworzyły się w pierwotnej atmosferze ziemskiej złożonej z amoniaku, metanu, wody i wodoru26 .Wielu uczonych przeprowadzało za Millerem mniej lub bardziej udane eksperymenty w tym zakresie27. Do udanych należy zaliczyć te w których jako źródłem energii do syntezy aminokwasów posłużono się promieniowaniem jonizującym, nagrzewaniem i promieniami nadfioletowymi. W efekcie otrzymano nie tylko aminokwasy, ale także aldehydy, kwasy organiczne, aminy, amidy i mocznik. Jednak najważniejsze według K. Kłósaka było to, że doświadzcenia te dały wreszcie podstawę do wstęp24 K. Kłósak, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, s. 356. Sz.W. Ślaga, Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, s. 359-360. 26 Wypisy z ewolucjonizmu, tłum. z francuskiego A. Juranda, t. I, z 1, cz. 2, s. 539-542. 27 Sz.W. Ślaga, Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, s. 368-369. 25 Waldemar Grzeszczuk – wartość biologicznych argumentów... 287 nego poruszenia zagadnienia warunków urzeczywistnienia się pierwszych chronologicznie na Ziemi syntez asymetrycznych28. Interesująca wydaje się abiotyczna synteza pirofosforanów i polifosforanów, gdyż według powszechnego przekonania fosfor odegrał w biogenezie znaczną rolę. Przez duże ilości energii wyzwalanej w trakcie hidrolizy jego związków, a to z kolei prowadziło do zwiększania intensywności reakcji prowadzących do ukształtowania się różnych abiotycznych syntez29. Oparin również twierdzi, że na pierwotnej powierzchni Ziemi w warunkach powszechnego rozgrzania wytwarzały się polifosforany oraz ich związki organiczne, a polifosforany nieorganiczne mogły w pełni uczestniczyć w kształtowaniu najprostszych mechanizmów, kierujących wytwarzaniem i zużywaniem energii30. Grupa druga zajmująca się syntezą polimerów ukazuje nam – pisze K. Kłósak – jak mogła dokonywać się na Ziemi polimeryzacja różnych monomerów (w ramach molekularnej ewolucji przedbiologicznej) między innymi aminokwasów w polipeptydy oraz w substancje białkowe31. K. Kłósak skupia się tylko na syntezach polipeptydów protobiałek, protenoidów, insuliny i rybonukleazy Polipeptydy uzyskiwano w różny sposób, między innymi posłużono się promieniami ultrafioletowymi, energią termiczną, niską temperaturą czy też wyładowaniami elektrycznymi. Przy doświaczeniach przeprowadzonych w warunkach niskiej temperatury przez C.V. Lowe a, on i jego współpracownicy otrzymali polimery zawierające więcej niż 8 aminokwasów32. Protobiałka, które według Oparina są „polimerami aminokwasowymi z przypadkowo rozmieszczonymi resztami aminokwasowymi w łańcuchu polipeptydowym”33, mogły powstać abiogennie na Ziemi bez pośrednictwa aminokwasów. Reasumując, K. Kłósak stwierdza: „przedstawione syntezy stanowią daleko idącą konfirmację dla hipotezy abiogennych początków życia organicznego w zakresie jej drugiej implikacji testowej. Jeżeli bowiem związki 28 K. Kłósak, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, s. 362. Tamże, s. 366. 30 A. Oparin, Powstanie życia na Ziemi, tłum. J. Nowicki, Warszawa 1968, s. 140. 31 K. Kłósak, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, s. 371-376. 32 Tamże, s. 370. 33 A. Oparin, Powstanie życia na Ziemi, s. 141. 29 288 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień organiczne mogą być w takiej ilości jak to zreferowałem zsyntetyzowane laboratoryjnie – to jest wysoce prawdopodobne, że mogły powstać także abiogennie w warunkach pierwotnej Ziemi, stanowiąc jeden z bliższych czynników warunkujących pojawienie się na niej życia organicznego34. Nasuwa się w związku z tym pogląd, że materia nieożywiona nie utrzymała się w fazie złożonych związków węgla, lecz jej rozwój poszedł dalej – ku wyodrębnieniu się życia organicznego35. Gdy chodzi o trzecią implikację testową to Kłósak proponuje opracowanie jej w oparciu o badania prowadzone z myślą uwzględnienia warunków, jakie prawdopodobnie panowały na pierwotnej Ziemi przy procesach biogenezy. Autor ma na myśli badania dotyczące proteinoidowych mikrosfer S.W. Foxa oraz koacerwatów i protobiontów Oparina36. Według Foxa proteinoidowe mikrosfery wykazują trwałość podobną do żyjących komórek, dlatego też można obserwować je pod mikroskopem elektronowym. Wykazują także tendencję do dzielenia się na dwie „potomne” mikrosfery, natomiast zawarta w nich substancja podlega krążeniu wewnętrznemu37. Wielu uczonych ustosunkowywało się do tej teorii, między innymi Ryszard S. Young, który twierdził, że przy obecnym stanie wiedzy nie można wykluczyć tej możliwości, że droga do pojawienia się życia prowadziła przez ewolucję jaką bierze pod uwage Fox38. W modelowych doświadczeniach Oparina pojawia się pojęcie koacerwatów, które mają być wyjściowym modelem do powstawania komórki39. Wyodrębniono je z roztworów wodnych i gumy arabskiej, jak też z wielu rodzajów polimerów organicznych. Wielkość ich zależy przede wszystkim od rodzaju składających się na nie substancji. Kropelki koacerwatowe wyraźnie odgraniczają się od 34 K. Kłósak, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, s. 375. L. Wciórka, O tak zwanym argumencie biologicznym na istnienie Boga, SPhCh 28 (1992) nr 2, s. 53. 36 Sz.W. Ślaga, Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, s. 369-370. 37 Tamże, s. 370. 38 Tamże, s. 378. 39 Sz.W. Ślaga, Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, s. 369-370. 35 Waldemar Grzeszczuk – wartość biologicznych argumentów... 289 otaczającego je środowiska, ale nie jest to izolacja, bo są zdolne do reagowania z nim. Koacerwaty zawierają w sobie różne białka jak histony i albuminy, ponadto kwasy nukleinowe, lipidy, chlorofil, i inne składniki. Proces reagowania ze środowiskiem polega na pochłanianiu określonej substancji, a co za tym idzie zwiększania lub zmniejszania stężenia w porównaniu z otaczającym roztworem40. Oparin uważa jednak, że ze zdolności do stężania substancji pochodzącej z otaczającego roztworu nie wynika jeszcze iż kropla koacerwatowa jest modelem żywego układu. Między kroplą i otaczającym je roztworem wytwarza się bardzo szybko stan równowagi. Kropla osiąga wówczas stan termodynamicznie stabilny i staje się układem statycznym. W przeciwieństwie do tego dowolna komórka, lub organizm wiekomórkowy znajduje się w ciągu całego swego życia w stanie nieprzerwanego, wzajemnego oddziaływania z otaczającym go środowiskiem zewnętrznym41. Dalsze etapy pracy to badanie tak zwanych protobiontów, czyli wielocząsteczkowych dynamicznych układów otwartych. Zostały one wydrębnione w takich roztworach jak białka, kwasy nukleinowe, polisacharydy i inne. W dalszych badaniach nad nimi odtworzono proces utleniania – redukcji, sprzężony z nim proces fosforyzacji i polimeryzację. Dla tych trzech typów reakcji zdołano opracować osobne modele. Według Oparina pozostaje tylko złączenie tych trzech typów reakcji w jednym modelu koacerwatowym, a to już tylko kwestia czasu42. Reausumując przeprowadzone wyżej analizy Kazimierz Kłósak stwierdza: Po zapoznaniu się z pracami Foxa i Oparina oraz ich współpracowników, nie można wątpić, że aktualnie najszerszą podstawę do ustalenia wartości empirycznej trzeciej implikacji testowej dla hipotezy abiogenezy stanowią doświadczenia modelowe dotyczące koacerwatów, a zwłaszcza tej ich formy, która otrzymała nazwę protobiontów43. Przestrzega jednocześnie aby unikać mechanicyzmu doktrynalnego, w który wpadłby ten, kto by utrzymywał, że kompleksyfikacja pierwotnej 40 K. Kłósak, Hipoteza Oparina o powstaniu życia, s. 47-49. A. Oparin, Powstanie życia na Ziemi, s. 150-151. 42 Tamże, s. 165-166. 43 K. Kłósak, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, s. 382. 