Marcin Michalski Kilka uwag o tłumaczeniu tekstów arabskich

Marcin Michalski
Kilka uwag o tłumaczeniu tekstów arabskich związanych z prawem
W niniejszym tekście przedstawione zostaną wybrane zagadnienia związane
z przekładem tekstów prawnych napisanych w języku arabskim na język polski (często
odnoszące się także do przekładów na inne języki europejskie). Problemy te można
podzielić wstępnie na dwie kategorie:
(a) związane z systemem języka,
(b) związane z systemem prawa.
Większa część uwagi poświęcona zostanie problemom pierwszego rodzaju. Na
początku należy dokonać krótkiego przedstawienia sytuacji językowej w krajach
arabskich. Teksty prawne tworzone są w standardowym języku arabskim, który jest
językiem urzędowym w 25 krajach. We wszystkich tych krajach, które geograficznie
sięgają od Maroka na Zachodzie po Irak na Wschodzie, jest to tem sam język (o wyjątkach poniżej). Używany jest on w ściśle określonych sytuacjach, takich jak: teksty
prawne, naukowe, literackie (w większości), oficjalne komunikaty, przemówienia
świeckie i religijne, serwisy informacyjne w radiu i telewizji. Przeważająca część
literatury pisanej w krajach arabskich powstaje właśnie w tym języku. Język ten ma
strukturę gramatyczną nie różniącą się zbytnio od klasycznego języka arabskiego,
używanego w literaturze dawnej, np. w Koranie (VII w n.e.), choć, jak można się
spodziewać, znacznie różni się od niego słownictwem. Języka tego wszyscy bez
wyjątku Arabowie uczą się w szkole jako języka niemal obcego. Są też z nim
osłuchani dzięki telewizji, modlitwom, kazaniom w meczetach. Bywa jednak, że niektórym osobom nauka tego języka sprawia kłopoty i nigdy nie osiągają w nim pełnej
biegłości.
Ponieważ to właśnie w języku standardowym tworzone jest prawo, to ten język
jest przedmiotem niniejszego tekstu. Jednak niezbędne jest umieszczenie tu kilku słów
1
o drugiej postaci języka arabskiego, któremu tradycyjnie nadaje się nazwę dialektów.
Dialekty arabskie, których arabskie dzieci uczą się od rodziców lub opiekunów
w domu w sposób „naturalny”, używane są w sytuacjach rozmów nieoficjalnych,
niezależnie od statusu społecznego. Tak więc w normalnej sytuacji nawet dwóch
profesorów uniwersyteckich z Kairu będzie ze sobą rozmawiać w dialekcie, nie w języku standardowym, chyba że obaj są purystami. Dialekty używane są ponadto w niektórych sztukach teatralnych, w filmach i piosenkach, w dialogach rysunków
satyrycznych w gazetach. W tym ostatnim wypadku są pisane, ale zwróćmy uwagę, że
chodzi tu o reprezentację tekstów pierwotnie mówionych. Trzeba tu stanowczo
podkreślić, że opozycja język standardowy : dialekt nie pokrywa się z sytuacją, która
ma miejsce np. w języku polskim. W tym ostatnim przypadku przyjmuje się (nie
miejsce tu osądzać, czy to źle czy dobrze), że jeśli ktoś mówi dialektem, to nie jest
osobą wykształconą, tzn. do głosu dochodzi kryterium społeczne. W świecie języka
arabskiego obie odmiany używane są przez tych samych ludzi, lecz zależnie od tego,
w jakiej sytuacji społeczno-językowej się w danym momencie znajdują. Oczywiście,
ponieważ język standardowy nabywany jest w szkole, niektóre osoby nie są w stanie
poprawnie użyć go w odpowiednich sytuacjach, a więc i w tym przypadku także
można rozpoznać status społeczny. Warto także zaznaczyć, że w wielu przypadkach
dochodzi do mieszania obu odmian języka, tak że czasami trudno powiedzieć, czy
dana osoba mówi dialektem, czy językiem standardowym.
Na koniec należy dodać, że podczas gdy język standardowy jest jednolity w całym świecie arabskim, dialekty poszczególnych krajów, miast, a nawet dzielnic, różnią
się od siebie znacznie. Marokańczyk, z zachodniego krańca świata arabskiego, nie
porozumie się z Irakijczykiem, z krańca wschodniego, jeśli będą mówić do siebie
każdy swoim dialektem. Często tylko język standardowy umożliwia w takich
momentach komunikację. Jako rzecz interesującą warto zaznaczyć, że marokański
i iracki traktuje się, mimo ich wzajemnej niezrozumiałości, jako dialekty jednego
języka, podczas gdy np. serbski i chorwacki, traktowane są jako różne języki, mimo
ogromnej zbieżności (jeszcze wyrazistszy przykład to języki macedoński i bułgarski).
