Modele systemów bankowych na świecie jako przejaw kultury

Modele systemów bankowych na świecie jako przejaw kultury

Drohiczyński Przegląd Naukowy
Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego
Nr 8/2016
Zbigniew Klimiuk
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie
Modele systemów bankowych na świecie
jako przejaw kultury organizacyjnej
Models of banking systems worldwide
as a manifestation of organizational culture
Słowa kluczowe:
system bankowy, system niemiecko-japoński, model anglosaski,
banki uniwersalne i specjalistyczne, rynki finansowe, źródła finansowania
przedsiębiorstw, liberalizacja i deregulacja systemu bankowego,
nadzór korporacyjny
Key words:
banking system, the German-Japanese system, Anglo-Saxon model,
universal banks and specialized banks, financial markets,
sources of enterprises financing, liberalization and deregulation
of the banking system, corporate governance
Streszczenie
W procesie historycznego rozwoju ukształtowały się w gospodarce
światowej dwa zasadnicze modele systemu bankowego model anglosaski
i kontynentalny. Model kontynentalny (nazywany też niemiecko-japońskim)
oparty jest na koncepcji banku uniwersalnego, łączącego w jednej strukturze
bankowość depozytowo-kredytową z bankowością inwestycyjną. Model anglosaski powstał z kolei w Wielkiej Brytanii i upowszechnił się także w innych krajach anglosaskich. W latach 1933-1999, a więc od momentu
uchwalenia ustawy Glass-Steagall Act wprowadzającej zakaz łączenia bankowości komercyjnej z bankowością inwestycyjną, aż do praktycznie uchylenia jej w 2000 r. na mocy Gramm-Leach-Billey Act (dopuszczającej tworzenie holdingów finansowych) model ten istniał również w Stanach Zjed-
162
Zbigniew Klimiuk
noczonych. Odseparowanie w USA banków depozytowo-kredytowych od
działalności na rynku kapitałowym (transakcje w dziedzinie emisji i obrotu
papierami wartościowymi) było reakcją na Wielki Kryzys (1929-32), którego przyczyn upatrywano m.in. w spekulacji giełdowej prowadzonej przez
banki bez zachowania należytej ostrożności i troski o wkłady oszczędnościowe powierzone im przez deponentów. Relacja finanse – gospodarka
w różnych państwach jest różnorodna w zależności od natury systemu finansowego, w szczególności od odpowiedniej roli długu oraz aktywów. Zależy również od modelu regulacji korporacyjnej. Niemiecki oraz brytyjski
system finansowy są często przeciwstawiane jako „bankowy” oraz „rynkowy”.
Abstract
In the process of historical development two basic models of the
banking system were established – Anglo-Saxon model and the continental
one. Continental model (known also as German-Japanese model) is based
on the concept of a universal bank, which combines in a single structure
both deposit banking and lending-investment banking. Anglo-Saxon model
was, on the other hand, formed in the UK and became widespread in other
Anglo-Saxon countries. In the period 1933-1999, that is since the enactment
of Glass-Steagall Act which banned combining of commercial banking with
investment banking until the said acts has been repealed in 2000 under the
Gramm-Leach-Billey Act (which allowed to create financial holding companies), this model existed also in the United States. Separation in the US of
deposit and loan banking operations from the capital market activities
(transactions in the field of issuing and trading securities) was introduced as
a reaction to the Great Depression (1929-32), whose causes were ascribed
i.a. to the speculative trading conducted by banks without due diligence and
due concern for savings entrusted by depositors. Relations between the
spheres of finance and economy in various countries differ depending on the
nature of the financial system, in particular on the respective roles of debt
and assets. They also depend on the model of corporate regulations. German
and British financial systems are often contrasted as “bank-based” and
“market-based” ones.
Modele systemów bankowych na świecie jako przejaw kultury organizacyjnej
163
Wstęp
W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat systemy finansowe różnych
krajów podlegały przekształceniom i ewoluowały. Nie można jednak
stwierdzić, iż w każdym państwie jednakowo, bowiem o kształcie, jaki dany
system przybrał w danym kraju, decydował dominujący tam rodzaj związków między przedsiębiorstwami a instytucjami finansowymi (przede
wszystkim bankami) oraz uwarunkowania historyczno-kulturowe1. Śledząc
te procesy można wyróżnić trzy podstawowe fazy2.
1. Kapitalizm właścicielski – dominującymi instytucjami finansowymi
tej fazy były banki depozytowe, tj. banki, których główną funkcją było
przyjmowanie oszczędności różnych podmiotów (osób fizycznych oraz
przedsiębiorstw). Następnie środki te w przeważającej większości wykorzystywane były na zabezpieczone pożyczki. Ta faza rozwoju systemu finansowego nazwana jest właścicielską, ponieważ podmioty gospodarcze w niej występujące były zazwyczaj firmami rodzinnymi, których właścicielem i zarządzającym była jedna osoba bądź rodzina. Etap
ten obejmuje gospodarkę typu rolniczego, gdzie większość dochodów
pochodziła właśnie z tego sektora oraz początkowe stadium uprzemysłowienia. Finansowanie potrzeb rozwojowych małych podmiotów gospodarczych było możliwe dzięki własnym zyskom i oszczędnościom.
2. Kapitalizm menedżerski – głównymi instytucjami finansowymi, obok
banków komercyjnych, były tam banki inwestycyjne zajmujące się
emisją i obrotem papierami wartościowymi, doradztwem finansowym
oraz zarządzaniem różnego rodzaju funduszami. Powstały także pozabankowe instytucje finansowe umożliwiające alternatywne sposoby
alokacji oszczędności takie jak towarzystwa ubezpieczeniowe czy fundusze powiernicze. Coraz większego znaczenia nabierały rynki finansowe, które umożliwiały indywidualnym osobom i instytucjom gromadzącym oszczędności ulokowanie tych środków w papiery wartościowe
będące w obrocie giełdowym – pożyczki państwowe, pożyczki innych
instytucji sektora publicznego i tzw. spółek publicznej użyteczności.
Etap ten charakteryzował także rozdział funkcji właściciela i zarządzającego menedżera, a co za tym idzie konflikt interesów tych dwóch
stron.
1
R.G. Rajan, L. Zingales, The great reversals. The politics of financial development in the
twentieth century, Journal of Financial Economics 2003, nr 69, s. 5-50.
2
Bogucka-Kisiel E. (red.), Podstawy zarządzania finansami banku komercyjnego, Wrocław
1998, s. 20.
164
Zbigniew Klimiuk
Kapitalizm instytucjonalny – dominującymi instytucjami finansowymi, które pozyskiwały i lokowały nagromadzone oszczędności, a także
monitorowały i dyscyplinowały ich wykorzystanie były fundusze ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, a także fundusze powiernicze.
W gospodarce następuje tzw. odprzemysłowienie, spada bowiem udział
produkcji przemysłowej w dochodzie narodowym na korzyść usług. Na
tym etapie system finansowy oparty jest w ogromnej części na rynkach
finansowych. Duże przedsiębiorstwa uzyskują długoterminowe kapitały
w formie pożyczek dzięki bezpośrednim emisjom papierów wartościowych na rynkach kapitałowych oraz kredytowych, odbywających się na
rynkach krajowych, zagranicznych oraz międzynarodowych. Krótkoterminowe kapitały obrotowe uzyskiwane są dzięki emitowanym na
rynkach pieniężnych instrumentom dłużnym (commercial paper).