41 290 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień przedbiologicznej przemiany materii obserwowana w protobiontach, mogłaby sama przez się doprowadzić do pojawienia się życia organicznego44. To z kolei prowadziłoby do przekonania, że organizm to nic innego jak bardzo złożona maszyna. Jeżeli zaś od strony przyrodniczej rozpatruje się możliwość przekształcenia protobiontów w pierwotne organizmy nie wchodząc w filozoficzne problemy biogenezy – to według Kłósaka – pozostaje się w granicach mechanicyzmu metodologicznego, jaki wyznaczają przyrodnicze metody badań45. Zasadność wykorzystania interpretacji teorii abiogenezy, uzupełnionej o przemyślenia K. Kłósaka, w kształtowaniu postaw religijnych Poszukiwania powstania życia będą prowadzone w obszarze hipotezy abiogenezy. Hipoteza ta została sformułowana w obrębie poznania przyrodniczego, które ma charakter fenomenalistyczny. Podstawową regułą metodologiczną obowiązującą w takim poznaniu jest ta, która nakazuje jeden zespół zjawisk tłumaczyć odwołaniem się do innego zespołu zjawisk z którym pierwszy jest powiązany ogólnymi prawami przyrody. Odwoływanie się więc do działania Pierwszej Przyczyny jako czynnika tłumaczącego powstanie życia trzeba potraktować jako niezgodne z wymogami postępowania właściwego naukom przyrodniczym. Dlatego nieuzasadnionym wydaje się twierdzenie K. Kłósaka o niewystarczalności argumentu biologicznego istnienia Boga, dlatego że (...) ani ze strony poznania przyrodniczego, ani ze strony poznania z zakresu filozofii przyrody nie zdołano wysunąć nic takiego, co by dowodziło bezwzględnej niemożliwości samorodztwa w zna- 44 Tamże, s. 383. Por. Sz.W. Ślaga, Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, s. 375. 45 Waldemar Grzeszczuk – wartość biologicznych argumentów... 291 czeniu ścisłym46. Ludwik Wciórka uważa, że argument biologiczny jest niewystarczający dlatego, że nie uwzględnia charakteru epistemologicznego i metodologicznego nauk przyrodniczych, do których należy problem abiogennych początków życia47. Odwoływanie się do działania Pierwszej Przyczyny podważa ten charakter przyrodoznawstwa. Argument „biologiczny” należy poddać negatywnej ocenie również z powodu wnioskowania, jakie w tym argumencie występuje. Brzmi ono następująco: musimy uznać, że Bóg jako przyczyna sprawcza pojawienia się życia istnieje ponieważ inne wyjaśnienia dotyczące genezy życia są niewystarczające. Takie ujęcie sprowadza problem istnienia Boga do roli jednej z hypotez sformułowanych na gruncie przyrodoznawstwa, a to z kolei prowadzi do różnych wniosków. Ludwik Wciórka tak je formułuje: Pierwszym z nich jest stwierdzenie, że jak każda hipoteza w obrębie przyrodoznawstwa również hipoteza Boga jako Pierwszej i bezpośredniej przyczyny pojawienia się życia musiałaby być odrzucona, gdyby miało się okazać, że fenomen powstania życia na Ziemi można wyjaśnić prościej, w sposób bardziej wszechstronny w świetle odmiennej od niej hipotezy. Drugi z tych wniosków wiąże się z potraktowaniem tezy o istnieniu Boga jako hipotetycznego założenia nieodzownego w naukowym tłumaczeniu pochodzenia życia. Jako hipoteza spełnia ona przede wszystkim rolę zasady porządkującej logicznie ustalone zdania dotyczące faktycznych zdarzeń i procesów zachodzących w przyrodzie. Nie musi jednak wyrażać przekonania o rzeczywistym istnieniu Boga 48. Sensowność całej argumentacji „biologicznej” na istnienie Boga polega na wykazaniu, że Bóg rzeczywiście istnieje, a nie na traktowaniu Go jako zasady logicznie porządkującej zdania z zakresu poznania przyrodniczego. Kwestia czasowego porządku życia może być w ogóle punktem wyjścia w refleksji nad problematyką istnienia Boga49 – wskazuje na 46 Tamże, s. 446. L. Wciórka, O tak zwanym argumencie biologicznym na istnienie Boga, SPhCh 28 (1992) 2, s. 55. 48 Tamże, s. 55-56. 49 K. Kloskowski, Między ewolucja a kreacją, Warszawa 1994, s. 54-55. 47 292 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień to ks. Kazimierz Kłósak. Ujęcie tego problemu musi się jednak opierać na filozoficznej analizie danych nauk przyrodniczych, co dla współczesnego człowieka jest atrakcyjne ze względu na fakt jego funkcjonowania w nowoczesnym społeczeństwie wiedzy. Analiza ta prowadzi do wniosku, że w aspekcie zjawiskowym proces abiogenezy można interpretować w kategoriach filozoficznej koncepcji zmiany, którą za św. Tomaszem z Akwinu rozumie się jako przejście bytu ze stanu możności do stanu aktu50. Przybliża to młodemu człowiekowi, często mającemu trudność w interpretowaniu aktu stworzenia świata (złożoności zjawiska powstania życia na Ziemi w jego substancjalnej formie) w biblijnym ujęciu Księgi Rodzaju51. Na podstawie analizy koncepcji tej zmiany można dojść do końcowego wniosku, którego ujęcie trafnie prezentuje L. Wciórka: Początek życia biologicznego na Ziemi, jeśli rzeczywiście kiedyś się dokonał, stanowił z filozoficznego punktu widzenia przejście materii nieożywionej w materię ożywioną. Stanowił więc aktualizację zawartych w materii nieożywionej potencjalności. Aktualizacja taka była ewidentnym przejawem dokonującego się w każdej zmianie bytowego wzrostu. Ostateczną racją tej zmiany była immanentna przyczynom skończonym, w zmianę tę zaangażowanym, obecność działania Przyczyny Nieskończonej52. Takie prezentowanie dowodów na istnienie Boga służy koncepcjom dydaktycznym, wskazującym na słuszność opierania przedstawinych też na uznanych naukowo autorytetach, których przekonania powyżej zostały omówione. Posługiwanie się konfrontacją poglądów zwiększa szansę na autentyczne zainteresowanie młodych, którzy nauczeni postawy wątpienia, czują się usatysfakcjonowani wielością dowodzeń i różnorodnością ujęć. 50 K. Kłósak, Czy mamy dowód filozoficzny za początkiem czasowym wszechświata? RF 9 (1963) z. 3, s. 31-44. 51 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia. Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 2003. 52 L. Wciórka, O tak zwanym argumencie biologicznym na istnienie Boga, s. 59. Waldemar Grzeszczuk – wartość biologicznych argumentów... 293 Podsumowanie W czasach podążania ku „globalnej wiosce”, zdominowanych masowymi ruchami, prowadzącymi do rozwoju materializmu i konsumpcjonizmu, młode poklenia szczególnie potrzebują motywacji do twórczych, intelektualnych poszukiwań. Życie przesycone medialnie konstruowanymi informacjami odciąga od postaw filozoficzno-teologicznych dociekań, skłaniając ku aprobowaniu wyłącznie tych dowodów, które są empirycznie sprawdzone. Popycha młodego człowieka do podświadomego, nieograniczonego dążenia do niczym nie krępowanej swobody i przekonania o jego samowystarczalności. Utrudnia też właściwe rozumienie symboli, w tym religijnych, które powinny być oczywiste ze względu na powszechność deklaracji przynależności do Kościoła Katolickiego.W badaniu Magdaleny Maraj, studentki socjologii, Uniwersytetu Rzeszowskiego, w którym wzięło udział 210 osób53, badani nie potrafili (w większości) podać prawdziwego, poprawnego znaczenia symboli. Mimo tego, że większość z nich uważa się za wierzących, nie mają oni podstawowej wiedzy dotyczącej znaczeń przedmiotów, często przez nich noszonych, co świadczy o powierzchowności wiary. Aby temu zapobiec, dobrze jest znaleźć metody angażujące do myślenia, prowokujące do poszukiwań i przekonujące, że rozwój nauki nie przeczy istnieniu Boga. Korzystając z postępu takich nauk jak: mikrobiologia, biologia molekularna, biochemia, genetyka, warto sięgnąć po elementy wiedzy potwierdzające konieczność uznania Boga jako Praprzyczyny i źródła życia – tak, jak czynił to na miarę swoich czasów Ks. Kazimierz Kłósak. Jest to dla młodego pokolenia świetna, chociaż trudna droga, u której celu oby znalazło się 53 Wśród respondentów znalazło się 71,9% czyli 151 kobiet oraz 28,1% czyli 59 mężczyzn. Ponieważ, w badaniu posłużono się próbą celowo-losową, respondenci zostali wybrani, z trzech kierunków studiów. Na poszczególnych kierunkach większość badanych to kobiety (biologia – 27,1%, matematyka – 27,6%). Tylko na kierunku: historia, liczba kobiet i mężczyzn jest porównywalna (17,1% kobiety oraz 16,2% to mężczyźni) Źródło: M. Maraj, Miejsce symboli religijnych w światopoglądzie studentów UR, Rzeszów 2010. 