Z faktem, że język standardowy jest dla wszystkich Arabów językiem nabytym
na drodze edukacji szkolnej nie zawsze w sposób doskonały, wiąże się możliwość
2
niepoprawnego zredagowania tekstu przez kogoś, kto językiem tym nie włada
poprawnie. Chodzi tu oczywiście nie o akty urzędowe, które tworzone są przez osoby
z odpowiednim wykształceniem, lecz o teksty wychodzące spod ręki przeciętnego
człowieka, typu testament, list itp. Oczywiście, z zetknięciem się z takimi tekstami
tłumacze muszą się liczyć. Często w takich tekstach do głosu dochodzi dialekt,
którymi autor tekstu zastępuje luki w znajomości języka standardowego (często
nieświadomie). W takim wypadku od tłumacza wymagana jest znajomość nie tylko
języka standardowego, lecz także odpowiedniego dialektu.
Stwierdzenie, że standardowy język arabski jest jednolity dla całego świata
arabskiego, wymaga pewnego doprecyzowania. Różnice dotyczące gramatyki,
ogólnego słownictwa i pisowni są tak nikłe, że można je zignorować. Jednak jeśli
chodzi o słownictwo dotyczące prawa, ekonomii czy polityki, potrafią one być
większe. I tak na przykład weksel w krajach takich jak Syria, Liban, Irak czy Algieria
to suftadża ‫( سفتجة‬zapożyczenie z języka perskiego), podczas gdy w pozostałych to
kambijala ‫( کمبیالة‬zapożyczenie z włoskiego). Różnie nazywają się także jednostki
administracyjne krajów: muhafaza ‫ محافظة‬w Iraku i w Egipcie, wilaja ‫ والیة‬w Sudanie
czy Tunezji, mintaka ‫ منطقة‬w Arabii Saudyjskiej. Odrębnym problemem jest, jak
nazwy tych jednostek tłumaczyć na język polski: czy zachowywać oryginalne
brzmienie, czy przekładać na polskie realia (województwo, region) – to zresztą
problem związany z tłumaczeniem każdego innego języka. Interesującym przykładem
zróżnicowania języka arabskiego jest terminologia unijna (jak się można łatwo
domyślić – słabo rozwinięta). I tak nazwa Komisja Europejska na oficjalnych
egipskich i izraelskich stronach internetowych Komisji Europejskiej, która w tych
krajach ma swoje delegacje, przetłumaczona jest jako al-Mufawwadijja al-Urubijja
‫المفوضیة األوروبیة‬, podczas gdy na stronach algierskich – jako al-Ladżna al-Urubijja ‫اللجنة‬
‫األوروبیة‬. Z polskiego punktu widzenia ciekawy jest z kolei fakt, iż nazwa naszego kraju
w krajach arabskich będących byłymi koloniami angielskimi to Bulanda ‫بولندا‬, poprzez
angielskie Poland (język arabski nie ma głoski [p]), natomiast tam, gdzie kolonie były
3
francuskie, Polska to Bulunia ‫بولونیا‬. Autor niniejszego tekstu sam był kiedyś
świadkiem rozmowy dwóch Arabów, od pewnego czasu mieszkających w Polsce,
którzy właśnie z powodu takiej dwoistości nazw spierali się, jak poprawnie po arabsku
nazywa się kraj, w którym żyją. Taki stan rzeczy pociąga za sobą konsekwencje
istotne w pracy tłumacza: gdy tłumaczy on tekst z polskiego na arabski, musi wziąć
pod uwagę, w jakim kraju ten tekst będzie funkcjonował, żeby poprawnie wybrać
między Bulandą a Bulunią. Podobnie rzecz się ma z Warszawą, która w tekstach
arabskich najczęściej występuje jako Warsu ‫وارسو‬, ale zdarza się także (o wiele
rzadziej) znaleźć wersję Varsovia ‫فارسوفیا‬.
Jeśli chodzi o system językowy, czyli trudności wynikające ze struktury samego
języka arabskiego, można podać tu kilka przykładów. Na początek przedstawione
zostaną kwestie związane z pismem arabskim. Nie zapisuje się w nim samogłosek
krótkich (i pewnych końcówek gramatycznych). Znaczy to tyle, że np. wyrażenie
„odpis skrócony aktu małżeństwa”, które po arabsku brzmi suratun muchtasaratun ‘an
akdi z-zawadż ‫صورة مختصرة عن عقد الزواج‬, zapisane jest jako: surt mchtsrt ‘n ‘kd z-zwadż.