Współczesna gospodarka rynkowa wykształciła dwa podstawowe
typy systemów finansowych3. Wśród znawców przedmiotu można także
znaleźć opinię, iż przejście od opisanego wyżej etapu rozwoju systemu finansowego od kapitalizmu właścicielskiego do kapitalizmu menedżerskiego
może przyjąć jedną z dwóch form4. Są nimi:
1. system kontynentalny – znany też jako system bankowo zorientowany
(bank-oriented financial system), niemiecko-japoński lub reński
(nadreński);
2. system angloamerykański – zwany także systemem opartym na funkcjonowaniu rynków papierów wartościowych (market-based system)
lub anglosaskim. Tabela 1 opisuje charakterystyczne cechy każdego
z ww. systemów.
Pierwszy z wymienionych typów systemów finansowych funkcjonuje w Niemczech, Japonii i Korei Południowej, drugi zaś w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Kanadzie5.
3.
3
E. Lehmann, J. Weigand, Does the governed corporation perform better? Governance structures and corporate performance in Germany, European Finance Review 2000, no 4, p. 157-195.
4
T.M. Rybczyński, Giełdowe bitwy i keiretsu, Życie Gospodarcze 1999, nr 36, s. 42-43.
5
K. Czerkas, Konwencja światowych systemów finansowych – analiza zjawiska i jego
skutków dla polskiego systemu finansowego, Bank i Kredyt 1998, nr 9, s. 103.
Modele systemów bankowych na świecie jako przejaw kultury organizacyjnej
165
Tab. 1. Cechy charakterystyczne systemu angloamerykańskiego i kontynentalnego
System angloamerykański
System kontynentalny
Instrumenty finansowe
– Bogactwo instrumentów finanso- – Mniejsze rozpowszechnienie instruwych o charakterze bezpośrednim, mentów finansowych związanych z rynzwiązanych z rynkiem kapitałowym. kiem kapitałowym.
– Duży udział papierów wartościo- – Duży udział obligacji rządowych
wych posiadanych przez gospodar- wśród papierów wartościowych oraz instwa domowe i podmioty gospodar- strumentów finansowych o charakterze
cze.
pośrednim np. kredyty bankowe.
– Duża liczba i skłonność do tworze- – Mniejsze rozpowszechnienie innowania innowacji finansowych i nowych cji finansowych.
typów transakcji terminowych.
– Niska skłonność do tworzenia innowacji i nowych typów transakcji terminowych.
Rynki finansowe
– Duża rola rynku kapitałowego, – Mniejsze znaczenie rynku kapitałogiełdy papierów wartościowych, ob- wego, giełd papierów wartościowych
rotu pozagiełdowego.
i mniejsza ich różnorodność.
– Płynny charakter rynku kapitało- – Duża rola banków komercyjnych
wego.
w transakcjach rynku kapitałowego
– Mniejsza koncentracja obrotu gieł- i znaczna koncentracja wśród nich obrodowego.
tu giełdowego.
– Główna rok rynku kapitałowego – Główna rola banków komercyjnych
w mobilizacji alokacji zasobów fi- w alokacji zasobów finansowych w gonansowych w gospodarce.
spodarce.
Instytucje finansowe
– Wysoki stopień specjalizacji tych – Niski stopień specjalizacji tych instyinstytucji.
tucji.
– Duża ich liczba i różnorodność – Mniejsza ich różnorodność i liczba.
(inwestorzy instytucjonalni, fundusze – Istnienie banku uniwersalnego, łącząemerytalne, towarzystwa wspólnego cego usługi bankowości komercyjnej
inwestowania).
i inwestycyjnej, a przedsiębiorstwami.
– Rozdzielenie bankowości inwesty- – Nacisk na długookresową działalność
cyjnej od bankowości komercyjnej. pożyczkową.
– Małe rozpowszechnienie banków – Istnienie udziału banków komercyjuniwersalnych.
nych w kapitale przedsiębiorstw.
– Nacisk na krótkookresowe, pasywne stosunki między instytucjami
a przedsiębiorstwami.
166
Zbigniew Klimiuk
– Nacisk na krótkoterminową działalność pożyczkową.
– Brak powiązań kapitałowych banków z podmiotami gospodarczymi.
Regulacje prawne
– Istnieją elastyczne regulacje doty- – Bariery w tworzeniu i stosowaniu inczące tworzenia i stosowania innowa- nowacji finansowych.
cji finansowych
– Mniejsza rola samoregulacji rynku
– Duża rola samoregulacji rynku ka- kapitałowego.
pitałowego.
Źródło: Z. Polański, System finansowy, W: System finansowy w Polsce, Lata
dziewięćdziesiąte, (red.) B. Pietrzyk, Z. Polański, Warszawa 1998.
1. System angloamerykański (anglosaski)
W procesie historycznego rozwoju na świecie ukształtowały się dwa
zasadnicze modele systemu bankowego – model anglosaski i kontynentalny.
Model kontynentalny, nazywany też niemiecko-japońskim, oparty jest na
koncepcji banku uniwersalnego, łączącego w jednej strukturze bankowość
depozytowo-kredytową (komercyjną) z bankowością inwestycyjną. Model
anglosaski powstał w Wielkiej Brytanii i upowszechnił się także w innych
krajach anglojęzycznych. W latach 1933-1999, a więc od momentu uchwalenia ustawy Glass-Steagall Act, wprowadzającej zakaz łączenia bankowości komercyjnej z bankowością inwestycyjną, aż do praktycznie uchylenia
jej w 2000 r. na mocy Gramm-Leach-Billey Act, dopuszczającej tworzenie
holdingów finansowych, model ten istniał również w Stanach Zjednoczonych6. Odseparowanie w USA banków depozytowo-kredytowych od działalności na rynku kapitałowym, czyli od transakcji w dziedzinie emisji i obrotu papierami wartościowymi, było reakcją na Wielki Kryzys (1929-1932),
którego przyczyn upatrywano m.in. w spekulacji giełdowej prowadzonej
przez banki bez zachowania należytej ostrożności i troski o wkłady oszczędnościowe powierzone im przez deponentów.
W modelu anglosaskim tradycyjnie banki depozytowo-kredytowe
nie działają na rynku kapitałowym, na którym dominują banki inwestycyjne,
fundusze emerytalne, towarzystwa ubezpieczeniowe i specjalne instytucje
kredytu długoterminowego, takie jak banki hipoteczne i towarzystwa bu-
6
B. Shull, Financial Modernization Legislation in the United States. Background and implications, UNCTAD, Discussion Paper, 30 September 2000 r., nr 151, s. 14-36.
Modele systemów bankowych na świecie jako przejaw kultury organizacyjnej
167
dowlane7. Bardzo ważną rolę w anglosaskim modelu systemu bankowego
odgrywają banki inwestycyjne, które pełnią wiele funkcji:
 są agentami – maklerami dokonującymi obrotu papierami wartościowymi na zlecenie i na rachunek klientów,
 występują na rynku kapitałowym jako niezależni dealerzy,
 gwarantują emisję papierów wartościowych (underwriting),
 pośredniczą przy plasowaniu na rynku finansowym nowych akcji i obligacji (Initial Public Offerings – IPO) itp.