294 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień przekonanie znanego laureata Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, Arthura Holy Comptona, który powiedział: Jeżeli chodzi o mnie, wiara zaczyna się wraz z uzmysłowieniem sobie faktu, iż wyższa inteligencja doprowadziła do powstania wszechświata i stworzyła człowieka. Nie jest mi trudno mieć tę wiarę, gdyż niezaprzeczalnym jest fakt, iż tam gdzie jest plan istnieje inteligencja – uporządkowany, rozwijający się wszechświat świadczy o prawdzie najbardziej majestatycznego stwierdzenia, jakie kiedykolwiek wypowiedziano – „Na początku Bóg”54. Bibliografia Arrhenius S., Jak powstają światy, tłum. L. Brunner, Łodź–Warszawa 1910. Dąmbska I., Dwa studia z teorii naukowego poznania, Toruń 1962. Dołęga J. M., Epistemologia i filozofia przyrody w ujęciu Kazimierza Kłósaka, CP 6 (1983). Dołęga J. M., Kazimierz Kłósak, RF 42 (1986) nr 1-2. Engels F., Dialektyka przyrody, tłum. T. Zabłudowski, Warszawa 1952. Heller M., Stworzenie a ewolucja, C 2 (1982) 4. Kloskowski K., Między ewolucją a kreacją, Warszawa 1994. Kloskowski K., Profesora Kazimierza Kłósaka koncepcja kreacjonizmu, SPhCh 28 (1992) 2. Kloskowski K., Przypadek jako czynnik abiogenezy, SPhCh 21 (1985)2. Kłósak K, Z zagadnień filozoficznego poznania Boga, t. I, Kraków 1979. Kłósak K, Myśl Katolicka wobec teorii samorodztwa, Kraków 1948. Kłósak K, W Poszukiwaniu Pierwszej Przyczyny, t. I, Warszawa 1955. Kłósak K., Czy mamy dowód filozoficzny za początkiem czasowym wszechświata? RF 9 (1963) z. 3. Kłósak K., Hipoteza kosmicznych początków życia, TP 9 (1953) nr 430. 54 Źródło: http://forumzn.katalogi.pl/23_noblist%C3%B3w_o_stworzeniu_% C5%9Bwiata-t10404.html (dostęp z dnia 22.02.2013) Waldemar Grzeszczuk – wartość biologicznych argumentów... 295 Kłósak K., Hipoteza Oparina o powstaniu życia, PP 229 (1950). Kłósak K., Hipoteza samorodztwa wobec badań nad wirusami, Z 7 (1952) nr 31. Kłósak K., O pewnych trudnościach hipotez samorodztwa, TP 9 (1953) nr 423. Kłósak K., Z zagadnień filozofii przyrody ks. P. Teilharda de Chardin, ZNKUL 3 (1960) z. 4. Kłósak K., Zagadnienie możliwości filozoficznego poznania przyrody, AC 2 (1970). Kłósak K., Zagadnienie sensowności pytania o początek czasowy wszechświata, AC 5-6 (1973-1974). Kłósak K., Zagadnienie stworzenia wszechświata w ujęciu P. Teilharda de Chardin, SPhCh 1 (1965) nr 2. Kunicki-Golffinger W., Podstawy biologii. Od bakterii do człowieka, Warszawa 1978. Oparin A., Powstanie życia na Ziemi, tłum. J. Nowicki, Warszawa 1968. Peacocke A. R., Teologia i nauki przyrodnicze, tłum. L. M. Sokołowski, Kraków 1991. Różycki I., Dowód teologiczny na istnienie Boga, CT 26 (1955). Skowron S., Fidelus J., Naukowe i nienaukowe poglądy na powstanie życia, MF 9 (1953) nr 3. Ślaga Sz.W., Pół wieku teorii Oparina, SPhCh 12 (1976) nr 1. Ślaga Sz.W., Problem abiogenezy w ujęciu Prof. K. Kłósaka, SPhCh 17 (1981) nr 1. Ślaga Sz.W., Prof. Kazimierz Kłosak, w: W poszukiwaniu prawdy, red. M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Warszawa 1987. Ślaga Sz.W., Życie – ewolucja, w: M. Heller, M. Lubański, Sz.W. Ślaga, Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki, Warszawa 1992. Wciórka L., Ewolucja i stworzenie. Próba reinterpretacji ewolucji i stworzenia na podstawie tomistycznej koncepcji partycypacji, Poznań 1976. Wciórka L., O tak zwanym argumencie biologicznym na istnienie Boga, SPhCh 28 (1992) nr 2. Young J. Z., Zarys wiedzy o człowieku, tłum. z angielskiego, Warszawa 1978. 296 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień R O Z P R A W Y I A R T Y K U Ł Y Anna Janus Wpływ programowych i strukturalnych reform oświatowych po roku 1990 na system zarządzania szkołą samorządową Effect of the structural reforms program and educational after 1990 the local government school management system Streszczenie Artykuł odnosi się do założeń reform oświaty, istotnych dla jakości zarządzania typami szkół, których organem prowadzącym jest samorząd lokalny. Przypomina kluczowe elementy sześciu aspektów reform, określonych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej: nowy ustrój szkolny, zewnętrzny system egzaminacyjny, rozdział zarządzania od nadzorowania, nowy status zawodowy nauczyciela, nowe zasady finansowania szkolnictwa i reformę programową. W sposób szczególny koncentruje się na zadaniach dyrektorów szkół, coraz częściej zwracających uwagę na różne ograniczenia autonomiczności szkół i odsuwaniu na plan dalszy kwestii programowych, kompetencji nauczycieli i uczniów, a uwypuklaniu problemów natury finansowej. Wskazując na niedoskonałości systemu, zwraca uwagę na problem dodatkowy: niżu demograficznego, który jest ważną przyczyną obniżenia się efektywności ekonomicznej szkół, mierzonej średnią liczbą uczniów w oddziale klasowym oraz średnią liczbą uczniów na jeden etat nauczycielski. 298 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Zwraca uwagę na strategiczny sens decyzji samorządu dotyczących sieci szkolnej, poziomu zatrudnienia w szkołach i podziału uczniów na oddziały klasowe oraz płynącą z tego odpowiedzialność za funkcjonowanie całego lokalnego systemu szkolnego. Formułuje zagrożenia i zwraca uwagę na istniejący w dziedzinie edukacji poważny deficyt regulacyjny (np. brak standardów) który skutkuje obniżeniem jakości kształcenia. SUMMARY Article relates to the assumptions of education reforms, which are important for the quality of management kindes of schools whose managing authority is the local government. Reminds essentials of six aspects of the reforms set out by the Ministry of Education: the new school system, an external examination system, separation of supervision the management of, a new professional status of teachers, new rules for the financing of education and program reform. In particular, focuses on responsibility of school heads who increasingly calling attention of the various limitations of autonomy of schools and lifted away into the second plan the education program, the competences of teachers and students and emphasizing a the problems of a financial nature. Pointing to the imperfections of the system, draws attention to the problem of additional: declining birth rate, which is the major cause of the decrease in economic efficiency of schools, measured by the average number of students in the class, and an average number of pupils per teacher. Draws attention to the strategic sense of self-government decision on the school network, the level of employment in the schools and the division of students into class and the responsibility for the operation of the local school system. Formulates danger and draws attention to an existing in the area of education serious regulatory deficit (eg, lack of standards), which results in decreased quality of education. Anna Janus – wpływ programowych i strukturalnych... 299 Słowa klucze: zarządzanie oświatą, szkoła samorządowa, reformy oświaty, autonomia szkół, status dyrektora szkoły, wpływ samorządu lokalnego na rozwój oświaty, rozwój edukacji. Keywords: administration of education, school local government, education reforms, autonomy of schools, the status of the school head, the advancement of education, the impact of local government on the development of education. WSTĘP Zmiany w obszarze edukacji w czasie przemiany ustrojowej, od systemu komunistycznego do demokratycznego, od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej, opierały się na deklarowanym zwiększeniu autonomii szkół oraz przekazaniu odpowiedzialności za ich prowadzenie jednostkom samorządu terytorialnego. Kluczowym momentem był dla nich rok 1998, kiedy to przeprowadzona przez rząd Jerzego Buzka reforma administracji, spowodowała przejęcie odpowiedzialności za edukację przedszkolną oraz szkoły podstawowe i gimnazja przez gminy, a szkoły ponadgimnazjalne (licea, technika i szkoły zawodowe) przez nowo powstałe powiaty. Wprowadzono wówczas zasadę, że samorządy terytorialne odpowiadają za prowadzenie szkół, a państwo za ogólne efekty kształcenia, przy czym jednostki samorządu miały mieć zapewnione odpowiednie środki finansowe na to powierzone zadanie. Zmianom towarzyszyło pojawienie się nowego rodzaju wyzwań, jakie niosła za sobą nie tylko globalizacja, ale i formowanie się, pod wpływem rozwoju nowoczesnych technik komunikacyjnych, nowego typu społeczeństwa, określanego jako społeczeństwo wiedzy, społeczeństwo informacyjne, postkapitalistyczne czy też medialne1. 