Każdy, kto dobrze zna język arabski, bez problemów te brakujące samogłoski
i końcówki wywnioskuje na podstawie swojej wiedzy o gramatyce lub – w przypadku
częstszych imion i nazwisk (takich jak np. Hasan ‫حسن‬, który w piśmie ma postać: hsn)
– ze swojej wiedzy o świecie arabskim. Jednak zdarzyć się mogą imiona lub nazwiska,
które tłumaczowi sprawią kłopot, gdyż z powodu swej rzadkości będą mu nieznane.
Inna trudność wynika z faktu, że pismo arabskie nie ma rozróżnienia na wielkie i małe
litery, zatem identyfikacja, co jest nazwą własną (imieniem albo nazwiskiem) nie
przebiega automatycznie, jak np. w tekście polskim.
Z faktem, że w procesie tłumaczenia arabsko-polskiego i polsko-arabskiego
nazwy własne muszą zostac przetransliterowane do innego systemu graficznego, wiążą
się także trudności. Często bowiem jedno i to samo imię lub nazwisko jest przez
różnych tłumaczy oddawane w pisowniej polskiej na różne sposoby. I tak na przykład
imię Hasan bywa w tłumaczeniach polskich transliterowane także jako Hassan.
Przyczyny tego tkwią m.in. w tym, że tłumaczowi może być wiadome, że Hasan,
4
o którego chodzi, występuje już w innym akcie, np. w akcie anglojęzycznym, jako
Hassan, ponieważ zasady transliteracji arabskich nazw własnych na język polski nie
odpowiadają angielskim.
Inny problem związany z identyfikacją to prawidłowe rozpoznanie terminów
technicznych. Polski język prawa i ekonomii na przestrzeni wieków zapożyczył wiele
wyrazów z innych języków, głównie z łaciny, a obecnie przejmuje wiele jednostek
leksykalnych z angielskiego. Język arabski nigdy nie miał takich języków nauki,
jakimi w Europie były greka czy łacina, z których mógłby czerpać lub tworzyć nowe
terminy na nowe idee czy zjawiska. Nie miał, ponieważ sam był takim językiem.
W konsekwencji podczas tłumaczenia z języka arabskiego trzeba zawsze się
zastanowić, czy np. wyraz infisal ‫ انفصال‬znaczy w danym tekście zwyczajne
‘rozdzielenie się’ czy chodzi o termin prawniczy ‘separacja’ (między małżonkami).
Podobnie rzecz się ma np. z wyrazem tadkik ‫تدقیق‬, który zazwyczaj oznacza
‘dokładność’, ale w innych kontekstach nabiera znaczenia terminu ‘audyt’.
Na koniec warto dodać, że w przekładach z arabskiego na język polski
zazwyczaj pomija się formułki religijne typu bi smi llahi r-rahmani r-rahimi ‘w imię
miłosiernego i litościwego Boga’, które w dokumentach arabskich umieszczane są
jako (często ozdobnie wykaligrafowane) nagłówki aktów prawnych. W tłumaczeniach
pomija się także podwójne datowanie. W krajach muzułmańskich w użyciu są bowiem
dwie rachuby czasu: jedna – licząca początek ery od narodzin Chrystusa i druga –
licząca początek ery od roku emigracji Mahometa z Mekki do Medyny, czyli hidżry
(622 n.e.). W dokumentach zazwyczaj podawane są obie. W tłumaczeniu datowanie
przy użyciu kalendarza muzułmańskiego zazwyczaj się pomija.
Jeśli chodzi o problemy związane z różnicami pomiędzy systemami prawa
polskiego i krajów arabskich, to należy w pierwszym rzędzie zaznaczyć, że
w poszczególnych krajach arabskich obowiązują różne systemy prawne. W każdym
z nich inny jest także udział wpływów przepisów bazujących na religii. Tak więc na
jednym biegunie mamy system prawny Arabii Saudyjskiej, który jest oparty na
szariacie, prawie religijnym, mającym swe źródła w Koranie i sunnie, czyli tradycji
pochodzącej od proroka islamu, Mahometa. Na drugim krańcu znajdują się świeckie
5
systemy prawne, takie jak np. w Egipcie czy Libanie. W tych ostatnich przepisy
wywodzące się z prawa muzułmańskiego regulują głównie sprawy rodzinne
w kodeksie rodzinnym (kanun al-ahwal asz-szachsijja ‫)قانون األحوال الشخصیة‬. Jak się
nietrudno domyślić, na wiele terminów wywodzących się z szariatu nie ma
odpowiedników w języku polskim. Jako przykład można tu podać terminy mut‘a ‫متعة‬,
oznaczający krótkoterminowe małżeństwo, i wakf ‫وقف‬, oznaczający fundację (zapis)
na cele religijne i charytatywne.
Poznań, VIII 2008
6