Niektóre banki inwestycyjne, które unikają określenia „bank”, tak
poszerzyły zakres swojej działalności, że weszły także w sferę aktywności
banków depozytowo-kredytowych. Istniejący od dawna w Wielkiej Brytanii
i wprowadzony w latach trzydziestych XX w. w USA system banków specjalistycznych sprzyjał dynamicznemu rozwojowi rynku kapitałowego jako
alternatywnego w stosunku do kredytów bankowych źródła zasilania finansowego przedsiębiorstw i doprowadził do ukształtowania się silnych banków inwestycyjnych, które z czasem podjęły ekspansję także na rynkach
kapitałowych za granicą.
Jednak z przyjętego rozwiązania, które uniemożliwiło amerykańskim
bankom komercyjnym funkcjonowanie na rynku kapitałowym, często utożsamianym z Wall Street, banki te nie były zadowolone i szczególnie
w dwóch ostatnich dekadach XX w. podjęły na różnych forach publicznych
walkę o uchylenie ustawy Glassa-Steagalla8. Menedżerowie banków byli
coraz bardziej przekonani, że lepszy jest system bankowy oparty na bankach
uniwersalnych i na różne sposoby próbowali obejść prawo bankowe ograniczające zakres prowadzonej działalności. Podejmowali m.in. aktywność na
rynkach zagranicznych, gdzie nie obowiązywały ograniczenia dotyczące zakresu prowadzonej działalności. Do tego samego celu zmierzało łączenie się
banków o bardzo zróżnicowanym profilu działalności, czego ewidentnym
przykładem była przeprowadzona w 1998 r. fuzja Citicorp i Travelers,
i powstanie w efekcie Citigroup9. Od 2000 r. w USA możliwe jest już legalne łączenie transakcji w dziedzinie bankowości depozytowo-kredytowej
z transakcjami w zakresie bankowości inwestycyjnej i ubezpieczeniami. Tak
7
J.G. Nellis, K.M. McCaffery, R.W. Hutchinson, Strategic challenges for the European
banking industry in the new millennium, International Journal of Bank Marketing 2000, nr
18/2, s. 53 i następ.
8
Z. Klimiuk, Globalizacja systemów bankowych, Red. B. Liberska, Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, Warszawa 2002, s. 206-235.
9
Z. Klimiuk, Małe i średnie banki w Polsce i na świecie wobec problemu globalizacji, Bezpieczny Bank 2001, nr 3/4, s. 11-29.
168
Zbigniew Klimiuk
więc stworzone zostały podstawy prawne nie tylko dla systemu bankowości
uniwersalnej, ale także dla bancassurance. Jednocześnie w latach osiemdziesiątych w Europie kontynentalnej, przy utrzymaniu orientacji na uniwersalizm banków, zostały wprowadzone normy ostrożnościowe zmuszające banki do rozważnego angażowania się i operowania na rynku kapitałowym. Posunięcia te, podobnie jak zmiany w bankowości amerykańskiej,
sprawiły, iż pod koniec XX w. różnice między bankowością europejską
i amerykańską zaczęły się zmniejszać.
2. System niemiecko-japoński (kontynentalny)
W modelu niemiecko-japońskim (kontynentalnym) zakres działalności banków nie ma istotnych ograniczeń o charakterze prawnym. W związku
z tym banki mogą pośrednio bądź bezpośrednio prowadzić działalność
w sektorze ubezpieczeniowym, inwestycyjnym i w innych obszarach systemu finansowego. Banki mogą także nabywać bez ograniczeń akcje i udziały
w przedsiębiorstwach niefinansowych. Wskutek tego występują one często
jednocześnie w roli udziałowca i kredytodawcy przedsiębiorstw. Połączenie
tych dwóch funkcji stanowi obok szerokiej działalności finansowej jedną
z cech banków uniwersalnych10. W modelu uniwersalnym banki oferują
swoim klientom, detalicznym bądź instytucjonalnym, różnego rodzaju usługi i produkty finansowe. Zasięg usług największych banków uniwersalnych
ma charakter globalny11.
Na przełomie lat 80. nastąpiła liberalizacja i deregulacja systemu
bankowego w większości państw europejskich. Czynności podejmowane
przez rządy krajów europejskich skierowane były częściowo na znoszenie
istniejących ograniczeń w działalności bankowej. Spowodowało to, że europejski system bankowy bardzo szybko ewoluował w kierunku modelu
bankowości uniwersalnej. Ostatecznie na obszarze Unii Europejskiej model
ten został usankcjonowany Drugą Dyrektywą Bankową (Second Banking
Directive) oraz Dyrektywą o Usługach Finansowych (Directive on Investment Services) przez Komisję Europejską w dniu 15 grudnia 1993 r. Obowiązująca od 1 stycznia 1993 r. Druga Dyrektywa Bankowa wprowadziła
również zasadę jednej licencji bankowej (single banking licence), która wy-
10
O. Kowalczewski, Bankowość uniwersalna. Zmiany strukturalne we współczesnych systemach bankowych, Warszawa 2003, s. 51.
11
G. Gorton and F.A. Schmid, Universal banking and the performance of German firms,
Journal of Financial Economics 2000, nr 58, s. 29-80.
Modele systemów bankowych na świecie jako przejaw kultury organizacyjnej
169
dawana jest przez organ państwa pochodzenia banku12. Zasada tylko jednej
licencji umożliwia bankom utworzenie swoich oddziałów i oferowanie szerokiego zakresu usług finansowych na terenie innych państw członkowskich. Wynikający stąd proces ujednolicania systemów finansowych w UE
spowodował, że system banków uniwersalnych stał się standardem na tym
obszarze. Aby utrzymać konkurencyjność narodowych instytucji finansowych, inne kraje wysoko uprzemysłowione zmuszone były do liberalizacji
swoich systemów bankowych. W 1987 r. system banków uniwersalnych
wprowadziła Kanada, a w trzy lata później reformy w tym kierunku były
prowadzone w większości państw azjatyckich. Za etap ich zakończenia
można uznać marzec 1998 r., gdy w Japonii13 zniesiono zakaz tworzenia
w systemie finansowym tzw. czystych spółek holdingowych (pure holding
companies). Są to spółki, których aktywa w ponad 50% składają się z innych instytucji finansowych14. W tym procesie ostatnim krajem, który
wprowadził system, banków uniwersalnych są Stany Zjednoczone. Dopiero
12 października 1999 r. prezydent Bill Clinton podpisał ustawę GrammLeach-Bliley Financial Modernization Act (GLB), która umożliwiła od marca 2000 r. tworzenie banków uniwersalnych w formie holdingu (financial
holding company). Po ponad sześćdziesięciu latach od uchwalenia ustawy
Glass-Steagall Ad w 1933 r., która wprowadziła system specjalistyczny,
Stany Zjednoczone znów należą do państw o systemie banków uniwersalnych.
Wprowadzenie systemu banków uniwersalnych w większości krajów uprzemysłowionych spowodowane było słabnącą pozycją banków specjalistycznych w systemie finansowym. Spadek dochodów odnotowywały
w szczególności tradycyjne instytucje bankowe, których działalność ograniczała się do przyjmowania depozytów i udzielania kredytów. Słabnąca pozycja banków wynikała z rosnącej konkurencji ze strony finansowych i niefinansowych podmiotów. Dlatego większość banków, aby utrzymać dochodowość, zmuszona była rozszerzyć zakres swoich usług. Część z tych instytucji zdecydowała się ograniczyć i skoncentrować wyłącznie na pośredniczeniu w usługach. Wskutek tego we współczesnym systemie banków uni-
12
O. Kowalczewski, op. cit., s. 51.
Z. Klimiuk, Zmiany i restrukturyzacja japońskiego systemu bankowego w latach 90. XX
w. i po 2000 roku, Zeszyty Naukowe Warszawskiej Szkoły Zarządzania-Szkoły Wyższej
2015, nr 1 (20), s. 23-79.