1 R.F. Fidler, Mediamorphosis: Understanding New Media, Pine Forge Press, Thousand Oaks, CA, 1997 (Autor społeczeństwem medialnym nazywa takie społeczeństwo, w którym dominującą formą kontaktów społecznych nie jest bezpośredniość, ale zapośredniczenie przez media. W tym sensie szeroko rozumiane media stały się współcześnie środowiskiem człowieka: wirtualność stała się jego rzeczywistością. Swój dzień powszedni zaczyna on często nie jak dawniej – od modlitwy, lecz od włączenia radia, i kończy 300 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Niezależnie od określenia, oznaczało to wzrost znaczenia w życiu społecznym wiedzy ogólnej i specjalistycznej oraz konieczność zdobycia określonych umiejętności, związanych z zarządzaniem informacją. W czasach globalnej konkurencji sytuacja ta zrodziła wśród młodych ludzi obawy, że ci, którzy takich umiejętności nie zdobędą, nie odnajdą się na coraz bardziej wymagającym rynku pracy, a nawet zostaną trwale wykluczeni. Dlatego mechanizm zachodzących po roku 1990 zmian w zarządzaniu oświatą jest uznawany za szczególny przykład zmian społecznych, przy rozumieniu zmiany społecznej jako procesu przekształcenia zasadniczej struktury przedmiotu lub sytuacji w czasie2, przy czym przedmiot należy tutaj rozumieć jako społeczeństwo, zaś interesującą nas przestrzenią, gdzie dokonują się zmiany, jest system zarządzania oświatą. Wiąże się to z ogromną odpowiedzialnością, gdyż edukacja stanowi bardzo ważne narzędzie budowania spójności społecznej – szkoły, zwłaszcza na obszarach wiejskich, są często jedynym ośrodkiem kultury i miejscem spotkań członków danej społeczności. Stąd edukacja powinna być utożsamiana z dobrem całego społeczeństwa, a pozostając jedną z głównych sfer działalności państwa i samorządu terytorialnego, musi być tak organizowana i zarządzana, aby zapewnić wszystkim obywatelom kształcenie i wychowanie na jak najwyższym poziomie. Takie zazwyczaj jest zamierzenie wszystkich „reformatorów oświaty” – zmiany, jakie zaszły w Polsce po roku 1990 miały przynieść decentralizację oświaty do poziomu samorządów – prowadzenie szkół podstawowych, z wyjątkiem szkół podstawowych specjalnych i artystycznych, z dniem 1 stycznia 1994 roku przeszło do obowiązkowych zadań własnych gmin. Od 1 stycznia 1999 roku obowiązek prowadzenia publicznych szkół i placówek oświatowych rozciągnięto na powołany z tym dniem samorząd powiatowy i samorząd województwa (na podstawie nowelizacji ustawy z dnia 25 lipca 1998 r. o systemie oświaty). go nie modlitwą wieczorną, ale wyłączeniem telewizora lub radia) oraz: K. Krzysztofek, K. i M. Szczepański, Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych. Katowice 2002, s. 221. 2 Giddens A., Socjologia, Warszawa 2004, s. 65. Anna Janus – wpływ programowych i strukturalnych... 301 Ustanowiony został tym samym nowy podział kompetencyjny w zakresie zarządzania oświatą oraz wprowadzono pojęcie zadań oświatowych jednostek samorządu terytorialnego jako obowiązek zapewnienia kształcenia, wychowania i opieki w szkołach i placówkach, do których zakładania oraz prowadzenia jest zobligowana gmina, powiat lub samorząd województwa. Od dnia 22 kwietnia 2009 roku, tj. od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (DzU nr 56 poz. 458) dopuszczalne prawnie stało się przekazywanie prowadzenia szkół samorządowych osobom fizycznym i osobom prawnym innym niż jednostka samorządu terytorialnego. Zliberalizowano także zasady likwidacji (przekształcania) szkół samorządowych – zniesiono wymóg uzyskania pozytywnej opinii kuratora oświaty w zakresie likwidacji szkoły publicznej, a także w zakresie ustalania przez jednostki samorządu terytorialnego planu sieci szkół na ich terenie, co pozbawiło organ nadzoru pedagogicznego instrumentów wpływania na strukturę i ofertę systemu oświaty na obszarze jego właściwości. Jedynym ograniczeniem stał się obowiązek zawiadomienia, co najmniej na sześć miesięcy przed terminem likwidacji, o zamiarze likwidacji szkoły rodziców uczniów oraz właściwego kuratora oświaty – naruszenie tego terminu przesądza o nieważności uchwały o zamiarze likwidacji szkoły. Ma to stanowić swoistą kontrolę społeczną, dokonywaną przez lokalne społeczności nad działaniami władz samorządowych, ale w praktyce nie ma żadnego znaczenia3. 3 Rzadko zdarza się, że kontrola społeczna przybiera radykalne formy – zdarzyło się to kilka razy i niestety, nie zawsze skutecznie. Udało się w Bytomiu, gdzie w czerwcu 2012 roku w trakcie referendum mieszkańcy odwołali prezydenta miasta oraz Radę Miejską w 2012 roku. Nie wiadomo jak się skończy sprawa głodówki w Dąbkach (Matki uczniów podjęły 5 kwietnia 2013 głodówkę w budynku Rady Gminy Darłowo, w ramach protestu przeciwko likwidacji szkoły – w dniu oddania artykułu do druku wójt pozostał niewzruszony). Wymowne są tutaj dane podające, że w roku szkolnym 2011/2012 jednostki samorządu terytorialnego podjęły uchwały o zamiarze likwidacji 1152 szkół i placówek oświatowych dla młodzieży źródło: Informacja w sprawie liczby szkół dla dzieci i młodzieży oraz dorosłych, w stosunku do których samorządy terytorialne podjęły uchwały intencyjne o zamiarze likwidacji, MEN, 8.03.2012, http://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=276. 302 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Generalnie w założeniach reform chodziło o takie efekty jak: • Szkoła urynkowiona – konkurująca o ucznia • Zmiana zasad finansowania • Rozszerzenie możliwości kształcenia dla wszystkich, poprawa szans edukacyjnych • Szkoła zarządzająca wiedzą • Dominują twórcze poszukiwania, Szczególną wartość stanowi dyskurs • Zmiana treści i metod nauczania, usunięcie politycznej kontroli, zmniejszenie zakresu kształcenia zawodowego, kontrola jakości kształcenia • Wolność wyboru szkoły przez uczniów i rodziców, zapewnienie powszechnie dostępnej informacji o jakości pracy poszczególnych szkół • Elastyczne, rynkowe zasady zatrudniania nauczycieli • Pluralizm organizacyjny, zewnętrzne egzaminy • Zmiana struktury systemu oświatowego • Decentralizacja zarządzania, autonomia szkół Kolejne części artykułu poświęcone są w szczególności ostatniemu aspektowi. ISTOTNE ZMIANY STUKTURALNE Przemiany edukacyjne po 1990 roku wiązały się ze zmianami programowymi w nauczaniu. Autorom kolejnych reform zależało na odejściu od encyklopedycznego nauczania, na rezygnacji ze szczegółowych i przeładowanych programów. Celem zmian stało się przygotowanie do samodzielnego życia, radzenia sobie z problemami, do samokształcenia oraz osiągania sprawności i skuteczności, przy położeniu nacisku na rozwój ucznia, określenie jego predyspozycji i właściwej drogi edukacji; dostrzeganie przeżyć ucznia, stymulowania jego wyborów poznawczych i praktycznych; kształtowanie rzetelności, poczucia własnej wartości i przydatności; przyswojenie norm życia w społeczności, pracy zespołowej, postaw patriotycz- Anna Janus – wpływ programowych i strukturalnych... 