14
K. Jackowicz, Procesy konsolidacji i restrukturyzacji działalności japońskich banków,
Narodowy Bank Polski, maj 2001, s. 4.
13
170
Zbigniew Klimiuk
wersalnych wyróżniamy trzy formy instytucji finansowych: specjalistyczne,
supermarkety produktów finansowych oraz banki uniwersalne15.
Deregulacja systemu finansowego w kierunku systemu banków uniwersalnych nie oznacza, że wszystkie banki będą miały w przyszłości charakter uniwersalny. W przyszłym systemie bankowym wiele instytucji zachowa swój dotychczasowy specjalistyczny charakter. Będą one działać
w obszarze nisz rynkowych, oferując usługi i produkty o wysokiej wartości
dodanej. Do tych instytucji należeć będą na przykład prywatne banki (private banks), które zarządzają aktywami zamożnych klientów. Obok nich działać będą banki bądź instytucje, które powołane zostały do świadczenia specjalistycznych usług wybranym klientom. Do tej grupy zaliczyć można banki hipoteczne oraz spółdzielcze czy też kasy lub towarzystwa oszczędnościowe. Część z tych instytucji, w związku z dużą skalą ich działalności
przy zachowaniu specjalizacji, zadecyduje o dalszym utrzymaniu swojego
dotychczasowego charakteru w systemie bankowym. Instytucje te będą jednak ciągle podlegać procesom konsolidacyjnym, aby sprostać rosnącej konkurencji ze strony dużych, globalnych banków uniwersalnych.
Możliwa jest denominacja systemu finansowego przez supermarkety
produktów finansowych. Właściwością supermarketów finansowych jest
ograniczenie swojej działalności wyłącznie do pośrednictwa w sprzedaży
usług finansowych16. Natura tych podmiotów ma głównie charakter detaliczny. W sensie prawnym supermarkety finansowe nie są bankami, czyli
nie posiadają licencji bankowej, pełniąc tylko rolę pośrednika między licencjonowanymi instytucjami finansowymi a ich klientami. Stąd pojęcie banków uniwersalnych nie ma bezpośredniego zastosowania do supermarketów, ale jednocześnie mogą one zostać uznane za ich głównych konkurentów w systemie finansowym. Obok pośrednictwa w alokacji wolnych środków supermarkety mogą w przyszłości przejąć od banków funkcje rozliczeniowe. Obrót aktywami będzie się natomiast odbywać tylko na rynku wtórnym. Ponieważ zakres działalności tych podmiotów ogranicza się głównie
do pośredniczenia, nie występuje w nich zjawisko braku dopasowania aktywów i pasywów w bilansie17. Dlatego ryzyko ich działalności oraz wymagania kapitałowe powinny być niższe niż w tradycyjnych instytucjach finansowych. Aby supermarkety mogły stać się dominującym podmiotem
w przyszłości, rynki finansowe muszą ewoluować do tego stopnia, ażeby
15
O. Kowalczewski, op. cit., s. 52.
R. Elsas, Die Bedeutung der Hausbank. Eine ökonomische Analyse, Wiesbaden 2001.
17
Ibidem, s. 33.
16
Modele systemów bankowych na świecie jako przejaw kultury organizacyjnej
171
móc dokonać sekurytyzacji każdego z występujących ryzyk w gospodarce 18.
W systemie finansowym występuje zbyt duże zróżnicowanie indywidualnych potrzeb klientów, którzy oczekują dopasowanych do ich potrzeb usług
i produktów. Działalność supermarketów oznaczałaby standaryzację
wszystkich usług i produktów finansowych. Wiele produktów na tym etapie
rozwoju rynków finansowych nie spełnia takich kryteriów, w tym na przykład ubezpieczenia majątkowe oraz na życie. Oznaczałoby to także odejście
od tendencji występujących obecnie w gospodarce, gdzie klienci oczekują
osobistego zaangażowania i doradztwa w zakresie zarządzania ich aktywami. Wskutek tego należy uznać, że w przyszłości wiele instytucji może
przyjmie charakter supermarketów, ale ich rola będzie nadal drugorzędna.
We współczesnym systemie bankowym możemy także zaobserwować silną tendencję do tworzenia uniwersalnych banków o zasięgu globalnym. W przyszłości instytucje te mogą być dominującymi podmiotami
w systemie finansowym. Sprzyjać temu będzie zjawisko transgranicznych
procesów konsolidacyjnych banków z równoczesnym łączeniem się ich
z instytucjami finansowymi o charakterze komplementarnym. System banków uniwersalnych ewaluował w każdym z państw w odmienny sposób.
Dlatego wykazuje indywidualne cechy i charakteryzuje się odmienną strukturą. Należy wyróżnić cztery podstawowe modele działalności banków uniwersalnych w systemie finansowanym:
 pełny,
 niemiecki,
 brytyjski,
 amerykański.
Pełny model banku uniwersalnego (full integrated universal bank)
zakłada integrację wokół banku wszystkich produktów i usług finansowych.
Na zintegrowany zakres aktywności tej instytucji składa się działalność: depozytowo-kredytowa, maklerska, emisja i obrót papierami wartościowymi,
instrumentami pochodnymi oraz walutami obcymi, zarządzanie aktywami
na rzecz klientów, usługi doradcze i inwestycyjne oraz ubezpieczenia. Stanowi to tylko podstawowy zakres działalności banku uniwersalnego, która
może być uzupełniona o dodatkowe usługi finansowe, np. bankowość hipoteczną czy też zarządzanie nieruchomościami. W praktyce model pełnego
banku uniwersalnego nie występuje. W większości państw istnieją ograniczenia prawne w zakresie możliwości integracji instytucji finansowych
w jednym podmiocie. W niemieckim modelu banku uniwersalnego działal18
R. Elsas, op. cit., s. 54.
172
Zbigniew Klimiuk
ność bankowa połączona jest z inwestycyjną w jednym podmiocie. Bank
prowadzi pozostałe usługi finansowe wykorzystując do tego spółki zależne.
W szczególności dotyczy to działalności ubezpieczeniowej, czego wymaga
prawo w większości państw19.
Ekonomiczną funkcją banków inwestycyjnych jest dostarczanie kredytów. Zadłużenie bankowe stanowi najważniejsze pojedyncze źródło finansowania zewnętrznego w przypadku korporacji w Niemczech, jak
i w wielu innych krajach. Gdy analizujemy firmy nienotowane w obrocie
giełdowym, waga kredytu bankowego staje się jeszcze większa, natomiast
rola długu bankowego jako środka wywierania przez bank wpływu przez
bezpośrednie udziały w kapitale akcyjnym, reprezentacja w radzie nadzorczej czy głosowanie z upoważnienia może zostać w tym momencie pominięte. Powodem takiej decyzji jest fakt, że zjawiska te są nieistotne w przypadku małych i średnich firm z uwagi na ich formę prawną i całkowity brak
kapitału notowanego w publicznym obrocie giełdowym 20. Hausbank jest
postrzegany jako najważniejszy kredytodawca firmy, dysponujący szerszym
i szybszym dostępem do informacji, niż banki działające „z dystansu”. Często mówi się nawet, że „bank domowy” ponosi „specjalną odpowiedzialność” w sytuacji popadnięcia kredytobiorcy w tarapaty finansowe.