303 nych i pro-społecznych, odpowiedzialności za siebie i innych; ujawniania i określania zainteresowań i poglądów4, Pierwsze istotne zmiany zawdzięczamy Ustawie o systemie oświaty z 7 września 1991 roku, (wielokrotnie nowelizowanej), lecz najważniejsze zmiany wprowadziły ustawy z 25 lipca 1998 roku o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw i z 8 stycznia 1999 roku – przepisy wprowadzające reformę ustroju szkolnego. Zmieniając strukturę szkolnictwa, jak wykazano we wstępie, podporządkowanego jednostkom samorządu terytorialnego, w klasach I-III, zrezygnowano z podziału na tradycyjne lekcje, przerwy i przedmioty, pozostawiając organizację zajęć nauczycielowi. Realizując program nauczyciel dostosowuje czas trwania zajęć, dobór treści programowych oraz sposób przeprowadzania zajęć do możliwości i zainteresowań uczniów. Na drugim etapie szkoły podstawowej (klasy IV-VI) zamiast podziału na tradycyjne przedmioty, wprowadzono tzw. kształcenie blokowe. Uczniowie w tym czasie zapoznają się z poszczególnymi dziedzinami wiedzy podczas zajęć mających charakter bloków przedmiotowych, które obejmują od dwóch do czterech tradycyjnych dyscyplin akademickich, np. blok przedmiotowy „przyroda” zawiera zagadnienia z dziedziny biologii, geografii, chemii i fizyki. W system „kształcenia blokowego” wplecione zostały tzw. programy wychowawcze (wychowanie patriotyczne i obywatelskie, kultura informacyjna). Po ukończeniu szkoły podstawowej, wszyscy przystępują do egzaminu – sprawdzianu kompetencji i niezależnie od jego wyniku, rozpoczynają naukę w gimnazjum. Trzyletnie gimnazjum kształci według podziału na przedmioty, odpowiadające przedmiotom nauczanym w liceach ogólnokształcących. Wprowadzone w starszych klasach szkoły podstawowej programy wychowawcze powinny być rozszerzane o edukację filozoficzną, ekologiczną oraz obronę cywilną i występować w gimnazjum pod nazwą ścieżek edukacyjnych międzyprzedmiotowych. 4 Projekt reformy systemu edukacji. WSiP, Warszawa 1998. 304 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Naukę w gimnazjum kończy kolejny egzamin preorientujący, którego celem jest określenie stanu wiedzy i umiejętności ucznia Wynik tego egzaminu decyduje o tym, do jakiej szkoły ponadgimnazjalnej uczeń zostanie przyjęty. Zgodnie z planem na lata 2001–2005, uczeń kończący gimnazjum w nowym systemie edukacji miał możliwość wyboru dwóch dróg kształcenia – naukę w trzyletnim liceum profilowanym, po którym mógł zdobywać kwalifikacje zawodowe w szkole policealnej lub, po zdaniu egzaminu maturalnego, starać się o przyjęcie na studia – naukę w dwuletniej szkole zawodowej, przygotowującej do egzaminu zawodowego, następnie mógł ukończyć liceum uzupełniające, szkołę przygotowującą absolwentów szkół zawodowych do egzaminu maturalnego, a dalej jak absolwenci liceum profilowanego. We wszystkich próbach ulepszania systemu najgłębsze zmiany strukturalne dotyczyły szkolnictwa ponadgimnazjalnego (decydowaną przewagę zdobyły szkoły doprowadzające swych absolwentów do egzaminu maturalnego) – w roku szkolnym 2010/2011 tworzyły tę strukturę następujące typy szkół5: • zasadnicze szkoły zawodowe o okresie nauczania nie krótszym niż 2 lata i nie dłuższym niż 3 lata, których ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminu, a także dalsze kształcenie w dwuletnich uzupełniających liceach ogólnokształcących i trzyletnich technikach uzupełniających • trzyletnie licea ogólnokształcące, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, • trzyletnie licea profilowane, kształcące w profilach kształcenia ogólnozawodowego, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, • czteroletnie technika, których ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminu, a także umożliwiające uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, 5 Na podstawie: Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 205, poz. 1206). Anna Janus – wpływ programowych i strukturalnych... 305 • dwuletnie uzupełniające licea ogólnokształcące, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, • trzyletnie technika uzupełniające, których ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminu, a także umożliwiające uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, • szkoły policealne o okresie nauczania nie dłuższym niż 2,5 roku, których ukończenie umożliwia osobom posiadającym wykształcenie średnie uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminu, • trzyletnie szkoły specjalne przysposabiające do pracy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa potwierdzającego przysposobienie do pracy. Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 205, poz. 1206) wprowadziła zmiany w strukturze szkolnictwa ponda gimnazjalnego, tworzące następujący kształt struktury szkolnictwa pondagimnazjalnego: • trzyletnie zasadnicze szkoły zawodowe, których ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminów potwierdzających kwalifikacje w danym zawodzie, a także dalsze kształcenie w liceum ogólnokształcącym dla dorosłych oraz uzyskiwanie dodatkowych kwalifikacji zawodowych na kwalifikacyjnych kursach zawodowych, • trzyletnie licea ogólnokształcące, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, • czteroletnie technika, których ukończenie umożliwi uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, po zdaniu egzaminów potwierdzających kwalifikacje w danym zawodzie, a także uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, 306 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień • szkoły policealne dla osób posiadających wykształcenie średnie, o okresie nauczania nie dłuższym niż 2,5 roku, umożliwiające uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe, po zdaniu egzaminów potwierdzających kwalifikacje w danym zawodzie, • trzyletnie szkoły specjalne przysposabiające do pracy dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w przypadku gdy jedną z przyczyn wydania orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego jest upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym lub znacznym, których ukończenie umożliwi uzyskanie świadectwa potwierdzającego przysposobienie do pracy. Ponadto uczniowie będą mieli możliwość spełniania obowiązku nauki poprzez uczęszczanie na kwalifikacyjne kursy zawodowe. W terminie do 31 sierpnia 2015 r. organy prowadzące dotychczasowe: licea profilowane dla dorosłych, uzupełniające licea ogólnokształcące dla młodzieży, uzupełniające licea ogólnokształcące dla dorosłych, technika uzupełniające dla młodzieży, technika uzupełniające dla dorosłych, technika dla dorosłych, zasadnicze szkoły zawodowe dla dorosłych, mogą przekształcić te szkoły w licea ogólnokształcące dla dorosłych6. W przypadku zasadniczych szkół zawodowych o okresie nauczania krótszym niż 3 lata z dniem 1 września 2012 r. organy prowadzące te szkoły musiały przekształcić je w trzyletnie zasadnicze szkoły zawodowe, których ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminów potwierdzających kwalifikacje w danym zawodzie, a także dalsze kształcenie w liceum ogólnokształcącym dla dorosłych oraz uzyskiwanie dodatkowych kwalifikacji zawodowych na kwalifikacyjnych kursach zawodowych. ISTOTNE ZMIANY PROGRAMOWE Sposób organizacji zajęć w gimnazjum nie różni się zbytnio od systemu obecnie spotykanego w starszych klasach szkoły podsta6 Tamże. Anna Janus – wpływ programowych i strukturalnych... 307 wowej i w liceum ogólnokształcącym. Wykładane są tradycyjne przedmioty: język polski, matematyka, historia, fizyka z astronomią czy chemia. Nowością jest wprowadzenie zajęć z informatyki w wymiarze dwóch godzin tygodniowo. Lekcje muzyki, plastyki, techniki oraz informatyki powinny być organizowane w grupach o różnym poziomie zaawansowania. Zajęcia z poszczególnych przedmiotów mają być przeplatane treściami wychowawczymi, których zakres został rozszerzony w porównaniu do szkoły podstawowej o tematy z dziedziny edukacji ekologicznej, filozoficznej oraz obrony cywilnej. Na tym poziomie edukacji przedmioty te zostały nazwane ścieżkami edukacyjnymi międzyprzedmiotowymi. Nauczanie w trzyletnim liceum profilowanym odbywa się według rozszerzonych programów z niektórych przedmiotów. Jest to przeformułowanie obecnego podziału na klasy o różnych profilach, np. klasy matematyczno-fizyczne czy biologiczno-chemiczne. Uczniowie uczęszczają na trzy rodzaje zajęć. Po pierwsze: zajęcia właściwe dla danego profilu – lekcje zorganizowane na wyższym poziomie zaawansowania, obowiązkowe dla tych, którzy wybrali dany profil. Po drugie: zajęcia zintegrowane (kultura i sztuka, człowiek i środowisko, człowiek i świat współczesny), uzupełniające programy poszczególnych profili. Uczniowie uczęszczają na te lekcje z grupy zajęć zintegrowanych, których nie przerabiali w ramach przedmiotów właściwych dla wybranego przez siebie profilu. Po trzecie: wszyscy uczęszczają na zajęcia wspólne w zakresie podstawowym: język polski, matematykę, języki obce, wychowanie fizyczne, obronę cywilną oraz religię lub etykę. W porównaniu do gimnazjum rozszerzona została liczba ścieżek międzyprzedmiotowych. Dodatkowe treści wychowawcze oscylują wokół zagadnień związanych z edukacją medialną, czytelniczą i informacyjną oraz edukacją ogólnotechniczną. Naukę w liceum kończy egzamin państwowy – matura. Reforma wprowadziła nowy system oceniania postępów w nauce, jakie osiągają uczniowie na poszczególnych etapach kształcenia. Egzaminy są przygotowywane i przeprowadzane przez Centralną Komisję Egzaminacyjną i Regionalne Komisje Egzaminacyjne, instytucje niezależne zarówno od szkoły, jak i kuratoriów oświaty. 308 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień System oceniania i kontrolowania składa się z trzech poziomów i obejmuje wszystkich uczniów kończących dane typy szkół. Na poziomie szkoły podstawowej wprowadzony został sprawdzian kompetencji ucznia po zakończeniu nauki w tej szkole. Nie ma on charakteru selekcyjnego (ponieważ kształcenie w gimnazjach jest obowiązkowe i wszyscy absolwenci szkół podstawowych znajdą w nich dla siebie miejsce), lecz dostarcza uczniom i ich rodzicom, a także szkołom podstawowym i gimnazjom informacji o poziomie osiągnięć absolwenta 6-klasowej szkoły podstawowej. Sprawdzian preorientujący przeprowadzany jest na zakończenie nauki w gimnazjum. Podane w postaci punktów wyniki decydują o możliwościach dalszego kształcenia absolwentów. Liczba punktów, jaką uzyskają oni w czasie sprawdzianu preorientującego, ma decydować o przyjęciu do danej szkoły średniej, co oznacza, iż licea profilowane i szkoły zawodowe określają minimalną liczbę punktów, jaką musi uzyskać kandydat, aby zostać przyjętym. Równocześnie gimnazjum uzyskało możliwość nie tylko mierzenia poziomu osiągnięć absolwentów, lecz także badania, poprzez porównanie ich z wynikami, gdy rozpoczynali naukę, przyrostu wiedzy i umiejętności w trakcie nauki. Celem wdrażanej reformy programowej7 jest poprawa efektów kształcenia i temu jest podporządkowana forma podstawy programowej – opisane zostały wiadomości oraz umiejętności, które uczniowie mają zdobyć na kolejnych etapach kształcenia, wyrażone w języku wymagań. Wyodrębniono także, (w postaci wymagań ogólnych) podstawowe cele kształcenia dla każdego przedmiotu nauczania. Każdy uczeń jest oceniany na co dzień, w trakcie całego roku szkolnego, bieżąca ocena uzyskiwanych postępów pomaga uczniowi się uczyć, gdyż jest formą informacji zwrotnej przekazywanej mu przez nauczyciela. Powinna ona informować ucznia o tym, co zrobił dobrze, co i w jaki sposób powinien jeszcze poprawić oraz jak ma dalej pracować. Taka informacja zwrotna daje uczniom możliwość racjonalnego kształtowania 7 Szczegóły opisane są na stronie: http://www.men.gov.pl/images/stories/ pdf/Reforma Anna Janus – wpływ programowych i strukturalnych... 309 własnej strategii uczenia się, a zatem także poczucie odpowiedzialności za swoje osiągnięcia. Ocenianie bieżące powinno być poprzedzone przekazaniem uczniowi kry te riów oceniania, czyli informacji, co będzie podlegało ocenie i w jaki sposób ocenianie będzie prowadzone. Ponadto nauczyciele powinni ustalić kryteria, na podstawie których będą oceniać uczniów na koniec roku szkolnego. Muszą to robić zgodnie z obowiązującymi przepisami. Wreszcie pod koniec nauki w szkole podstawowej, w gimnazjum oraz w liceum uczeń jest poddawany zewnętrznej ocenie przeprowadzanej przez państwowy system egzaminacyjny8. Nowa podstawa programowa przywiązuje też bardzo dużą wagę do wychowania, a w szczególności do kształtowania właściwych postaw uczniów. Każda szkoła ma opracować szkolny program wychowawczy, konstruowany według zasad: – spójności z programami nauczania, – uwzględniania kształtowania postaw uczniów, – udziału uczniów, rodziców i nauczycieli w tworzeniu jego zapisów, – odwołania się do tradycji szkoły i wartości szczególnie ważnych dla społeczności szkolnej, – czytelnego formułowania celów, – jasnego określania konkretnych zadań i wskazania tego, kto te zadania będzie realizował. – czytelnego zdiagnozowania i uwzględnienia problemów wychowawczych, występujących w danej szkole (problemy, których rozwiązanie jest najważniejsze z punktu widzenia środowiska: uczniów, rodziców i nauczycieli), – systematycznego monitorowana skuteczności stosowanych metod i środków. Kalendarz wdrażania zmian programowych dotyczy lat 2009-2017. 8 Tamże. 310 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień ZMIANY W STATUSIE ZAWODU NAUCZYCIELA W KONTEKŚCIE NOWYCH ZADAŃ SPOŁECZNYCH SZKÓŁ Polityka edukacyjna niemal całej Europy po roku 1990 koncentrowała się na podniesieniu jakości kształcenia. Zwiększano potencjał w zakresie innowacyjnego nauczania i wzmacniano rozwiązania ułatwiające profesjonalizację nauczycieli. Wymagało to postawienia nauczycielom nowych wymagań i uświadomienia im zwiększenia zakresu ich odpowiedzialności oraz obowiązków, czyli zmiany ich warunków pracy i statusu. Konieczność wprowadzania innowacji, wiązała się z dostrzeganiem lokalnych potrzeb edukacyjnych i dostosowania się do nich zarówno indywidualnie, jak i zespołowo, aby zadbać o lepsze wyniki uczniów w nauce i zaproponować własne rozwiązania dotyczące bardziej ogólnych kwestii społecznych, m.in. integracji uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, zróżnicowania społecznego, równości szans dla uczniów niepełnosprawnych itd. Ogromną rolę odegrała rewolucja informatyczna, która stworzyła nowe możliwości dostępu, gromadzenia i przetwarzania informacji. W połączeniu z narastającą globalizacją, powodującą rozwój międzynarodowego rynku i tym samym wzrost konkurencji pomiędzy korporacjami i przedsiębiorstwami, postawiła przed nauczycielami nowe zadania. Groźba bezrobocia, zanik modelu pracy wykonywanej dożywotnio w jednym przedsiębiorstwie, narastanie problemów typu ubóstwo, głód, narkotyki, przemoc, które przenoszone są na grunt szkoły, zrodziły oczekiwanie, że nauczyciel przygotuje młodzież do życia w nieprzewidywalnych warunkach. Wzrost wymaga wyposażenia nauczycieli w różnorodne kompetencje Nauczyciele – indywidualnie lub zespołowo – decydują o tym, jakie metody nauczania mają być stosowane w szkole. Podejmują te decyzje samodzielnie lub wspólnie z dyrektorem szkoły i nie muszą przy tym konsultować się z organem prowadzącym, ale muszą przewidzieć zróżnicowanie uczniów i posiadać wiedzę z zakresu Anna Janus – wpływ programowych i strukturalnych... 311 kształtowania wzajemnych relacji, komunikowania, rozwiązywania konfliktów pojawiających się w klasie i szkole. Ważnym zadaniem po roku 1990 stała się troska o poprawę struktury wykształcenia nauczycieli – w 1988 r. zaledwie połowa (53,3%) posiadała dyplom uczelni9. Niepokojącym zjawiskiem była duża liczba nauczycieli uczących głównego przedmiotu niezgodnie ze specjalnością; w przypadku matematyki – 9,8%, języka polskiego – 6,6%, języka angielskiego – 20,7%, a informatyki –15,7%. Już w 1994 r. informatyki uczyło 50,6% osób bez odpowiednich kwalifikacji, a języka angielskiego – 36,5% (CODN 2003)10. Dla poprawy jakości pracy nauczyciela, Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie uzyskania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli11, wprowadzono zasady awansu, których fundamentem ma być permanentne zdobywanie wiedzy i ciągłe podnoszenie kwalifikacji zawodowych. W świetle rozporządzenia awans przedstawia się następująco: – Nauczyciel stażysta – 9 miesięcy – Nauczyciel kontraktowy – 2 lata 9 miesięcy (może być zastosowany staż skrócony: od 9 miesięcy do 2 lat) – Nauczyciel mianowany – 2 lata 9 miesięcy, (staż skrócony odbywany jest przez 9 miesięcy oraz 1 rok i 9 miesięcy) – Nauczyciel dyplomowany Trzeba zwrócić tu uwagę na etyczną stronę kariery nauczyciela. Nauczyciele nie powinni konkurować ale wspierać się wzajemnie, przy poszanowaniu zawodowej pozycji i opinii, udzielać rad i wsparcia osobom znajdującym się na początku swej zawodowej kariery lub przygotowującym się do kolejnego stopnia awansu zawodowego. 