Teoretyczna koncepcja „kredytów opartych o relacje” jest definiowana jako wyrazisty długoterminowy kontrakt pomiędzy bankiem i dłużnikiem. Z uwagi na uzyskiwanie informacji i powtarzające się interakcje
z kredytobiorcą, bank taki gromadzi niedostępne publicznie informacje. Ów
przywilej informacyjny wiąże ze sobą obu partnerów – bank i dłużnika. Podobieństwa pomiędzy kredytami opartymi o relacje oraz koncepcją „banku
domowego” poprzez bliskie i ciągłe interakcje firma może zapewnić kredytodawcy wystarczające informacje i głos w sprawach firmy, co prowadzi do
obniżenia kosztu kredytu i zwiększa jego dostępność.
Banki takie są traktowane jako ponoszące specjalną odpowiedzialność wobec mających problemy kredytobiorców. Problemy finansowe to sytuacja, w której firmy nie są w stanie wypełniać bieżących zobowiązań i potrzebują szybko płynności. W takich sytuacjach, długookresowa perspektywa związana z kredytodawcą działającym w oparciu o relację, jego przywileje informacyjne oraz koszty zmiany źródła finansowania mogą prowadzić
19
F. Elsas and J.P. Krahnen, Universal Banks and Relationships with Firms, in: J.P. Krahnen, R.H. Schmidt, The German Financial System, Oxford 2004, s. 127-226.
20
Z. Klimiuk, Globalizacja systemów bankowych a bankowość niemiecka, japońska i islamska, Lublin 2006, s. 221.
Modele systemów bankowych na świecie jako przejaw kultury organizacyjnej
173
do podejmowania przez banki różnych decyzji w odniesieniu do kluczowej
kwestii, jaką jest decyzja o kontynuacji lub zaniechaniu kredytowania.
Jeśli bank posiada publicznie niedostępne i przypuszczalnie dokładniejsze informacje dotyczące aktualnej kondycji ekonomicznej kredytobiorcy i jej perspektyw, podejmie inne decyzje w sytuacji, gdy kredytobiorca
znajduje się w tarapatach finansowych. W tej sytuacji kredytodawca musi
zdecydować, czy nadal dostarczać kredytowanie (czy też nawet zwiększyć
podaż środków kredytowych w celu ratowania kredytobiorcy), czy też zaprzestać kredytowania (co często oznacza zakończenie funkcjonowania firmy)21. W tym celu kredytodawcy muszą ocenić, czy kryzys ma przejściowy,
czy też trwały charakter, m.in. czy projekty inwestycyjne realizowane przez
kredytowane przedsiębiorstwo są efektywne, czy też np. owe bankructwo
ma charakter strategiczny. Jeśli projekty te mają nadal dodatnią wartość bieżącą netto, efektywną decyzją będzie udzielenie pomocy, czyli kontynuacja
„relacji”. Jeśli projekty kredytobiorcy są złej jakości, efektywna decyzja będzie polegać na zaprzestaniu kredytowania. Oczywiście sama efektywność
nie pozwala do końca przewidzieć rzeczywistego zachowania kredytodawcy. Ale jeśli kredytodawcy „relacyjni” mają lepszy dostęp do informacji
(tj. bardziej precyzyjnych informacji) o kredytowanej firmie, będą podejmować bardziej efektywne decyzje, czyli będą bardziej skłonni do kontynuowania współpracy, gdy kredytobiorca jest wiarygodnym partnerem i jej
przerwania, gdy występuje sytuacja odwrotna22. Można uważać to jako
swego rodzaju ubezpieczenie od trudnej sytuacji, gdzie kredytobiorca zaciąga kredyt oparty o relację z bankiem, co pozwala bankowi na podejmowanie
bardziej efektywnych decyzji w sytuacji trudności finansowych przedsiębiorstwa.
Wśród wyróżnionych modeli niemiecki bank uniwersalny w swojej podstawowej formie jest najbardziej zbliżony do modelu pełnego. Niemiecki model banku uniwersalnego występuje oprócz Niemiec, na terenie:
Francji, Hiszpanii, Holandii, Szwajcarii oraz Włoch. W krajach tych podstawowa struktura banków uniwersalnych jest bardzo do siebie zbliżona23.
Występujące różnice dotyczą działalności określonej jako inna finansowa
oraz niefinansowa. W Szwajcarii prawo ogranicza bankom angażowanie się
w podmioty gospodarcze z sektora budowlanego łącznie ze świadczeniem
usług w tym zakresie. Natomiast we Włoszech długo zabronione były po-
21
Z. Klimiuk, op. cit., s. 223.
Ibidem.
23
J. Cauals, Strategie konkurencyjne w europejskiej bankowości, Warszawa 1997, s. 189.
22
174
Zbigniew Klimiuk
wiązania kapitałowe banków z podmiotami gospodarczymi24. Istniejące
ograniczenia prawne w poszczególnych krajach powodują, iż kontynentalne
banki uniwersalne utrzymują nadal zróżnicowaną strukturę działalności.
Trzecim wyróżnionym modelem jest brytyjski model banku uniwersalnego. W modelu tym bank komercyjny występuje samodzielnie. Całą
swoją działalność, w tym w zakresie obrotu papierami wartościowymi oraz
ubezpieczenia, wykonuje on poprzez swoje spółki zależne. Oddzielenie
działalności komercyjnej banku od pozostałych usług finansowych sprzyja
zachowaniu ich samodzielności i charakteru specjalistycznego. Struktura ta
powoduje, że ewentualne kłopoty finansowe w spółkach zależnych nie
wpływają bezpośrednio na podstawową działalność banku bądź jego spółek.
Z drugiej strony model ten nie wykorzystuje w pełni korzyści płynących
z integracji usług finansowych w jedynym podmiocie. Struktura brytyjskiego modelu banku uniwersalnego jest wykorzystywana w większości krajów
azjatyckich, w Kanadzie oraz w Australii. Analogicznie jak w przypadku
modelu niemieckiego banku uniwersalnego, możemy zaobserwować jego
nieco odmienną strukturę w poszczególnych państwach. Po II wojnie światowej na terenie Japonii został przyjęty amerykański system finansowy,
w którym obowiązywała wtedy ścisła specjalizacja i podział banków. Szybki wzrost gospodarczy w Japonii i towarzyszący mu wzrost zapotrzebowania na kapitał były przyczyną ponownego zbliżenia się przedsiębiorstw do
krajowych banków. Skutkiem tego było przyjęcie niemieckich rozwiązań
o silnych relacjach z kredytowanymi przedsiębiorstwami. Powstałe w ten
sposób banki uniwersalne zgrupowane są teraz często wokół konglomeratów przemysłowych określanych jako keiretsu. Rozwój banków uniwersalnych ukierunkowany przez japońskie przedsiębiorstwa spowodował, że
dysponują one często kilkoma spółkami zależnymi działającymi w tym samym obszarze usług finansowych. Na skutek tego spółki te konkurują między sobą na rynku usług finansowych. Trwający ponad dziesięć lat kryzys
gospodarczy wywołał jednak falę restrukturyzacyjną wśród japońskich banków uniwersalnych. Reorganizacja ich działalności ukierunkowana jest na
zwiększenie rentowności poprzez konsolidację spółek zależnych oraz eliminację spółek niedochodowych25.