9 Źródło danych statystycznych: www.cie.gov.pl (dostęp z dnia 21.02.2013) Źródło: http://www.ore.edu.pl/ (dostęp z dnia 21.02.2013) 11 Dwa dni przed oddaniem artykułu do druku ukazało się Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 marca 2013 r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli (Dz. U. Nr 260, poz. 393), które weszło w życie 27 marca 2013 r. W nowym rozporządzeniu uległ zmianie tylko katalog osób, które podlegają awansowi zawodowemu, z którego zostały wykreślone osoby, pracujące w publicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych i ośrodkach adopcyjno-opiekuńczych. Pozostałe treści są bez zmian. 10 312 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Istotne są też sposoby i formy przygotowywania wymaganych materiałów, wymaganych na poszczególnych etapach zabiegów o wyższy stopień awansu. Nauczycielowi (a zwłaszcza dyrektorowi szkoły) przypisuje się wysoką rangę w społecznej hierarchii i postrzega ich jako autorytety w życiu społecznym. Opisując swoje dokonania zawodowe, jest więc zobowiązany pamiętać o prawdomówności i bezinteresowności, wymogu dbałości o społeczny prestiż nauki, rzetelności w przestrzeganiu formalnych procedur, itp.12 SKUTKI REFORM DLA ZARZĄDZANIA SZKOŁĄ Formalnie reforma nie przyniosła drastycznych zmian w systemie zarządzania szkołą – jest raczej kontynuacją zapoczątkowanego jeszcze w 1990 roku nurtu przemian zmierzających do powiązania szkolnictwa podstawowego i średniego z organami samorządu terytorialnego. Nowy system zarządzania przewiduje pozostanie szkół podstawowych i nowo powstałych gimnazjów pod zarządem gmin i przejście liceów profilowanych, szkół zawodowych oraz placówek szkolno-wychowawczych (np. szkół specjalnych, domów dziecka), które były prowadzone przez kuratorów oświaty, pod zarząd powiatów. Kwestie dotyczące prawnych i merytorycznych aspektów funkcjonowania szkół pozostają w gestii administracji państwowej, 12 Przykładem fikcji są wpisy nauczycieli na stronie www.profesor.pl/publikacja,9669,Artykuly: Obserwuję w mojej pracy straszne rzeczy – oszustwa i fikcje na każdym kroku, korzystanie z dorobku osób awansowanych, nawet konkursy zatraciły rzetelność oceny – ktoś chwali się swoim sukcesem, a potem w gazecie czytam, że na tym konkursie wszystkie dzieci nagrodzono (!!!); nie ma wątpliwości, po co, na pewno nie po to ,żeby im smutno nie było, tylko, żeby panie miały kolejny papierek do awansu... Kłamstwo i jeden wielki blef! U nas tak jest, bo pani dyrektor pije kawę i NICZYM się nie interesuje, więc nie jest w stanie wpaść na to, że ktoś nie zrobił ileś godzin kółka ZA DARMO, a sobie je wykazał, bo wie, że do awansu jest to najbardziej punktowane. Oj, smutno w takim otoczeniu uczciwie podążać do celu... Inny wpis: Awans zawodowy nauczyciela w obecnej formie to w znacznej mierze czysta fikcja. Wystarczy mieć dobrą wenę twórczą, zaprzyjaźnione grono pedagogiczne, dyrektora, kogoś znajomego w strukturach samorządowych oraz do wglądu opasłą teczkę osoby, która już zdobyła stopień awansu zawodowego. Trzeba jeszcze spędzić trochę czasu przy komputerze i dokumentacja gotowa. Znam osoby, które zupełnie nie angażują się w pracę dydaktyczno-wychowawczą, a uzyskały awans zawodowy. Anna Janus – wpływ programowych i strukturalnych... 313 rządowej i wojewódzkiej. Nadzór pedagogiczny nadal sprawują kuratoria oświaty, egzaminy będą przeprowadzane przez Centralną Komisję Egzaminacyjną i Regionalne Komisje Egzaminacyjne. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że na szczeblu ponadgimnazjalnym system zarządzania szkołą został uproszczony – skoro struktura kształcenia ponadgimnazjalnego w Polsce (w związku z systematyczną likwidacją szkół zawodowych) w coraz mniejszym stopniu zależy od potrzeb rynku pracy, a w coraz większym od mniej lub bardziej jawnie formułowanych doraźnych celów władz samorządowych oraz aspiracji rodziców i młodzieży, dyrektorzy mają mniej problemów z organizacją współpracy z pracodawcami itp. Oczywiście są to tylko pozory. Hasła programowe, głoszone przed wprowadzeniem reformy, nie mają odniesienia do rzeczywistości. Tak naprawdę chodziło o wprowadzenie znacznych oszczędności finansowych, a w praktyce przyniosło wiele utrudnień. Na podstawie przeprowadzonych z 17 dyrektorami szkół wywiadów13 oraz własnych doświadczeń, związanych z pracą w szkole ponadgimnazjalnej i działalnością w Komisji Oświaty Rady Miasta Skierniewice, można wskazać najczęściej zgłaszane problemy: • upodabnianie się rynku pracy nauczycieli do biznesu i zapominanie o specyfice edukacji i wychowania – 14, • brak dostosowaniu celów oraz treści kształcenia w zakresie poszczególnych przedmiotów nauczania do zmieniającej się rzeczywistości – 14), • niedopasowanie podstawy programowej do obecnej populacji uczniów (z jednej strony wzrost aspiracji edukacyjnych, zaś z drugiej duża grupa młodzieży, która dawniej zakończyłaby swoją edukację w zasadniczej szkole zawodowej) – 12, • postawy rodziców i uczniów, podejmujących decyzje o wyborze szkoły ponadgimnazjalnej pod wpływem mody i stereoty13 Wywiady przeprowadzano w okresie 15.11.2012–02.03.2013 z 17 dyrektorami szkół ponadgimnazjalnych, pracujących w miastach: Skierniewice, Żyrardów, Sochaczew, Rawa Mazowiecka, Łowicz, Mszczonów (autorka opracowania ma stałe kontakty ze szkołami w tych miastach od 1996 roku jako sekretarz Olimpiady Filozoficznej Okręgu Skierniewickiego, organizowanej przez Polskie Towarzystwo Filozoficzne). 314 • • • • • • • • • ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień powych negatywnych opinii o szkolnictwie zawodowym, na co wpłynęła sytuacja, że zasadnicze szkoły zawodowe skupiają uczniów o najniższych wynikach edukacyjnych i stały się symbolem marginalizacji kulturowej, społecznej i zawodowej. Także technika są przez reformatorów niedoceniane – nie posiadają ani nowoczesnej infrastruktury ani nowoczesnej struktury kształcenia – 11, dwukrotne realizowanie pełnego cyklu kształcenia ogólnego: po raz pierwszy w gimnazjum i po raz drugi w szkole ponadgimnazjalnej (trudności w zmieszczeniu pełnego cyklu kształcenia ogólnego w ciągu trzech lat) – 11, fikcyjny wymiar idei zwiększania elastyczności procesu kształcenia (mnóstwo ofert wielu wydawnictw obiecujących nauczycielom różnego typu profity i sformalizowana procedura wyboru – dyrektor przed dopuszczeniem do użytku w szkole zaproponowanego przez nauczyciela programu nauczania ogólnego, powinien zasięgnąć opinii: nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego, posiadającego wykształcenie wyższe i kwalifikacje wymagane do prowadzenia zajęć edukacyjnych, dla których program jest przeznaczony, doradcy metodycznego lub zespołu nauczycielskiego, zespołu przedmiotowego lub innego zespołu problemowo-zadaniowego, który pomoże mu ocenić, czy dany program spełnia wymagania stawiane tego rodzaju dokumentom) – 11, brak stałości programów i metod – 10, za hasłami tolerancji i liberalizmu ukryty relatywizm kulturowy i etyczny – 10, bezpośrednie powiązanie budżetów szkół z liczbą ich uczniów – 10, nadmierna biurokracja – 10, odejście od drugoroczności – 9, gimnazja jako pewna enklawa młodzieży w trudnym wieku, w którym ujawnia ona skłonności do agresji i innych złych zachowań, co jest w gimnazjum utrwalane i przenoszone na grunt kształcenia ponadgimnazjalnego – 9, obniżający się poziom wiedzy kulturowej nauczycieli – 8. Anna Janus – wpływ programowych i strukturalnych... 