Ostatnim modelem jest najmłodszy – amerykański model banku
uniwersalnego. Na terenie Stanów Zjednoczonych działalność banków
uniwersalnych była skutecznie ograniczana od samego początku. Wpływ na
to miały czynniki polityczno-kulturowe, co wyrażało się obawą przed kon24
25
J. Cauals, op. cit., s. 190.
Ibidem, s. 192.
Modele systemów bankowych na świecie jako przejaw kultury organizacyjnej
175
centracją kapitałów w gospodarce. Bankowość uniwersalna kojarzona była
z koncentracją kapitałów, co skutecznie ograniczało jej rozwój. Stany Zjednoczone, wzorując się na doświadczeniach brytyjskich, szybko ustanowiły
rynek kapitałowy, co doprowadziło do wczesnego podziału i specjalizacji
banków komercyjnych oraz inwestycyjnych. W 1864 r. uchwalono ustawę
The National Bainking, która zakazywała bankom komercyjnym bezpośredniego uczestniczenia w działalności inwestycyjnej oraz ubezpieczeniowej.
Zakaz ten nie dotyczył jednak firm ubezpieczeniowych, które szybko rozwinęły własną działalność bankową i inwestycyjną26. Dopiero w 1906 roku
ograniczono ich aktywność, a tym samym został zatrzymany trend ku uniwersalizacji. Wiele instytucji finansowych, wykorzystując spółki zależne
i przyjmując tym samym formę holdingu finansowego, skutecznie obchodziło istniejące uregulowania prawne. Ostatecznie zjawisko to zatrzymano
w 1933 roku, w następstwie Wielkiego Kryzysu lat 30., kiedy upadłość
ogłosiło ponad dziewięć tysięcy banków27. Wówczas uchwalono ustawę
Glass-Steagall Act. Odwrócenie tej tendencji nastąpiło dopiero w latach 80.,
a ostatnim krokiem w kierunku bankowości uniwersalnej była ratyfikacja
ustawy GLB pod koniec 1999 roku. Ustawa ta umożliwiła działalność banków uniwersalnych w formie instytucji holdingu finansowego (financial
holding company – FHC). Zniosła ona tym samym istniejący podział na
segmenty w systemie finansowym i zakaz łączenia ich z sektorem bankowości. Odtąd banki poprzez holding finansowy mogą prowadzić usługi finansowe, w tym działalność inwestycyjną oraz ubezpieczeniową. Przyjęcie
struktury holdingu dla działalności banków uniwersalnych nawiązuje do
rozwiązań sprzed 1933 r. W okresie Wielkiego Kryzysu spośród dziewięciu
tysięcy banków, które zmuszone były ogłosić upadłość, tylko dziesięć stanowiły banki uniwersalne. Banki uniwersalne, które zmuszone były ogłosić
upadłość, charakteryzowały się bardzo słabo rozwiniętą działalnością. Wynika stąd, że wbrew wcześniejszym poglądom banki uniwersalne, ze względu na dywersyfikację swoich aktywów, można uznać za bardziej stabilne
i bezpieczne niż banki specjalistyczne.
Holding składa się ze spółki-matki, która kontroluje poszczególne
obszary aktywności, w tym działalność bankową. Spółka-matka oraz działalność bankowa podlegają nadzorowi systemu rezerw federalnych. Inne
spółki finansowe nadzorowane są przez odpowiedzialne za nie organy państwowe. Amerykański bank uniwersalny może wykonywać wszystkie usługi
finansowe bądź do nich zbliżone, ale nie mogą się one charakteryzować wy26
27
W.Z. Jaworski (red.), Współczesny bank, Warszawa 1998, s. 117.
Ibidem, s. 118.
176
Zbigniew Klimiuk
sokim stopniem ryzyka. Mimo odrębności funkcjonalnej podmiotów, prawo
zezwala na łączenie działalności włącznie ze sprzedażą wspólnych produktów (cross-marketing-selling). Ponadto osoby będące w zarządzie spółkimatki mogą pełnić tę funkcję także w zależnych instytucjach finansowych.
Amerykański model bankowości w przeciwieństwie do innych modeli zakazuje działalności niebankowej (commercial activity). Podmioty, które dokonały przekształcenia w holding finansowy, muszą pozbyć się akcji i udziałów spółek komercyjnych w ciągu dziesięciu lat. Zakaz ten stanowi charakterystykę amerykańskiego modelu banku uniwersalnego i nie jest spotykany
w tej formie w innych systemach banków uniwersalnych.
We współczesnych systemach bankowych zasadnicza różnica występuje w poziomie dopuszczalności uniwersalizacji oraz zakresu świadczonych usług, a w szczególności możliwości nabywania udziałów w podmiotach niefinansowych. Na tym tle można wyróżnić dwa najczęściej spotykane rozwiązania w systemach bankowych. W pierwszym uniwersalizacja dopuszczalna jest na poziomie podmiotu z licencją bankową. W swojej postaci
przypomina ono niemiecki model banku uniwersalnego. W drugim przypadku uniwersalizacja dozwolona jest w systemach bankowych wyłącznie
na poziomie grupy kapitałowej, co ma miejsce między innymi w Stanach
Zjednoczonych. Ponadto możliwość świadczenia usług przez banki uniwersalne jest niejednorodna. Obowiązujące w systemach bankowych rozwiązania są w tym zakresie także bardzo zróżnicowane. Dodatkowo na obecną
strukturę banków uniwersalnych zasadniczy wpływ ma kształt modelu,
z którego się one pierwotnie wywodzą, co przyczynia się do dużego ich
zróżnicowania w poszczególnych systemach bankowych na świecie.
W żadnym z dotychczasowych państw nie zezwolono na działalność pełnego modelu banku uniwersalnego28.
Działalność banków uniwersalnych nie oznacza końca specjalizacji
w systemie finansowym. Bankowość uniwersalna oznacza wyłącznie możliwość połączenia aktywności bankowej z innymi elementami działalności
finansowej bądź niefinansowej w jednym podmiocie. Składniki te zachowują jednak samodzielność i działalność o charakterze specjalistycznym. Zakres połączeń elementów, ich kształt i struktura banków uniwersalnych mają swój własny charakter w poszczególnych państwach. Spowodowane jest
to uwarunkowaniami historycznymi, kulturalnymi, prawnymi, a w szczególności ekonomicznymi. System ten nadal znajduje się w fazie rozwoju,
a współczesne banki uniwersalne poszukują obecnie optymalnej dla siebie
28
A. Hackethal, How unique are US banks? The role of banks in five major financial system, Journal of Economics and Statistics 2001, vol. 221, s. 592-919.
Modele systemów bankowych na świecie jako przejaw kultury organizacyjnej
177
struktury organizacyjnej pod względem ryzyka i rentowności. Oznaką tych
przemian są trwające ciągle restrukturyzacje w bankach uniwersalnych i innych instytucjach finansowych. W 2002 r. niemiecki Deutsche Bank rozpoczął pełną reorganizację swej działalności. Planowana struktura banku zakładała jego podział według grup klientów oraz sprzedaż działalności ubezpieczeniowej. Deutsche Bank zamierzał ograniczyć się wyłącznie do pośrednictwa w obszarze usług i produktów ubezpieczeniowych. Sprzedaż
produktów ubezpieczeniowych w tym przypadku będzie odbywać się wyłącznie na bazie aliansu29. Natomiast amerykański bank uniwersalny Citicorp zadecydował się na wyodrębnienie ze swej działalności ubezpieczeń
majątkowo-osobowych i sprzedaży ich na giełdzie. Na decyzję tę wpłynęła
niska rentowność. Możemy zaobserwować, że dotychczas nie wykształciła
się optymalna struktura działalności i organizacyjna współczesnego banku
uniwersalnego. Należy podkreślić, iż nie przesądzona jest jeszcze przyszła
rola banków i innych instytucji specjalistycznych w systemie finansowym.
Jeżeli uniwersalizm nie da wyraźnych korzyści w średniej i długiej perspektywie w praktyce, to zostanie on zastąpiony przez coś, co można nazwać
wielospecjalizacją banków. Pod tym pojęciem należy rozumieć świadczenie
przez bank różnych, ale niezwykle staranie wyselekcjonowanych rodzajów
usług finansowych30.
Systemy finansowe a rozwój gospodarczy:
Niemcy w porównaniu z Wielką Brytanią
Już przed I wojną światową ekonomiści porównywali niemiecki
„kapitał finansowy”, który charakteryzował się długoterminową współzależnością pomiędzy bankami a przemysłem, z bardziej odległymi, czy typowo „na wyciagnięcie ręki”, stosunkami pomiędzy bankami a przemysłem
w Wielkiej Brytanii. W 1910 r. związek pomiędzy tymi instytucjonalnymi
różnicami oraz „opóźnienie” przemysłu w Wielkiej Brytanii (w porównaniu
z Niemcami oraz USA) było przedmiotem analizy niemieckiego ekonomisty
R. Hilferdinga31. Od tamtej pory cały szereg pytań i raportów nadał temu
tematowi statut zwyczajnego32. W połowie lat 90. XX w. W. Hutton33 udowadniał, że „słabość gospodarki Wielkiej Brytanii – szczególnie poziom
29
A. Hackethal, op. cit., s. 60.
Ibidem, s. 60.
31
R. Hilferding, Kapitał finansowy, Warszawa 1958.
32
R. Henderson, European Finance, London 1993, s. 259.
33
W. Hutton, The State We Are In, London 1995, s. 300-303.
30
178
Zbigniew Klimiuk
i charakter inwestowania – wynikał z systemu finansowego. W Niemczech
system finansowy podtrzymywał przemysł – firmy spoza sektora finansowego – oraz był źródłem mocy gospodarczej”. Jednak Fischer oraz Edwards
w swoich wnioskach dotyczących analizy systemu oraz przemysłu Niemiec
stwierdzili: „ogólnie przyjęta opinia o przewagach niemieckiego systemu
finansowego co do inwestowania, w stosunku do możliwości zewnętrznego
finansowania dla firm oraz dla kontroli korporacyjnej, nie potwierdza się na
podstawie analizy dostępnych dowodów”34.
Relacja finanse – gospodarka w rożnych państwach jest różnorodna
w zależności od natury systemu finansowego – w szczególności od odpowiedniej roli długu oraz aktywów – również zależy od modelu regulacji
korporacyjnej. Niemiecki oraz brytyjski system finansowy często przeciwstawiane są jako „bankowy” oraz „rynkowy”. Wielka Brytania posiada rozwiniętą „kulturę aktywów”, a także „doświadczony” rynek papierów wartościowych. W Niemczech preferencje oddawane są zabezpieczeniom w postaci stałego przychodu, a rynek papierów wartościowych jest stosunkowo
słabo rozwinięty. W porównaniu z niemieckimi giełdami papierów wartościowych brytyjskie rynki papierów wartościowych miały prawie dwa razy
więcej notowanych firm, a także prawie podwójny obrót oraz kapitalizację
rynkową. W 2003 r. relacja poziomu kapitalizacji rynku papierów wartościowych do PKB wynosiła 25% w Niemczech w porównaniu z 127%
w Wielkiej Brytanii. W Wielkiej Brytanii banki odgrywają niewielką rolę
w zarządzaniu korporacyjnym. Firmy brytyjskie mają jednoszczeblowy zarząd, gdzie reprezentacja banków jest minimalna. W Niemczech w zarządzaniu korporacyjnym banki są właścicielami, a także pełnią funkcje nadzorcze. Większe firmy sektora prywatnego i przedsiębiorstwa państwowe
mają dwuszczeblowy zarząd: szczebel managerów oraz szczebel nadzorców, członkami których są przedstawiciele akcjonariuszy oraz pracowników, bankierzy oraz przemysłowcy prezentujący interesy konsumentów
oraz dostawców. Szczebel nadzorców tworzy oraz kontroluje szczebel managerów, a także monitoruje rozwój firmy w interesach pracowników oraz
akcjonariuszy35.
34
J. Edwards, K. Fischer, Banks, finance and investment in Germany, Cambridge 1994,
s. 240.
35
W.R. Emmons, F.A. Schmid, Universal banking, allocation of control rights, and corporate finance in Germany, Federal Reserve Bank of St. Louis Review, July/August 1998,
s. 19-42.
Modele systemów bankowych na świecie jako przejaw kultury organizacyjnej
179
Niemiecki system finansowy
System finansowy w Niemczech jest często określany – na tle innych państw wysoko rozwiniętych – jako unikalny. Jest on zazwyczaj prezentowany jako wzorzec systemu finansowego opartego na sektorze bankowym w odróżnieniu od systemów opartych na rynkach finansowych.
Często również o systemie niemieckim mówi się jako o systemie opartym
na bankowości uniwersalnej. Inną przywoływaną cechą bankowości niemieckiej jest tzw. bankowość oparta na relacjach, czyli bliskich związkach
między bankami (z jednej strony) a przedsiębiorstwami (z drugiej). Można
udowodnić szczególną rolę banków w gospodarce niemieckiej. W przeciwieństwie do banków anglosaskich: a) banki niemieckie pozostają, mimo
narastającej konkurencji i zliberalizowania przepisów, najważniejszym mechanizmem transferu środków od jednostek nadwyżkowych (kredytodawców) do jednostek deficytowych (pożyczkodawców); b) małe i średnie
przedsiębiorstwa, stanowiące podstawę gospodarki niemieckiej funkcjonują
głównie w oparciu o długoterminowe kredyty bankowe; c) banki stanowią
integralną część systemu zarządzania korporacyjnego w Niemczech.
Tradycyjne sektory finansowe opisywane są jako „bankowe” lub
„rynkowe”. Standardowym przykładem systemów „rynkowych” są USA
i Wielka Brytania, podczas gdy Niemcy i Japonia są zazwyczaj traktowane
jako przykłady systemów „bankowych”. Bardzo często podkreśla się pozycję banków w Niemczech jako preferowanej instytucji w finansowaniu działalności gospodarczej w porównaniu z finansowaniem poprzez rynek instrumentów dłużnych i akcji. W porównaniu z Japonią, USA i Wielką Brytanią relacja kredytów w RFN jest znacząco wyższa i odnotowuje wzrost od
1987 r. Zadziwiającym jest faktem, iż w często charakteryzowanej jako
„bankowa” gospodarce japońskiej relacja kredytów komercyjnych w stosunku do PKB kształtuje się poniżej poziomu „rynkowej” gospodarki brytyjskiej. Wzrost wolumenu obligacji przedsiębiorstw potwierdza w pewnym
stopniu konwencjonalną obserwację, z której wynika, iż Wielka Brytania
i w mniejszym stopniu USA są bardziej uzależnione od rynku instrumentów
dłużnych niż Japonia i Niemcy. Analiza kapitalizacji rynku akcji wskazuje
na prawdziwość tezy o tradycyjnie większej orientacji USA i Wielkiej Brytanii, niż ma to miejsce w Japonii i RFN, na rynki kapitałowe. Należy zwrócić uwagę na rozwój sytuacji na rynku finansowym w USA. Dopiero od połowy lat 90. rynek kapitałowy uzyskał rosnące zainteresowanie. Co ciekawe, w końcu poprzedniej dekady firmy japońskie finansowały relatywnie
więcej projektów za pośrednictwem rynków kapitałowych. Tym samym tra-
180
Zbigniew Klimiuk
dycyjna klasyfikacja tych państw jako „rynkowych” lub „bankowych” znajduje wsparcie empiryczne.