315 PODSUMOWANIE Oprócz problemów z zarządzaniem szkołami reformy przyniosły różnego typu koszty, w tym koszty społeczne, których nie da się uchwycić w liczbach i statystykach. Nie da się wyliczyć w złotówkach, krzywdy wyrządzonej dzisiejszej młodzieży i przyszłym pokoleniom Polaków. Podstawową intencją reform była autonomia szkoły, która w największej mierze zależy od usankcjonowanej prawem samodzielności dyrektora. Obecnie problemem są konkursy na dyrektorów – ustawa o systemie oświaty wskazuje, iż w komisji konkursowej przewagę ilościową ma samorząd. Większość samorządów niestety upolitycznia tę funkcję i zmienia dyrektorów na „swoich”. Co gorsze, zwłaszcza w małych samorządach, polityka zabrnęła nawet do zatrudniania sprzątaczek w szkole, chociaż formalnie prawo daje możliwości dyrektorom swobodę w doborze kadry. Trudna sytuacja na rynku pracy sprawia, że dyrektorzy nie tylko potulnie realizują „nakazy kadrowe”, ale chcąc przypodobać się władzy pytają nawet o zgodę na zapłacenie rachunku za energie, elektryczną czy za wodę. Prawie w każdej wypowiedzi polityków na temat reformy oświaty pada słowo „rodzice” i jest łączone z zapewnieniem o posiadaniu przez nich ważnego głosu w sprawach kształcenia swoich dzieci – mają być partnerami władzy lokalnej i dyrektorów szkół. Rozdział 4 ustawy o systemie oświaty jest w gruncie rzeczy zapisem fikcyjnym. Opisane tutaj różnego rodzaju rady oświatowe są zbędne w momencie przejęcia oświaty przez samorządy terytorialne. Rady rodziców nie są wyposażone w uprawnienia stanowiące – mogą jedynie opiniować, wnioskować lub wypowiadać się – tylko, że nic z tego nie wynika. Nie ma takiego elementu życia szkoły, który nie może być uruchomiony bez decyzji rodziców. Oczywiście wiele zależy tu od dyrektora i jego systemu zarządzania, który może spowodować dużą aktywność rodziców, ale generalnie procedura powoływania reprezentacji rodziców powinna być uregulowana bardziej szczegółowo, jeśli ma być rzeczywistą reprezentacją 316 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień społeczności szkolnej, a prawo powinno jednoznacznie precyzować ich możliwości. Ponadto szczytne założenia autorów reform wymagają od wszystkich osób odpowiedzialnych za realizację reformy konsekwencji w jej realizacji oraz racjonalnych nakładów finansowych na oświatę, właściwie pojętej troski o sieć szkół, szczególnie wiejskich, gdyż szkoła na wsi to nie tylko instytucja oświatowa państwa, lecz również ważny ośrodek kulturotwórczy – pogłębiający się kryzys oświaty publicznej w szczególny sposób nadal zagraża uczniom ze środowisk o niskim kapitale kulturowym, co pod wielkim znakiem zapytania stawia realizację zasady równych szans edukacyjnych. Zabiegając o szkołę jako instytucję posiadającą coraz większą autonomię, nie można zapominać o związanej z tym większej odpowiedzialności dyrektora i wszystkich pracowników za jakość pracy. Nie można pominąć ogólnospołecznego dyskursu o wartościach, które są fundamentem oddziaływań szkoły na całe środowisko, w którym funkcjonuje, które szkoła promuje i kultywuje. Reformy, uwzględniając różnorodne zmiany społeczne, powinny sprzyjać takim zasadom zarządzania szkołą, które ułatwiają dyrektorowi podejmowanie działań kształtujących w uczniach wrażliwość społeczną (rozwój indywidualnej wrażliwości), branie odpowiedzialności za siebie i własne działania, a jednocześnie – za dobro innych i dobro wspólne. Zasad zarządzania umożliwiających indywidualny rozwój ucznia, który sam, podejmując wybory, decyduje o swoim rozwoju i może przekraczać własne możliwości, ale któremu w autonomicznym procesie rozwoju towarzyszy nauczyciel – doświadczony mentor, wspierający ekspert i doradca, który potrafi sprostać wyzwaniom, przed jakimi staje absolwent szkoły w globalistycznym społeczeństwie wiedzy. Wszystko to wymaga odpowiedniego dyrektora szkoły – zarządcy, menadżera, przywódcy, który jest osobą poszukującą, dokonującą refleksji nad własną pracą i jej skutecznością, podchodzi do zadań z optymizmem, entuzjazmem i silną motywacją. Potrafi poprzez samokontrolę, dystans do własnej osoby i empatię przyczyniać się do rozwijania umiejętności społecznych oraz tworzyć atmosferę zaufania i uczciwości. Musi być takim, jak widzą dobrego Anna Janus – wpływ programowych i strukturalnych... 317 przywódcę Warren E. Bennis i Robert J. Thomas14: dobry przywódca to osoba prawa, ambitna, życzliwa, posiadająca wiarę w siebie, otwarta na zmianę i skuteczna w jej kierowaniu. Wybitny lider posiada zdolność do pozytywnego interpretowania zdarzeń i wyciągania konstruktywnych wniosków. Musi posiadać cztery kluczowe umiejętności przywódcze liderów, potrafiących uczyć się z trudnych doświadczeń: zdolność do zarażania innych wiarą w sens niemiłych zdarzeń, wyjątkowy dar przekonywania, etyczna integralność oraz zdolność do adaptacji. Umiejętności przywódcze można zdobywać i doskonalić, tak jak można nauczyć się zarządzać instytucją, szkołą. Jednak zarządzanie i przywództwo nie są tożsame. Zarządzanie to radzenie sobie z kompleksowością, to m.in. planowanie, przygotowywanie budżetu, organizowanie pracy, kontrola i rozwiązywanie problemów. Przywódca posiada wizję oraz potrafi rozbudzać wspólną wizję. Potrafi także pozyskiwać zwolenników do realizacji celów strategicznych, motywuje i wspiera. Przywództwo polega nie tylko na radzeniu sobie ze zmianami, ale również na gotowości do podejmowania ryzyka. Tylko przy takim dyrektorze szkoła nie będzie kojarzona wyłącznie z przykrym obowiązkiem, a stanie się dla ucznia i nauczyciela pasjonującym zajęciem. BIBLIOGRAFIA Literatura: Fidler R.F., Mediamorphosis: Understanding New Media, Pine Forge Press, Thousand Oaks, CA, 1997. Giddens A., Socjologia, Warszawa 2004. Krzysztofek K., i Szczepański M., Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych. Katowice 2002. O przywództwie: 10 tekstów światowych autorytetów. [Red. prowadzący Paweł Kubisiak; aut. Deborah Ancona et al.]. Warszawa 2012. 14 O przywództwie: 10 tekstów światowych autorytetów. [Red. prowadzący Paweł Kubisiak; aut. Deborah Ancona et al.]. Warszawa: ICAN Institute, Harvard Business Review, cop. 2012, s. 123. 318 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień Projekt reformy systemu edukacji, Warszawa 1998. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia1 marca 2013 r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli (Dz. U. Nr 260, poz. 393). Śliwerski B., Demokracja w szkole – szkołą demokracji, Edukacja i Dialog 1995, nr 5 (68). Śliwierski B., Remanent reformowania oświaty w III RP, Edukacja i dialog 1999, nr 3. Tchorzewski A.M. de, Uwarunkowania i kreatorzy reform edukacyjnych, Edukacja 2002, nr 1 (77). Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 205, poz. 1206). Wlazło S., Nieunikniona konieczność zmian, Gazeta Szkolna 2005, nr 3. Strony internetowe: www.cie.gov.pl www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=276 www.men.gov.pl/images/stories/pdf/Reforma www.ore.edu.pl www.profesor.pl/publikacja,9669,Artykuly Anna Janus – wpływ programowych i strukturalnych... 319 NOTY O AUTORACH Bartosewicz Julianna – dr inż., Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku Chrobak Stanisław SDB – dr hab.; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie Drzewiecka-Mazur Emilia – dr inż. arch.; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie Grzeszczuk Waldemar – mgr; Szkoła Wyższa im. Bogdana. Jańskiego w Warszawie Aleksander Gwiazda – dr inż.; Politechnika Śląska Janus Anna – mgr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie Janusz Marcin – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Wydział Zamiejscowy w Elblągu Kochański Tomasz – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie Lechowicz Katarzyna – mgr; Uniwersytet Rzeszowski Mietlewski Zygmunt – dr inż., Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Wydział Zamiejscowy w Elblągu Olczak Małgorzata – dr n. hum. Politechnika Łódzka Pawlak Zbigniew – dr; Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Smoleń Andrzej – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie 320 ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 87/2013 – marzec – kwiecień
Podobne dokumenty
Zarządzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
1 por. Kodeks cywilny – ustawa a dnia 23 kwietnia 1964 r., art. 46 § 1 (Dz. U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) 2 H. Kisilowska (red.), Nieruchomości. Zagadnienia prawne, Wydawnictwo Prawnicze „LexisNexis”...
Bardziej szczegółowo