Zazwyczaj system „rynkowy” lub „bazujący na rynkach finansowych” posiada trzy cechy charakterystyczne. Po pierwsze rynki kapitałowe
stanowią najważniejszą instytucję pozwalającą na uzyskanie funduszy. Po
drugie działalność hurtowa i detaliczna banków są od siebie ściśle oddzielone. Wreszcie w systemie „rynkowym” rola niebankowych instytucji finansowych jest znacząca. Funkcjonują one zazwyczaj w sposób niezależny od
banków i przejmują część przepływów finansowych w gospodarce. Z drugiej strony, w systemach „bankowych”, to banki dominują w sektorze finansowym. Mogą one podejmować dowolne czynności, co sprzyja rozwojowi
bankowości uniwersalnej. Natomiast rola niebankowych instytucji finansowych jest ograniczona i są one zazwyczaj powiązane z bankami.
H. Herman36 wyjaśnił historycznie niższe znaczenie rynków finansowych w Niemczech w porównaniu z USA, używając dwóch rodzajów argumentacji. Pierwszy wskazuje na różnice w ogólnym charakterze systemów prawnych, a w szczególności na mniej rygorystyczne przestrzeganie
w RFN ochrony prawa własności. Drugi podkreśla z kolei, iż w Niemczech
zdecydowana większość PKB jest wytwarzana przez sektor małych i średnich przedsiębiorstw (MSP), których dostęp do rynków finansowych jest
ograniczony niejako z definicji. Niższe zaawansowanie rozwoju rynków finansowych zostało skwantyfikowane m.in. przez Edwards’a i Fishera37, którzy zbadali źródła finansowania niemieckich firm. Otóż w latach 1950-89
udział kredytów bankowych w finansowaniu wynosił 16-21%, natomiast
udział obligacji i akcji był niewielki (odpowiednio 1% i 2,5%). Przy porównaniu sektora finansowego Niemiec i USA wskazuje się, że o ile w pierwszym z tych państw rynek obligacji miał pewne znaczenie w przypadku sektora publicznego, to był on praktycznie nieistotny w przypadku finansowania przedsiębiorstw. Rynek akcji i instrumentów pochodnych miał jeszcze
bardziej marginalne znaczenie.
Bibliografia
Bogucka-Kisiel E. (red.): Podstawy zarządzania finansami banku komercyjnego, Wrocław 1998.
36
H. Herrmann, The German Financial System and European Monetary Union, Journal of
Asian Economics 2001, nr 12, s. 37-46.
37
J. Edwards, K. Fischer, Banks, finance and investment in Germany, Cambridge 1994.
Modele systemów bankowych na świecie jako przejaw kultury organizacyjnej
181
Cauals J.: Strategie konkurencyjne w europejskiej bankowości, Warszawa
1997.
Czerkas K.: Konwencja światowych systemów finansowych – analiza zjawiska i jego skutków dla polskiego systemu finansowego, Bank i Kredyt
1998, nr 9, s. 103.
Edwards J., Fischer K.: Banks, finance and investment in Germany, Cambridge 1994.
Elsas F., Krahnen J.P.: Universal Banks and Relationships with Firms. In:
J.P. Krahnen and R.H. Schmidt, The German Financial System, Oxford
2004, s. 127-226.
Elsas R.: Die Bedeutung der Hausbank. Eine öekonomische Analyse, Wiesbaden 2001.
Emmons W.R., Schmid F.A.: Universal banking, allocation of control
rights, and corporate finance in Germany, Federal Reserve Bank of St. Louis
Review 1998, July/August, s. 19-42.
Gorton G and F.A. Schmid, Universal banking and the performance of
German firms, Journal of Financial Economics 2000, no 58, s. 29-80.
Herrmann H.: The German Financial System and European Monetary Union. Journal of Asian Economics 2001, nr 12, s. 37-46.
Hackethal A.: How unique are US banks? The role of banks in five major
financial system, Journal of Economics and Statistics 2001, vol. 22,
s. 592-919.
Henderson R.: European Finance, London 1993.
Hilferding R.: Kapitał finansowy, Warszawa 1958.
Hutton W.: The State We Are In, London 1995.
Jackowicz K.: Procesy konsolidacji i restrukturyzacji działalności japońskich banków, Narodowy Bank Polski, maj 2001, s. 4.
Jaworski W.Z. (red.): Współczesny bank, Warszawa 1998.
Klimiuk Z.: Globalizacja systemów bankowych a bankowość niemiecka, japońska i islamska, Lublin 2006.
Klimiuk Z.: Globalizacja systemów bankowych. W: Red. B. Liberska, Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, Warszawa 2002, s. 206-235.
Klimiuk Z.: Małe i średnie banki w Polsce i na świecie wobec problemu
globalizacji, Bezpieczny Bank 2001, nr 3/4, s. 11-29.
Klimiuk Z.: Zmiany i restrukturyzacja japońskiego systemu bankowego
w latach 90. XX w. i po 2000 roku. Zeszyty Naukowe Warszawskiej Szkoły
Zarządzania – Szkoły Wyższej 2015, nr 1 (20), s. 23-79.
Kowalczewski O.: Bankowość uniwersalna. Zmiany strukturalne we współczesnych systemach bankowych, Warszawa 2003.
182
Zbigniew Klimiuk
Lehmann E., Weigand J.: Does the governed corporation perform better?
Governance structures and corporate performance in Germany. European Finance Review 2000, nr 4, s. 157-195.
Nellis J.G., McCaffery K.M., Hutchinson R. : Strategic challenges for the
European banking industry in the new millennium. International Journal of
Bank Marketing 2000, nr 18/2, s. 51.
Rajan R.G., Zingales L.: The great reversals. The politics of financial development in the twentieth century, Journal of Financial Economics 2003, nr
69, s. 5-50.
Rybczyński T.M.: Giełdowe bitwy i keiretsu. Życie Gospodarcze 1999, nr
36, s. 42-43.
Shull B.: Financial Modernization Legislation in the United States. Background and implications, UNCTAD, Discussion Paper Nr 151, 30 September 2000 r.
Zbigniew Klimiuk – dr hab. nauk ekonomicznych (specjalności:
bankowość, finanse międzynarodowe, historia gospodarcza, polityka gospodarcza). Profesor nadzwyczajny w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych
w Warszawie. Wcześniej pracował m.in. w SGH i w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II. Odbył praktyki i szkolenia w zagranicznych
instytucjach finansowych. Autor 3 monografii, ok. 200 artykułów naukowych i publicystycznych oraz rozdziałów w monografiach.